NAZWA: Polska nazwa "renesans" jest tłumaczeniem włoskiego słowa rinascita i francuskiego renaissance, co znaczy „odrodzenie”. Pojęcie to wprowadził wybitny XVI-wieczny włoski pisarz, malarz i architekt, Giorgio Vasari. Chciał w ten sposób zaakcentować odrębność nowej epoki od średniowiecza, które uważał za okres upadku kultury i sztuki. Odrębność renesansu miała polegać przede wszystkim na odrodzeniu idei antyku wraz z całym jego dorobkiem literackim, filozoficznym i kulturowym. Renesans to ponowne odkrycie starożytnej sztuki, architektury, antycznych kanonów piękna. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. To właśnie stamtąd idee odrodzenia promieniowały na północ i ogarniały kolejne kraje europejskie.

ETAP	WŁOCHY	EUROPA	POLSKA
początek	XIV w. odkrywanie i rozpowszechnianie kultury antyku, tworzyli Francesco Petrarca i Giovanni Bocaccio	XV/XVI w. coraz szersze wpływy antyku. Czechy - działalność Jana Husa - pierwsze próby reform; upowszechnianie druku (wynalazek Jana Gutenberga z 1450 r.); Kolumb odkrył Amerykę (1492)	XV w. Początki renesansu w Polsce wiąże się z takimi postaciami, jak Jan z Ludziska (w 1433 r. uzyskał doktorat z medycyny na uniwersytecie w Padwie); Grzegorz z Sanoka (ok. 1407-1477) - arcybiskup lwowski, poeta, historyk, znawca twórczości Wergiliusza; Jan Ostroróg (1436-1501) - pierwszy polski pisarz świecki; Biernat z Lublina (ok. 1465-ok. 1529) - pierwszy polskojęzyczny świecki pisarz polski, autor Żywota Ezopa Fryga i licznych bajek; Klemens Janicki (1516-1543) - najwybitniejszy poeta polsko-łaciński początków renesansu
rozkwit	XV w. tworzyli: Leonardo da Vinci, Rafael Santi, Tycjan, Michał Anioł; została założona Biblioteka Medyceuszów we Florencji	XVI w. ruchy reformacyjne; 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra, nowe odłamy Kościoła: luteranie, kalwini, husyci. Erazm z Rotterdamu, najwybitniejszy humanista renesansowy, ukończył Pochwałę głupoty, tworzyli Hieronim Bosch, malarz niderlandzki Pieter Bruegel, działalność św. Teresy z Avila; we Francji powstała Plejada (m.in. Pierre Ronsard)	XVI w. Największy i najwspanialszy rozkwit polskiego odrodzenia to wiek XVI, określany mianem „złotego wieku” kultury i piśmiennictwa. Są to czasy rządów dwóch ostatnich Jagiellonów - Zygmunta I Starego (1506-1572) oraz Stefana Batorego (1576-1586), księcia siedmiogrockiego. XVI w. to okres największych osiągnięć nauki, literatury i myśli publicystycznej doby staropolskiej. To wtedy właśnie żyli i działali: Mikołaj Kopernik (1473-1543), Andrzej Frycz-Modrzewski (1503-1572), Mikołaj Rej (1505-1569), Jan Kochanowski (1530-1584), Mikołaj Sęp-Sarzyński (ok. 1550-1581) i Szymon Szymonowic (1558-1629). Jednoznaczne wskazanie dat granicznych „złotego wieku” polskiego odrodzenia jest bardzo dyskusyjne. Przyjmuje się, że początek tego kresu przypada na rok 1543, koniec zaś na 1584. W 1543 r. miało miejsce kilka bardzo ważnych wydarzeń: zmarli Mikołaj Kopernik i Klemens Janicki, drukiem ukazało się dzieło Kopernika O obrotach sfer niebieskich, Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem Reja oraz O karze za mężobójstwo Frycza Modrzewskiego. Z kolei rok 1584 to data śmierci Jana Kochanowskiego, najwybitniejszego polskiego twórcy renesansowego
schyłek	początek XVI w.	koniec XVI w. pierwsze sygnały baroku, rola rozumu, nowe tendencje filozoficzne	XVI/XVII w. Przełom wieku XVI i XVII to zmierzch renesansu, jako datę końcową tej epoki w Polsce wskazuje się rok 1620. Za ostatnie wybitne dzieło polskiego odrodzenia uważa się wydany w 1614 r. zbiór Sielanek Szymona Szymanowca
Czas trwania	ok. 200 lat	ok. 100 lat	ok. 150 lat

IDEOLOGIA

Renesans to ogromne bogactwo nowych prądów umysłowych i religijnych, spośród których za zdecydowanie najważniejsze uznać należy dwa: humanizm i reformację.

