Temat 13. Autor- podmiot literacki- podmiotowość

A. Okopień - Sławińska „ Relacje osobowe w literackiej komunikacji”

Schemat relacji osobowych:

1. nadawcy: tego, który mówi

2. odbiorcy: tego, do kogo się mówi

3. bohatera: tego, o kim się mówi

Wszystkie role mogą istnieć realnie w zewnętrznym wobec tekstu świecie jako określone społecznie indywidua. Rola bohatera wypowiedzi zakłada jego byt przedmiotowy, jest bierną egzystencją tekstową. Gdy bierze czynny udział w komunikowaniu, wchodzi w rolę nadawcy lub odbiorcy. Gwarancją symetryczności między nadawcą a odbiorcą jest obopólna znajomość kodu realizowanego w utworze. Dopełnienie aktu komunikacji wymaga pozatekstowego istnienia nadawcy jak i odbiorcy: chodzi nie o osobową podwójność egzystencji , obie role mogą być realizowane przez jedną osobę np.

• nadawcy i bohatera (Jan mówi Piotrowi o sobie)

• bohatera i odbiorcy (Jan mówi Piotrowi o nim samym)

• nadawcy i odbiorcy (Jan mówi do siebie o kimś)

Nadawca (podmiot wypowiedzi)

• Rola nadawcy jest nieredukowalna i obecna w każdej sytuacji komunikacyjnej i na każdym poziomie komunikacji (wewnątrz- i zewnątrz tekstowym). Od niej zależy układ ról pozostałych

• Każda wypowiedź zaświadcza o istniejącym poza jej obrębem nadawcy

• Sytuacja nadawcza zależy od liczby mówiących osób i hierarchicznej zależności miedzy ich wypowiedziami

Zawartość informacji o postaciach mówiących w tekście:

Informacja stematyzowana:

1. może przedstawiać wizerunki podmiotu, adresata czy bohatera,

2. może zawierać opinie na temat własnego zorganizowania, a także dotyczyć wszelkich innych, nie związanych z sytuacją komunikacyjną tematów.

3. Informacja dotycząca postaci może pochodzić z jej własnych wypowiedzi , jak też z wypowiedzi współpartnerów lub narratora.

4. Ujawnia się bezpośrednio (eksplicytna)- wynika ona ze znaczeń sformułowanych, ze osoba nadawcy stanowi w jakimś zakresie temat wypowiedzi, że wypowiedź mówi o nadawcy, niezależnie od tego jak mówi (prosto, zawile, otwarci itd.)

5. Nie wymaga socjologicznej interpretacji sposobów wypowiedzi: w pewnych okolicznościach może stać się ich przedmiotem, ale nie jest ich rezultatem.

Informacja implikowana:

1. jest zaszyfrowana w budowie wypowiedzi,

2. ujawnia ona kod wypowiedzi i jego realizację,

3. charakteryzuje pośrednio nadawcę i odbiorcę jako użytkowników tego kodu- nadawcę jako użytkownika aktualnego, odbiorcę jako użytkownika potencjalnego.

4. Informacja o postaci kryje się tylko w jej własnej mowie, zaszyfrowuje wizerunek

5. Ujawnia się pośrednio-ma charakter metajęzykowy (zawiera ukryte informacje autentyczne).

6. Podkreśla związek wypowiedzi z systemem językowym, a każde użycie języka odpowiada społecznemu doświadczeniu (oznacza to, że użycie języka świadczy o nadawcy jako realizatorze pewnej praktyki społecznej) tzn. „powstaje w wyniku socjologicznej interpretacji sposobów wypowiedzi”

7. Pozwala zrekonstruować osobowość mówiącego na podstawie nawet takich wypowiedzi, w których nie poświęca on sobie ani jednego słowa

Każda wypowiedź niesie informację implikowana o nadawcy, nie każda przedstawia w sposób stematyzowany.

Struktura komunikacyjna utworu- wytwarza złożony układ sygnałów korygujących i waloryzujących poszczególne informacje. Układ opiera się na różnicy stopnia autorytatywności informacji stematyzowanej i implikowanej, a także informacji pochodzących z różnych poziomów nadawczych tekstu. W obrębie jednego podmiotu i jednego poziomu wytwarza się wewnętrzny układ waloryzujący, oparty na znaczeniowej grze miedzy inf. stematyzowaną a implikowaną (konflikt zachodzi wtedy, gdy cechy przypisane osobie mówiącej nie są adekwatne do sposobu jego mówienia).

Dwie zasady działania tego układu:

• W przypadku konfliktu miedzy informacja implikowana a stematyzowana silniejsza jest implikowana i ona decyduje o sposobie zreinterpretowania informacji stematyzowanej.

• W wypadku konfliktu między informacja stematyzowana na różnych poziomach tekstu- silniejsza jest informacja z poziomu wyższego. Informacja z niższych poziomów podlega interpretacji, często przez informacje stematyzowane z poziomów wyższych.

Narrator

• Kompromitacja narratora może ujawnić się na płaszczyźnie mowy narratora, gdy dojdzie do konfliktu informacji stematyzowanej i implikowanej.

• Wypowiedź narratora musi być traktowana z dystansem także w utworach przedstawiających narratora skonkretyzowanego- niekoniecznie nawet tzw. narratora naiwnego :dziecko, wariata, cudzoziemca- ale po prostu określonego osobnika z wszystkimi niedoskonałościami jednostki zdeterminowanej przez swój organizm, osobowość, wiedze, biografie.

