Z tego wykładu proszę się przygotować z fragmentów, zaznaczonych na czerwono.
Prawo autorskie
Własność intelektualna - nawiązuje do „własności rzeczy” głównie ze względu na przyjętą konstrukcję bezwzględnych praw podmiotowych. W jej ramy wchodzą:
- prawo autorskie - zbiór przepisów wydanych z myślą o ochronie interesów twórców oraz stosunków prawnych związanych z tworzeniem utworów, korzystaniem z nich i ochroną
- ochrona baz danych
- ochrona wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych
- ochrona odmian roślin
Powstanie prawa autorskiego wywodzi się z przywilejów drukarskich. Za pierwsze akty prawne chroniące autorskie prawa majątkowe w dzisiejszym rozumieniu uważa się angielski Statute of Anne (1710) oraz ustawy francuskie (1771 i 1773). Ochrona praw osobistych wykształciła się z końcem XIX wieku we Francji.
Ustanowienie praw autorskich ma uzasadnienie w teoriach, odwołujących się do:
względów utylitarnych, związanych z nakłanianiem do pracy twórczej za pomocą prawa
włożonej przez twórcę pracy i jej owoców (John Locke - koncepcja prawa natury, zgodnie z którym praca uzasadnia przyznanie temu, kto ją świadczył prawa wyłącznego)
osobowości twórcy - bazuje na poglądach filozoficznych Immanuela Kanta (przyznanie ochrony podyktowane jest potrzebą rozwoju osobowości twórcy)
koncepcje neoklasyczne - traktowanie prawa autorskiego nie jako mechanizmu stymulującego twórczość, ale instytucji przeznaczonej do osiągania za pomocą mechanizmów rynkowych efektywności alokacyjnej (ulokowanie kapitału w twórczość)
ekonomiczna analiza prawa - jedyny cel, jaki winno realizować prawa to efektywność ekonomiczna (konflikt pomiędzy stymulowaniem twórczości oraz monopolem autorsko-prawnym)
paradygmat demokratyczny - zapewnienie warunków do rozwoju demokratycznego społeczeństwa otwartego, rozwój wolności słowa i druku
Dwa podstawowe systemy : 1. droit d'auteur i 2. copyright
droit d'auteur - ochrona ustanowiona ze względu na majątkowe i osobiste interesy twórców
- model dualistyczny - wydzielenie dwóch samodzielnych (autonomicznych) praw: prawa majątkowego oraz prawa osobistego. Ale to ma umowny charakter, uprawnienia majątkowe służą często ochronie interesów osobistych i odwrotnie. Różnice to czas trwania, zasady określania podmiotu uprawnionego, dopuszczalność i reguły obrotu i środki ochrony.
- model monistyczny - uprawnienia majątkowe i osobiste są jednolitymi składnikami, niezbywalnym prawem przysługującym twórcy
2. copyright - Prawo autorskie to zespół uprawnień majątkowych, które służą ochronie interesów uprawnionego podmiotu i mają zapewnić rozwój kultury i sztuki.
Zasady polskiego prawa autorskiego:
Ochroną objęte są utwory i przedmioty praw pokrewnych (np. pierwsze wydania, artystyczne wykonania), odnosi się ona nie do rzeczy, ale do dóbr niematerialnych
Do powstania utworu należy uzewnętrznione ustalenie utworu, nie jest konieczne dopełnienie formalności
Autorskie prawa osobiste powstają zawsze na rzecz twórcy, są bezterminowe i nieprzenaszalne
Autorskie prawa majątkowe powstają z reguły na rzecz twórcy, a prawa pokrewne na rzecz producenta, z wyłączeniem prawa artysty-wykonawcy
Treść ochrony prawami majątkowymi jest zróżnicowana - najszersza dla utworów, gdyż obejmuje każdą formę korzystania z nich, a w zakresie praw pokrewnych odnosi się do pól eksploatacji, wyraźnie wskazanych
Brak ochrony pomysłu i informacji zawartych w utworze
Naruszenie praw wyłącznych do utworów i przedmiotów praw pokrewnych wiąże się z odpowiedzialnością karną i możliwością dochodzenia roszczeń cywilnoprawnych
Ochrona praw ma charakter terytorialny, obejmuje terytorium RP
Przedmiot prawa autorskiego
Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
Utwór - niematerialne dobro prawne, które powinno być odróżniane od przedmiotu materialnego (nośnika), na którym zazwyczaj jest ono utrwalone
Wytwór niematerialny, aby uzyskać kwalifikację "utworu", powinien wykazywać łącznie następujące cechy:
stanowić rezultat pracy człowieka (twórcy),
stanowić przejaw działalności twórczej
mieć indywidualny charakter.
