ROMANTYZM – ZAGADNIENIA

Pojęcie romantyzmu.

Nazwy romantyzm używa się obecnie w dwóch znaczeniach; 1) jako określenia nurtu ideowego i artystycznego, dominującego w literaturze, sztuce, filozofii europejskiej w I połowie XIX wieku, 2) jako określenie całej epoki, w której przejawiała się dominacja tego nurtu, mówi się wtedy bardziej ogólnie o epoce romantycznej.

Czas rozwoju romantyzmu przyjmuje się dla Niemiec i Anglii- około 1800- 1830, (w Anglii od daty przemowy Wordswortha). W innych krajach europejskich początek romantyzmu, datuje się na rok 1820, a okres pełnego rozwoju na czas do Wiosny Ludów (1848)

Słowo romantyczny- termin ten funkcjonował w epoce w innych niż dziś znaczeniach. Pojawił się już w 2 połowie XVII wieku w Anglii, początkowo dla pewnych cech pejzażu, potem był używany wymiennie z pojęciem malowniczości, w XVIII wieku obejmowano tym pojęciem także cechy uczuć i charakteru. W początkach XIX wieku pojęcie romantyczny odnosiło się nie tylko do sztuki własnej epoki, ale wszelka poezja prawdziwa i progresywna ( wyznająca postępowe idee) – była poezją właśnie romantyczną. Jako określenie sztuki własnej epoki, słowo romantyczny upowszechniło się w latach dwudziestych, kiedy w 1821 Puszkin jako pierwszy nazywa swoje dzieło „ Jeździec Kaukaski”- poematem romantycznym.

Przyjmuje się że romantyzm jest wspólnym doświadczeniem sztuki i myśli europejskiej, ale jak sądzi wielu badaczy, wobec jego ogromnej różnorodności, próba jego zdefiniowania, świadczyła by o zupełnym braku rozsądku. ( P. Valery.)

Światopogląd- na powstanie i ukształtowanie prądu romantycznego decydujący wpływ miały wydarzenia historyczne: Rewolucja francuska obaliła system feudalny, ale pokazała tez nietrwałość wszelkiego porządku społecznego i perspektywę zmienności historycznej. Pokazała , się że racjonalna interpretacja świata nie wystarczy i dała nieskrępowana swobodę ducha. I przede wszystkim wysoko zwaloryzowała pojęcie wolności i buntu. Krytycyzm wobec racjonalizmu, wobec narzucanych przez niego barier w dziedzinie poznania, doprowadził do zakwestionowania wszystkiego co było związane z racjonalistycznym światopoglądem i łączoną z nim estetyką klasycyzmu. Człowiek został umieszczony w wielkiej perspektywie kosmicznej, ukazano ziemski świat jako fragment ogromnej całości. Pojawia się też fascynacja naturą- traktuje się ją jako źródło kreacyjnego natchnienia ( Wordsworth), jej dynamizm ma się stać wzorem dla sztuki, natura jest harmonią, a wszystkie wartości w niej są idealne- fascynuje więc głównie jej wnętrze, istota. Pojawia się też inne patrzenie na dzieje- aby je poznać, należy wczuć się w ducha minionych epok, należy mieć też dar profetyczny, pozwalający odsłonić przyszłość. Romantyczna wizja świata to kosmiczna jedność, dynamiczna i nieskończona.

Romantyzm w Polsce: pojawił się o całe pokolenie później niż w Anglii czy w Niemczech. Za datę graniczną uważa się rok 1822- kiedy to został wydany I tom Poezji Mickiewicza., rozpoczynał się on naturalnie jako nurt wtórny wobec kierunków europejskich, a polscy artyści nie jednokrotnie powoływali się i korzystali z utworów angielskich i niemieckich, a podstawy teoretyczne romantyzmu są już ukształtowane, a na ich podstawie kształtuje się świadomość romantyczna w Polsce. Początkowo w Polsce termin romantyczny- był krytykowany, a poprzez niego Śniadecki np.- definiuje- nieład i zamieszanie w sztuce, uważał że jest to symptom rozkładu intelektualnego. Dopiero Mickiewicz w 1822 w utworze ( O poezji romantycznej), jako pierwszy oparł tą definicję, na założeniach niemieckiego romantyzmu, wiążąc program nowej poezji ze zmianą patrzenia na świat, sztukę miał cechować prymat uczucia, duch rycerski, ożywienie mitycznych wierzeń, idea wolności i poczucie związku ze światem niewidzialnym. W Polsce pojawił się bunt romantyczny, który wyrażał się w demonstracyjnym odrzuceniu wszystkiego co wiązano z ideałami klasycyzmu i utożsamioną z nim kulturą francuską, odrzucona klasyczne reguły poetyki. Pojawił się nowy model tradycji, oparty na dawności i ludowości. Sytuacja zmieniła się po powstaniu listopadowym- jego upadek oznaczał całkowite rozbicie istniejących ośrodków i form życia literackiego. Zaczęła się emigracja elity twórczej, zsyłki na Sybir. Powstanie , tuz po jego upadku, wyzwoliło ogromny potencjał twórczej energii, wiary w odzyskanie niepodległej Polski. Czas ten to również czas arcydzieł:

III cz. Dziadów – 1832
Kordian- 1834
Pan Tadeusz- 1834
Nie-Boska Komedia- 1835
Irydion- 1836, potem kolejne dramaty Słowackiego, a od 1840 odbywają się prelekcje Mickiewicza.

Literatura- oprócz odrzucenia poetyki klasycznej, zaczęto mieszać gatunki, pojawił się fragmentaryzm, otwarta luźna kompozycja, autonomiczny charakter dzieła i zindywidualizowany bohater. Sztandarowymi gatunkami stały się ballada, powieść poetycka, i mickiewiczowskie dramaty ( udramatyzowane „ poema”)

Romantyzm polski to przede wszystkim idea wolności- ojczyzny, sztuki, to bunt przeciw więzom, które krępowały tę niezawisłość.

Romantyzm- nazwa wywodzi się pośrednio z języka łacińskiego „ romanus”- znaczy rzymski, choć nie chodzi tu wcale o rzymską kulturę. Nazwę „ romańskie” stosowano wobec języków tubylczych w prowincjach rzymskich, romansami zaś zwano podania i legendy tych ludów, pełne baśniowości i fantastyki.

Wiek XIX- to epoka namiętności, zdominowana przez ideał serca i duszy. Nie znaczy to jednak, że nauka i „ rozum” zupełnie umarły. Przeciwnie- postęp wiedzy w ówczesnych czasach był ogromny i wiele naszych dzisiejszych cudów nauki powstało właśnie w romantyzmie ( np. Fotografia rodzi się w roku 1818, w tym czasie pojawia się też telefon i pierwsze lokomotywy.)

Ojcami teorii romantycznego światopoglądu nazywamy Niemców, głosili o ni takie postulaty:

W procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem, intuicją.
Ducha należy pozostawić ponad materią hierarchią wartości.
Świat ma w rzeczywistości naturę duchową, materia jest sprawą drugorzędną ( spirytualizm)
Za pomocą rozumu nie można zbadać ani rozpoznać świata.
Poezja jest wyrazem geniuszu- elementem boskości w człowieku, wyobraźnia zaś najważniejszym czynnikiem sprawczym poezji.

Do głównych tendencji obecnych w literaturze i sztuce należą:

1. Bunt przeciwko racjonalizmowi, docenienie wartości uczuć i intuicji;
2. Odrzucenie zasad poetyki klasycystycznej - mieszanie rodzajów literackich, tworzenie nowych gatunków.
3. Odejście od naśladowania wybitnych twórców minionych epok, w stronę twórczości oryginalnej.
4. Historyzm - czerpanie motywów z przeszłości, a najbardziej średniowiecza
5. Ludowość - zainteresowanie ludem, jego losem, kulturą, wierzeniami, a także tzw. twórczością ludową.
6. Orientalizm - zainteresowanie kulturą i przyrodą Wschodu
7. Łączenie realizmu z fantazją i wyobraźnią
8. Docenienie roli przyrody w życiu człowieka
9. Bunt przeciwko starym formom życia społecznego, tzn. nierówności, niesprawiedliwości, przesądom społecznym, skostniałym konwenansom towarzyskim i obyczajowym
10. Zerwanie z uniwersalizmem na rzecz literatury narodowej
11. Odświeżenie języka.

Główne antynomie romantyzmu

Antynomia - sprzeczność logiczna, paradoks, zdanie logiczne bądź rozumowanie dedukcyjne, które prowadzi do sprzeczności.

Antynomia sprzeczność wewnętrzna; log. rozumowanie (dowód) formalnie poprawne, ale prowadzące do sprzeczności;

Romantycy uważali, że cały świat opiera się na sprzecznościach i przeciwieństwach. Najczęstsze antynomie romantyczne to :

Materia i duch- Świat ma w rzeczywistości naturę duchową, materia jest sprawą drugorzędną (Spirytualizm, pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, że cała rzeczywistość, łącznie z tym, co potocznie nazywamy materią, ma charakter duchowy, jest formą ducha lub idei. Spirytualizm jest monizmem, ponieważ uznaje istnienie tylko jednej substancji.)

Zło i dobro
Zbiorowość i jednostka- z jednej strony poczucie odrębności i wyizolowania człowieka, tego że to jednostki są wybitne ( zwłaszcza bohaterowie romantyczni) z drugiej strony poczucie osamotnienia i chęć życia w grupie- idee patriotyczne miały pokazywać, że należy walczyć razem.
Racjonalizm i irracjonalizm- z jednej strony wiek wynalazków „ lupy i szkiełka”. Z drugiej pogląd przeciwstawiający się racjonalnemu ( czyli rozumowemu, naukowemu) poznawaniu rzeczywistości.
Rozum i uczucie
Śmierć i Zycie – z jednej strony podziwianie świata, dostrzeganie jego piękna, z drugiej śmierć jako uwolnienie się od problemów, ucieczka od świata. Często jednak śmierć uważana była tylko za przejście, a dusze zmarłych wędrowały zagubione po świecie żywych( np. Dziady cz. II)
Prawdy żywe i prawdy martwe- antynomia wykorzystana między innymi w Balladzie: „ Romantyczność”. Prawdy żywe- dotyczą pojęć –irracjonalności, mówią o świecie duchowym, odsłaniają tajemnice świata duchowego, zaś prawdy martwe- dotyczą realnej rzeczywistości.