Antropocentryzm: W przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu (Bóg centrum zainteresowań), w renesansie zainteresowano się przede wszystkim człowiekiem. Właśnie dlatego tę epokę można nazwać antropocentryczną (nazwa pochodzi od greckiego antropos - człowiek). Renesansowi artyści, myśliciele, filozofowie zaczęli analizować zagadnienia takie jak: pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne, człowiek wobec śmierci, wobec Boga; zainteresowali się także światem, w którym żyją: przyrodą, obyczajowością, kulturą, stąd w utworach renesansowych dominuje tematyka świecka, a ich bohaterem jest ziemianin, dworzanin i...poeta. Warto bowiem pamiętać, że właśnie w renesansie powstały liczne traktaty tyczące poezji oraz roli i zadań poety.

Humanizm: Nazwa związana jest bardzo ściśle z charakterem epoki. Homo to po łacinie „człowiek”, zaś humanus - „ludzki”. Humanizm jest więc prądem, który, przeciwieństwie do teocentrycznego średniowiecza, przyniósł fascynację człowiekiem i wszystkimi sprawami związanymi z życiem ludzkim. Swoimi korzeniami humanizm tkwi w antyku, tu więc należy szukać przyczyn wzmożonych badań nad kulturą, sztuką, dokonaniami filozoficznymi i literackimi starożytności. To właśnie wzorce antyczne wpłynęły na ukształtowanie się ideału renesansowego humanisty, człowieka wyzwolonego z pęt autorytetu kościelnego, krytycznego i odważnego w poszukiwaniu prawdy, uniwersalnego, wszechstronnie wykształconego: znającego języki obce (w tym starożytne - grekę i łacinę), historię, retorykę, gramatykę, orientującego się w estetycznych kanonach piękna, stawiającego na pierwszym miejscu jednostkę jako wartość najwyższą, autonomiczną i niezależną. Był to przy tym człowiek społecznie zaangażowany, oddany ojczyźnie patriota. Naczelnym hasłem humanistów stały się słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza (II w. p.n.e.): „Homo sum, humani nil a me alienum puto” (Człowiekiem jestem, nic co ludzkie nie jest mi obce). Humanizm to także wiara w potęgę rozumu ludzkiego przeświadczenie o konieczności poznania człowieka i praw rządzących przyrodą jako podstawowym zadaniu filozofii, nauki i sztuki. Głównymi składnikami światopoglądu humanistów były prądy filozoficzne, wywodzące się ze starożytności: głoszono potrzebę rozważnego dążenia do przyjemności i szczęścia ziemskiego - epikureizm oraz wyrażano konieczność rozumowego, uwolnionego od zbędnych emocji spojrzenia na świat zewnętrzny - stoicyzm.

Irenizm (gr. eirene - pokój): Tendencia, która pojawiła się w wyniku reformacji i rozłamu w kościele katolickim. Irenizm to dążenie do przywrócenia jedności w świecie chrześcijańskim poprzez wzajemne ustępstwa doktrynalne. Prekursorem idei irenizmu w Europie był Erazm z Rotterdamu. W Polsce gorliwymi zwolennikami myśli o pokoju byli J. Łaski i A. Frycz Modrzewski.