Rezultat pracy człowieka - nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego „twory przyrody”, musi być ustalony, a zatem dla jego zaistnienia potrzebne jest uzewnętrznienie, choćby w postaci nieutrwalonej, nie jest zależne od zapisania na nośniku, do czasu zakomunikowania utworu, a więc, gdy jest on tylko w świadomości twórcy nie powstaje ochrona z tytułu prawa autorskiego.
Twórczość i indywidualność
Spełnienie tych przesłanek umożliwia zakwalifikowanie wytworu intelektualnego do kategorii chronionego utworu
Dzieło podlega ochronie w tym zakresie, w jakim spełnia ono te przesłanki
Przejaw działalności twórczej - każdy uzewnętrzniony rezultat działania, utwór powinien stanowić rezultat działalności o charakterze kreacyjnym. Przesłanka ta, niekiedy określana jako przesłanka "oryginalności" utworu, zrealizowana jest wówczas, gdy istnieje subiektywnie nowy wytwór intelektu; jest ona zatem ujmowana wyłącznie w płaszczyźnie nowości subiektywnej i zorientowana retrospektywnie.
indywidualny charakter - możliwe jest traktowanie tej przesłanki restryktywnie - od każdego utworu wymaga się, by był w tym stopniu "wywołany" niepowtarzalną osobowością twórcy, że ma charakter statystycznie jednorazowy (niepowtarzalny).
weryfikacja tak rozumianego kryterium "indywidualnego charakteru" byłaby możliwa przez odwołanie się do koncepcji tzw. statystycznej jednorazowości sformułowanej przez M. Kummera. Chodzi tu o badanie, czy wcześniej takie dzieło powstało oraz czy jest statystycznie prawdopodobne wytworzenie go w przyszłości przez inną osobę. Odpowiedź negatywna na te dwa pytania przesądza o istnieniu indywidualności dzieła.
możliwe jest jednak również stosowanie mniej precyzyjnych "mierników indywidualności" i poprzestanie na badaniu, czy dany rezultat działalności był, czy też - nie, w pełni zdeterminowany przez opisywany przedmiot, założony cel (funkcję); innymi słowy - czy jest wynikiem pracy rutynowej, "szablonowej", czy też takim wynikiem, który jest jednym z możliwych do osiągnięcia przez osoby (specjalistów) podejmujących się tego samego zadania.
Dla zakwalifikowania określonego wytworu intelektualnego jako utworu i poddania go prawu autorskiemu nie mają natomiast znaczenia :
Wiek i poczytalność autora
Zamiar stworzenia utworu
Sprawowanie pełnej kontroli nad procesem powstania utworu
Przeznaczenie i sposób wyrażenia utworu
Estetyczna i użytkowa wartość utworu
Sprzeczność treści lub sposobu rozpowszechniania utworu z prawem
Ukończenie utworu
Subiektywne przekonanie o twórczym charakterze rezultatu pracy
Twórczy charakter procesu prowadzącego do powstania dzieła
Nie są objęte ochroną odkrycia, idee, pomysły, procedury, metody i zasady działania, koncepcje matematyczne. Powstanie dzieła ma swój początek w niechronionej koncepcji, która następnie stopniowo się konkretyzuje, zyskuje wymiar indywidualny, zostaje jej nadana pewna forma. Nieuzewnętrznionym abstrakcyjnym ideom i pomysłom brak jest niezbędnego do przyznania ochrony uformowania się, pozwalającego na percepcję, a po nadaniu im formy brak też czasem indywidualności. Rozciągnięcie ochrony na pomysły prowadziło by do ich monopolizacji, niosłoby to ograniczenia swobody działania oraz wolności twórczej po stronie innych osób, idee w interesie społecznym muszą pozostać wolne, muszą być traktowane jako część dobra powszechnego.
Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:
1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty
2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole
3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne
4) proste informacje prasowe
Pozostawienie poza zakresem przedmiotu prawa autorskiego trzech pierwszych kategorii wymienionych związane jest z interesem publicznym, wyrażającym się w swobodzie dostępu i korzystania z tego rodzaju materiałów, mimo że w wielu przypadkach można by uznać je za rezultaty pracy twórczej zasługujące na autorskoprawną ochronę. Nie ma przy tym znaczenia ranga i charakter aktów normatywnych terytorialny zakres ich stosowania, fakt urzędowej promulgacji. Wyłączenie spod ochrony nie jest uzależnione również od publikacji aktu prawnego czy jego projektu. Projekty aktów normatywnych przygotowane przez prezydenta, grupy posłów lub partie polityczne objęte są wyłączeniem od chwili przyjęcia ich przez odpowiednie organy Sejmu do rozpatrywania. Późniejsze ewentualne wycofanie tych projektów (np. przez partię polityczną składającą projekt) nie powoduje przywrócenia ochrony autorskiej.
Natomiast nie są pozbawione ochrony wszelkie zbiory, komentarze i omówienia aktów prawnych; analogicznie należy traktować podobne opracowania odnoszące się do dokumentów urzędowych czy opisów patentowych lub ochronnych.
Należy jednak uznać, że przedmiotem ochrony są również tłumaczenia aktów normatywnych, z tym że rozporządzanie nimi nie jest uzależnione od uzyskania zgody od uprawnionego do utworu pierwotnego.
Nie korzystają z ochrony urzędowe dokumenty i materiały. Charakterystykę dokumentu urzędowego - tworzoną jednak głównie z myślą o jego aspektach procesowych - znajdujemy w przepisach proceduralnych (kodeks postępowania cywilnego, kodeks postępowania administracyjnego)
Cechami wspólnymi wszystkich tych definicji "dokumentu urzędowego" jest zwrócenie uwagi na dwie przesłanki:
dokument powinien być sporządzony w przepisanej formie
dokument powinien być wydany przez organ państwowy w jego zakresie działania lub podmioty niepaństwowe realizujące zadania publiczne.
Pojęcie "materiały urzędowe" odznacza się stosunkowo dużą pojemnością. Jest ona bowiem zdolna pomieścić wszystko, co nie będąc "dokumentem", jest "urzędowe". Cechę tę materiał może uzyskać wówczas, gdy pochodzi od urzędu albo dotyczy sprawy urzędowej, bądź wreszcie dlatego że powstał w rezultacie procedury urzędowej.
Postawienie poza zakresem ochrony wynikającej z ustawy prostych informacji prasowych ma na uwadze zarówno interes społeczny - swobodę szybkiego przepływu bieżących informacji, jak i fakt, że chodzi tu z reguły o materiały dziennikarskie, przy których trudno wskazać na elementy pracy o charakterze twórczym. W literaturze z reguły zaznacza się, iż nie korzystają z autorskoprawnej ochrony np. dziennikarskie informacje o wypadkach (kroniki wypadków), notowania giełdowe i walutowe, programy radiowe, telewizyjne, kinowe lub teatralne (chodzi np. o gazetę z programem TV), komunikaty i prognozy pogody, proste ogłoszenia i wiadomości, sondażowe wypowiedzi czytelników, słuchaczy lub widzów.
Prawo autorskie ma charakter terytorialny - chronione są na podstawie ustawy autorskiej danego kraju na jego obszarze. Powstają one w momencie ustalenia dzieła.
