1

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Dialog twórców literatury z filozofami.
Przedstaw problem na wybranych przykładach
dzieł literatury dawnej lub współczesnej.

Bibliografia podmiotu

•

•

•

•

• Jan Kochanowski,

Jan Kochanowski,

Jan Kochanowski,

Jan Kochanowski,

Jan Kochanowski,

Fraszki, Pieśni, Treny

•

•

•

•

• Mikołaj Sęp-Szarzyński,

Mikołaj Sęp-Szarzyński,

Mikołaj Sęp-Szarzyński,

Mikołaj Sęp-Szarzyński,

Mikołaj Sęp-Szarzyński,

Rytmy abo wiersze polskie

•

•

•

•

• Daniel Naborowski,

Daniel Naborowski,

Daniel Naborowski,

Daniel Naborowski,

Daniel Naborowski,

Cnota grunt wszystkiemu

•

•

•

•

• Ignacy Krasicki,

Ignacy Krasicki,

Ignacy Krasicki,

Ignacy Krasicki,

Ignacy Krasicki,

wiersze Do sąsiada, Osobność,
Prostak, Szczęśliwość, Mier-
ność, Pochwała wesołości

•

•

•

•

• Michał Montaigne,

Michał Montaigne,

Michał Montaigne,

Michał Montaigne,

Michał Montaigne,

Próby

•

•

•

•

• Wolter,

Wolter,

Wolter,

Wolter,

Wolter,

Kandyd, czyli Optymizm

Temat, który powinny wybrać osoby zainteresowane filozofią. Nie jest zbyt prosty, ale
raczej wdzięczny – możesz popisać się i wiedzą, i umiejętnością samodzielnego myśle-
nia oraz oryginalnością sądów.

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

•

Dialog literatury z filozofią – tematy, zagadnienia, konkluzje… Odwołaj się
do wybranych przykładów z literatury dawnej lub współczesnej.

• Rozmowy literatów i filozofów w literaturze dawnej lub współczesnej.

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

„

„

„

„

„

Zacznij od zdefiniowania podstawowych pojęć.

Zacznij od zdefiniowania podstawowych pojęć.

Zacznij od zdefiniowania podstawowych pojęć.

Zacznij od zdefiniowania podstawowych pojęć.

Zacznij od zdefiniowania podstawowych pojęć.

• Dialog – podstawowa forma komunikacji – ma w słownikach różne definicje. Dla

wybranego tematu ważna jest ta, która sięga do źródeł tego rodzaju komunikacji.
Dialog w piśmiennictwie zaistniał za sprawą filozofa – Platona. W znaczeniu, które mu
nadał grecki myśliciel, jest dyskusją dwóch lub większej liczby osób. Celem tej rozmo-
wy staje się odnalezienie prawdy o najważniejszych sprawach dotyczących ludzkiego
życia. W twórczości Platona takie dialogi prowadził wielki mędrzec – Sokrates.

• Przez literaturę dawną, która posłuży do zaprezentowania tematu, rozumiem twór-

czość literacką rozwijającą się od średniowiecza aż po wiek XVIII. Przykładów do-
starczą utwory renesansowe, barokowe i oświeceniowe.

„

„

„

„

„

Następnie omów zakres myśli filozoficznej, który posłuży za mate-

Następnie omów zakres myśli filozoficznej, który posłuży za mate-

Następnie omów zakres myśli filozoficznej, który posłuży za mate-

Następnie omów zakres myśli filozoficznej, który posłuży za mate-

Następnie omów zakres myśli filozoficznej, który posłuży za mate-

riał prezentacji.

riał prezentacji.

riał prezentacji.

riał prezentacji.

riał prezentacji.

• Filozofia platońska. Jej twórcą był, żyjący w V w. p.n.e., Platon. Przekazuje ona

wiarę w nieśmiertelność duszy, która to nieśmiertelność kiedyś istniała w boskim
świecie idei. Za popełnione grzechy dusza została strącona do miejsca jej pokuty –
więzienia ciała.

