Literatura i filozofia

Katarzyna Thiel-Jańczuk

Komparatystyka literacka

Relacje pomiędzy filozofią a

literaturą

1. Mythos i logos (VI w p.n.e.):

racjonalne

vs

nieracjonalne

2. Różnice pomiędzy literaturą a filozofią

- odmienny stosunek do języka i
rzeczywistości
- filozofia jako dziedzina prawdy, literatura
jako

dziedzina sztuki (fikcji)

- odmienny sposób opisu rzeczywistości
- wypracowanie odmiennych form wypowiedzi

3. Punkty wspólne między filozofią a

literaturą:

a.W zakresie treści i funkcji:

- ontologia, epistemologia, aksjologia (etyka)
(M. Januszkiewicz)
- dzieło literackie jako dzieło filozoficzne:
ontologia, semiotyka, estetyka (W. Stróżewski)
- „wspólna funkcja poznawcza” literatury i
filozofii (M. Przyłęcki)

b.W zakresie form:

- dialog, esej, powiastka filozoficzna, poezja
(literatura) filozoficzna

Przełom w relacjach pomiędzy

literaturą a filozofią : XX wiek (przeciw

„logosowi”)

1.

Roman Ingarden i teoria dzieła literackiego:

- Przeciw teorii empiryzmu poznawczego –

poznanie ejdetyczne (intencjonalne)

Intencjonalność

(w

fenomenologii)

-

każda

świadomość jest świadomością czegoś; przedmioty
są jednak są niezależnymi od świadomości bytami;
przedmiotami intencji nie są rzeczy realne, lecz
,,idee"

- Dzieło literackie jako przedmiot

intencjonalny:

- istnieje dzięki aktom wytwórczym

autora percepcyjnym – czytelnika

- posiada jednak obiektywną strukturę:

- Warstwa brzmień słownych
- Warstwa znaczeń
- Warstwa przedmiotów przedstawialnych
- Warstwa wyglądów uschematyzowanych

- „Miejsca niedookreślenia” oraz
literackość jako „quasi-sądy”

2. Egzystencjalizm
- W sensie „wąskim”: Jean-Paul Sartre:

synteza filozofii i literatury w oparciu o
filozofię człowieka

- „Byt i nicość” (1943), „Czym jest literatura?” (1948)
- „teatr w sytuacji” i literatura zaangażowana

- W sensie „szerokim”

krytyka

wszelkiej

systemowości i racjonalności;

- Jako interpretacja egzystencjalna
3. Filozoficzny zwrot teorii literatury
- „Fikcjonalny model myślenia o literaturze”

(Arystoteles): od poznania ku

rozumieniu

„Filozoficzny zwrot” teorii

literatury

1. Nowe rozumienie relacji pomiędzy

literaturą a filozofią:

- Filozofia jako tekst (literacki)
- Literatura jako krytyka filozofii

(„metafizyki obecności”)

2. Przełomowe znaczenie:
- Dekonstrukcja (J. Derrida)i

neopragmatyzm (R. Rorty)

Jacques Derrida i literatura

(M.P. Markowski, Efekt inskrypcji: Jacques Derrida i

literatura, 1997)

- 1963: Force et signification, w czasopiśmie

„Critique”: przeciw „metafizycznemu”
zapleczu metodologii strukturalistycznej

- 1963-1968: wypracowywanie nowych

strategii lektury „przeciw”
logocentryzmowi

- 1970 – przełom: nowy styl pisania (Glas,

Pas, Eperons, Envois)

- Od 1980 – działalność pisarska

Dekonstrukcja

- Dekonstrukcja ≠ dekonstrukcjonizm
- Literatura czy filozofia?

- Ani metoda, ani teoria
- Pisanie (écriture) – jako „nie-sensowna gra”

- „List do japońskiego przyjaciela”

(1983)

- Dwa znaczenia „dekonstrukcji”:

- Projekt filozoficzny Derridy
- „prawo wieczystego różnicowania” –

ujawniające się w przestrzeni lektury

Dekonstrukcja a czytanie

„Dekonstrukcja jest ściśle powiązana z tekstami
poddawanymi badaniu

aktywnością czytania

,

która nigdy nie istnieje niezależnie od nich, w
postaci zamkniętego w sobie systemu pojęć
operacyjnych” (CH. Norris, Deconstruction:
Theory and Practice, 1991)

Dwa gesty dekonstrukcji w polu
literatury (Markiewicz):

- Topologia lektury
- Rekonstrukcja topografii lektury

„Wszelkie myślenie dekonstrukcyjne

tworzy

pewien tekst

, który niesie ze sobą swoją

retoryczną osobliwość, figurę i zdarzenie podpisu,
swój patos, swoje instrumentarium, styl składanej
czytelnikowi obietnicy” (J. Derrida, Memoires pour
Paul de Man, Paris 1988)

- Literatura – Inne wewnątrz filozofii

Konsekwencje

• „Poetyka tekstu filozoficznego”
• „Retoryka dyskursu filozoficznego”
• „modalny” styl filozofii (gatunki

graniczne, nieokreślone) np.
Kirkegaard, Nietzsche