Ironia romantyczna:

a) estetyczna teoria procesu twórczego, stanowiąca podstawę wyrazistej odmiany romantycznej koncepcji sztuki

b) zespół stylistyczno- strukturalnych reguł, teorii tej odpowiadających, lecz niezależnie od niej kształtujących się w utworach literackich.

Termin ten stworzył F. Schlegel, który jako pierwszy odszedł od tradycyjnego ( stworzonego jeszcze w starożytności rozumienia tego pojęcia , iż ironia oznaczała zwodzenie udawanie, a nawet obłudę, a w tekście literackim była inwersją semantyczną na poziomie zdania- czyli odwróceniem znaczenia w zdaniu. ) Dopiero Schlegel przeniósł to pojęcie w dziedzinę „ wielkich form literackich”, twierdząc, że dzieło może być ironiczne, Nawe wówczas gdy nie występuje w nim ani jeden wyraz użyty w ironicznym sensie. Ironia to według niego – stała przemienność dwóch zwalczających się myśli, czy inaczej – absolutna synteza absolutnych przeciwieństw.

Ironia romantyczna- wykształcona przez filozofię i estetykę niemieckiego romantyzmu koncepcja postawy artysty wobec świata, charakteryzująca się:

absolutną przewagą czynnika subiektywnego nad obiektywnym, ja nad nie- ja, snu nad jawą, twórczej fantazji nad rzeczywistością
traktowaniem twórczości jako gry ujawniającej przeciwieństwa rządzące bytem i sztuką, a pozwalającej uzyskanie wobec nich dystansu. Ironii odpowiadało miedzy innymi igranie utrwalonymi w tradycji konwencjami literackimi i wartościami estetycznymi, łączenie pierwiastków sprzecznych i dysonansowych, tragicznych i komicznych, wzniosłych i niskich, realistycznych i fantastycznych, literackich i ludowych
eksponowaniem dominacji artysty nad dziełem, bohatera nad światem przedstawionym

Ironia romantyczna- określa koncepcję podstawy twórcy wobec świata, wyrażająca się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w którym zaciera się różnica pomiędzy rzeczywistością, a fikcją. Ironię odnajdujemy w twórczości Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida , Byrona ( Don Juan), czy w baśniach Hoffmanna.

W Polsce ironia artystyczna była nazywana często humorem , albo humoryzmem ( czasem z przymiotnikiem „ ironiczny”, lub „romantyczny”)

Juliusz Słowacki- Ironia Słowackiego jest społeczna i indywidualna, bo wyrasta w istocie ze sprzeczności pierwiastka egoistycznego i społecznego. Ironiczny stosunek Słowackiego wobec świata, nie przekreślał jednocześnie jego miłości do niego. Z tego dystansu i z tego uczucia wyrosły wielkie dzieła, dzieła ironiczne.

a) „ Kordian”- tu ironia zostaje upersonifikowana. Doktór rozwiewając wszystkie marzenia Konrada o czynie , jest jakby odzwierciedleniem autoironii, uosobieniem zimnego rozsądku, wewnętrznej niemocy. On neguje wszystkie wartości, zabija w Kordianie wszystko bo zabija wiarę.

Również scena „ Przygotowania” w utworze ma charakter ironiczny. Tu wszyscy dygnitarze są napiętnowani, prze co w tej szatańsko- satyrycznej scenie, przedziera się pesymistyczna refleksja Słowackiego, że nie ma w Polsce ludzi zdolnych do czynu.

b) „ Balladyna”- występuje tu drwina z porządku i ładu jaki występuje na świecie. Połączenie sprzeczności między działanie perfidnego losu , czy nonsensownej przypadkowości, połączone jest z wyższym prawem ( moralnością) – jest to zabieg ironiczny, który pokazuje paradoksy świata.) Współcześni Słowackiemu często uznawali jego dramat jako ironiczny stosunek poety wobec świata.

Cyprian Kamil Norwid – tu niewątpliwie ironia jest jedna z trudności w dostępie do jego poezji. Norwid swą ironię często sygnalizuje, odsłania, wychyla się spoza niej. Ironia u Norwida jest sposobem, środkiem dochodzenia do prawdy. Ironia tu nie pojawia się jedynie jako wyraz, ale głównie jako postawa, rodzaj światopoglądu, właściwość istnienia. Stosowanie ironii u Norwida można traktować jako chwyt literacki, ale może być ona rozumiana także jako właściwość istnienia.

4. Tragizm Romantyczny- pojęcie odnoszące się do dylematów moralnych bohaterów romantycznych. Każda z podjętych decyzji doprowadzić może do katastrofy. Jednakże to nie zrządzenie losu a wydarzenia dziejowe decydują o tragiczności danej sytuacji. Tragizm po raz pierwszy pojawił się już w tragedii greckiej, został zanalizowany przez Arystotelesa w „Poetyce”.

Szczególne znaczenie dla romantycznego ujęcia tragizmu miała antropologia Schillera, traktująca człowieka jako istotę tragedio twórczą, w której świadomości dochodzi do tragicznego starcia między naturą a wolnością, bytem a powinnością.

Również Hegel uważał, że tragizm jest koniecznym i pozytywnym momentem rozwoju bytu.

Tragizm bohatera romantycznego

Na szczycie góry tak wysokiej jak Mont Blanc stoi samotny, wsparty na ramieniu, zaopatrzony w kosmiczną kulę gwiazd- „ posąg człowieka na posągu świata.” Może być w masce spiskowca, ze szpadą u boku, z…………… ( ciąg dalszy na kolejnej stronie)

33. Powieść poetycka- jako nazwa gatunku, pojawiła się w latach 60 XIX wieku. Jest to nazwa romantycznego poematu fabularnego pisanego wierszem, z tokiem narracji. Nazwa ta utrwaliła się dość szybko, zwłaszcza gdy w drugiej połowie XIX wieku każdy romans nazywany był powieścią, to nasz gatunek potrzebował elementu różnicującego, który by wskazywał na jego poetyckość.

Powieść poetycka jest typowo romantycznym i nowatorskim wówczas gatunkiem literackim. Kojarzona jest głównie z twórczością Byrona i Scotta, którzy tworzyli epickie poematy wierszowane, niezgodne z dotychczas znanymi gatunkami epickimi. A. Bem zdefiniował powieść poetycką- „jako mniej lub więcej obszerny ale jednolity utwór epicki, osnuty na tle opowieści dziejowych lub za życia współczesnego osnuty”

Mickiewicz przypisuje autorstwo tego gatunku Byronowi, a nie Scottowi.

W Polsce ten gatunek rozwinął się w połowie XIX wieku, jest związany z wczesną falą romantyzmu, poprzedzającą powstanie listopadowe.

Modelowy wzorzec polskiej powieści poetyckiej- wyprowadzić dopiero można z opublikowanej w 1825r Marii A. Malczewskiego ( jest to typ bajronicznej powieści poetyckiej- główną cechą jest występowanie skłóconego ze światem i samym sobą bohatera, pojawia się też pewna zawiłość i niejasność bajroniczna, w Marii wpływa na to retrospekcja i nieuporządkowany plan kompozycji, występuje mieszanie się płaszczyzn czasowych. ) Kolejnym przykładem polskiej powieści poetyckiej jest „Konrad Wallenrod”.

W polskiej literaturze romantycznej jest wiele utworów inspirowanych powieściami poetyckimi Byrona( zwłaszcza „ Giaurem”). Oryginalne teksty tłumaczyli chętnie Odyniec i Adam Mickiewicz. Najlepszym świadectwem popularności utworów Byrona w Polsce, są nawiązujące do nich: "Maria" Antoniego Malczewskiego, "Zamek kaniowski" Seweryna Goszczyńskiego, "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicz oraz "Mnich", "Jan Bielecki", Arab" i "Lambro" Juliusza Słowackiego.

W polskiej literaturze powieści te pisane były trzynasto- i jedenasto- zgłoskowcami, ich narracja utrzymana była w trzeciej osobie, lecz pojawiały się przytoczenia i wstawki liryczne , jak pieśni lub ballady (np. pieśń masek w „Marii”). Istotnym elementem tej powieści jest tytuł, który odsłania istotne założenia gatunku i objaśnia sens słowa powieść (np. „Maria. Powieść ukraińska”). Powieść znaczy tu tyle, co opowieść, relacja oparta na źródłach regionalnych lub historycznych. Podtytuły nie tylko ujawniały sensy lokalizacyjne bądź historyczne, ale także podkreślały autentyzm przedstawionych wydarzeń, powołanie na realne źródła, stawały zatem w opozycji do bajki. Taka konstrukcja oddala dzieła doby romantyzmu od klasycystycznej epiki heroicznej, przepełnionej poetycką fikcją. Jej narracja wskazuje na opozycyjność powieści poetyckiej do dawnej epiki, jest ona zbudowana kunsztownie, daleka od retoryki, autorzy wyraźnie zachowują w niej wierność z kondycją społeczną, prawdą psychologiczną, stanami uczuciowymi poszczególnych bohaterów, np. w „Marii” postacie są tak zróżnicowane względem siebie: Marię charakteryzuje sentymentalna czułość, Miecznika kolokwialność, maksymy starego żołnierza

Znaczącą nowością powieści poetyckiej była mowa pozornie zależna, czyli wypowiedzi narratora, zbliżona do wypowiedzi bohatera, jego indywidualnych cech i postaw. Dzięki tej mowie narrator traci pozory swej autorytatywności, staje się częścią konstrukcji zdarzeniowych i medium postaci. Poprzez takie zabiegi powieść poetycka znacznie odbiegała od wizerunku wizji świata jednolitej i zdominowanej przez wszystkowiedzącego narratora. Dzięki temu powieść ta stała się otwarta na inne gatunki literackie, jak liryka i dramat. Liryzacja widoczna jest zarówno w przytoczeniach, jak wypowiedź pacholęcia w „Marii”, która jest niemalże wyodrębnionym lirykiem o rozpaczy egzystencjalnej, ale również w mowie pozornie zależnej, w rozmyślaniach bohaterów, opisów przyrody i krajobrazu, tonacji uczuciowej i emocjonalnej postaci. Dzięki temu pejzaż z zobiektywizowanego opisu staje się pejzażem mentalnym – projekcją stanów o osobnej semantyce, powiązanej jednak z całością utworu. Taki pejzaż w „Marii” przejawia się jako stepowy synonim smutku i pustki, tęsknoty, bo taka jest emocjonalna przestrzeń wizji Ukrainy.

