HA, HA opracowanie 2


54. WOLNE MIASTO KRAKÓW

Kongres wiedeński powołał do życia także tzw. Wolne Miasto Kraków, pozostające pod opieką trzech państw zaborczych Austrii, Prus i Rosji. Otrzymało ono Ustawę Konstytucyjną 3 maja 1815 r. Rzeczpospolita krakowska nie była tworem suwerennym. Organami rządów opiekuńczych byli tu rezydenci trzech mocarstw, akredytowaniu przy sejmie wolnego miasta, będącego zarazem najwyższym organem wykonawczym. Na początku nie mieli konkretnych kompetencji, ale od 33' ich pozycja zaczęła gwałtownie rosnąć. W roku 1846 po klęsce powstania krakowskiego, miasto wraz z okręgiem zostało włączone do Austrii, otrzymując jednocześnie nazwę Wielkiego Księstwa Krakowskiego.

Władze centralne. Rządem Wolnego miasta Krakowa był Senat, składający się z Prezesa i 12 senatorów. Poza uprawnieniami ściśle wykonawczymi Senat posiadał także prawo inicjatywy ustawodawczej (od 1833 r zajmował się budżetem i mógł rozwiązać zgromadzenie reprezentantów). Prezes koordynował praca Senatu, reprezentował go na zewnątrz oraz sprawował zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji (od 1833 mógł porozumiewać się z państwami opiekuńczymi i miał prawo nadzoru nad instytucjami publicznymi). Sam Senat dzielił się na trzy wydziały: Spraw Wewnętrznych i Administracji, Policji i Milicji (zostały połączone w 1822) oraz Dochodów Publicznych i Skarbu.

Jednoizbowym organem przedstawicielskim było Zgromadzenie Reprezentantów (początkowo 41 członków, potem 30). Sesje odbywały się raz do roku i trwały 4 tygodnie. Przewodniczył im marszałek wybierany spośród delegatów Senatu. Kompetencje Zgromadzenia były ograniczone i sprowadzały się w zasadzie do ustawodawstwa w sprawach drobniejszych, wybierania senatorów oraz sędziów, a także uchwalania budżetu (do 1833). Od 1842 pozycja Zgromadzenia reprezentantów została jeszcze bardziej ograniczona. Od tej pory Zgromadzenie mogło pracować tylko nad pracami przekazanymi przez senat, a sam mógł być zwowyłany przez przedstawicieli państw opiekuńczych kiedy to uznały za stosowne. Ponadto rezydenci uzyskali prawoweryfikacji listy osób wybranych do Zgrom. Rep. Z możliwością wykreślania bez podania przyczyn.

Do centralnych organów administracji zaliczyć należy ponadto Dyrekcję Policji (wcześniej Biuro Policji Pośredniej), której podporządkowano w 1840 r. całą administracje lokalną. W 1819 r. utworzono Urząd Budowniczych. W wolnym mieście Krakowie funkcjonowały ponadto; Komitet Ekonomiczny, urząd protomedyka, intendenta dóbr narodowych, inspektora kopalń oraz Komisja Włościańska.

Administracja terytorialna. Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej wprowadzała podział na gminy miejskie i wiejskie. Pierwsze miały liczyć po około 2000 mieszkańców (było ich 11) drugie co najmniej 3500 (było ich 17) Gminami miejskimi nazywano gminy położone w obrębie miasta Krakowa, gminy poza krakowskie nazywano okręgowymi bądź wiejskimi. Na czele administracji gminnej stał wójt jako jedyny i jednoosobowy organ tej administracji, wybierany przez zgromadzenie gminne. W gminach okręgowych wójt mógł mieć nawet kilku zastępców, przy czym stanowiska zastępców wójta zwykle zarezerwowane były dla właścicieli wsi. Do zadań wójta należało wykonywanie rozkazów rządu, przy czym poza funkcjami administracyjnymi pełnił również funkcje sądowe.

U schyłku lat trzydziestych zlikwidowano instytucje wójtów, a funkcje ich przejęli komisarze dystryktowi (w gminach okręgowych ) i cyrkułowi (w gminach miejskich).

55. Autonomia galicyjska (1859/60- 1918)

Lata sześćdziesiąte XIX w. Przyniosły w monarchii Habsburgów ostre starcie pomiędzy dążeniami centralistycznymi i federalistycznymi. Również w Galicji pojawiły się dążenia nie tylko do rozszerzenia i utrwalenia autonomii z 1860/61 r., lecz uzyskania pozycji równej Królestwu Węgier (po 1867 r.).Był to postulat przekształcenia dualistycznej monarchii austro-węgierskiej w trialistyczną austro-węgiersko-galicyjską pod berłem Habsburgów.

Mówiąc o autonomii galicyjskiej należy wymienić 5 instytucje: Sejm Krajowy, Wydział Krajowy, Wzmocniona Rada Państwa, Minister do spraw Galicji i Rada Szkolna Krajowa. Galicja jak inne kraje koronne otrzymała Sejm Krajowy, (a zatem autonomię) dyplomem cesarskim z 20 października 1860 r. i patentem z 26 lutego 1861 r. Na podstawie patentu lutowego ogłoszono statuty krajowe i ordynacje wyborczą. Sejm Krajowy zbudowany był na zasadzie reprezentacji 3 grup interesów: I wielkie własności ziemskiej II izb przemysłowo-handlowych i wielkich miast oraz III miast mniejszych i gmin wiejskich.