Formalne podstawy do ochrony utworów w Polsce zawiera art. 5 prawa autorskiego. Przewiduje ten przepis, że ochrona na terytorium RP powstaje ze względu na:
- obywatelstwo twórcy (twórca lub współtwórca jest obywatelem jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym)
miejsce pierwszej lub równoczesnej publikacji, czyli publikacji w Polsce nie później niż 30 dni po publikacji za granicą
język pierwszej publikacji (polski)
przepisy umów międzynarodowych
Autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu. Po zakończeniu tego okresu każda osoba, pod warunkiem poszanowania autorskich praw osobistych może swobodnie i nieodpłatnie korzystać z utworu. Wyłomem od tej konstrukcji jest przyjęta zasada „domain public payant”, która zobowiązuje do dokonywania określonych wpłat na rzecz Funduszu Promocji Twórczości w przypadku eksploatacji utworów już niechronionych:
Producenci lub wydawcy egzemplarzy utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych, są obowiązani do przekazywania na rzecz Funduszu Promocji Twórczości wpłaty wynoszącej od 5 % do 8 % wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy tych utworów. Dotyczy to wydań publikowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Generalną zasadą jest liczenie ochrony od daty śmierci twórcy lub najpóźniej zmarłego współautora
- w odniesieniu do utworu audiowizualnego - od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego.
- w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany - od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość
- w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca - od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony - od daty jego ustalenia,
Utwory inspirowane są dziełami, które powstały w wyniku pobudki dostarczonej przez inny utwór, co można stwierdzić, zapoznając się z utworem inspirującym. Związek z cudzym utworem może się przejawiać silniej lub słabiej, w różnych elementach utworu inspirowanego, ale musi być dostrzegalny.
Opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego.
Opracowania, pozostają w tak ścisłym związku przynajmniej z niektórymi elementami utworu wcześniejszego, że ich rozpowszechnianie zawsze wkracza w sferę osobistych i majątkowych praw twórcy utworu pierwotnego. Samo dokonanie opracowania nie wymaga zezwolenia autora utworu macierzystego, z wyjątkiem sfilmowania dzieła literackiego, co wynika ze specyfiki twórczości filmowej (sporządzenie samego scenariusza filmowego nie wymaga zezwolenia), a także z wyjątkiem opracowań programów komputerowych i baz danych.
Prawo do opracowania określane jest mianem prawa zależnego z tego powodu, że wykonywanie niektórych uprawnień majątkowych do opracowania zależy od zezwolenia twórcy macierzystego. Uprawnienia te niewątpliwie przestają mieć charakter zależny po wygaśnięciu praw majątkowych do utworu macierzystego, a jeśli mamy do czynienia z opracowaniem dzieła należącego już do domeny publicznej, to nigdy takiego charakteru nie mają.
Umowa zezwalająca na wykonanie praw majątkowych do utworu zależnego ma charakter umowy licencyjnej. Przemawia za takim jej charakterem fakt, że zezwolenie może być cofnięte, jeżeli w ciągu 5 lat od jego udzielenia opracowanie nie zostało rozpowszechnione.
Podmiot praw autorskich
Twórca - osoba fizyczna, która wniosła twórczy wkład do utworu. Kwestia określenia twórcy utworu nie podlega woli stron, nie ma znaczenia zdolność do czynności prawnych, stan psychiczny, wiek, zamiar stworzenia dzieła. Autorstwo uzyskuje się przez sam fakt stworzenia. Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.
Utwory tworzone przy użyciu komputera - gdy jest on narzędziem twórcy, to twórcą jest osoba eksploatująca program. Utwory generowane przez komputer? Nie powstaje utwór, bo wytwór taki nie pochodzi od człowieka. Inna koncepcja: autor programu, który wytworzył utwór.
