Pojęcie realizmu. Filozoficzne i historyczne źródła realizmu w literaturze XIX wieku

Realizm – charakterystyczny dla epoki pozytywizmu, polegał na prawdziwym i wiernym odtwarzaniu rzeczywistości w literaturze. Próba przedstawienia człowieka w jego naturalnym środowisku. Terminem realizm posługujemy się jako nazwą historyczną, dominującego w sztuce europejskiej XIX wieku prądu, związanego ściśle z rozwojem prozy artystycznej. Za jego twórcę uważany jest francuski powieściopisarz Honore de Balzac. Polscy pozytywiści przyjęli realizm jako metodę zarówno z dzieł twórców europejskich, jak i swoich poprzedników z ubiegłego stulecia i stworzyli powieści, np.Lalka, Emancypantki, Nad Niemnem.

XIX–wieczny realizm opierał się na założeniu, że dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów. Centrum nurtu realistycznego stanowiła Francja, ale również Rosja (Tołstoj, Gogol, Dostojewski) i Anglia (Dickens). W prozie rosyjskiej dominuje >Czechow – w swoich utworach przestawia realistyczne studium psychologiczne postaci, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki moralnej.

W dziełach realizmu obraz świata pokazany został jako wynik psychologiczno–socjologicznej analizy. Jest to rzeczywistość, w której kształtowała się nowoczesna mieszczańska cywilizacja. Stykają się tam przedstawiciele różnych klas i poglądów. Są to czasy gwałtownych wstrząsów społecznych i politycznych, błyskawicznych karier i równie szybkich bankructw (np. de Restigneau z Ojca Goriot).

Bohater powieści realistycznej jest silny, przedsiębiorczy, mocno osadzony w epoce, wyzwolony, o niezwykłym charakterze i psychice. Czynniki realizmu to: nastawienie poznawcze wsparte na rzetelnej wiedzy i doświadczeniu, które pozwala przedstawić w powieści studium społeczeństwa i natury, prawdopodobieństwo przedstawianego świata, dobór sytuacji i postaci reprezentatywnych dla środowiska społecznego ukazanego w powieści, dążenie do uszczegółowienia i indywidualizacji obrazu. Narrator wszechwiedzący, ukrywa się za światem przedstawionym, często rozmawia z czytelnikiem, narracja prowadzona jest w trzeciej osobie lub pamiętnikowa.

Kształt realistycznej literatury wiąże się także z unowocześnieniem poetyki i stylu: tworzą się nowe tendencje kompozycyjne, zaciera się różnica między słowem narratora i postaci, pojawia się tzw. mowa pozornie zależna. Możemy wyróżnić realizm introspekcyjny, opisujący wnętrze i psychologię (Proust) albo mieszczański (behawiorystyczny), opisujący zewnętrznie to, co widzą inni (Balzac). Powieść ma wiele wątków, pojawia się fabuła. Problematyka powieści dojrzałego realizmu mieści się we współczesności. Nie oznacza to jednak braku historycznej perspektywy, ściśle związanej z teraźniejszością (np. perspektywa powstaniowa w Lalce i Nad Niemnem). Powieść realistyczna dała początek powieści historycznej. Źródłami filozoficznymi, z których czerpał realizm, jest powiastka filozoficzna (Kandyd, Kubuś fatalista) i powieść łotrzykowska, gdzie przygoda i prostota były podstawą opowiadania.

---