Wybory oparto na podziale wyborców na cztery kurie. System ten uprzywilejowywał szczególnie kurią wielkiej własności ziemskiej, grupującą arystokrację i zamożną szlachtę gdyż wybierała ona 44 posłów i szlachta była najlepiej reprezentowaną grupą w sejmie. Wybierać mogły tylko osoby płacące podatki powyżej 100 złotych reńskich oraz kobiet przez pełnomocników. W II kurii przemysłowo-handlowej mogli wybierać członkowie izb przemysłowo-handlowych w Krakowie Lwowie i Brodach(3posłow). III kuria większych miast gdzie wybierano 20 posłów (1896 23 a 1900 28) Czynne prawo wyborcze mieli tylko 2/3 mieszkańców wielkich miast płacący podatki bezpośrednie oraz osoby, które wybierały Radę Miejską i posiadający wyższe wykształcenie. IV Kuria miast mniejszych i gmin wiejskich reprezentowana przez 74 posłów. Wybierali w miastach mniejszych 2/3 osób płacących podatki bezpośrednie a w gminach płacący nie mniej niż 25 złotych reński a nie więcej niż 100 zł reńskich Oprócz posłów w wybieranych prze kurie zasiadało 12 wirylistów 3 arcybiskupowi 3 obrzędów 5 biskupów katolickich, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie, rektorzy uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie oraz rektor Politechniki Lwowskiej. W 1907 zniesiono system kurialny do izby poselskiej i wprowadzono powszechny system wyborczy(prawie, bo kobiety nie posiadały praw wyborczych) Sejm posiadał samodzielne uprawnienia w zakresie „kultury krajowe”, pod którym to pojęciem rozumiano rolnictwo i leśnictwo, całość struktury i organizacji produkcji, a dalej wznoszenie publicznych budowli i budowanie dróg na koszt krajowy oraz uchwalanie budżetu. Ustawy krajowe wymagały sankcji cesarskiej. Sejm mógł także wzywać władze centralne w Wiedniu do wydawania norm wykraczających poza jego kompetencje. Sejm dzielił swoje kompetencje z Wydziałem krajowym, wybieranym przez sejm na 6 lat. WK składał się z prezesa, którym był Marszałek koronny(wybierany przez cesarza) 6 członków(3 wybieranych przez sejm i 3 po jednym z każdej z grup interesów) oraz 6 zastępców. Wydział Krajowy posiadał inicjatywę ustawodawczą, wykonywał wszelkie ustawy nadzorował urzędników samorządowych weryfikował wybory do sejmu oraz pracował jako biuro sejmowe. W 1871 został powołany urząd Ministra do spraw Galicji(ministra bez teki). Zajmował się wszelkimi sprawami związanymi z Galicją. Miał przygotowywać projekty praw oraz opiniować projekty ustaw dla Galicji. Jednak piastujący ten urząd nie umieli zapewnić sobie większego wpływu i autorytetu. Pierwszym Ministrem ds. Galicji był hr. Kazimierz Grocholski, który przyczynił się do założenia Akademii Umiejętności, do wprowadzenia języka polskiego na Uniwersytecie Lwowski, do powołania Polaków na wyższe stanowiska. 5 marca 1860 cesarz rozszerza patentem skład Rady państwa o powołanych przez siebie członków. Mianował ich z spośród kandydatów przedstawiony przez Sejmy Krajowe. Związku z tym, że sejmy wtedy jeszcze nie funkcjonowały Cesarz powoła osoby z tytułu osobistego zaufania. Z Galicji w skład rady wchodziły 3 osoby w ten sposób powstała Wzmocniona Rada Państwa. Do szczególnych instytucji samorządowych należała Rada Szkolna Krajowa. Na jej czele stał z urzędu namiestnik, zastępowany z reguły przez wiceprezydenta Rady, którym najczęściej był profesor uniwersytetu. W skład Rady wchodzili członkowie mianowani przez cesarza, wśród nich dwaj przedstawiciele nauki i fachowi pedagogowie, 5 duchownych różnych wyznań, reprezentanci Wydziału Krajowego i rad miejskich Lwowa I Krakowa. Rada bezpośrednio i poprzez podległe jej rady szkolne okręgowe ( w powiatach) i gminne kierowała całością szkolnictwa poza uniwersytetem, które podległe były bezpośredni Ministerstwu Oświaty w Wiedniu. Kontrola nad Radą Szkolną Krajową należała do Sejmu Krajowego.

Istotne były prawa wolnościowe, zapewnione w Galicji w miarę zdobyczy ogólnoaustriackiego konstytucjonalizmu. Umożliwiały one jawne polskie życie polityczne, stwarzające oparcie dla poczynań narodowych także w innych zaborach. W autonomicznej Galicji w szerokim zakresie zapewniony był rozwój życia narodowego: językiem wykładowym w szkołach elementarnych średnich i wyższych był język polski. Język polski był także językiem urzędowania sądów, administracji rządowej i samorządowej.

