WYKŁAD 7 / 8 (3.12.1998) i (10.12.1998)

KAROL MARKS (1818 - 83)

Dzieła (m.in.):

„Ideologia niemiecka”

„Nędza filozofii”

„Kapitał

• Punktem wyjścia dla poglądów Marksa były poglądy Hegla. Stąd zaczerpnął bowiem ważne pojęcia: dialektykę, dynamikę i antagonizm.

• Pojęcie alienacji - zostało również zaczerpnięte z Hegla i jest przez Marksa rozumiane jako coś, co wyodrębnia się ze sfery skąd pochodzi i staje się czymś zewnętrznym (alienacja pracy - praca posiada cechy i wartość przeciwną wykonującym ją robotnikom).

• Pojęcie ideologii - w tym wypadku Marks wzorował się na pojęciu religii Fauerbacha. Twierdził on mianowicie, że w religii człowiek kompensuje sobie to, czego nie potrafi osiągnąć, religia to projekcja doskonałej wizji człowieka (Bóg to ideał człowieka). Wg Marksa ideologia to wiedza tworzona po to, aby zaspokoić pewne potrzeby, interesy jakiejś grupy (najczęściej ekonomiczne). Wszelka ludzka wiedza jest ideologią (czyli służy czyimś konkretnym interesom).

• Materializm historyczny - pewna szczególna forma materializmu (wszystkim rządzi materia - ujęcie naiwne). Wg Marksa w rzeczywistości istnieje tylko materia, jednocześnie rzeczywistość społeczna wyrosła na rzeczywistości materialnej i jest jej inną, wyższą formą, ale nadal stanowi ją wyłącznie materia. . Sposób jej funkcjonowania może opisać język historii.

• Koncepcja Marksa opiera się w większości na ekonomii, uznawała, że to właśnie ekonomia stanowi podstawę życia społecznego. Ekonomia jest ideologią. Społeczeństwo dzieli się na 2 części

1. baza - ekonomia jako podstawa życia społecznego

2. nadbudowa - kultura, religia, zwyczaje, obyczaje, prawo itp. Zdeterminowane przez bazę

• Społeczeństwo jako całość może przybierać różne kształty, gdyż wzór tworzenia (stosunki międzyludzkie powstające wytwarzania dóbr międzyludzkich) może być różny. Można jednak określić jakieś ogólne prawidłowości rozwojowe zachodzące w historii społeczeństw.

Marks wyróżnił następujące formacje społeczno - ekonomiczne:

1. Wspólnota pierwotna

2. Formacja antyczna

3. Formacja azjatycka

4. Formacja feudalna

5. Formacja burżuazyjna (kapitalistyczna)

6. Państwo komunistyczne (pozbawione klas)

Społeczeństwa rozwijały się zgodnie z pewnymi obiektywnymi prawami.

Koncepcja Marksa miała głównie aspekt historyczny, uwzględniała jednakże również aspekt typologiczny wyodrębniając różne typy w obrębie jednego społeczeństwa.

• Teoria klas społecznych - społeczeństwo dzieli się na klasy. Kryterium ich wyodrębnienia są stosunki powstające w procesie produkcji dóbr materialnych. Położenie klasowe wyznacza posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji. Każda formacja (z wyjątkiem pierwszej i ostatniej) posiadała wzór struktury klasowej. Klasy porządkują społeczeństwo. Są tworzone przez bazę (ekonomia), stąd nadbudowa jest podyktowana przez określony układ klasowy. Położenie klasowe wyznacza ramy funkcjonowania jednostek i grup. Klasy w stosunku do siebie są antagonistyczne - konkurują o środki produkcji. Ta ich walka stanowi podstawowy element dynamiki społecznej. Marks opisywał społeczeństwo głównie pod kątem walki klas.

• Rola państwa - wg Marksa państwo stanowi twór zdominowany przez jedną klasę panującą, jego genezą jest właśnie chęć zaspokajania i zabezpieczenia realizacji interesów klasy panującej.

• Świadomość klasowa jest związana z walką klas. Stanowi ona zespół wspólnych sposobów zapatrywania się na świat (uzależniony oczywiście od położenia klasowego). Świadomość poszczególnych jednostek i grup, to tylko konsekwencja szerszej świadomości klasowej.

Nie wszystkie jednostki w danej klasie posiadają świadomość klasową - taką klasę nazywa Marks klasą w sobie (można ją wyodrębnić obserwując z zewnątrz).

Natomiast klasa dla siebie to taka klasa, której wszyscy członkowie posiadają świadomość klasową.

Świadomość społeczna należy do nadbudowy. Nadbudowa jest konsekwencją bazy, ale posiada swoje indywidualne cechy, jako sfera życia społecznego. Świadomość jest określona przede wszystkim przez stosunki produkcji w społeczeństwie, ale nie zmienia się tak szybko jak one. Świadomość przejawia się w kulturze, sztuce, religii, które nie zmieniają się zbyt szybko. W świadomości odbijają się również warunki historyczne - określają one i materialną sferę życia i samą świadomość.