REFORMACJA

Reformacja to ruch religijno-społeczno-narodowy, mający na celu reformę (łac. reformatio - przekształcenie) doktryn i praktyk znajdującego się w stanie kryzysu Kościoła rzymskokatolickiego. Pierwsze próby reformowania Kościoła miały miejsce już w XIII w. (ruch franciszkański) oraz na przełomie XIV i XV w. (husytyzm w Czechach). Jednak za początek reformacji powszechnie uważa się wystąpienie niemieckiego zakonnika, kaznodziei i teologa - Marcina Lutra, który w 1517 r. przybił do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez. Wypowiadał się w nich przeciwko odpustom (pobieraniu opłat za odpuszczanie grzechów) i za dogłębnymi reformami Kościoła rzymskiego. Luter szybko zyskał liczne grono zwolenników. Luteranie (protestanci) domagali się między innymi reformy instytucji kościelnych i liturgii, zniesienia celibatu, tłumaczenia Biblii z łaciny na języki narodowe, głoszenia kazań w językach narodowych, a więc zrozumiałych dla wiernych, zniesienia odpustów. Luter był zwolennikiem bezpośredniego obcowania z Bogiem, bez pośredników, stąd nieuznawanie przez protestantów papieża. Ponadto protestanci uważali, że dla osiągnięcia zbawienia ważniejsza jest sama wiara w Jezusa niż konkretne czyny.

Luteranizm stanowił niejako pierwszą fazę reformacji. Z czasem pojawili się inni odstępcy od wiary katolickiej. Najważniejszymi z nich byli bez wątpienia jeszcze bardziej radykalni niż luteranie kalwini, skupieni wokół przebywającego w Szwajcarii Francuza, Jana Kalwina. Kalwinizm stał się oficjalną doktryną narodowo-państwową Kościołów ewangelicko-reformowanych, min. w Szwajcarii, Holandii i w USA.

Reformacja w Polsce: Miała charakter raczej społeczno-narodowy niż religijny. Pokój religijny gwarantowała uchwała sejmowa z 1573 r., znana pod nazwą konfederacji warszawskiej. Luteranizm przyjął się w Polsce raczej wśród mieszczan, kalwinizm zaś wśród szlachty. Odrębny odłam reformacyjny stanowili bracia polscy, czyli arianie, odłam powstały po podziale wśród polskich kalwinów. Arianie głosili bardzo kontrowersyjne - szczególnie w owych czasach - poglądy i często nie znajdowali poparcia nawet wśród wyznawców innych nurtów protestantyzmu. Bracia polscy potępiali wszelki rozlew krwi, występowali więc nie tylko przeciwko wojnom, ale również postulowali zniesienie kary śmierci. Uważali ponadto, że należy znieść pańszczyznę i poddaństwo chłopów, co szczególnie rozjątrzyło szlachtę, oraz że wszelkim innowiercom należy się pełna tolerancja wyznaniowa. Arianie doskonale rozwinęli oświatę. Ich szkoły (zbory w Pińczowie i Lublinie) stały na bardzo wysokim poziomie. Niechęć do arian była ogromna. W 1658 r. zostali ustawą sejmową siłą nawróceni na katolicyzm, a oporni (czyli większość) wygnani z kraju. Ich majątki skonfiskowano, doprowadzając do całkowitego zniszczenia tego odłamu.

KONTRREFORMACJA

Kościół katolicki poczuł się poważnie zagrożony przez reformację, opracował zatem całą strategię przeciwdziałania fali protestantyzmu. Przeprowadzono szereg reform wewnętrznych, uzdrawiających sytuację w łonie katolicyzmu, ale przede wszystkim, na soborze trydenckim (1545-1563), wytyczono plany walki z innowiercami i wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych. Ta kontrofensywa Kościoła katolickiego jest określana mianem kontrreformacji. Przewodził jej powołany do życia w 1534 r. zakon jezuitów.

WYBITNI TWÓRCY RENESANSOWI

Renesans to również wiek wybitnych twórców, nieprzeciętnych osobistości, do których na pewno należy zaliczyć takie postacie, jak:

- Leonardo da Vinci (1452-1519) - malarz, rzeźbiarz, architekt, muzyk, filozof, matematyk, fizyk, chemik, geolog, botanik, mechanik i konstruktor, a także poeta - jeden z najwszechstronniejszych talentów świata, o setki lat wyprzedzający epokę, w której żył. Autor m.in. fresku Ostatnia Wieczerza, obrazów Zwiastowanie czy Chrzest Chrystusa oraz portretów: Mona Lisa (Gioconda) i Dama z łasiczką;