56. KOŁA POLSKIE W PARLAMENTACH PAŃSTW ZABORCZYCH

KOŁA POLSKIE tworzone były przez posłów polskich, którzy realizowali program ugody z zaborcami w zamian za instytucje samorządowe i autonomiczne ( kwestia wyboru: ugoda z państwami zaborczymi za cene instytucji samorządowych, bądź walka o niepodległość). Obejmowały posłów różnych orientacji politycznych.

KOŁA POLSKIE istniały:

Od 1848r. w pruskim Landtagu ( sejm ) - do 1918

Od 1871r. w Reichstagu II Rzeszy - do 1918

Skład: dominacja konserwatystów ze środowiska ziemaiańskiego ( od początku XX wieku także posłowie polscy wybrani przez robotniów i chłopów śląskich).

Od 1867r. w austriackiej Radzie Państwa - do 1918

Skład: przewaga konserwatystów, większy udział inteligencji i mieszczaństwa. Prezesi hrabia W. Dzieduszycki i D. Abrahamowicz.

Od 1891r. - po raz pierwszy- posłowie chłopscy (nieco póżniej jako reprezentaci polskiego ruchu ludowego.

Od 1897 - robotnicy spod znaku PPSD (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna dzaiłająca legalnie od 1890r. na terenie Galicji i Śląska Cieczyńskiego).

Później w skład koła weszli także socjaliści - od tej pory Koło stało się ogólnonarodową reprezentacją Polaków w zaborze austriackim.

Do tego trzeba dodać grupy Polaków w wyższych izbach parlamentów z racji tytułów arystokratycznych (miejsca dziedziczne) oraz wyborów w Rosji czy też powołania dożywotnie przez cesarza Austrii.

Od 1906r. - w rosyjskiej Dumie Państwowej (izbie poselskiej) i w Radzie Państwa (izbie wyższej) - do 1917

Skład: dominacja posłów z ND ( Narodowej Demokracji - ugrupowanie przekonane o zagrożeniu germańskim i żydowskim, realizujące program ugody z caratem, w nadziei iż kiedyś wszystkie ziemie zostaną zjednoczone pod berłem słowiańskiego monarchy). Członkowie Koła Polskiego sympatyzowali z liberalną rosyjską partią kadetów, unikając ostrzejszych wystąpień antycarskich. Im należy zawdzięczać, że kadeci opowiedzieli się za autonomią Królestwa.

UDZIAŁ POSŁÓW POLSKICH w parlamentach państw zaborczych.

 W Austrii ( w okresie konstytucyjnym) od 1896r. - wybierano w Galicji 78 posłów ( w tym Ukraińców) do Rady Państwa

Od 1907 nawet 106 na 516 posłów ogółem.

 W Prusach w 1908r. w Landtagu- 15 posłów na 433 ogółem, od 1907r. w Reichstagu - 20 na 397

 W Rosji w Dumie w 1906r. - 34 ( wkrótce zmniejszono ich do 12 na 478, z tym, że 2 miało reprezentować mniejszość rosyjską, a zatem Polaków miało być zaledwie 10). Współpracowali z nimi posłowie z Litwy, Białorusi, Ukrainy, tworzący tzw. KOŁO KRESOWE.

ROLA KÓŁ POLSKICH:

 Broniły interesów narodowych

 Dzięki postawie umiarkowanej niejednokrotnie podejmowały współpracę z ugrupowaniami rządzącymi państw zaborczych za cenę określonych koncesji na rzecz wysuwanych przez nich postulatów

57. Rozwój nauki prawa adm. W Polsce w XIXw

Prawo w ujęciu ewolucyjnym było oparte na normach zwyczajowych. U schyłku państwa średniowiecznego wzrastała ranga panującego, co wiązało się ze stanowieniem przez niego norm prawa w interesie grupy panującej. Ograniczono wtedy prawo sądowe. W XIV w. odżywają idee prawa rzymskiego - czyli tworzenie państwa absolutnego. Wiek XVI przynosi zaś ekspansje gospodarczą i polityczną oraz ideologię prawa policyjnego. Prawo przez wszystkie te wieki wiązało tylko jedną stronę. Administracja państwa lub np. kościoła były poza wszelką kontrolą. W wieku XVIII powstawały pierwsze normy ustrojowe, określające budowę administracji a przede wszystkim jej zależności hierarchicznej od zwierzchności. W wieku tym ( XVIII) mamy do czynienia z prawem urzędniczym. Podwaliny prawa materialnego określały tylko obowiązki poddanego a nie obywatela.
W wieku XVIII i XIX , w wyniku podziału władz publicznych na ustawodawczą, sądowniczą i wykonawczą administracja zaczęła działać na podstawie prawa a także w jego granicach. Podstawy działania administracji zaczęły być tworzone przez władzę ustawodawczą. W wieku XIX kształtuje się pojęcie służby publicznej, aktu, władztwa administracyjnego. Równolegle z tworzeniem prawa administracyjnego rozwijała się nauka o nim. Na zachodzie Europy pojawiają się koncepcje państwa liberalnego. Wiek XXX przyniósł dynamiczny rozwój tzw. triady nauk administracyjnych: * naukę prawa administracyjnego,* naukę administracji, * politykę administracyjną. (opisał Somlo)
W Polsce początki prawa administracyjnego znajdujemy w II połowie XVIII w . Przedstawiciele to Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Strojnowski, Skrzetuski. Nauka tworzona przez nich stała na gruncie policystyki nie wyodrębniając jednak prawa administracyjnego jako osobnej gałęzi. Dynamiczny rozwój prawa administracyjnego datuje się w Polsce na wiek XIX. Wybitni to: Oczapowski, Kasparek, Okolski - wyodrębnili prawo administracyjne. Wprowadzili pojęcie aktu administracyjnego, centralizacji i decentralizacji. Zajęli się także samorządem terytorialnym.