Świadomość jest wyrazem określonego momentu (świadomość określonej epoki)

Świadomość jest też uwarunkowana klasowo. Świadomość całego społeczeństwa jest odbiciem stosunków klasowych w społeczeństwie, a te z kolei są odbiciem sfery materialnej i warunków historycznych. Każda klasa posiada swoją specyficzną świadomość.

Szczególne miejsce zajmuje świadomość klasy panującej w społeczeństwie. Klasa panująca posiada stosunki produkcji i potrafi do pewnego stopnia panować nad świadomością innych klas, częściowo narzucając swoją.

Świadomość fałszywa (2 ujęcia):

1. Taka, która nie właściwie rozpoznaje miejsce określonej grupy w procesie historycznym. Najczęstszym jej przejawem są ideologie czyli niewłaściwe przekonania na temat rzeczywistości, przy czym to przekłamanie nie jest przypadkowe lecz służy interesom określonej grupy.

Każda klasa posiada swoją ideologię. Klasy tworzą uzasadnienia swoich interesów daleko wybiegające poza sferę ekonomiczną

2. Nieumiejętność rozpoznania swojego w strukturze klasowej społeczeństwa

(klasa w sobie czyli obiektywna - obserwowalna z zewnątrz i klasa dla siebie czyli obiektywna i subiektywna - obserwowalna z zewnątrz, a jej członkowie mają świadomość przynależności do niej)

Marks uważał, że nie istnieje wiedza obiektywna, a najcenniejszą wiedzą jest ta, która idzie do przodu razem z procesem historycznym. Badacz powinien utożsamiać się z klasą posuwającą naprzód proces historyczny.

• Kwestia rozwoju społecznego

Wizja Marksa była dynamiczna - dynamikę stwarzał konflikt klasowy. Oddziaływał on na 2 liniach:

• oddziaływanie między częścią i całością społeczeństwa

(całość zmierza w określonym kierunku, natomiast różne części społeczeństwa mogą mniej lub bardziej zgodnie podążać z kierunkiem zmian)

• oddziaływanie między bazą, a nadbudową

przeobrażenia bazy mogą stykać się ze starą jeszcze częścią nadbudowy, co może wywoływać różne zaburzenia

Kierunek zmian wyznaczają formacje społeczno - ekonomiczne. Pewne przeobrażenia społeczne są nieuchronne (wynika to z istnienia obiektywnych praw rozwoju społecznego). Tak jak w ewolucjonizmie ma u Marksa miejsce ciągły postęp, czyli zmiany w pożądanym kierunku (hasło „postęp” często wykorzystywano w propagandzie, uzasadniając nim różne, często zbrodnicze działania). Ale wizja ewolucjonistów była jednoliniowa. Różnice między społeczeństwami polegała jedynie na ułożeniu w odpowiednim miejscu na linii postępu. Natomiast Marks uważał, że rozwój społeczny może podążać różnymi drogami, uwarunkowanymi historycznie.

• Metoda badawcza

Historyzm jako metoda badawcza - wszelkie aspekty rzeczywistości są ze sobą powiązane i mają swój kontekst historyczny. Również badacz jest z nim związany. (koncepcja podmiotu zakorzenionego)

2 rodzaje ujęć rzeczywistości społecznej:

1. ujęcie historyczne - uwzględnianie największej liczby zjawisk, bez wiązania ich ze sobą

2. ujęcie logiczne - powinno nakładać się na ujęcie historyczne, jest to akcentowanie tych wydarzeń, które łączą się w ciąg przyczynowo - skutkowy.

Metoda abstrakcji to idealne podejście logiczne. Żadna rzeczywistość społeczna nie będzie do końca odpowiadała abstrakcyjnym modelom. Badacz powinien jednak tworzyć takie idealne, nie istniejące w rzeczywistości modele, a następnie porównywać istniejącą rzeczywistość do takich idealnych modeli. Formacje Marksa to właśnie idealizacje (modele).

Marks wysuwał postulat zaangażowania społecznego jako metody badawczej - wynik koncepcji podmiotu zakorzenionego i świadomości klasowej (żadna wiedza nie jest wolna od uwarunkowań klasowych). Żeby cokolwiek w życiu społecznym zaobserwować, trzeba się w nie zaangażować Nie istnieje obiektywność, zamiast niej trzeba widzieć rzeczywistość postępowo, budować wiedzę będąc zaangażowanym po stronie klasy postępowej. Brak różnicy między badaczem, a działaczem społecznym.

KAROL MARKS

1

1

Wykłady z socjologii klasycznej

(c) Yareth

---