• Filozofia stoicka. Jej pomysłodawca to Zenon z Kition, żyjący na przełomie IV i III

w. p.n.e. Stoicy tworzyli głównie szkołę etyczną, przekazującą przekonanie, iż naj-
wyższym dobrem jest doskonałość moralna nazywana cnotą. Niezłomny mędrzec,
idealny wzór tej szkoły, zyskiwał cnotę dzięki rozwijaniu w sobie rozumu i całkowite-
mu pozbywaniu się uczuć oraz uniezależnianiu się od wszelkich rzeczy świata ze-
wnętrznego, tak zwanych darów losu czy fortuny.

• Filozofia epikurejska. Jej twórcą był, żyjący na przełomie wieków IV i III p.n.e.,

Epikur. Epikurejczycy, inaczej niż stoicy, utrzymywali, że najwyższym dobrem jest
dla człowieka nie cnota, ale z umiarem zażywana rozkosz – zmysłowa i duchowa.

2

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Bibliografia przedmiotu

• Diogenes Laertios z Cylicji, Zbiór

żywotów i nauk filozofów;

• Władysław Tatarkiewicz, Histo-

ria filozofii;

• Bertrand Russell, Dzieje filozofii

Zachodu; Mały słownik termi-
nów i pojęć filozoficznych, oprac.
Antoni Podsiad, Zbigniew Więc-
kowski;

• Słownik literatury staropolskiej,

red. Teresa Michałowska i in.;

• Podręczny słownik terminów li-

terackich, oprac. Michał Głowiń-
ski i in.;

• Jerzy Ziomek, Renesans;

• Klucze do historii. Renesansowa

Europa 1453 – 1556, red. Boże-
na Lada;

• Czesław Hernas, Barok lub Lite-

ratura baroku;

• Jadwiga Sokołowska, Dwie nie-

skończoności. Szkice o literatu-
rze barokowej Europy oraz Spo-
ry o barok;

• Mieczysław Klimowicz, Oświece-

nie.

• Filozofia sceptyczna. Jej twórca to, żyjący na przełomie wieków IV i III p.n.e., Pir-

ron. Filozofowie tej szkoły utrzymywali, że poznanie prawdy jest niemożliwe. Nicze-
go więc nie wolno twierdzić z pewnością. Trzeba poszukiwać, rozpatrywać, pytać. Nie
twierdzić, ale mieć wątpliwości – to postawa typowego sceptyka, którym w nowożyt-
ności był Michał Montaigne (1533 – 1592).

• Filozofia Gottfrieda Leibniza (1646 – 1716). Wnosiła przekonanie, że Bóg, stwa-

rzając rzeczywistość, miał do wyboru wiele różnych jej wersji. Nasz układ kosmiczny
miał wybrać jako najlepszy z możliwych.

Strategie rozwinięcia

Strategie rozwinięcia

Strategie rozwinięcia

Strategie rozwinięcia

Strategie rozwinięcia

„

„

„

„

„

Przedstaw tematy filozoficzne szczególnie istotne dla twórców li-

Przedstaw tematy filozoficzne szczególnie istotne dla twórców li-

Przedstaw tematy filozoficzne szczególnie istotne dla twórców li-

Przedstaw tematy filozoficzne szczególnie istotne dla twórców li-

Przedstaw tematy filozoficzne szczególnie istotne dla twórców li-

teratury dawnej.

teratury dawnej.

teratury dawnej.

teratury dawnej.

teratury dawnej.

Cnota stoicka to dobro, które wywodzi się z rozumnej duszy człowieka. Ta dusza, jak
wcześniej uczył Platon, zamknięta jest w więzieniu ciała. Może się od tych oków uwolnić
na dwa sposoby:

• pierwszym z nich jest śmierć, która radykalnie zrywa więzy ciała,
• drugim – sen, który pozwala duszy przynajmniej na kilka chwil przeniknąć do bo-

skiej krainy.