Współautorstwo - spełnienie trzech przesłanek:
możliwe do oznaczenia wkłady w dzieło osób współuczestniczących w jego powstaniu musza mieć charakter twórczy i indywidualny. Osoby, które dostarczyły ogólny pomysł lub koncepcje nie są twórcami, jak również te, które prowadziły badania laboratoryjne, kompletowały materiały faktograficzne
wkłady współautorów winny tworzyć jedno dzieło - utwór współautorski nie może być sumą wkładów twórczych. Niezbędne jest, aby połączenie wkładów kreowało nową, swoistą wartość
niezbędna jest współpraca autorów, polegająca na co najmniej zamiarze stworzenia wspólnego dzieła.
Współautorom przysługuje wspólne autorskie prawo majątkowe. Domniemywa się, że wielkości udziałów są równe.
Oznaczanie współautorstwa dzieł naukowych - praktyka odbiega od reguł prawa autorskiego (nie tylko twórcy, ale i osoby uczestniczące w uzyskiwaniu wyniku naukowego) jest dozwolona i słuszna. Twórcy rezygnują z oznaczania autorstwa, a na egzemplarzach dzieła wymieniani są współuczestnicy pracy naukowej, której wyniki są przedstawiane w dziele łącznie ze współautorami w rozumieniu prawa autorskiego
Twórczość pracownicza
Kolizja zasad prawa pracy (zasada zawłaszczania przez pracodawcę rezultatów świadczeń pracowników) i zasad prawa autorskiego (zasada, przyznająca twórcy prawo autorskie)
Art. 12 ustawy:
Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.
Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.
Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono.
W przypadku gdy w umowie nie zostały wyraźnie sformułowane obowiązki w odniesieniu do twórczości autorskiej danego pracownika, należy sięgać do celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Istotne znaczenie mają tu zwłaszcza:
przyjęte zwyczaje w zakładzie oraz w obrębie danej grupy zawodowej;
możność hipotetycznego postawienia zarzutu, iż niewykonanie określonej pracy twórczej stanowi naruszenie pracowniczych obowiązków;
podporządkowanie twórcy względem pracodawcy (osoby przez niego wskazanej) i respektowanie jego wskazówek, tolerowanie ingerencji, przekazywanie do akceptacji poszczególnych wersji lub fragmentów utworu
Odmienne reguły, korzystniejsze dla twórców zostały przyjęte względem utworów naukowych, tworzonych w instytucji naukowej w ramach wykonywania obowiązków ze stosunków pracy. Ograniczają uprawnienia pracodawcy do:
pierwszeństwa publikacji z zastrzeżeniem dodatkowego wynagrodzenia
korzystania z materiału naukowego zawartego w utworze
udostępnienia dzieła osobom trzecim w granicach wynikających z okoliczności utworzenia dzieła
Inne podmioty praw autorskich
Autorskie prawo do pracy magisterskiej, licencjackiej, doktorskiej przysługuje w zasadzie ich twórcom, instytucja naukowa może korzystać z niektórych uprawnień eksploatacyjnych w odniesieniu do swoich pracowników. Nie obejmuje to studentów ani doktorantów. Eksploatacja prac doktorskich wymaga zawarcia z twórcą umowy - licencyjnej albo przenoszącej autorskie prawo majątkowe.
Art. 15a. Ustawy o szkolnictwie wyższym:
„Uczelni w rozumieniu przepisów o szkolnictwie wyższym przysługuje pierwszeństwo w opublikowaniu pracy dyplomowej studenta. Jeżeli uczelnia nie opublikowała pracy dyplomowej w ciągu 6 miesięcy od jej obrony, student, który ją przygotował, może ją opublikować, chyba że praca dyplomowa jest częścią utworu zbiorowego.”
Następcy prawni
Autorskie prawa majątkowe podlegają dziedziczeniu w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego, ustawowego oraz testamentowego, jak również przedmiotem zapisu. Nie są prawami ściśle związanymi z osoba autora, a wiec wchodzą do spadku. Przedmiotem dziedziczenia są także prawa do wynagrodzenia, prawa i obowiązki, wynikające z umów dotyczących autorskich praw majątkowych oraz wierzytelności, związane z dochodzeniem roszczeń o naruszenie praw autorskich.