Wcześniej ludzie również refleksyjnie patrzyli na administrację, prawa człowieka, sprawność

funkcjonowania państwa. Była to jednak wiedza bardziej filozoficzna, nieusystematyzowana.

Ukształtowały się trzy kierunki wiedzy o tym jak kierować ludźmi:

- niemiecki kameralizm - punkt widzenia pieniądza; ruch narodził się w Niemczech, jego nazwa pochodzi od „skarbca”, badano prawo administracyjne przez pryzmat tego, czy administracja ma dość środków finansowych dla realizacji swoich celów

- francuski policyzm - punkt widzenia sprawności funkcjonowania państwa, bezpieczeństwa; badanie poszczególnych działów administracji

-włoscy legiści - akcent na normy prawne (tradycja Starożytnego Rzymu)

Z ww. koncepcji narodziła się spójna nauka administracji.

. Niemiec Lorenz von Stein zaprojektował trójpodział wiedzy

administracyjnej na:

- naukę prawa administracyjnego - przedmiotem są normy prawne, sposób ich ewaluacji, zmian, opisywania (stosunkowo młoda, 150-letnia dziedzina)

- naukę administracji - nie jest to nauka prawnicza, lecz organizacyjna, dotyczące sprawności działania organizacji, jej skutecznością, ekonomiką oraz szybkością

- politykę administracyjną - jak powinna funkcjonować administracja? - planowanie, opracowanie metod oddziaływania na obywateli.

58. Sprawa polska w polityce państw centralnych i Ententy w dobie I wojny światowej

Państwa zaborcze, wikłając się w 1914 roku w zbrojny konflikt, były jak najdalsze od posłużenia się rozgrywce z przeciwnikiem kartą polską. Nie mogąc zdobyć się na jasne sprecyzowanie celów w kwestii polskiej zgodnym chórem wykluczały możliwość restytuowania państwa polskiego, a zapamiętale zwalczające dotąd żywioł polski - Rosja i Niemcy - nie brały pod uwagę dalej idących koncesji wobec Polaków. Zarazem chętnie spekulowały na temat ewentualnych zmian polityczno - terytorialnych, które nastąpić mogą na wypadek zakończenia wojny po swojej myśli. I tak Rosja zapowiadała, że po zgromieniu państw centralnych zachodnia granica imperium przesunie się na linię Odry, a Królestwo Polskie, rozbudowane terytorialnie przez dodanie doń Galicji Zachodniej, Poznańskiego i części Śląska, pozostawać będzie w ścisłych związkach z państwem carów. Własną wizję polityczną miały nienasycone w swym ekspansjoniźmie Niemcy. Na wypadek zwycięskiego dla siebie zakończenia wojny nosiły się z zamiarem utworzenia Mitteleuropy - systemu państw i państewek z terenów Europy środkowej podporządkowanych ściśle Rzeszy. W systemie tym, obejmującym państwa bałtyckie, Bałkany i Turcję było także miejsce dla wasalnego państewka polskiego.

Negując potrzebę poważniejszego posłużenia się kartą polską, wszystkie trzy państwa zaborcze nie mogły wszakże zapominać o tym, że ziemie byłej Rzeczypospolitej stanowić będą jeden w ważniejszych teatrów wojennych. Celowym zdawało się w tej sytuacji poczynienie pewnych gestów, które zyskać miały dla walczących armii poparcia miejscowej ludności. Już zatem 9 sierpnia 1914 roku naczelne dowództwo niemieckie i austro - węgierskie zwróciły się do Polaków z apelem o poparcie i współpracę wojenną. W patetycznym tonie mówiono o „wyzwoleniu spod moskiewskiego jarzma”, o wolności i niepodległości dla Polski. W apelu próżno by szukać wzmianki na temat gwarancji i granic w jakich miałaby powstać „wolna” Polska. Na dodatek apel nie miał żadnego znaczenia politycznego z tej racji, że wyszedł nie od rządów, lecz jedynie ze sztabów generalnych. Równie podniosła i mało precyzyjna była adresowana do Polaków, a wydana 14 sierpnia, odezwa naczelnego wodza armii carskiej, wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza. Odezwa zapowiadała trwałe braterskie pojednanie polsko - rosyjskie. Deklarowała, że odrodzona Polska stanie się wolna w sprawach języka, religii i samorządu pod berłem cara. Podobnie jak odezwie niemieckiej i austriackiej tak i tej brakowało precyzji, a braterskie pogodzenie się z Rosją oznaczać miało wchłonięcie przez carat wszystkich ziem polskich.