Tę platońską naukę wyznaje Kochanowski we fraszce Do snu (Księgi wtóre), gdzie
dusza uwolniona od ciała może sobie w zaświatach „pobujać mało”. Światopoglądowy
kryzys przeżywa Kochanowski w Trenach. Odchodzi tam od wyznawanej wcześniej filo-
zofii stoickiej, która zabraniała niezłomnemu człowiekowi przeżywania uczuć. Zaczy-
na, powołując się na łzy filozofa Heraklita (Tren I), bronić ludzkiego prawa do wzruszeń,
przede wszystkim do wyrażania smutku i rozpaczy po śmierci dziecka. Zwątpienie
w prawdy przekazywane przez myślicieli starożytnych sięga zenitu w Trenie X. Dyskusja
z filozofami jest tu znaczona wieloma pytaniami, na które znikąd nie ma odpowiedzi.

Człowiek jest wędrowcem – to stały motyw alegorycznych przedstawień literackich
i malarskich. Starożytni filozofowie twierdzili, że człowiek wędrowiec musi wybierać
między dwoma wartościami etycznymi: cnotą i rozkoszą.

Moralna droga cnoty jest trudna – utrzymywali stoicy – ale zarazem pewna i wiodą-

ca do szczęścia. Niezłomny mędrzec zdecydowanie ją wybiera, nie bojąc się przeszkód
i niepowodzeń. Jakże jednak człowiek może wkroczyć na ścieżki pewne, skoro jest nie-
ustannie napastowany przez szatańskie pokusy zmysłowe, skoro jest bytem „wątłym,
niebacznym, rozdwojonym w sobie” – w Sonecie IV pyta filozofów Mikołaj Sęp-Sza-
rzyński. On także, podobnie jak Kochanowski w Trenach, znajdzie odpowiedź nie w myśli
filozoficznej, ale w systemie religijnym. To nie stoicka cnota przynosi stałość i bezpie-
czeństwo. Ostoją jest jedynie Bóg. „Królu powszechny (…)/ Zbawienia mego jest na-
dzieja w Tobie!” – zakończy swój sonet.

Pełne sceptycznego niepokoju są rozważania zawarte w Próbach Michała Monta-

igne’a. W świecie nie ma pewnych twierdzeń, są tylko opinie, mniemania, luźne wypo-
wiedzi. Nie można w sposób niewzruszony stwierdzić, co jest cnotą, a co występkiem.
Nie można więc także człowiekowi w jego wędrówce wskazać jednej, pewnej drogi do
szczęścia. Poczucie dobrego i złego zależy bowiem nie od pewnych sądów, ale od nie-
pewnych przypuszczeń ludzi danego czasu.

„

„

„

„

„

Możesz także dokonać przeglądu tekstów pisarzy literatury daw-

Możesz także dokonać przeglądu tekstów pisarzy literatury daw-

Możesz także dokonać przeglądu tekstów pisarzy literatury daw-

Możesz także dokonać przeglądu tekstów pisarzy literatury daw-

Możesz także dokonać przeglądu tekstów pisarzy literatury daw-

nej wykorzystujących motywy filozoficzne.

nej wykorzystujących motywy filozoficzne.

nej wykorzystujących motywy filozoficzne.

nej wykorzystujących motywy filozoficzne.

nej wykorzystujących motywy filozoficzne.

• Jan Kochanowski to jeden z pierwszych pisarzy, którzy wyraźnie i świadomie dysku-

tują z prawdami głoszonymi przez filozofów. Jako autor Fraszek i Pieśni staje się piewcą
starożytnych systemów filozoficznych, aprobuje głoszone przez nie prawdy: platońskie,
epikurejskie i stoickie. Głosi pochwałę epikurejskich rozkoszy życia: jego poetyckie
utwory opisują „pieśni, tańce i biesiady” (fraszka Na swoje księgi, Księgi pierwsze). Jed-
nocześnie w Pieśniach wywyższa stoicką cnotę, czyli moralne zalety charakteru czło-

3

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

wieka. Cnotę, której nic w człowieku nie może złamać i która, nie oglądając się na
ludzkie gratyfikacje, „sama […] nagrodą i płacą jest sobie” (Pieśń XII, Księgi wtóre).

