40. Literatura a filozofia
I J. Sławiński „Wypowiedź literacka a wypowiedź filozoficzna: trzy kwestie i jedna
ponadto”
W sferze dociekań literaturoznawczych problematyka filozoficzna pojawia się w TRZECH typowych sytuacjach:
uprawiający tę dyscyplinę - dziejopis lub systematyk - musi zanalizować i zinterpretować utwór dziedzinowo przekwalifikowany, tzn. odbierany w kontekście literatury pięknej, a nie filozoficznej.
interpretator usiłuje usunąć z tkaniny dzieła poetyckiego, narracyjnego, dramatycznego TREŚCI FILOZOFICZNE, tj. opinie dot. natury, historii, czasu, powinności moralnej…; czynione jest to często, bowiem dąży się do:
usunięcia z utworu cytatów, które ze względu na doniosłość zasługują na miano „filozoficznych”. Zbiór takich cytatów tworzy tekst, który można rozważać w odłączeniu od dzieła.
dostrzeżenia różnicy między poziomami komunikacji wewnątrztekstowej, tzn. perspektywami znaczeniowymi, gdzie znajdują się owe treści filozoficzne; zdania te nie tworzą porządku jednolitego, lecz złożony, wielotekstowy, niejednorodny; nie dają się rozpatrywać w oddzieleniu od całości dzieła, bowiem zmieniają właściwy sens lub go tracą.
wyszukania treści filozoficznych w głębokiej strukturze znaczeniowej dzieła lit., gdzie „w milczeniu” oczekują na zręcznego interpretatora; jest to reprezentacja tego, co potencjalne w tekście pisarza, odsyła do logicznie wcześniejszej od mniemań zwerbalizowanych w dziele.
historyk literatury usiłuje dokonać rekonstrukcji filozoficznych podstaw prądu lit., poetyki, doktryny; filozoficzna baza = swoiście literacka nadbudowa ( rozumienie powinności literatury, autora, stylu, kompozycji, tematyki, gatunków…); filozoficznemu fundamentowi przypisuje się pierwszeństwo, gdyż umożliwia pojawienie się danego zbioru czy przeświadczeń dot. literatury.
Wg Gadamera filozofia i poezja jest „ciągłym głodem języka”, czyli zarazem głodem przedmiotu, o którym chce się mówić, głód problematyki, którą chce się odkryć, głód publiczności, wartej tego, by ją uznać za własną.
Filozof i poeta = wiara w to, że można wypowiadać rzeczy doniosłe, przebywając w nieokreślonej strefie, która się rozciąga poza obszarem zinstytucjonalizowanych kodów mowy.
II M. Heiddeger „Holderlin i istota poezji
Pięć kluczowych wypowiedzi Holderlina dot. istoty poezji:
poezja jawi się jako GRA; niczym nie związana, stwarza swój świat obrazów, nie wykracza poza dziedzinę wyobraźni - wymyka się powadze decyzji; jest nieszkodliwa, nie ma rzeczywistych skutków; nie ma w sobie nic z czynu, nic, co wykraczałoby w rzeczywistość; powołuje do życia dzieła w dziedzinie mowy, która jest jej materiałem.
MOWA - obszar „najbardziej niewinnego ze wszystkich zajęć”, jest „najniebezpieczniejszym z dóbr” poezji: stwarza możliwość utraty bycia = niebezpieczeństwo; ma za zadanie ujawnianie i przechowywanie w dziele bytu jako takiego; musi nieustannie mamić, pozorować - narażać na niebezpieczeństwo autentyczną wypowiedź. Jako narzędzie przydatne do porozumiewania się jest dobrem, ale nie wyczerpuje to jej istoty. Tam tylko, gdzie jest mowa, jest i świat: dzięki niej człowiek ma możliwość bycia w dziejowy sposób; mowa jest wydarzeniem, rozporządzającym najwyższymi możliwościami człowieczeństwa.
podstawą ludzkiego bycia jest mowa, lecz mowa dzieje się dopiero w ROZMOWIE. Rozmowa i jej jedność są podporą naszego istnienia. Odkąd „bogowie” wprowadzają nas w rozmowę, od tego czasu jest czas, odtąd podstawą naszego istnienia jest rozmowa.
poezja jest stanowieniem czegoś przez SŁOWO i w słowie. W ten sposób byt staje się znany jako byt; poezja to stanowienie bycia przez słowo. Dlatego coś, co trwa, nigdy nie jest ulepione z przemijalnego.
poezję rozumiemy jako stanowiące NAZYWANIE bogów i istoty rzeczy. Poezja jest podstawą wspierającą dzieje i dlatego nie jest jakimś przejawem kultury, nie jest jedynie „wyrazem” jakiejś „duszy kultury”. W poezji człowiek jest skupiony na podstawie swego istnienia. Istota poezji jest chwiejna, choć w swej istocie jest stanowieniem, ugruntowaniem. Swoboda poety = najwyższa konieczność. Słowo poety = wykładnia „głosu ludu”, stoi on pośrodku - między bogami a ludem, jest najbardziej odosobniony w swym losie, zdobywa prawdę dla swego ludu.