Ogólnikowość deklaracji, które wychodziły ze strony sztabowców zaborczych armii nie ostudziła zapału tych, którzy pragnęli rozgrywania sprawy polskiej w oparciu o, któreś z państw rozbiorowych. Znaczną aktywność w pierwszym okresie wojny przejawiała orientacja proaustriacka. Jeszcze na kilka dni przed wybuchem wojny Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych zyskała zgodę dowództwa austro - węgierskiego na samodzielne wkroczenie do Królestwa Polskiego oddziałów strzeleckich w celu wywołania tam antyrosyjskiego powstania. Choć Wiedeń nie dawał przy tej okazji żadnych obietnic co do przyszłości Polski, to i tak do idei samodzielnego wystąpienia polskiej siły zbrojnej przeciwko Rosji zapalił się Piłsudski. Zarządził pośpieszną mobilizację Strzelca, do którego przyłączyły się także, strojące dotąd na stronie drużyny strzeleckie. W ciągu kilku dni pod bronią znalazło się ok. 4 tys. ochotników, którzy wyruszywszy z podkrakowskich Oleandrów, 6 sierpnia przekroczyli granicę Królestwa Polskiego. Pierwsza „kompania kadrowa” nie napotykając na swojej drodze wycofujących się Rosjan, dotarła 12 sierpnia do Kielc. Piłsudski licząc, że uda mu się zorganizować w Królestwie antyrosyjskie powstanie, ogłosił, iż w Warszawie zawiązał się konspiracyjny Rząd Narodowy. Ten ostatni mianować miał Piłsudskiego komendantem polskich sił wojskowych. Zbrojne wystąpienie strzelców oraz mistyfikacja związana z rzekomym Rządem Narodowym na niewiele się jednak zdała. Zorganizować powstanie w Królestwie było niepodobna, bowiem tamtejsze społeczeństwo odnosiło się z wyraźną rezerwą do strzelców i organizowanych naprędce władz cywilnych. Wobec faktycznego fiaska wystąpienia Piłsudskiego 13 sierpnia Austriacy polecili mu złożyć komendę, a oddziały strzeleckie bądź rozwiązać, bądź wcielić je do regularnej armii austro - wegierskiej. Tak się jednak nie stało bowiem z konkretną inicjatywą, która stawiała sobie za cel uratowanie istniejącego już zalążka polskiej siły zbrojnej, wystąpili wpływowi politycy galicyjscy. Prezes Koła Polskiego, demokrata Juliusz Leo wystąpił w Wiedniu z pomysłem przekształcenia oddziałów Piłsudskiego w formację regularną: legiony polskie, stanowiące część armii austro - węgierskiej. Niedługo potem - 16 sierpnia 1914 r.- powstał w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy kierowany przez Juliusza Leo (powstanie NKN było równoznaczne z rozwiązaniem KSSN). Owa instytucja, w składzie której znaleźli się przedstawiciele wszystkich liczących się sił politycznych, stanowić miała najwyższą instancję wojskową, skarbową i polityczną Polaków w Galicji, objęła polityczny patronat nad przyszłymi legionami. Kilka dni po ukonstytuowaniu się NKN naczelne dowództwo austro - węgierskie dało formalną zgodę na utworzenie dwu legionów - Wschodniego i Zachodniego, każdy w sile ok. 8,5 tys. ludzi. Na czele legionów stanąć mieli generałowie austriaccy narodowości polskiej, zaś Piłsudski musiał zadowolić się stanowiskiem komendanta pierwszego pułku w Legionie Zachodnim.

Z przewidzianych umowami dwóch legionów do walki poszedł tylko Legion Zachodni. Stworzony we Lwowie, głównie na bazie Sokoła i Drużyn Bartoszowych, Legion Wschodni odmówił złożenia austriackiej przysięgi i rozwiązał się prawie w całości. Znaczyło to tyle, że galicyjska endecja, poddana presji swoich kolegów z Królestwa oraz będąca pod wrażeniem sukcesów odnoszonych przez Rosjan, porzuca orientację proaustriacką. Potwierdziło to także rychłe wycofanie się przedstawiciela endeków z NKN.

Wybuch wojny pobudził także do działania ludzi zorientowanych na współpracę z Rosją. Reagując na rosyjską odezwę z 16 sierpnia endecy i członkowie konserwatywnego Stronnictwa Polityki Realnej z zaboru rosyjskiego wystąpili z adresami do cara, zaś w listopadzie 1914 doprowadzili do powstania w Warszawie Komitetu Narodowego Polskiego (KNP). Program tej konkurencyjnej wobec NKN struktury, kierowanej przez Romana Dmowskiego i Zygmunta Wielopolskiego streszczał się w formule „rozbić złowrogą potęgę niemiecką i zjednoczyć Polskę pod berłem monarchy rosyjskiego”. Prócz urabiania w duchu prorosyjskim opinii publicznej, KNP podjął zabiegi zmierzające do tworzenia ochotniczych formacji walczących po stronie Rosji. Inicjatywa okazała się wszakże chybiona, częściowo za sprawą poczynań carskiego dowództwa, które Polaków i tak wcielało do rosyjskiego wojska, jako obywateli imperium. Tworzony zatem z inicjatywy KNP tzw. Legion Puławski zdołał skupić w swoich szeregach niespełna 1000 osób i został już w październiku 1915 roku zlikwidowany. Ten fakt, nadto wielka rosyjska wstrzemięźliwość w szafowaniu obietnicami pod adresem Polaków spowodowały z upływem miesięcy wyraźne słabnięcie zapału społeczeństwa do orientacji prorosyjskiej.