• Można tu także przypomnieć wiersz Daniela Naborowskiego Cnota grunt wszyst-

kiemu, w którym czytamy:

Sama cnota i sława, która z cnoty płynie,
Nade wszytko ta wiecznie trwa i wiecznie słynie.
Tą kto żyje, ma dosyć, choć nie ma niczego,
A bez tej kto umiera, już nic ze wszytkiego.

• Między krytyką a pochwałą starożytnego sytemu filozoficznego znajdzie się twór-

czość Ignacego Krasickiego. W swoich wierszach chwali poeta:

•

stoicki spokój (Do sąsiada, Osobność),

•

umiarkowanie (Mierność),

•

rozumne opanowanie lęków i innych namiętności (Szczęśliwość).

•

A jednocześnie wyśmiewa stoicki ideał mędrca (Prostacy)

•

i nawołuje do epikurejskiej swobody i wesołości (Pochwała wesołości).

• Dyskusję ze sformułowaną przez Leibniza teorią świata najlepszego z możliwych

podejmuje Wolter w powiastce filozoficznej Kandyd, czyli Optymizm. Główny boha-
ter i jego mistrz Pangloss są zwolennikami filozoficznego optymizmu. Przykre do-
świadczenia życiowe wykazują jednak niedorzeczność teorii o świecie najlepszym
z możliwych. Teoria Leibniza spotyka się nie z racjonalnym dyskursem, ale z ironicz-
nym wyśmianiem tego pomysłu.

Strategia zakończenia

Strategia zakończenia

Strategia zakończenia

Strategia zakończenia

Strategia zakończenia

Dialog między twórcami literatury a filozofami, dialog, którego celem jest poszukiwa-
nie prawdy o świecie i ludziach, odbywał się w szczególnych warunkach – bez możliwo-
ści odpowiedzi ze strony nieżyjących już myślicieli. Kształtuje się ów specyficzny dyskurs
na rozmaite sposoby – jest to aprobowanie prawd filozoficznych, jest to pełna pytań
i wątpliwości, zawieszeń głosu rozmowa; jest to złośliwa ironia podważająca prawomoc-
ność wygłoszonych tez, jest to również zdecydowana krytyka i negacja.

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

• Wyjaśnienie pojęć: dialog, literatura dawna.

• Charakterystyka systemów filozoficznych i postaci filozofów ważnych dla re-

alizacji tematu.

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

• Głosy antycznych myślicieli we fraszkach i pieśniach Jana Kochanowskiego; pla-

tońska wizja duszy we fraszce Jana Kochanowskiego Do snu; stoicka cnota fun-
damentem życia (utwory Jana Kochanowskiego i Daniela Naborowskiego).

• Na rozstajnych drogach rozkoszy i cnoty (utwory Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego).

• Między krytyką a pochwałą filozoficznego modelu życia (wiersze Ignacego

Krasickiego).

• Sceptyczne rozmyślania Michała Montaigne’a.

• Ocena filozofii dokonana przez Woltera.

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Refleksja końcowa nad sytuacją dialogu twórców literatury z filozofami, nad jego
formami i rodzajami.

Skojarzenia

Wykorzystać można:

• Adverbia moralia Stanisława

Herakliusza Lubomirskiego;

• Rotuły Mikołaja

Kochanowskiego;

• Pobożne pragnienia

Aleksandra Teodora Lackiego;

• Sofiówkę Stanisława

Trembeckiego, zawierającą
dyskusję opartą na motywach
epikurejskich między
człowiekiem „sędziwszym”
a „młodszym” – nowe
wydanie Sofiówki zaopatrzone
jest w ryciny, które można
zaprezentować w trakcie
wypowiedzi;

• Satyry Krzysztofa Opalińskiego

(stoicki model mędrca);

• Liryki Macieja Kazimierza

Sarbiewskiego (elementy
stoickie, platońskie).

4

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Wypracowania

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ryciny, które stanowią nawiązanie do poglądów słyn-
nych filozofów. Twórcy literatury dyskutujący z filozo-
fami często wykorzystywali w swoich dziełach symbo-
liczne przedstawienia ikonograficzne.