Art. 42 ustawy: „Jeżeli autorskie prawa majątkowe jednego ze współtwórców miałyby przypaść Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu, część ta przechodzi na pozostałych przy życiu współtwórców lub ich następców prawnych, stosownie do wielkości ich udziałów.”
Dzieła osierocone
Osoba, zamierzająca z nich skorzystać nie może ustalić podmiotu autorskich praw majątkowych. Alternatywa: albo rezygnacja z zamiaru albo świadome naruszenie prawa.
Rozwiązania:
Ustanowienie obowiązku zapewnienia informacji o podmiocie praw autorskich jako warunku ochrony
System dobrowolnego powierzania organizacjom zbiorowego zarządzenia tego typu uprawnień przez uprawnionych, działanie tych organizacji na zasadzie negotorium gestor (prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia), z wyłączeniem odpowiedzialności użytkownika w przypadku zakwestionowania takiej licencji przez uprawnionego, system rozszerzonego zbiorowego zarządu, obowiązkowe pośrednictwo
System udzielania licencji przez odpowiedni organ administracyjny po wykazaniu, że zainteresowany użytkownik podjął rozsądne kroki w celu ustalenia podmiotu prawa autorskiego.
Ustanowienie odpłatnej, nowej postaci użytku publicznego.
Autorskie prawa osobiste
Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:
1) autorstwa utworu
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu
Autorskie prawa osobiste można traktować jako szczególne prawa osobiste powszechnego prawa cywilnego. Są one chronione w ramach prawa cywilnego za pomocą środków, przewidzianych w kodeksie cywilnym w ramach „twórczości naukowej i artystycznej”, a z drugiej strony autorskie dobra osobiste równolegle podlegają ochronie, którą w porównaniu do powszechnych dóbr osobistych można nazwać sui generis. Ma to uzasadnienie w specyfice tych dóbr, związanych z ich bytem, w wyższym stopniu niezależnym od podmiotu tego prawa niż w przypadku ochrony innych dóbr osobistych.
Autorskie prawa osobiste powstają z chwilą ustalenia utworu (chociażby miał postać nie skończoną).
Ochrona autorskich dóbr osobistych, w przeciwieństwie do wszystkich innych dóbr osobistych, nie jest ograniczona w czasie i "trwa wiecznie". W praktyce dochodzi jednak do osłabienia intensywności tej ochrony po śmierci twórcy. W miarę upływu czasu ulega ona dalszej "erozji", ewoluując, w coraz wyższym stopniu, w kierunku ochrony pewnych interesów publicznych, powszechnych, związanych z poszanowaniem dorobku (dziedzictwa) kulturalnego.
Po śmierci twórcy prawa te w swoisty sposób trwają nadal oraz mogą być wykorzystywane przez osoby bliskie autora oraz przez właściwe stowarzyszenia twórców.
Autorskie prawa osobiste są tak ściśle związane z osobą twórcy, że nie można się ich ani zrzec, ani zbyć.
Autorskim prawom osobistym przysługuje swoiste pierwszeństwo wobec praw majątkowych w tym sensie, że w przypadku gdy dla realizacji autorskich praw majątkowych niezbędne jest uzyskanie odpowiedniej zgody podmiotu autorskich dóbr osobistych - to bez takiej zgody prawa majątkowe nie mogą być wykonywane. Dotyczy to przede wszystkim prawa decydowania o publikacji, a także, w znacznym stopniu, prawa do integralności dzieła.
Prawo do autorstwa utworu
Prawo do autorstwa utworu dotyczy tzw. aspektu negatywnego tego prawa i polega na możności żądania przez twórcę od osób trzecich, by uznawały, iż to on jest autorem danego utworu i tzw. aspektu pozytywnego, czyli czy i w jaki sposób ma zostać oznaczone autorstwo dzieła.
Autor może domagać się anonimowego rozpowszechniania dzieła, a naruszenie jego prawa polega na przywłaszczaniu autorstwa oraz jego ujawnianiu.
PLAGIAT
Przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego dzieła poprzez rozpowszechnianie go pod własnym nazwiskiem (bez zmian lub ze zmianami). W rozumieniu potocznym oznacza przywłaszczenie sobie nadto cudzego odkrycia, pomysłu, wyniku naukowego, wynalazku lub innego osiągnięcia naukowego.