Zdawać się mogło, że istotny przełom w podejściu mocarstw zaborczych do sprawy polskiej przyniesie obfitujący w jakże ważkie wydarzenia militarne rok 1915. Z początkiem maja ruszyła z impetem ofensywa państw centralnych, której Rosjanie nijak nie byli w stanie zastopować. Już zatem 5 sierpnia Niemcy wkroczyli do Warszawy, a wycofujący się pośpiesznie Rosjanie ewakuowali Królestwo Polskie, nadto ziemie etnicznie niepolskie, które wchodziły dawniej w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Osiągnąwszy tak znaczne sukcesy militarne (na jesieni 1915 roku front wschodni ustalił się na linii Dyneburg - Pińsk - Dubno - Tarnopol) państwa centralne zabrały się do reorganizacji nowo zdobytych ziem. Królestwo podzielone zostało na dwie strefy okupacyjne : północną - niemiecką ze stolicą w Warszawie (gen. Hans Hartwig von Beseler) i południową - austriacką ze stolicą w Lublinie (gen. Karl von Kuk). Owe zmiany nie oznaczały jednak zapoczątkowania nowego kursu wobec sprawy polskiej. Państwom centralnych ciągle zdawało się, że zakończą wojnę bez czynienia poważniejszych zobowiązań wobec Polaków. Rozpoczynając intensywną eksploatację ziem polskich na potrzeby wojenne, nie zadały sobie nawet trudu cofnięcia wielu antypolskich zarządzeń sprzed wybuchy wojny, a wygłaszane oświadczenia nie odbiegały swoją treścią i formą od tych, które upubliczniano w 1914 roku. Dobrą ilustracją niech tu będzie stwierdzenie kanclerza Bethmanna Hollwega, który przemawiając 19 sierpnia 1915 roku stwierdził, że „kraj wyzwolony z rosyjskiego jarzma ... będzie mógł pielęgnować i rozwijać właściwości swojego narodowego życia”. Jedyne na co skłonni byli pójść okupanci to zaprowadzenie samorządu, dopuszczenie języka polskiego (obok niemieckiego) w miejskich sądach pokoju i organach samorządowych, nadto spolonizowanie obu warszawskich wyższych uczelni: Uniwersytetu i Politechniki.

W zmienionej rzeczywistości, wytworzonej przez zaprowadzenie niemiecko - austriackiej okupacji na obszarze Kongresówki musiały odnaleźć się polskie siły polityczne. Zwolennicy orientacji prorosyjskiej po ewakuacji Królestwa przez Rosjan zajęli wobec nowych okupacyjnych władz postawę niechętnej bierności, stąd nazywano ich pasywistami. Zgoła inne było nastawienie szerokich kręgów arystokracji i ziemiaństwa, nadto warszawskiej inteligencji, którzy dostrzegali potrzebę wykorzystywania ustępstw ze strony okupanta w imię budowania zrębów państwowości polskiej. Owi aktywiści czynnie udzielali się w ciałach samorządowych i organizowaniu szkolnictwa. Swój punkt widzenia na dziejące się wypadki miał Józef Piłsudski. Wkroczenie Niemców do Warszawy przywitał ze szczerym entuzjazmem, stanowczo stawiając przy tym postulat wolnej i niepodległej Polski, którą wywalczyć miał żołnierz legionowy. Jego początkowy zapał został w krótkim czasie ostudzony. Napotykając na trudności z naborem do legionów, nadto niepokojąc się milczeniem państw centralnych w sprawie przynależności ziem polskich Piłsudski oświadczył, że wstrzymuje werbunek do legionów dopóki państwa centralne nie proklamują niepodległości Polski i nie utworzą rządu. Równocześnie przystąpił do intensywnej rozbudowy utworzonej przez siebie jeszcze we wrześniu 1914 roku tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej, której głównym celem miała być zbrojna walka o niepodległość Polski przeciwko Rosji.

Wraz z forsowną rozbudową POW, która stanowić miał kadrę przyszłego wojska polskiego, Piłsudski nie zaniedbywał działań, które miały na celu umocnienie jego wpływów politycznych. Zasadniczą podporą jego działań pozostawała nadal PPS - Frakcja Rewolucyjna, usilnie dążąca do rozbudowy swoich wpływów w ośrodkach robotniczych. Wpływy piłsudczyków zaznaczały się także w ruchu ludowym. Niedługo po zakończeniu okupacji rosyjskiej grupa dawnych działaczy „Zarania” z Tomaszem Nocznickim na czele związała się z Narodowym Związkiem Chłopskim i Związkiem Chłopskim (wiejska przybudówka PPS) tworząc Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie, które od 1918 r. przybrało od swojego organu prasowego nazwę „Wyzwolenie”. Nowopowstała partia chłopska ogłosiła pełne poparcie dla linii politycznej Piłsudskiego. Fiaskiem natomiast zakończyły się próby Piłsudskiego zdobycia przezeń mocniejszych wpływów na prawicy, czy nawet pośród aktywistów.