• W jego kompetencjach nie leży ani reinterpretacja znaczeń własnych słów, ani wynikające z niej przekształcenia struktury znaczeń całego utworu

• Istnieje w tekście taki układ reguł, nad którymi narrator nie panuje, którego nie jest nadawcą, pojawia się podmiot dysponujący świadomością wyższą niż narrator

• Dowolnie gospodaruje mową postaci, decyduje o formie jej wystąpienia w utworze, relacjonuje „ja” lub cytuje, opatruje komentarzem, obarcza określonymi zdaniami, może zmienić sen słów bohatera, ale nie panuje nad sposobem mówienia

• Informacja implikowana znajduje się poza kompetencją narratora

Podmiot całego utworu

• E. Balcerzan nazwał go „autorem wewnętrznym”

• Instancja nadawcza nieutożsamiana z osobą autora, a wyższa niż narrator czy podmiot liryczny

• Lipski „nazwa oznaczająca autora”

• Sławiński „podmiot czynności twórczych” lub „nadawca reguł mówienia”

• Nie przynależy do niego żadna wypowiedź, nie przedstawia go żadna informacja stematyzowana, ani narrator, ani bohaterowie nic o nim nie wiedzą

• Nie jest tożsamy z głównym narratorem czy podmiotem lirycznym

• Przynależy do niego cała zaszyfrowana w dziele świadomość metajęzykowa, nietożsama z rzeczywistą świadomością autora

 

Janusz Sławiński „ O kategorii podmiotu lirycznego”

SEMANTYCZNA MATERIA UTWORU

Nadawca dzieła literackiego ( 3 poziomy)

1. poziom wydarzeń składających się na biografię konkretnej jednostki- twórcy danego dzieła. Rola nadawcy konkretnego dzieła jest jak gdyby „obciążona” wszelkimi innymi rolami, które dany osobnik odgrywał w różnych sytuacjach życiowych.

2. 
   poziom hipotetycznego podmiotu czynności twórczych-pytanie o specyficzna rolę autora, w którą wchodzi w przebiegu procesu twórczego, redukcja osobowości autora do aspektu, który wyłania się w toku kształtowania przekazu byt wyłącznie funkcjonalny, człon relacji:

a) dialog z tworzywem, materiałem tematycznym, z wzorami i dyrektywami tradycji literackiej, z normami stylistycznymi i kompozycyjnymi.

b) Podmiot czynności twórczych jest strefą oddzielającą wypowiedź literacką od określonego biograficznie osobnika, jakim jest pisarz- jest elementem sytuacji komunikacyjnej nadawca , dysponent reguły mówienia, określa położenie utworu wśród okoliczności zewnętrznych

3. poziom organizacji utworu lirycznego, narrator, podmiot mówiący implikowany przez przejęty w utworze sposób mówienia, nadawca wypowiedzi aktualizujący reguł. Podmiot czynności twórczych jest elementem sytuacji komunikacyjnej, w której dzieło tkwi, natomiast liryczne ego czy narrator są elementem wewnętrznego porządku dzieła. Dysponent reguły i użytkownik - mogą przenikać się w wypowiedzi, gdy zawiera ona sformułowania metajęzykowe, gdy mówi o zasadach, które ją kształtują.

Stosunek 2 do 3 ( lub na odwrót) wypowiedź metajęzykowa

Monocentryczność- skupienie całego materiału semantycznego wokół jednej osoby nadawcy

Policentryczność- (tekst główny dramatu) związany z wielością podmiotów mówiących; dramat jest mozaiką przytoczeń nie konstytuujących żadnego „ja”

Tekst epicki, podobnie jak liryczny, implikuje obecność nadrzędnego podmiotu mówiącego

Wypowiedź liryczna aktualizuje jeden plan semantyczny, współrzędny względem „ja” mówiącego. Wypowiedź epicka aktualizuje dwa plany semantyczne (dwustopniowość przytoczenia):

• Ciąg znaczeń kształtuje osobę narratora i sytuacje narracyjną

• Ciąg znaczeń kształtuje świat postaci i wydarzeń, utwór epicki prezentuje porządek „przytoczenie w przytoczeniu”, gdzie wypowiedź założonego narratora wyodrębnia z siebie wypowiedzi pozostałych postaci np. „kompozycja szkatułkowa”

Tekst dramatyczny- przytoczenie słów jednej postaci jest określane przez położenie wśród innych przytoczeń. One stanowią dla niego kontekst i one decydują o jego rozpoznawalności

Tekst narracyjny- granice przytoczenia I stopnia są wyznaczane przez przytoczenia II stopnia i odwrotnie

Monolog liryczny- przytoczenie bezkontekstowe, podmiot mówiący jest znaczeniowym korelatem całej wypowiedzi, narasta stopniowo „akcja”- narastanie podmiotu wypowiedzi tzn. że „ja” w jednym tekście może być statyczne lub dynamiczne.

Jednostki leksykalne i ich syntaktyczne ugrupowania - są nośnikami znaczeń. Najbardziej jawne są zaimki i formy czasownikowe, uobecniają istnienie ego.

Przekaz literacki - polega na rekonstrukcji zespołu założeń składających się na „obraz” osoby mówiącej.

Konstruktywne składniki paradygmatu „ja” lirycznego:

1. Określony stosunek „ja” mówiącego do psychologicznych i przedmiotowych okoliczności wypowiedzi

2. Stosunek „ja” do „drugiej osoby” , do przywołanego lub tylko potencjalnego partnera sytuacji lirycznej

3. Stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych i do sytuacji społeczno- literackiej, w której podmiot się znajduje

4. Stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza.

Podmiot liryczny jest hierarchiczną kombinacją takich elementarnych ról.

 

---