Dramatyzacja przejawia się zaś we wprowadzaniu dialogu lub wypowiedzi zbudowanych na podobieństwo dialogu. Takie przejawy obficie występują w „Marii”, jak np. rozmowa Miecznika z kozakiem wojewody, lub Miecznika z córką, będące także dialogami, choć zamaskowanymi. Znamieniem dramatyzacji będzie również kompozycja sen operujących przestrzenią w sposób teatralny. Powieść poetycka nie tylko wchłaniała inne gatunki, ale także bardzo swobodnie traktowała kompozycję, pozostawiała celowo pewne luki w narracji, niejasności, niedopowiedzenia, np. w przebiegu wydarzeń lub w ukazywaniu losów bohaterów. Taki zabieg nazwany został fragmentarycznością. Ta pozorna niespójność znajduje uzasadnienie nie tylko narracyjne, ale także w filozofii powieści poetyckiej, przedstawiającej metafizyczną tajemnicę bytu. Ukazana rzeczywistość jest zatem nieodgadniona, niezbadane są losy człowieka, jego przeznaczenie. Pewna na świecie jest jedynie śmierć. Człowiek staje się igraszką w rękach pozaziemskich sił.

POWIEŚĆ POETYCKA – podsumowanie:

-Łączy epikę i lirykę

-synkretyzm, czyli wzajemne przenikanie się w utworze różnych tendencji rodzajowych i gatunkowych (ballada, pieśń, powieść, partie liryczne i opisowe, dialog)

-fabuła nasycona dramatyzmem

-fragmentaryczność utworu

-wprowadzenie narratora, który zwraca się wprost do czytelnika

-bohater może być maską autora

-luźna kompozycja pełna niedomówień, epizodyczność

-achronologiczność zdarzeń, inwersja czasowa

-kreacja bohatera:

--bohater bajroniczny u Byrona

--bohater walenrodyczny u Mickiewicza

-Byron wprowadza orienatalną scenerię i bohatera z tajemniczą biografią, owładniętego silnymi namiętnościami

-postacie, których działania cechuje prometejski bunt i dominacja motywów natury uczuciowej

32. DRAMAT ROMANTYCZNY – to gatunek o charakterze synkretycznym, łączący elementy różnych gatunków i rodzajów literackich, a także różne kategorie estetyczne. Nawiązuje do dramatu Szekspirowskiego, a łamie zasady klasyczne. Odrzucono więc zasadę trzech klasycznych jedności. Akcja dramatów romantycznych rozgrywała się w różnych miejscach, była wielowątkowa, rozgrywała się w czasie dłuższym, niż jedna doba. Fabuła dramatu romantycznego była luźnym zestawieniem nie związanych ze sobą epizodów, które nie są powiązane ze sobą łańcuchem przyczynowo – skutkowym, a mogą istnieć niezależnie od siebie. To charakterystyczna cecha kompozycji otwartej, w której ulegają zatarciu związki między poszczególnymi składnikami, brak jest wyrazistych proporcji, uwidoczniona jest fragmentaryczność i wieloznaczność świata przedstawionego. Romantycy odrzucili także zasadę jedności stylistycznej, łącząc elementy nie tylko liryczne, epickie i dramatyczne, ale także motywy realistyczne z fantastycznymi, tragizm z komizmem, groteskę z humorem. Dramat był obok eposu jednym z najbardziej pożądanych gatunków ale w przeciwieństwie do eposu był gatunkiem realizowanym i częściej tworzonym. Były to gatunki zwane Summą, czyli ogarniały całość- były próbą przekazania całej wiedzy o świecie.)

Charakterystyka „Dziadów” jako dramatu romantycznego.

zerwanie z zasadą trzech jedności: miejsca, czasu i akcji – miejsce: akcja toczy się w różnych miejscach: Wilno (klasztor, cela więzienna, plac przed kościołem, u Senatora, cmentarz), okolice Lwowa, Warszawa; czas: „Prolog” w Zaduszki, sceny I, II, III w Wigilię, scena V w Wielkanoc, „Ustęp” po nowym roku; akcja: niejednolita, główne wątki to losy Konrada, sytuacja Polaków, ocena narodu polskiego i rosyjskiego, przyszłość Polski.
Nie zachowana zasada harmonii, jasności, umiaru, prawdopodobieństwa, gdyż występują sceny i postacie fantastyczne, wizje, sny prorocze.
Występuje synkretyzm rodzajowy i gatunkowy: sceny tragiczne i groteskowe (sen Senatora), pieśni, scena operowa (bal), bajka Goreckiego, przypowieść Księdza Piotra, opowieść o Cichowskim, opisy np. w „Ustępie”, zacieranie się granicy między trzema rodzajami.
Dwupłaszczyznowość świata przedstawionego – świat realistyczny i fantastyczny (Duchy, diabły, aniołowie), świat metafizyczny współistnieje z realnym (sny, proroctwa).
Kompozycja luźna, otwarta, pozornie nieuporządkowana, pozbawiona wyraźnego ciągu przyczynowo – skutkowego (każda scena może tworzyć odrębną, zamkniętą całość), fragmentaryczność, występowanie samodzielnych epizodów, powiązanych luźno z akcją.
Występuje bohater zbiorowy i jednostkowy. Bohater główny – romantyczny – nie występuje we wszystkich scenach. Bohaterowie są fikcyjni lub to postacie historyczne.
Zmienność nastroju utworu: podniosły w scenach wizyjnych, smutny, przygnębiający w scenach tragicznych dla narodu, tajemniczy i niezwykły w innych scenach (cmentarz).
Łączenie elementów podniosłych z komicznymi, groteskowymi, np. rozmowy diabłów.
Różnorodność form – język proroka, satyryka, sprawozdawcy.
Niejednolitość wersyfikacyjna – wiersz sylabiczny, sylabotoniczny, jedenasto- lub dwudziestozgłoskowy.
Elementy ludowe – scena IX, „Noc Dziadów”, świat duchów złych i dobrych, towarzyszących Konradowi, księdzu Piotrowi, Senatorowi.
Zasada kontrastu zastosowana głównie do sfery moralnej i metafizycznej, stąd dychotomiczność świata przedstawionego i podobieństwo do misterium (zło-szatan)
Dramat nocy i snu. Muzyczność dramatu – liczne piosenki.

Sceniczność dramatu – mimo rozbicia tradycyjnej struktury dramatu, podtytułu „Poema”, licznych fragmentów lirycznych i epickich, utwór jest przeznaczony na scenę, świadczą o tym bogate didaskalia oraz niebywały dramatyzm wielu scen.

Charakterystyka dramatu romantycznego na przykładzie „Kordiana”.

Zrywa z regułą trzech jedności.
Wielowątkowość dzieła: wątki miłosne, polityczne, moralne, fantastyczne,.
Epizodyczność, np. w opowieści Grzegorza, czy epizod z Wiolettą.
Motywy fantastyczne (postacie i sceny fantastyczne) obok motywów realistycznych, sceny tragiczne i komiczne (rozmowa papieża z papugą).
Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy (np. list do Laury, monologi Kordiana, opowiadanie Grzegorza).
Obecność bohatera romantycznego, przeżywającego rozterki wewnętrzne, ogarniętego ideą walki o wolność ojczyzny.
Kompozycja dzieła otwarta, poszczególne sceny są ze sobą tylko luźno powiązane, najczęściej osobą głównego bohatera.
Wizja sceniczna utworu ma charakter monumentalnych widowisk, sceny wymagające perspektywicznych panoram i rozbudowanych dekoracji, ich spoiwem jest sam bohater.
Kompozycja otwarta, jedynym spoiwem, łączącym poszczególne sceny dramatu jest najczęściej bohater, ale i jego dzieje są fragmentaryczne i nie do końca wyjaśnione.

Charakterystyka dramatu romantycznego na przykładzie „Nie-Boskiej Komedii”.

„Nie-Boską Komedię” cechuje nowatorstwo formy. Nie ma w utworze akcji w ścisłym tego słowa znaczeniu. Cały dramat dzieli się na dwie odrębne części: dramat rodzinny i społeczny. Elementem łączącym te dwie części jest hrabia Henryk.

Autor nie przestrzega trzech klasycznych jedności. Czas akcji nie jest określony, ale na pewno dłuższy od jednej doby, a między częścią I a II jest dziesięć lat przerwy. Akcja rozgrywa się w różnych miejscach, w zamku hrabiego, w kościele, w obozie rewolucjonistów.

Obok fragmentów realistycznych, takich jak obraz obozu rewolucjonistów znajdują się sceny o charakterze fantastycznym, z udziałem Dziewicy, Anioła Stróża, Chrystusa.

Synkretyzm formy przejawia się w wprowadzeniu elementów lirycznych, takich jak wizja końca świata, wypowiedzi Marii, a później Orcia.

Kompozycja jest otwarta, poszczególne sceny nie są ze sobą powiązane.

W dramacie zaprezentował autor klasyczną koncepcję tragizmu, gdyż ukazuje sytuację, w której przeciwnicy reprezentują racje obiektywnie słuszne, choć wzajemnie się wykluczające, a każda próba rozwiązania konfliktu prowadzi do katastrofy.

Rewolucja społeczna, rozumiana jako obalenie starego porządku i przejęcie władzy przez warstwy dotąd uciskane jest nieunikniona, gdyż wieki krzywdy i nędzy doprowadzają w końcu do wybuchu nienawiści, którego nic nie jest w stanie powstrzymać. Arystokracja utraciła cechy, którymi niegdyś mogła się chlubić: męstwo, szlachetność, honor, rycerskość.

Jednak sama rewolucja budzi u autora niekłamane przerażenie, niesie ból i śmierć.

Powstaje sytuacja tragiczna, gdyż rację ma Pankracy, ale rację ma także Henryk, który wie, że konflikt nie przyniesie żadnego rozwiązania, że nadal ludzie będą podzieleni na klasy.

Autor szukał wyjścia z tej katastroficznej sytuacji. Jedyną szansę widział w miłości do Chrystusa, która pogodzi zwaśnione klasy.

Mesjanizm Mickiewicza.