Znaczący przełom w podejściu państw zaborczych do sprawy polskiej przyniósł dopiero 1916 rok , kiedy przeciągająca się wojna dawała się państwom centralnym coraz dotkliwiej we znaki. Wyczerpywanie się rezerw moblilizacyjnych skłaniało zwłaszcza Niemców do zrewidowania swojego podejścia do problemu polskiego, zwłaszcza że Królestwo Polskie stanowiło ciągle zasobny rezerwuar rekruta (ponieważ Rosjanie nie doprowadzili do końca mobilizacji dlatego spodziewano się, że z Królestwa można będzie uzyskać nawet do 1,4 mln mężczyzn zdolnych zasilić szeregi armii). Aby zakrojoną na szeroką skalę akcję poboru rekruta uczynić możliwą 5 listopada 1916 r. generałowie Beseler i Kuk ogłosili w Warszawie i Lublinie dwa równobrzmiące manifesty. Stwierdzano w nim, że dwaj cesarze: Wilhelm II i Franciszek Józef I postanowili z ziem polskich „wydartych za cenę ciężkich ofiar spod rosyjskiej władzy” utworzyć „państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem”. Nowopowstałe państwo posiadać miało własną armię, związaną wszakże ze sprzymierzonymi armiami. Manifest milczał na temat rządu polskiego. Nie precyzował również granic państwa, zastrzegając ich „dokładniejsze oznaczenie” w terminie późniejszym (znaczyć to mogło nawet okrojenie Królestwa Polskiego na rzecz jego twórców i protektorów).

Szczerość intencji Austriaków i Niemców była, w związku z ogłoszeniem aktu 5 listopada wielce problematyczna. Zabiegając o tworzenie armii obiecywano Polakom utworzenie państwa, które nie miało być ani rozległe terytorialnie, ani suwerenne. Akt definitywnie eliminował założenia koncepcji trialistycznej, której hołdowali politycy związani z NKN, ale perspektywa wybicia się Polski na niepodległość zdawała się być równie odległa co u progu wojny. Mankamentem aktu 5 listopada był także brak wzmianki o Polakach pozostających pod zaborem pruskim. Jedynie Galicja osobnym manifestem Franciszka Józefa I dostało obietnicę „wyodrębnienia” tj. rozszerzenie autonomii. Jej miejsce było wszak niezmiennie w ramach monarchii habsburskiej.

Jakiekolwiek były motywy aktu 5 listopada, jego waga dla sprawy polskiej pozostaje niezaprzeczalna. Po raz pierwszy w sposób oficjalny najwyższe czynniki państwowe mówiły o utworzeniu państwa polskiego, przekreślając w ten sposób trwającą od wielu dekad solidarność zaborców w sprawie polskiej. Manifest dwóch cesarzy umiędzynaradawiając sprawę polską przymuszał niejako państwa Ententy, do uważniejszego pochylenia się nad interesującym nas problemem, określania własnego punktu widzenia na kwestię polskich aspiracji niepodległościowych.

Pierwszą, rzec można spontaniczną, reakcją Rosji na akt 5 listopada był protest, w którym odmawiano państwom centralnym prawa do tworzenia państwa polskiego i pobierania rekruta. Już jednak najbliższe tygodnie przyniosły idące coraz dalej gesty propolskie. Przemawiając 2 grudnia 1916 r.w Dumie rosyjski premier Aleksander Trepow oświadczył, że dostrzega potrzebę stworzenia „Polski wolnej w jej granicach etnograficznych”, pozostającej w unii z Rosją. Obiecująco brzmiał także fragment rozkazu noworocznego do armii i floty wydanego przez Mikołaja II 25 grudnia 1916 r. Car głosił w nim, iż „utworzenie Polski wolnej, złożonej ze wszystkich trzech jej części obecnie rozdzielonych” jest jednym z celów wojennych Rosji.

Do sprawy polskiej rychło odniosły się także Francja i Anglia. Sojusznicy cara solidaryzowali się ze stanowiskiem Rosji. Pozostawiając carowi wolną rękę w sprawie polskiej, nie byli jednak skłonni czynić konkretnych zobowiązań pod adresem samych Polaków. Zdecydowanie dalej posunął się, inspirowany przez amerykańską polonię i Ignacego Paderewskiego prezydent USA Thomas Woodrow Wilson. 22 stycznia 1917 roku w swoim orędziu do senatu stwierdził on, iż powinna istnieć „zjednoczona, niezależna i autonomiczna Polska”

Dalsze zmiany w optyce widzenia sprawy polskiej przyniosły wydarzenia związane z rewolucją lutową w Rosji i abdykacją cara. 27 marca 1917 roku konkurencyjna w stosunku do Rządu Tymczasowego Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych uchwaliła specjalną odezwę do narodu polskiego, w której obwieszczono, że „Polska ma prawo do całkowitej niezawisłości w sprawach państwowych i międzynarodowych”. Zdopingowany do działania Rząd Tymczasowy 30 marca opowiedział się w specjalnej odezwie za „stworzeniem niepodległego państwa polskiego utworzonego ze wszystkich ziem zaludnionych w większości przez naród polski”. Nie omieszkał przy tym jednak dodać, że przyszła Polska związana będzie z Rosją „wolnym wojskowym przymierzem”, a przyszłą polsko - rosyjską granicę wyznaczy rosyjska Konstytuanta.