Plagiat może mieć charakter jawny (polega na przejęciu cudzego utworu w całości lub w znacznej jego części w niezmienionej postaci lub ze zmianami, które są niewielkie) albo ukryty (wyraża się w reprodukcji cudzego utworu w istotnych elementach jego treści, lecz w postaci mniej lub bardziej przekształcone). Jest zatem plagiatem ukryte przytoczenie w rozprawie naukowej nawet krótkiego fragmentu cudzego artykułu, bowiem bezwzględnie obowiązuje zasada oznaczania autorstwa i źródła cytatu.. Przetworzenie cudzego tekstu, a wiec jego przetłumaczenie lub inne wykorzystanie, wiążące się z przejęcie elementów chronionych prawem autorskim bez oznaczenia twórcy, mimo równoległego własnego wkładu jest plagiatem.
Ochrona przed plagiatem dotyczy tylko fragmentów dzieła o cechach indywidualnej twórczości, przejęcie innych elementów, które nie podlegają ochronie (np. ustaleń naukowych, odkryć, pomysłów, danych z cudzych eksperymentów) i przedstawienie ich jako własnych - z punktu widzenia prawa autorskiego jest dozwolone, ale stanowi naruszenie art. 23 kodeksu cywilnego przywłaszczenie autorstwa cudzych pomysłów, ustaleń naukowych oraz przejęcie cudzych wyników prac naukowych bez oznaczenia autorstwa, jeżeli:
jest to pierwsze rozpowszechnienie tych wyników lub pierwsza publikacja drukiem
dochodzi do pośredniego przywłaszczenia autorstwa
autor publikacji oznacza pochodzenie danych, równorzędnych ze względu na charakter opracowania wyników naukowych
wykorzystany rezultat badawczy ma zasadnicze znaczenie dla całości danej pracy
Plagiat „odwrócony” - fałszywe przypisanie innej osobie autorstwa dzieła (elementu dzieła lub poglądu), nie stanowi naruszenia prawa autorskiego ale może naruszyć dobra tej osoby
Ghostwriterzy - osoby, które za wynagrodzeniem godzą się na publikację swych dzieł pod nazwiskiem innej osoby. Umowy w tej kwestii są nieważne, wyjątek to mowy dla polityków
Autoplagiat - wielokrotne publikowanie tego samego lub w niewielkim stopniu przetworzonego tekstu, w warunkach wprowadzających w błąd, że jest to utwór lub część utworu publikowana po raz pierwszy. Działanie takie może być naruszeniem prawa autorskiego, gdy twórca uprzednio przeniósł autorskie prawa majątkowe na rzecz osoby trzeciej. W przypadku dzieł naukowych takie działanie jest nieetyczne.
Art. 126 ustawy o szkolnictwie wyższym:
„Rektor może rozwiązać stosunek pracy z mianowanym nauczycielem akademickim bez wypowiedzenia w przypadku:
3) dopuszczenia się:
a) czynu określonego w art. 115 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych stwierdzonego prawomocnym wyrokiem sądowym,
b) stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem komisji dyscyplinarnej:
- przywłaszczenia sobie autorstwa albo wprowadzenia w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania,
- rozpowszechnienia, bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, cudzego utworu w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania,
- rozpowszechnienia, bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, cudzego artystycznego wykonania albo publicznego zniekształcenia takiego utworu, artystycznego wykonania, fonogramu, wideogramu lub nadania,
- innego sposobu naruszenia cudzych praw autorskich lub praw pokrewnych,
- fałszowania badań lub wyników badań naukowych lub innego oszustwa naukowego,
- innego oszustwa naukowego;”
Art. 115. Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
1. Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
2. Tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie.
Art. 214 ustawy o szkolnictwie wyższym:
„4. W razie podejrzenia popełnienia przez studenta czynu polegającego na przypisaniu sobie autorstwa istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu rektor niezwłocznie poleca przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego.