Mesjanizm to pogląd, głoszący wiarę w nadejście zbawiciela, mesjasza, który przyniesie narodowi lepszą przyszłość. Polski romantyzm przypisywał narodowi polskiemu posłannictwo zbawienia ludzkości i wyznaczał mu rolę mesjasza narodów, cierpiącego niewinnie dla odkupienia całej ludzkości. W III części „Dziadów” Mickiewicz wyłożył nowatorskie poglądy poety o człowieku, narodzie, etyce. Przede wszystkim jednak przedstawił etyczny problem pokory oraz mesjanizm jako sposób porządkowania refleksji historiozoficznej i profetycznej dotyczącej przyszłości narodu. Mickiewiczowski mesjanizm był niewątpliwie odpowiedzią na klęskę powstania listopadowego, stanowił bowiem podstawę optymistycznych prognoz przyszłości oraz – przez analogię do Chrystusa – wydobywał ogólnoludzki sens polskiej walki i męczeństwa. Mesjanistyczne myślenie o narodzie odtąd trwale towarzyszyło pisarstwu Mickiewicza, choć poszczególne formuły mesjanistyczne uległy przekształceniom (np. w duchu rewolucji).

Mesjanizm „Dziadów” polega przede wszystkim na wielorakim wykorzystywaniu analogii zachodzącej między męką Chrystusa i odkupicielskim sensem jego ofiary, a ofiarą niewinną współczesnych polskich męczenników. Ofierze tej przypisuje się zatem podobną moc zbawczą w stosunku do własnego narodu, za który się cierpi oraz – szerzej – w stosunku do całego świata. Ofiara polska ma bowiem również sens uniwersalny, jest jakby ponowieniem powszechnego odkupicielskiego charakteru ofiary Chrystusa. Jest złożona dla wolności i ma zbawić współczesny świat historyczny. Tym samym przywraca ład chrześcijańskiej teodycei: zło w świecie nie jest skandalem moralnym lub dowodem okrucieństwa Boga lecz przejawem odwiecznych zamysłów Boga, który kolejnymi aktami odkupień zbliża świat do porządku boskiego. Do walki ze złem historycznym, uosobionym w caracie, Bóg wybrał Polskę nie tylko ze względu na jej wcześniejsze zasługi dla wiary i wolności, czego Mickiewicz dowodzi w „Księgach narodu”, ale także z uwagi na niewinny charakter poniesionych cierpień. Kategoria niewinności odnosiłaby się do całego narodu, nie tylko do jego ofiar dziecięcych. Oczywiście to myślenie ma jakąkolwiek sensowność racjonalną wyłącznie wówczas, gdy przyjmuje się boskie władanie historią, możliwość interwencji Boga w dzieje świata, wreszcie arenę ziemską traktuje się jako teren permanentnej walki Boga z Szatanem, Dobra ze Złem. W „Dziadach” występuje takie właśnie pojmowanie rzeczywistości, a jego wyrazicielem w dramacie jest Ksiądz Piotr, posiadający moc przewidywania i przepowiadania.

Nieco odmienny mesjanizm przedstawia Mickiewicz w „Księgach narodu”. Mesjanizm w tym dziele nie koncentruje się na zbawczym sensie samego cierpienia, lecz na przemianie i na duchowym odnowieniu świata, które wywalczyć trzeba wysiłkiem ludzkim. Dlatego w „Księgach” nie ma już biernego wyczekiwania na boską zapłatę za krew i mękę. Ich mesjanizm żąda czynu i wzywa wiernych do wielorako pojętego wysiłku.

23. Mesjanizm romantyczny- to wierzenie lub raczej zespół wierzeń dotyczących zbawczej roli pośrednika( Mesjasza), który ofiarując się za ogół, odkupuje jego winę. Owym pośrednikiem może być jednostka lub grupa ( np. naród czy klasa społeczna) Mesjanizm może mieć charakter społeczny, religijny. Wiąże się z oczekiwaniem na przełom dziejów i nastanie królestwa bożego na ziemi. W literaturze polskiej elementy mesjanistyczne pojawiały się już w epoce staropolskiej, np. w twórczości P. skargi czy Kochanowskiego. Mesjanizm wiązał się z przestrogami o upadku narodu, który prezentowany był jako pozostający w szczególnym związku z Bogiem- jego opiekunem. Wzorcowym przykładem mesjanizmu są „Dziady- cz III.”, czy „Księgi Narodu Polskiego”.

Mesjanizm Mickiewicza.

11. Mesjanizm Słowackiego.

Losy Kordiana – tytułowego bohatera dramatu Słowackiego – etyczna problematyka dzieła są polemiką z najpopularniejszą, utwierdzoną autorytetem „Dziadów” drezdeńskich, mesjanistyczną interpretacją przeznaczenia Polski. Analogia z Chrystusem i jego męką określała u Mickiewicza uniwersalny sens ofiary polskiej, złożonej dla zbawienia innych. W „Kordianie” przywołuje się w analogicznej funkcji Winkelrieda, legendarnego bohatera szwajcarskiego średniowiecza, który w czasie walki we własne piersi wbił dzidy wrogów. W jego ofiarnym geście był heroizm walki i czynu. Hasło Kordiana „Polska Winkelriedem narodów!”, zawierało, w intencji Słowackiego, inne określenie misji Polski niż ponowienie ofiary Chrystusowej. Kwestionowało cierpienie i bierną mękę jako najwyższą wartość etyczną, wskazując na sens czynnej walki ze złem historycznym. Od „Kordiana”, poprzez szereg innych dzieł, jak choćby „Grób Agamemnona”, widoczne będzie uparte dążenie Słowackiego do ukształtowania własnej wersji mesjanizmu, a nie mesjanizmu polemicznego wobec teorii Mickiewicza. Taki mesjanizm poeta stworzył, czego dowodem jest szereg jego dzieł, przesiąkniętych już mistycyzmem, jak chociażby „Król – Duch”, w których to utworach sens zbawczy narodu polskiego przypisany został aktywności i czynowi, a terenem starcia się dobra ze złem była historia.

40. Epistolografia romantyczna.

W romantyzmie kultura korespondowania była bardzo rozwinięta. Najpopularniejsze odmiany korespondencji w dobie romantyzmu to:

listy konfesyjne traktowane jako rozmowa serc, wyznanie uczuć, duchowa spowiedź. Mają one znamiona literackie: kreują osobowość nadawcy, analizują stany uczuć, mówią o emocjach, o doświadczeniach serca, szczęściu i męce miłości.
listy dysertacyjne, które służyły do dyskusji na tematy filozoficzno-moralne lub historiozoficzne.
listy utylitarne nastawione na przekaz informacyjny są dokumentem życia, ale nie tworzą zjawiska literackiego.

Krasiński Zygmunt był najbardziej płodnym epistolografem polskim - zostawił po sobie ponad 3 500 obszernych listów.

W zależności od adresatów jego korespondencję można pogrupować w bloki: do Delfiny Potockiej (ok. 700 listów), do Augusta Cieszkowskiego (310), Jerzego Lubomirskiego (231), Adama Sołtana (221). Pozostało również wiele listów do innych przyjaciół i znajomych.

Adresaci decydują o treści listów, o doborze tematów, tonacji uczuciowej, o sposobie zapisu. Krasiński wybiera ich z określonego powodu – związków uczuciowych, potrzeby wyznań lub pobudek intelektualnych. Dlatego też jego korespondencję można podzielić na dwie grupy: listy konfesyjne (wśród nich przede wszystkim te do Delfiny Potockiej) i filozoficzne (głównie do Augusta Cieszkowskiego i Bronisława Trentowskiego). Oczywiście nie jest to ścisły podział i w praktyce K. często mieszał obie formuły.

Inną charakterystyczną cechą dla jego korespondencji jest ich literackość. Widoczny jest tu proces autokreacji i gry z odbiorcami: psychologicznej, miłosnej, intelektualnej, światopoglądowej, obyczajowej. Krasiński przyjmuje, w zależności od adresata, różne role: romantycznego kochanka, dandysa, poety, wojażera, dobrego syna i złego syna, osoby wiecznie chorej, nieszczęśliwca, melancholika, fatalisty.

Mickiewicz Adam napisał ok. 1200 listów. Wysyłane były one z wielu odległych od siebie miejsc: Wilna, Petersburga, Drezna, Rzymu, Paryża, Konstantynopola. Odsłania to ważny aspekt egzystencji M. - brak stabilności i trwałych zakorzenień.

Adresaci zmieniają się pod wpływem wypadków historycznych i zmian środowisk:

* Niewielką rolę odgrywają listy do rodziny, m. in. do żony, do brata Franciszka.

* W młodości są to przyjaciele akademiccy i z organizacji filomacko-filareckich (część z nich będą jego korespondentami także w czasach późniejszych, np. Antoni Edward Odyniec, Ignacy Domejko).

* Od początku lat czterdziestych ich miejsce zajmują towiańczycy, a wśród nich sam Andrzej Towiański.

* Korespondencja z emigracją nigdy nie była intensywna. Pozostało kilka listów do Adama Czartoryskiego, prywatne do Józefa Bohdana Zaleskiego, Hieronima Kajsiewicza, Leonarda Rettla czy wydawcy Eustachego Januszkiewicza. Fakt ten potwierdza dystans poety wobec emigracji.

* Osobną grupę stanowią kobiety, wśród nich: Anastazja Chlustin, Konstancja Łubieńsk_Wodpolowa, Marguerite Fuller. Listy te ujawniają wrażliwość i upodobania Mickiewicza. Mają one ton konfesyjności, duchowej bliskości, co było rzadkie u M.

Można wyróżnić z jego listów kilka kręgów tematycznych:

* korespondencja zdominowana przez problematykę filomacką.

* w latach 1841 – 1847 (wtedy jest najintensywniejsza) korespondencja towianistyczna, w której M. Zawierał między innymi swoje przemyślenia moralno-ideowe w kwestiach “nowej wiary”. Jest ona źródłem informacji o Sprawie Bożej, o towianizmie M., przebiegu jego konfesji i powodów odstępstwa od linii Mistrza (np. list rozrachunkowy z 12 maja 1847). Do tej grupy zaliczyć można też tzw. listy apostolskie M., które adresował do tych, których chciał pozyskać do nowej wiary (m. in. do I. Domejki, J. B. Zaleskiego).

* mniejsze kręgi, na które składają się rozrzucone w czasie informacje dotyczące, np. pracy zawodowej Mickiewicza, stosunku do emigracji i swojego miejsca w tej społeczności, poglądów na byt Zachodu (awersja do Paryża), szczegółów biograficzno-rodzinnych dot. kondycji finansowej, psychicznej choroby żony, polskiego stylu życia familijnego.

* raczej niechętnie wypowiadał się o swojej twórczości, choć z jego listów wyłania się ocena jej (najwyżej cenił Dziady)

* niewiele jest listów intymnych, wśród nich do Odyńca i Domejki.