• W alegoryczne drzeworyty nawiązujące do platoń-

skich mitów zaopatrzone jest nowe wydanie dzieła
Mikołaja Kochanowskiego (brata Jana) pt. Rotuły.

• W wydaniu stoickiego dzieła Stanisława Herakliu-

sza Lubomirskiego Adverbia moralia (w tomie: Sta-
nisław Herakliusz Lubomirski Poezje zebrane) znaj-
dują się emblematy ilustrujące cnoty – wartości, a tak-
że antywartości, symbolizowane przez ślepy Los (po-
stać z zawiązanymi oczami) i Fortunę (siedzi ona na
swym nieodłącznym atrybucie, kole).

• Wydanie mało dziś znanego dzieła Aleksandra Teodo-

ra Lackiego zaopatrzone jest w miedzioryty przedsta-
wiające drogę duszy uwalniającej się od oków ciała.

• Przemijalność, znikomość życia ludzkiego – o którym

uczyli filozofowie, wskazując jednocześnie trwałą, nie-
zmienną wartość, jaką jest cnota – ilustruje często ma-
larstwo barokowe. Są to charakterystyczne przedsta-
wienia postaci czy martwych natur z symbolami prze-
mijania: zegarkiem, klepsydrą, czaszką.

Przygotowujemy przebranie za któregoś ze starożytnych
filozofów. Rekwizyty pomoże przygotować reprodukcja
części wielkiego fresku Rafaela Szkoła ateńska. Repro-
dukcję tę – można ją znaleźć w albumach poświęconych
sztuce renesansu – warto mieć ze sobą i pokazać w trak-
cie wypowiedzi. Arystoteles i Platon są przedstawieni na
niej w typowych dla tamtej epoki strojach. W rękach trzy-
mają swoje dzieła – w wypadku Platona jest to dialog
Timajos, w wypadku Arystotelesa – Etyka. Przebierając
się za starożytnego filozofa, można przygotować wymy-
śloną odpowiedź na zarzuty i pytania, które stawiali twór-
cy literatury filozofom.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

Jakie znasz inne definicje pojęcia „dialog”? Uzasadnij wybór definicji przed-
stawionej w Twoim wywodzie.

Proponowana odpowiedź

Dialog to podstawowa forma komunikacji, rozmowa, wymiana wypowiedzi co
najmniej dwóch osób. Występuje w codziennej praktyce językowej, ale ma za-
stosowanie także w literaturze, wyraziste zwłaszcza w dramacie. Ponieważ te-
mat nawiązuje do tradycji filozoficznej, najbardziej pomocne wydawało mi się
rozumienie pojęcia „dialog” wywodzące się z pism Platona.

Czy pytania i wątpliwości, jakie zgłaszali pod adresem filozofów dawni pisa-
rze, są aktualne także dzisiaj? Przedstaw swój sąd.

Proponowana odpowiedź

Dialog twórców literatury z filozofami pozostaje aktualny. Przekonuje o tym
choćby to, że, podobnie jak Kochanowski, nadal z jednej strony tęsknimy za
stoickim ideałem człowieka niezłomnego, a zarazem, w chwilach wielkich nie-
szczęść, ideał ten wydaje nam się nieludzki.

W jaki sposób literatura przedmiotu wpłynęła na dokonaną przez Ciebie ana-
lizę? Które prace pomogły Ci najbardziej?

Proponowana odpowiedź

Dzieła filozoficzne, zwłaszcza ciekawie i przystępnie napisane Dzieje filozofii
Zachodu Russella, pomogły mi zrozumieć poglądy dawnych myślicieli.

Słowniki pozwoliły sprecyzować znaczenie używanych przeze mnie pojęć.

Na przykład filozoficzne pojęcie „cnoty” pomógł odróżnić od dzisiejszego, po-
tocznego Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych.

Opracowania poświęcone historii literatury – zwłaszcza podstawowe prace

Ziomka, Hernasa i Klimowicza – pomogły poznać tło dyskusji pojawiających
się w dawnych epokach.