- Erazm z Rotterdamu (1467-1536) - najwybitniejszy humanista renesansowy, autor m.in. Pochwały głupoty, zwolennik pokoju w świecie chrześcijańskim (tzw. idei irenizmu), ojciec duchowy reformacji;

- Michał Anioł, czyli Michelangelo Buonarroti (1475-1564) - malarz, rzeźbiarz i architekt; twórca m.in. projektu kopuły bazyliki św. Piotra w Rzymie, autor fresków w kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie (z Sądem Ostatecznym, Stworzeniem Adama), twórca wielu wspaniałych rzeźb (Pieta, Dawid);

- Rafael Santi (1483-1520) - malarz i architekt. Namalował m.in. Zaślubiny Panny Marii, portret Agnola Doni, obraz pt. Papież Leon X z kardynałami.

CECHY STYLU RENESANSOWEGO

W odróżnieniu od epoki średniowiecza w renesansie sztuka służyła przede wszystkim człowiekowi. Budowano zamki, pałace, ratusze. W malarstwie i rzeźbie ukazywano piękno ciała ludzkiego, przyrody i świata, eksponowano barwność i uroki doczesności. Sztukę renesansu cechują: prostota, umiar, harmonia, spokój, elegancja, łagodność linii i formy. W architekturze na dobre zagościł arkadowy dziedziniec, loggia (wnękowy balkon), stiuki, sklepienia kasetonowe. W wystroju wnętrz dominowały jasne barwy. Bujnie rozwinęło się malarstwo portretowe, starano się przedstawić indywidualne, charakterystyczne cechy modelu.

ZABYTKI SZTUKI RENESANSOWEJ

DZIEDZINA	EUROPA	POLSKA
architektura	bazylika św. Piotra w Rzymie (arch.: Donato Bramante, projekt kopuły: Michał Anioł), pałac Minelli w Wenecji	Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, arkadowy dziedziniec na Wawelu, Sukiennice, ratusz w Poznaniu, zamek w Baranowie, zamek w Niepołomicach, dwór w Szymbarku
rzeźba	Dawid Michała Anioła	liczne nagrobki np. w katedrze wawelskiej
malarstwo	obrazy Boticellego, Belliniego, Leonarda da Vinci, Tycjana	portret Stefana Batorego z 1583 r. pędzla Marcina Kobera

WZORCE OSOBOWE

Humanista - człowiek wykształcony, esteta, doskonale zorientowany w kulturze i sztuce nie tylko epoki, w której żyje, ale i okresu przeszłości (zwłaszcza antyku), erudyta, znający łacinę i grekę; otwarty, tolerancyjny, ciekawy świata, który usiłuje dokładnie i systematycznie poznawać, śledzi rozwój nauki i sztuki; w jego światopoglądzie dominują elementy chrześcijańskie, ale nie brak też akcentów filozofii antycznej (epikureizm, stoicyzm), patriota, który ma na uwadze dobro ojczyzny; skłonny do zmian, zwolennik postępu, ceni radości i przyjemności wynikające z życia doczesnego, odkrywca piękna przyrody, postrzega świat jako harmonijny i uporządkowany - doskonałe dzieło Boga.

Ziemianin - „człowiek poćciwy” - przede wszystkim gospodarz doskonale znający swoje gospodarstwo i zasady gospodarowania; mądrze kieruje służbą, dogląda każdej pracy a poważniejsze sam wykonuje; zacny, uczciwy; żyje w harmonii z naturą i cyklem pór roku, wiedzie uporządkowane, spokojne, wypełnione pracą życie, rzetelnie wypełnia swe obowiązki, zachowuje umiar, potrafi czerpać z życia przyjemność i satysfakcję; wzorowy obywatel, patriota, czuje się gospodarzem części ojczyzny - swego majątku; skromny, mądry, honorowy.

Wzorowy dworzanin - wykształcony, erudyta, miłujący to, co polskie: język, obyczaje, strój, oczytany, orientuje się w najświeższych wydarzeniach kulturalnych, nie stroni od dworskich uciech i zabaw, darzy władcę wielkim szacunkiem; dużą rolę w jego życiu odgrywają kobiety, z którymi umie prowadzić klasyczny dworski flirt - gry i zabawy słowne; ma duże poczucie humoru; umie czerpać z życia radość

---