Słowacki Juliusz- pozostawił po sobie nieobfitą korespondencję.

Decydującą rolę w niej odgrywa adresat:

* wyróżnia się blok listów do matki – ok. 130, które są pisane z uwzględnieniem jej cech osobniczych: typu uczuciowości, kultury, upodobań i wyobrażeń o synu. Listy te mają znamiona literackie, ponieważ piszący, chcąc sprostać oczekiwaniom adresatki, a zarazem dokonując autocenzury (np. eliminuje niepomyślne informacje o zdrowiu) i licząc się z perlustracją rosyjską, nadaje swoim listom ton spontaniczności i szczerości.

LISTY POETYCKIE

List poetycki nie należy do gatunków reprezentatywnych da literatury XIX wieku, ale w romantyzmie wyraźnie widać zainteresowanie nim.

W sporym bloku romantycznych listów poetyckich zwraca uwagę wielka rozmaitość tematyczno-stylistyczna i różny stopień „wierności” wobec tradycji gatunkowej. Do klasycznego wzorca nawiązywali A. Fredro, J. Korsak, A. E. Odyniec. Charakterystyczne dla ich utworów jest akcentowanie sytuacji epistolarnej, tematyka osobista, łącząca sprawy ważne z błahymi, ujmowana w sposób żartobliwy lub służąca za pretekst do dydaktycznych uogólnień.

Inna grupa wierszy podejmuje częstą w oświeceniu perswazyjną funkcję listu poetyckiego; utwór taki, choć w formie jednostkowej deklaracji adresowanej do konkretnej osoby, jest w gruncie rzeczy listem otwartym, podnoszącym ważne dla ogółu kwestie, propagującym określone idee.

W tradycji sięgającej Horacego (List do Pizonów) łączono często formę listu poetyckiego z rozważaniami o twórczości literackiej. Epistolarne wyznaczniki gatunku są tu zredukowane do minimum: osobowy adresat jest reprezentantem określonego programu poetyckiego bądź też kimś bliskim, bo podzielającym zapatrywania nadawcy.

Najciekawsze dla romantyzmu realizacje listu poetyckiego to te, w których dominuje żywioł liryczny. Różny jest w nich stopień wyrazistości sytuacji epistolarnej: od „listów z podróży” po sygnalizowanie jedynie tytułem przynależności gatunkowej (C. K. Norwid, Pierwszy list co mię doszedł z Europy). Romantycy wykorzystują właściwą korespondencji możliwość przekazywania relacji o zmiennej rzeczywistości, a jednocześnie akcentowania jednostkowości oglądu, dzielenia się wrażeniami i uczuciami. Najdoskonalszymi realizacjami tych wierszy-wyznań są wiersze Norwida i Słowackiego.

Pojawiają się też w romantyzmie wiersze, najczęściej żartobliwe, pełniące funkcje listu lub biletu o charakterze użytkowym bądź okolicznościowym.

W romantyzmie pojawia się też powieść epistolarna- czyli pisana w formie listów- przykładem może być utwór- „ Cierpienia młodego Wertera”

Motywy orientalne u Mickiewicza i Słowackiego.

Orientalizm romantyczny to złożony i przybierający różne formy zwrot zainteresowań w stronę Wschodu. Wschód rozumiany jest nie tyle geograficznie, ile jako wzór kulturowy opozycyjny wobec Zachodu czyli kultury europejskiej utożsamianej z tradycją klasyczną i myślą racjonalistyczną. Jest charakterystyczny dla preromantyzmu i romantyzmu wczesnego jako projekcja kulturowych oczekiwań, a więc ma wyraźniejszy niż inne egzotyzmy charakter programowy. Podobnie jak wszystkie wynika z russowskiej krytyki cywilizacji, wiąże się z pędem do dziewiczej przyrody i do naturalnego człowieka, którego obraz się zmienił. Opierając się po części na poezji arabskiej, poeci romantyczni upostaciowali w Arabie (nie w „dobrym dzikusie” jak w oświeceniu) cechy wysoko cenione przez siebie: niezależność, dumę, namiętność, spontaniczność i męstwo dość mizantropijne. Romantyczny „człowiek Wschodu” nie przedstawia wzoru harmonii ze światem, lecz przeciwnie, ukazując dwuznaczność losu i natury ludzkiej sugeruje bunt przeciw „prawom ziemi” (związek z byronizmem). Tajemniczość i fantastyka będące często składnikiem tematu wschodniego przygotowują grunt dla ogólnego irracjonalizmu. Arkadyjska wizja cywilizacji azjatyckich, szczególnie Indii, służy koncepcjom utopijnym.

Orientalizm romantyczny, wysoko ceniąc inne kultury oraz różnorodność kulturalną, często łączy się z dążeniami narodowymi. Mickiewicz dowodził w prelekcjach paryskich, że Polska jest tym z krajów słowiańskich, który przyniesie zachodowi nowe objawienie dzięki swemu związkowi z Litwą, będącą najstarszym z ludów europejskich, który zachował przy życiu tradycje wywodzące się z azjatyckiej kolebki.

Orientalizm zmierza ku poznaniu, odkryciu nowego świata, co doprowadzi do odkrycia nowych stron psychiki ludzkiej i na odwrót. W orientalizmie owe nieznane strony świata i człowieka są właściwie z góry określone jako ukryta mądrość pozarozumowa najstarszej tradycji, wiecznie twórcza głębia. Stąd różne „wewnętrzne podróże” u romantyków mają charakter wschodni, a „wschodnie trucizny” – opium, haszysz – ułatwiają drogę w głąb siebie.

Wschód jest więc dla romantyków kulturą oceniona najwyżej, ma ona bowiem cechy głębi odkrywanej przez rozum w ludzkiej psychice oraz nadaje postawą irracjonalnym sankcję historiozoficzną. Azja często bywa dla romantyków krajem wewnętrznym. Wschód staje się jednym z synonimów ukrytej, wewnętrznej, zagadkowej i często demonizowanej, ciemnej strony ludzkiego „ja”. Stąd Mickiewiczowska fascynacja „mongolską siłą” w prelekcjach paryskich, stąd u czesnego Słowackiego związek tematów Wschodu i snu, Wschodu i zła, grzechu, grzesznej, lecz właściwej człowiekowi grzesznej ciekawości spraw ostatecznych, związanych z jego tragicznym i historycznym przeznaczeniem.

Przez tradycję biblijną temat wschodni nabiera sensu metafizycznego i komplikuje się dodatkowo wiążąc z negacją bądź amplifikacja chrześcijaństwa, np. u mistycznego Słowackiego.

Orientalizm był atrakcyjnym nośnikiem nowych treści. Fascynacja Wschodem wygasła, gdy romantycy bliżej go poznali (marazm kulturalny, despotyzm polityczny, nędza). Późniejszy R. operuje często negatywnym obrazem Wschodu tureckiego, który jest oznaką degeneracji kultury.

Literatura romantyczna tworzy synkretyczny, dekoracyjny i liryczny obraz Wschodu, w którym mieszają się pejzaże, religie, obyczaje. Lecz rzeczywiste podróże poetów romantycznych wiążą się zwykle ze studiami orientalistycznymi. Mickiewicz po podróży na Krym, który nazwał „Wschodem w miniaturze”, rozpoczyna studia nad poezją arabską. Drugie strony orientalizm to umowny teren romantycznej imaginacji, pole dla poetyckich eksperymentów. Świadomość eksperymentalnego charakteru tematu wschodniego, który zmusza do szukania nowych środków wyrazu w sztuce, miał Mickiewicz w Sonetach krymskich (1826).

W twórczości Mickiewicza orientalizm pojawia się w okresie petersburskim. Jego wyrazem są Sonety krymskie oraz trzy poematy orientalne przenoszące na nasz grunt kasydę (epos heroiczny pisany w 1. osobie); z tych Szanfary (1828) powstał wedle dosłownego tłumaczenia z arabskiego. Almotenabbi (1828) jest parafrazą przekładu francuskiego, Farys (1828) – utworem oryginalnym, który w arabskim przekładzie został uznany za arcydzieło kasydy.

Wschód u Mickiewicza nosi rysy byronowskie, a jednocześnie jest tematem kształtującym nowe środki wyrazu. Sonety krymskie bywają zaliczane do romantycznej liryki opisowej i do literackich podróży romantycznych, w których podróży przez nieznane kraje towarzyszy podróż wewnętrzną przez nieznane obszary własnej psychiki. Dwa podmioty liryczne Sonetów wyrażają niepokój i rozbicie tożsamości człowieka doby przełomu. Egzotyka językowych zapożyczeń i opis olśniewających nowością krajobrazów zamienia Krym, z jego kolorytem lokalnym, w przestrzeń na poły realną, na poły wizyjną. Styl tego cyklu realizuje romantyczne wyobrażenia na temat poezji wschodniej: bogactwo połączone z lakonicznością, siła uczuć wyrażona przez gwałtowną metaforykę, w której często występuje oksymoron. W trzech poematach wschodnich Mickiewicz posługuje się wschodnim sztafażem w sposób silnie zsubiektywizowany. Pejzaż wschodni służy tu stworzeniu psychicznego klimatu gwałtowności, surowości, dynamizmu i mizantropii, czemu towarzyszą ostre, brutalne realia, pozwalające jednocześnie mówić o swoistym naturalizmie kasyd. Następuje tu ukonkretnienie zaczynającej się banalizować maski literackiej orientalnych samotników romantycznych. Mickiewicz heroizuje postać kładąc akcent na cierpienie fizyczne i psychiczną siłę oraz przywraca metaforze jej wymiar metafizyczny. Arabska pustynia – obszar buntu i negacji – zmienia się w obszar metafizycznej ekspansji „ja”. Dwie z kasyd kończą się triumfem heroicznego wojownika, który w kręgu pustyni dosięga nieba.

Późnym refleksem orientalizmu u Mickiewicza są napisane w stylu biblijnym Słowa Chrystusa i Słowa najświętszej Panny (1842). Kilka bajek wschodnich kontynuuje umowy i moralistyczny styl orientalizmu oświeceniowego.