5. W razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przez studenta przestępstwa rektor jednocześnie z poleceniem przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego może zawiesić studenta w prawach studenta do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną.
6. Jeżeli w wyniku postępowania wyjaśniającego zebrany materiał potwierdza popełnienie czynu, o którym mowa w ust. 4, rektor wstrzymuje postępowanie o nadanie tytułu zawodowego do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną oraz składa zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa.”
Art. 193. ustawy o szkolnictwie wyższym:
„Organ właściwy, w drodze decyzji, stwierdza nieważność postępowania w sprawie nadania tytułu zawodowego, jeżeli w pracy stanowiącej podstawę nadania tytułu zawodowego osoba ubiegająca się o ten tytuł przypisała sobie autorstwo istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu lub ustalenia naukowego.”
Prawo do integralności utworu
Prawo do zachowania utworu w nienaruszonym kształcie jego treści i formy oraz zakaz wprowadzania w nim zmian bez uprzedniej zgody twórcy.
Nie ma charakteru bezwzględnego (art. 49 ust. 2 prawa autorskiego) Nie stanowi naruszenia prawa do integralności wprowadzenie do utworu przez następcę prawnego twórcy takich zmian koniecznych (nieuniknionych), np. z punktu widzenia technicznego, którym twórca nie miałby słusznej podstawy się sprzeciwić (co do których brak jego zgody należałoby kwalifikować jako nadużycie prawa). Chodzi tu np. o poprawę błędów językowych, ortograficznych czy rażących błędów stylistycznych.
Zniszczenie dzieła nie stanowi naruszenia prawa do integralności
Prawo do integralności nie odnosi się w zasadzie do zmian, przekształceń treści lub formy dzieła pierwotnego przy tworzeniu dzieła zależnego. Nie znaczy to jednak, by w takich przypadkach nie mogło dojść do naruszeń autorskich dóbr osobistych twórcy. Najczęściej będą one związane z zarzutem wprowadzania odbiorców w błąd co do treści i formy utworu pierwotnego, z którym zapoznają się oni pośrednio dzięki percepcji dzieła zależnego. Chodzić tu może np. o nie oznaczone odpowiednio zmiany utworu pierwotnego o charakterze polemicznym. Tego rodzaju wprowadzanie w błąd odbiorców może niewątpliwie godzić w więź, jaka łączy twórcę z jego dziełem.
Prawo do rzetelnego wykorzystania utworu
Nierzetelność w wykorzystaniu utworu, stanowiąca naruszenie osobistych praw autorskich twórcy utworu eksploatowanego, istnieje wówczas, gdy sposób prezentacji tego utworu, czy to we fragmentach cytowanych np. w przeglądzie prasy, czy to w opracowaniu, fałszywie sugeruje odbiorcy oryginalny kształt wykorzystywanego dzieła. Miałoby to miejsce np. wtedy, gdy przy prezentacji poglądów innego autora cytowany jest fragment jego dzieła, przy równoczesnym pominięciu innego fragmentu znajdującego się w tym samym tekście, w którym przeprowadzona jest krytyka przytoczonej tezy. Wprowadzenie w ten sposób w błąd odbiorców dzieła zależnego (lub innego niesamoistnego) narusza "więź twórcy z utworem" macierzystym.
Prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
Przez udostępnienie utworu publiczności należy rozumieć opublikowanie lub inne rozpowszechnienie utworu które stwarza możliwość zapoznania się z dziełem "nie ograniczonej z góry" liczbie osób.
W ramach prawa decydowania o pierwszym udostępnieniu twórca podejmuje decyzję nie tylko w sprawie samego rozpowszechnienia swojego dzieła, lecz także o jego sposobie, miejscu i terminie.
Prawo dostępu do dzieła
Nabywca oryginału utworu jest obowiązany udostępnić go twórcy w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do wykonywania prawa autorskiego. Nabywca oryginału może jednak domagać się od twórcy odpowiedniego zabezpieczenia oraz wynagrodzenia za korzystanie.