U słowackiego mamy do czynienia z kilkoma fazami poetyckiego orientalizowania. W okresie przedlistopadowym młody poeta traktuje wschodnie powieści poetyckie formalnie, niemal jako pretekst do doskonalenia wyobraźni i warsztatu. W dwóch wersjach Szanfarego (tylko imię łączy go z arabskim poetą), w Mnichu, gdzie egzotyka orientalna miesza się z krzyżacką, i w Arabie, gdzie technice powieści poetyckie naśladowanej z Byrona towarzyszu refleksja o nieuniknionym tragizmie losu ludzkiego. Zawarta w postaci arabskiego samotnika i mściciela problematyka zostaje sprowadzona do czystej mizantropii i absolutnego pesymizmu. Formalne i czysto wirtuozerskie potraktowanie tematu w powieściach wschodnich sprawia, że w Słowackim widzi się znakomitego manierystę romantycznego orientalizmu. W Lambrze (1833) Słowacki stwarza odmienną niż „arabska” wizję Wschodu tureckiego, który łączy w sobie zmysłowość, okrucieństwo, statyczność, przepych dekoracyjny.

37. Malarstwo romantyczne

Tendencje – przyroda jako twór potężny i tajemniczy, nowe spojrzenia na żywioł kształtów i barw, wydobywanie dramatyzmu historii i tragizmu uwikłanego w te wydarzenia człowieka. W świecie ludzkim dostrzeżono postaci osamotnione i niepowtarzalne. Konsekwencje – rozszerzenie palet barw, przekształcenia w zakresie kompozycji (operowanie kontrastem), przedstawiania przedmiotów (symbolika) i świata (fantastyka, wizyjność itd.).

Jednym z pierwszych malarzy w Europie, w którego twórczości zaznaczały się tendencje bliskie romantyzmowi, był Johann Heinrich Fussli (1741 – 1825), szwajcarski malarz poeta, który tworzył kompozycje fantastyczne, przesycone atmosferą grozy i tajemniczości, nawiązujące do tematów twórczości Homera, Dantego, Miltona. Do najbardziej znanych jego dzieł należą m.in. Mara nocna (1781) i Trzy czarownice z „Makbeta” (1783).

Tendencje romantyczne w malarstwie angielskim dadzą się zaobserwować w twórczości Josepha Mallorda Williama Turnera (1775 – 1827), wybitnego pejzażysty, zacierającego kształty przedstawianych przedmiotów, malującego z upodobaniem, chmury, mgły, wodę, traktującego przedstawiany świat w taki sposób jak pod koniec wieku impresjoniści. Natomiast w pejzażach Johna Constable`a (1776 – 1837) dochodzi do głosu natura w bogactwie barw i kształtów. Wizyjne, symboliczne i alegoryczne malarstwo angielskie reprezentuje William Blake (1757 – 1827), malarz i poeta, ilustrator Biblii, dzieł Dantego, Miltona, usiłujący zgłębić tajemnice metafizyczne.

Najwybitniejszym przedstawicielem romantycznego malarstwa niemieckiego jest Caspar David Friedrich (1774 – 1840), ukazujący romantyczną tajemniczość, smutek i tęsknotę poprzez motywy i sytuacje symboliczne: Mnich nad brzegiem morza, Krzyż w górach, Dwaj mężczyźni kontemplujący księżyc, Cmentarz klasztorny w śniegu, „Nadzieja” w lodach. Drugim obok niego romantykiem był Philipp Otto Runge (1777 – 1810), autor kompozycji o charakterze mistycznym i symbolicznym: Osjan, Nas troje, Pory dnia.

Czołowe miejsce wśród romantycznych malarzy francuskich zajmuje Eugene Delacroix (1798 – 1863). Jego najwybitniejszym dziełem jest Wolność wiodąca lud na barykady. W obrazie tym, nawiązującym tematycznie do rewolucji lipcowej 1830 r., radykalny patos rewolucyjny wyrażony został w postaci kobiety niosącej trójkolorowy sztandar i karabin, której towarzyszą: romantyk i paryski ulicznik, gavroche. Delacroix zaprzyjaźniony był z Mickiewiczem i Chopinem; m.in. rysował i malował ich portrety.

Drugim francuskim malarzem romantycznym był Theodore Gericault (1791 – 1824). Jego dziełem jest obraz Tratwa Meduzy, przedstawiający beznadziejną sytuację robotników morskich, dramat ludzi na tle groźnego morskiego pejzażu; kompozycja ta ma charakter metaforyczny.

W Polsce romantyczne malarstwo reprezentuje Aleksander Orłowski (1777 – 1832), autor scen batalistycznych, krajobrazowych, folklorystycznych, orientalnych, świetny rysownik łączący elementy realistyczne z romantycznymi. W jego Krajobrazie z wiatrakiem samotny, przypominający romantyczną ruinę, wiatrak usytuowany został w rozległym smutnym pejzażu, którego nastrojowość podnoszą promienie zachodzącego lub wschodzącego słońca. Mickiewiczowska Telimena mówi o Orłowskim, że „Wysławiał wszystko w Polszcze: ziemię, niebo, lasy...”

Najwybitniejszym polskim malarzem romantycznym był Piotr Michałowski (1800 – 1855), twórca scen batalistycznych, rodzajowych, oraz portretów. Zgodnie z polską tradycją romantyczną malował kilkakrotnie Napoleona na koniu. Stworzył także niezwykły obraz Szarża w wąwozie Somosierry, na którym przedstawił kłębowisko ludzkich ciał i koni na tle zamglonego, zadymionego i wypełnionego tumanami pyłu krajobrazu. W obrazie tym ludzie i przedmioty zatracają własne kształty na rzecz efektów kolorystycznych i nastrojowych; ujęcie tematu ma charakter nagłej, ogarniającej w jednym momencie całość zdarzenia impresji, w której wyraża się patetyczny pęd i ogromna „męka ciał”.

Z licznych prac portretowych Michałowskiego warto pamiętać o realistycznym portrecie Chłopa w kapeluszu, wystylizowanym ironicznie na Don Kichota portrecie Seńka czy też o portrecie syna artysty z psem.

Ze środowiskiem romantycznych poetów związany był ideowo pochodzący z Wilna Walenty Wańkowicz (1800 – 1842), twórca światłocieniowych portretów: Adama Mickiewicza Na Judachu skale, portertów Puszkina, Towiańskiego, apoteozy Napoleona i in.

Na przypomnienie zasługuje także Wojciech Korneli Stattler (1800 – 1875), zaprzyjaźniony ze Słowackim i wysoko przez niego ceniony. Jego obraz Machabeusze, wystawiony w 1844r. w Paryżu, Słowacki interpretował już w sposób genezyjski, dopatrując się w postaciach biblijnych pierwszych władców Litwy.

Z romantycznej atmosfery wyrosła także twórczość także twórczość Artura Grottgera (1837 – 1867), autora dwu cykli obrazów o tematyce powstania styczniowego Lituania i Polonia, ukazujących grozę i patos narodowej tragedii.

Realizatorem romantycznych haseł sztuki narodowej, ukazującej dramatyzm i wielkość narodowej historii był Jan Matejko (1838 – 1893) jako autor Rejtana, Batorego pod Pskowem, Bitwy pod Grunwaldem, Sobieskiego pod Wiedniem, Wenyhory, Kościuszki pod Racławicami oraz Pocztu królów i książąt polskic.

Własnego stylu romantyzm nie stworzył jedynie w architekturze i rzeźbie. Tylko dzieło Francois Rude`a (1784 – 1855), zdobiące w Paryżu Łuk Triumfalny, a zatytułowane Marsylianka, wiąże się swoim patetycznym i rewolucyjnym dynamizmem z góownymi ideami epoki.

13. Ogrody romantyków

Romantyczny ogród, typ ogrodu charakterystyczny dla kierunku krajobrazowego w europejskiej sztuce ogrodowej 1. połowy XIX w.

Ogród romantyczny stanowił swoisty wyraz kultu natury, obejmował zazwyczaj duże przestrzenie, gdzie przyroda po części pozostawała w stanie naturalnym, po części zaś była aranżowana tak, by sprawiać wrażenie dzikiej. Miał też eksponować treści historyczno-patriotyczne, czemu służyły pomniki i popiersia portretowe bohaterów narodowych zdobiące aleje, a także specjalne pawilony przeznaczone do prezentacji historycznych pamiątek.

W ogrodach romantycznych często wznoszono sztuczne ruiny, groty oraz budowle wzorowane na starożytnych świątyniach pogańskich bądź będące swobodną "fantazją" na ich temat.

W Polsce za najznakomitsze przykłady ogrodów romantycznych uważa się założony przez księżnę I. Czartoryską ogród w Puławach (1798-1806) ze świątynią Sybilli i Domkiem Gotyckim.

Należy jednak pamiętać, że prawdziwą naturą była dla romantyków tylko przyroda autentycznie dzika, nietknięta zupełnie przez człowieka. Dlatego romantycy kochali ogród zupełnie zdziczały. Był on bowiem widomym dowodem zwycięstwa dzikiej natury na d przyrodą przekształconą przez człowieka. Romantyk widział przede wszystkim to co mu narzucał stan jego duszy, dlatego też nie miał być obiektywnym pejzażem, ale subiektywnym „ stanem duszy”.

Ogród u Byrona- jak wielu innych romantyków Byron prezentował romantyczny sprzeciw wobec Boga, prezentował też romantyczny bunt przeciw mitowi raju, z którego człowiek został wygnany za złamanie zakazu Bożego. Toteż w swym misterium Kain uczynił z głównego bohatera antywzór, a utwór jest jednym wielkim szyderstwem na temat tego, że ludzkość powróci kiedyś do Edenu. Ludzie pogardziwszy rajem, ogrodem Boga, wyruszają na pustynię świata by zakładać własne ogrody. Dlatego w większości romantyków ich ogrody to Kainowe ogrody buntowników.

Ogrody polskich romantyków- wyglądają na tle europejskich niezwykle oryginalnie. Przede wszystkim w toku batalii romantyków z klasykami rozegrała się również u nas bitwa o ogród. Klasycy uważali, że ogrody to przede wszystkim ogród regularny, wskazujący na działalność człowieka. ( Takie były ogrody angielskie i francuskie)- w Polsce zaś ceniono lasy , parki i wolne przestrzenie, a Mochnacki pisał, że klasycyzm jest obumierającym ogrodem francuskim. Zwolennicy romantyzmu przyrównywali odnowienie literatury do „przechadzki wśród dzikich pól i krętych ścieżek”

Literatura- Dziady część IV - Gustaw przypomina sobie lata dzieciństwa przywołuje utracony raj. W pamięci bohatera dom i ogród wtopione były niegdyś harmonijnie w naturalną przestrzeń łąki, lasu rzeki. Aktualna wizja podkreśla „najsmutniejszy stan” miejsc najszczęśliwszych w przeszłości – za tym obrazem ukazana jest rozbita harmonia rodzinna – śmierć matki i utrata ukochanej.

„Pan Tadeusz” – Adam Mickiewicz rozpoczyna poemat sceną podpatrywania przez Tadeusza ogródka Zosi, co zawiązuje intrygę miłosną. W sadzie, wśród ogórków, odbywają się zaloty Hrabiego.

45. Dziecko w twórczości romantyków- Romantycy nadali szczególny sens okresowi dzieciństwa. Dla romantyków dziecko to istota nie skażona kulturą, posiadająca doskonały kontakt z naturą czy metafizyką. Ma więc ono specjalne zdolności wglądu w prawdy świata, podobnie jak lud czy szaleńcy.) Dzieciństwo jest kojarzone z czasem Arkadii, utożsamiane z niewinnością, szczęściem i spokojem domowym. Pogląd ten zmienia się wraz z fazami romantyzmu, a dziecko wówczas staje się postacią objętą takimi samymi prawami egzystencjalnymi co dorośli, ulegać mogło chorobie wieku jak np. w utworze „ Godziny myśli” Słowackiego. Przykłady wykorzystywania motywu dziecka w twórczości:

„Król Olch” – J.W. Goethe opisuje nocną wyprawę ojca z dzieckiem przez ciemny las. Dziecko w gorączce widzi Króla Olch, postać z baśni germańskich, który nawołuje je do siebie. Przerażony chłopiec umiera ze strachu.

”Dziady” cz. II- Adam Mickiewicz do kategorii duchów lekkich, zalicza postaci dwojga dzieci: Józia i Rózi. Występują one jako trzepoczące skrzydełkami aniołki, ale nie mogą dostać się do nieba, pozostają w czyśćcu, gdzie trwają w nudzie, trwodze o to, czy znajdą się w niebie. Niebo jest przed nimi zamknięte, bowiem ich życie było zbyt łatwe, upływało na zabawach, pod troskliwą opieką matki. Nie zaznawszy ziemskiej goryczy, nie mogą poznać niebiańskiego pokoju, szczęścia.

„Pan Tadeusz” – A. Mickiewicz wspominając na emigracji swoje rodzinne strony, akcję swej epopei umieszcza w Soplicowie. Ukazuje je Mickiewicz jako arkadię, symbol szczęścia lat dziecinnych i utraconej ojczyzny. Stanowi ono ostoję polskości, dawnych obyczajów i tradycji szlacheckich. Ten wyidealizowany obraz powstał z tęsknoty za beztroską lat dziecinnych spędzonych w rodzinnym domu na nowogródczyźnie. Jako sielanka przedstawione jest dzieciństwo dorastającej Zosi, wnuczki Stolnika Horeszki, wychowującej się pod troskliwym okiem Telimeny. Zosia zajmowała się karmieniem ptactwa, przebieranie się w dziewczęce sukienki, zabawa z dziećmi i elementarna edukacja.

”Nie-Boska komedia” - Zygmunt Krasiński pisze o Orciu, syn hrabiego Henryka, który jest uosobieniem dziecięcej niewinności - piękniał świeżością dzieciństwa mleczną - co pozwala mu stać się poetą prawdziwym (chociaż brakuje mu wiary w moc słowa poetyckiego), wieszczem kontaktującym się ze światem pozaziemskim.Ten dar unicestwia i tak już nieszczęśliwe (niewidome od czternastego roku życia) dziecko, jest przyczyną jego przedwczesnej śmierci - Orcio ginie zabity przez przypadkową kulę podczas oblężenia Okopów św. Trójcy. Orcio to dziecko niezwykłe, „przykuty do ziemi anioł”, chłopiec kruchy, nadwrażliwy, żyjący w świecie ducha, wizji, będący przedmiotem walki dobrych oraz złych mocy.

24. Mistycyzm i ezoteryzm romantyczny

Termin „mistycyzm” pochodzi z jęz. greckiego (od mysticos- tajemniczy). Celem działania mistyka jest ruch ku tajemnicy. Może on być realizowany różnymi sposobami: przez widzenia, prorocze wizje, sny, stany ekstazy, halucynacje, a nawet studiowanie i komentowanie świętych tekstów w duchu niezależnym od tradycji.

Sformułowane dotąd definicje mistycyzmu wskazują na rozmaite aspekty terminu: socjologiczno-religijny (pozainstytucjonalny kontakt z Bogiem. oderwanie od społeczności i grupy wyznaniowej), psychologiczny (doświadczenie mistyczne jako szczególnego rodzaju fenomen psychiczny), teologiczny (prawdziwość owego doświadczenia, zgodność z dogmatami), filozoficzny (poznanie pozarozumowe), estetyczny (zapisane objawienie i jego poetyka), historyczny (podstawę tworzy kanon tekstów uznanych w przeszłości za „mistyczne”).

Podstawowe kategorie myślenia mistycznego odpowiadają ustalonej hierarchii bytów (świat, natura — człowiek — Bóg)

Ekspresja doświadczenia mistycznego odbywać się może w rozmaitych formach. Mistyk wypowiada się za pomocą słowa, obrazu, rzadziej dźwięku. Teksty mistyczne przyjmują postać traktatu, diariusza duchowego, opisu podróży w zaświaty, poematu. Wymienione gatunki należą do najbardziej typowych. W twórczości mistyków pojawia się zazwyczaj ton konfesyjny, osobliwości utworu tłumaczy się jego szczególnym charakterem. Mistycy wierzą niekiedy, że ich dzieła są podyktowane przez aniołów lub samego Boga (Boehme, Blake) albo też napisane na wyraźne życzenie mocy pozaziemskich (Swedenborg). Proces tworzenia staje się w takich wypadkach natchnionym aktem, twórczość nabiera cech „pisania automatycznego”, bez poprawek i troski o kompozycję oraz styl dzieła.

Swego rodzaju fenomenem jest pojawienie się w końcu XVIII j 1. połowie XIX w. autorów wybitnych, którzy należą jednocześnie do historii mistyki europejskiej: w literaturze angielskiej W. Blake, w niemieckiej Novalis, w literaturze polskiej Mickiewicz i Słowacki. Arcydzieła naszej literatury romantycznej powstawały w stanach bardzo silnych emocji przypominających doświadczenie mistyczne, miały uchodzić za dzieła natchnione, czasem realizowały ideę „pisania automatycznego. Ich autorzy doznawali wrażenia iluminacji, poczucia gwałtownego rozjaśnienia piętrzących się zagadek. Do grupy tej należy zapewne Wielka Improwizacja — jak zapewniał Mickiewicz — stworzona w ciągu jednej nocy. Wyznanie poety dotyczące sensu tajemniczej liczby „czterdzieści i cztery” („Kiedy pisałem, wiedziałem, teraz już nie wiem”) przypomina wypowiedzi wielu mistyków, choćby Boehmego, który nie był w stanie komentować swych napisanych w ekstazie utworów. Genezis z Ducha została napisana „jednym ciągiem pióra”, podyktowana „przy uśpionych władzach rozumu”.

Wiele utworów romantycznych opisuje doznania mistyczne i wizje zaświatów (II cz. Dziadów, Król-Duch, Sen Cezary Krasińskiego). Różnorodność doznań mistycznych przedstawił może najpełniej Mickiewicz. W wierszu Widzenie (ok. 1833— 1836) pojawiają się niektóre wątki mistycyzmu panteistycznego (metempsychoza; ocean boskości, idea jedności wszystkich bytów, poznanie ogarniające całość uniwersum). Wspaniały werset z Widzenia ks. Piotra sięga sedna najważniejszego mistycznego paradoksu („Ja, proch, będę z Panem gadał”). W znacznie bardziej powściągliwej, jeśli chodzi o bezpośrednie opisy stanów ekstazy, mistycznej twórczości Słowackiego znajdujemy utrzymany w podobnej konwencji wizjonerski fragment z Księdza Marka. W późniejszym okresie autor Króla-Ducha posługiwał się częściej innymi formami wypowiedzi (fragmenty mistycznych dramatów, traktaty przyjmujące postać dialogów, mistyczny epos). Wyraźne akcenty mistyczne przenikają lirykę Krasińskiego, wystarczy wymienić Modlitwę, przebudziwszy się w nocy czy Ułamek naśladowany z glosy św. Teresy, dwa obrazy stanów religijnej ekstazy.

Do najbardziej osobliwych tekstów polskiego mistycyzmu romantycznego wypada zaliczyć te fragmenty autorstwa Mickiewicza, w których poeta zapisuje wypowiedziane wprost do niego słowa Chrystusa i Najświętszej Marii Panny. Jak się zdaje, Mickiewicz nie uważał mistycznej wizji za jednorazowy, krótkotrwały kontakt z siłami nadprzyrodzonymi. W Księdze zgodności głosił, że ów kontakt może istnieć w każdej chwili, nawiązanie go wymaga jednak pewnego wysiłku ze strony człowieka.

Zbliżenie literatury do mistycyzmu wnosi pewne korekty do romantycznej koncepcji dzieła literackiego. Pisane z nakazu samego Boga dzieło zbliża się do ideału świętej księgi. W stopniu najdoskonalszym realizują ten pomysł Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, wydane bezimiennie i starannie stylizowane na kształt ksiąg biblijnych. Do biblijnej Księgi Rodzaju nawńzuje swą tematyką Genezis z Ducha, próby „zastępowania” czy też „wzbogacania” nauki biblijnej widoczne są również w innych dziełach poety.

Oryginalną cechę poezji romantycznej stanowi pokazanie wizji „niedopełnionej”, widzenia fałszywego bądź też sytuacji, w której człowiek doznaje wprawdzie uczucia mistycznej ekstazy, ale nie dochodzi do spotkania z Bogiem. Bóg milczy, gdy próbuje się z nim porozumieć przemawiający z pozycji ludzkiej potęgi Konrad. Podobna nieco sytuacja — milczenie Boga mimo prowokującego ciągu zbrodni — powtarza się w Królu-Duchu

16. Śmierć w twórczości romantyków

Romantyzm odkrył śmierć jako uniwersalny lek na nieznośność ziemskiego bytu. Trzeźwy, rozumowy świat wydawał się romantykom za ciasny, dlatego chętnie sięgali po temat śmierci. Widma, upiory, pokutujące dusze to liczni bohaterowie utworów romantycznych. Jest więc to jeden z najbardziej znanych motywów romantycznych:

a) śmierć jako kara, cierpienie po śmierci- według ludowej moralności jeżeli ktoś popełnił winę należała mu się kara, Tu można śmiało podać przykład Balladyny, która za zabójstwo własnej siostry, liczne oszustwa i kłamstwa, została skazana na karę śmierci- karę tę wymierza natura, Balladyna ginie od porażenia piorunem. Inny przykład: Ballady- niewierni kochankowie zamienieni po śmierci w rośliny bądź głazy, okrutne morderczynie po śmierci pokutujące za swe zbrodnie- to główni bohaterowie "Ballad i romansów" Adama Mickiewicza.

b) Śmierć z miłości- Samobójstwa z powodu niespełnionej bądź zdradzonej miłości popełnili:

-Gustaw z IV cz. Dziadów A. Mickiewicza ( w jego przypadku, śmierć jest przemianą)

- tytułowy bohater "Cierpień młodego Wertera" Wolfganga Goethego

c) śmierć godna- -Bohaterowie-powstańcy: Emilia Plater i generał Sowiński to postacie historyczne, ale dodatkowo uwiecznione w literaturze. Hołd oddał im A. Mickiewicz w utworach: „Śmierć pułkownika” i „Sowiński w okopach Woli”. Taki motyw pojawia się także w utworze : Reduta Ordona.

- Jacek Soplica- w swej przedśmiertelnej spowiedzi prosi o wybaczenie swojego najzacieklejszego wroga- Klucznika Gerwazego. Opowiada o przyczynie popełnienia przed laty zbrodni, o latach pokuty. Umiera jak bohater, otoczony szacunkiem i zrozumieniem.

38. Muzyka romantyczna

Obok literatury romantyzm najpełniej rozwinął się w muzyce, którą twórcy tego okresu uważali za sztukę najdoskonalszą, widząc w niej możliwość wyrażania najbardziej skomplikowanych i subtelnych uczuć, trudnych niekiedy do ujawnienia w słowach. Pisał o tym Zygmunt Krasiński:

„Jestem przekonany, że muzyka najwyższą jest mową ludzkości, łączącą nas z zaświeciem duchów, wyrażającą wszystkie uczucia. Na które słów nie mamy, na które przyczyn wynaleźć nie możem. Muzyka jest to wyjęcie z siebie tego, co najwięcej boskiego mamy, i postawienie przed sobą.

Kolebką muzyki romantycznej były Niemcy, a jej prekursorem Ludwig van Beethoven (1770 – 1827), autor licznych koncertów, uwertur, poematów symfonicznych, pieśni, a przede wszystkim dziewięciu monumentalnych symfonii. Beethoven zrewolucjonizował muzykę, przełamując tradycyjne formy wyrazu oraz wprowadzając do swych dzieł gwałtowność uzcuć i nastrojów. W utworach tych pragnął wyrazić m.in. typowe dla okresu romantyzmu idee wolnościowe. W tym celu np. wprowadził do IX Symfonii partie solowego śpiewu z tekstem Hymnu do radości Schillera, pełnym radosnego optymizmu. Muzyka jego wyraża również romantyczny bunt, gorycz i pesymizm, wywołane krytycznym dystansem wobec otaczającego świata.

Ogromne znaczenie w okresie romantyzmu zdobyła opera, w której widziano jedną z możliwości zrealizowania romantycznego hasła sztuki uniwersalnej. Opera romantyczna, odmienna od wywodzącej się z Włoch opery tradycyjnej, narodziła się w Niemczech, a rozwinęła we Francji.

W Niemczech najwybitniejszym jej przedstawicielem był Karol Maria Weber (1786 – 1826), autor Wolnego strzelca, w którym ludowa legenda o pakcie z diabłem otrzymała nastrojową muzykę. Dal polskich romantyków opera ta była wyrazem nowej estetyki. Odwoływali się do niej nieustannie, a jej motyw wyzyskiwali w swoich utworach (np. Mickiewicz w I i II części Dziadów, Krasiński w Nie-Boskiej, Słowacki w Beniowskim). Drugą romantyczną operą Webera był Oberon, oparty na motywach Snu nocy letniej Shakespeare`a.

Twórcą tzw. wielkiej opery we Francji i w Niemczech, odznaczającej się patosem, wielkimi chórami, bohaterskimi ariami itp., był kompozytor niemiecki Giacomo Meyerbeer (1791 – 1864), autor Roberta Diabła, Hugonotów i Afrykanki, oper skomponowanych do librett Eugene Scribe`a. Efektownymi inscenizacjami tych dzieł zachwycali się nasi romantycy i pod ich wpływem tworzyli własne kompozycje literackie i muzyczne.

Wybitnymi twórcami muzyki tego okresu byli kompozytorzy niemieccy Franz Schubert (1797 – 1828), autor pełnych romantycznego liryzmu utworów symfonicznych i fortepianowych oraz nastrojowych pieśni; Feliks Mendelsson – Bartholdy (1809 – 1847), również twórca dzieł symfonicznych, fortepianowych i pieśni, autor muzyki do Snu nocy letniej. Jednym z fragmentów tego utworu jest słynny marsz weselny; Robert Schumann (1810 – 1856), twórca pieśni, kompozycji fortepianowych i symfonicznych.

Do wybitnych kompozytorów i wirtuozów tej epoki, wzbudzających powszechny zachwyt, należeli także: Włoch Niccolo Paganini, słynny skrzypek, twórca koncertów kaprysów, wariacji (Karnawał wenecki), i utworów gitarowych, oraz młodszych od niego Węgier Ferenc Liszt (1811 – 1869), pianista, autor koncertów, rapsodii węgierskich, fantazji., twórca poematów symfonicznych, a więc gatunku usiłującego powiązać muzykę z literaturą.

W schyłkowym okresie romantyzmu reformę muzyki operowej przeprowadził w Niemczech Richard Wagner (1813 – 1883). Polegała ona m.in. na zmianie tradycyjnej opery w „dramat muzyczny”. Przykładem tego jest głównie, składające się z czterech części dzieło muzyczne Pierścień Nibelunga historycznych. Do wybitnych dzieł Wagnera należą także oparte na literackich mitach niemieckich i europejskich opery: Helender tułacz, Tannhauser, Lohengrin. Jako zwolennik ruchów rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych skomponował Wagner także uwerturę Polonia oraz utrzymywał kontakty z emigracją polską we Francji, gdzie zetknął się z nim m.in. Słowacki.

Twórcami polskiej opery w okresie romantyzmu byli: Karol Kurpiński i Stanisław Moniuszko. Karol Kurpiński (1785 – 1857) skomponował muzykę m.in. do oper: Jadwiga królowa Polski, Zabobon, czyli Krakowiacy i Górale, Jan Kochanowski w Czarnym Lesie, baletu Wesele w Ojcowie, do Śpiewów historycznych J.U. Niemcewicza, a w czasie powstania listopadowego do pieśni powstańczych: Warszawianki, Mazurka Chłopickiego, Polak nie sługa, Bracia do bitwy itd. Melodia Warszawianki jest do dziś wykonywana w czasie uroczystości państwowych; jej motyw stał się także sygnałem jednego z programów Polskiego Radia.

Twórcą polskiej opery narodowej, opartej na motywach narodowych i ludowych, był Stanisław Moniuszko (1819 – 1872), autor takich dzieł jak: Halka i Hrabina do librett romantycznego poety Włodzimierza Wolskiego, Flis, Straszny dwór. Obok oper tworzył także polską lirykę pieśniową wydaną w cyklu Śpiewników domowych. Do najpopularniejszych należą jego melodie komponowanie do utworów literackich: Dziad i baba, Prząśniczka, Znaszli te kraj, O matko moja miła, Kozak. Moniuszko skomponował także dwie kantany: Sonety krymskie i Widma oraz balladę Pani Twardowska do tekstów Adama Mickiewicza. Jako twórca polskiego stylu narodowego w operze został spopularyzowany poza granicami kraju przez Marię Fołtyn, która wystawiła Halkę m.in. na Kubie, w Japonii, we Wloszech.

Najwybitniejszym twórcą polskiej muzyki romantycznej był Fryderyk Chopin (1810 – 1849), który według słów Norwida „podnosił ludowe natchnienia do potęgi przenikającej i ogarniającej ludzkość całą”. Kompozycje swoje opierał Chopin na motywach muzyki narodowej, przesyconej pierwiastkiem subiektywnym, emocjonalnym, nastrojowym, wyrażającej się w bogactwie melodyki i zróżnicowaniu rytmicznym oraz nowych gatunkach: balladach (związek z literaturą), mazurkach, polonezach, walcach, nokturnach, swobodnych improwizacjach. W muzyce wyrażał więc Chopin to, co romantycy w poezji: polskość ora zideały wolności i niepodległości. Robert Schumann, entuzjasta Chopina, tak określił charakter jego muzyki:

„Gdyby potężny samodzierżca północy wiedział, jak niebezpieczny wróg zagraża mu w działach Chopina, w prostych melodiach jego mazurków, to zabroniłby tej muzyki. Są to armaty ukryte wśród kwiatów.”

Jako twórca na wskroś narodowy, polski (mimo francuskiego pochodzenia), jest Chopin równocześnie uniwersalnym kompozytorem, chętnie słuchanym i cenionym na całym świecie. Odbywające się co pięć lat konkursy szopenowskie w Warszawie gromadzą młodych pianistów ze wszystkich kontynentów.

Wymienieni tutaj twórcy muzyki romantycznej, podobnie jak poeci, zerwali z regularną budową dzieł muzycznych, z klasyczną tradycją sonat i symfonii, a na pierwszy plan w ekspresji muzycznej wysunęli melodię oraz gwałtowne zmiany tempa i rytmiki, aby jak najpełniej wyrazić treść namiętnych przeżyć; operowali przy tym akordami, które klasykom wydawałyby się zbiorem dysonansów. Ujawniała się więc w muzyce, podobnie jak w poezji, nowa romantyczna estetyka. Romantyzm stworzył także nowe gatunki muzyczne. Poza wspomnianymi balladami fortepianowymi i poematami symfonicznymi powstały wówczas nastrojowe nokturny, preludia, fantazje, dające wykonawcom duże możliwości w zakresie interpretacji pomysłów melodycznych, rytmiki i techniki gry. Ulubioną formą wypowiedzi romantyków była także pieśń solowa, najściślej wiążąca muzykę z poezją.