Deklaracje wychodzące ze strony zaborczych państw próbowano przyoblekać w konkretną treść. Pierwszym posunięciem, na drodze wcielania w życie obietnic z 5 listopada było utworzenie w styczniu 1917 r. oficjalnej reprezentacji narodu polskiego - Tymczasowej Rady Stanu. Stanowiła ona organ doradczy i opiniodawczy, a jej członków mianowali sami gubernatorzy. Rada, zdominowana przez aktywistyczną prawicę, bardzo przejęła się swoją rolą, aspirując do roli sejmu czy rządu tymczasowego. Już jednak po paru miesiącach skonstatowano, że Beseler ostentacyjnie ignoruje jej uchwały, zwlekając z przekazaniem w ręce polskie nawet spraw związanych z systemem szkolnym czy wymiarem sprawiedliwości.

Do jeszcze poważniejszych zadrażnień doszło na tle spraw wojskowych. Intencją państw centralnych pozostawało stworzenie wojska polskiego u boku armii niemieckiej toteż niedługo po ogłoszeniu aktu 5 listopada 1916 roku ogłoszono zaciąg do Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmaht). Formacja owa podporządkowana Beselerowi, jako naczelnemu dowódcy, zasilona została trzema brygadami legionowymi, które walczyły dotąd u boku Austriaków. Pomysł tworzenia armii polskiej podchwycił Józef Piłsudski, kierujący pracami komisji wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. W lutym 1916 r. ujawnił on nawet wobec TRS Polską Organizację Wojskową proponując przekształcenie jej w aparat mobilizacyjny armii polskiej. Pomysł nie zyskał jednak aprobaty Niemców, zmierzających do całkowitego podporządkowania sobie wojska polskiego. Od tego momentu drogi państw centralnych i formacji politycznej reprezentowanej przez Piłsudskiego coraz bardziej się rozchodziły. Skupiająca się wokół niego lewica aktywistyczna, mienić się będzie teraz lewicą niepodległościową, której nie mogły już zadowalać rozwiązania połowiczne. W miejsce postulatu stworzenia kadłubowej Polski, egzystującej u boku państw centralnych, stawiać się będzie hasło zjednoczenia w niepodległym państwie polskim wszystkich ziem polskich. Obierając kurs na w pełni niepodległą Rzeczpospolitą (było to tym bardziej uzasadnione, że w roku 1917 trudno było, przez wzgląd na sytuację na frontach walk, liczyć, że współpraca z państwami centralnymi okaże się owocna) Piłsudski przystąpił do ponownego konspirowania POW.

Pretekstu do ostatecznego zerwania z państwami centralnymi dostarczyła sprawa przysięgi wojskowej, którą składać mieli członkowie Polskiej Siły Zbrojnej. Przysięgać miano na wierność Królestwu Polskiemu oraz przyszłemu królowi, a także na braterstwo broni wojskom Austro - Węgier i Niemiec. Teks przysięgi uznał Piłsudski za niemożliwy do przyjęcia. Kiedy zatem w lipcu 1917 r. TRS zaaprobował jej tekst Piłsudski zaprzestał uczestniczyć w jej pracach wzywając równocześnie legionistów aby odmówili przysięgania. Za jego wezwaniem poszła większość żołnierzy I i III brygady legionów. Ci, którzy odmówili złożenia przysięgi, a pochodzili z Kongresówki, zostali rozbrojeni i internowani w Beniaminowie i Szczypiornie Odmawiający złożenia przysięgi obywateli austriackich wcielono do armii austro - węgierskiej i wysłano na front włoski, zaś zaprzysiężona II Brygada (płk. Józef Haller), przemianowana na Polski Korpus Posiłkowy, została przekazana Austriakom i wyekspediowana na front rosyjski w rejon Bukowiny. Sam Józef Piłsudski, wraz ze swym szefem sztabu - Kazimierzem Sosnkowskim został przez Niemców aresztowany i wywieziony do Magdeburga. Nie było to oczywiście równoznaczne z dekompozycją obozu lewicy niepodległościowej. Swoją działalność rozwijała, zakonspirowana ponownie POW, licząca podówczas kilkanaście tysięcy członków (na jej czele stał płk. Edward Rydz Śmigły). Akcją polityczną o charakterze międzypartyjnym kierował pod nieobecność Piłsudskiego specjalny sztab Komendy Naczelnej POW pod nazwą Konwent A.

Mimo kryzysu przysięgowego i ostatecznego rozwiązania TRS (sierpień 1917 r.) państwa centralne nie traciły nadziei, że zagranie kartą polską może przynieść wymierne korzyści. Nie chcą przeto oddawać inicjatywy w sprawie polskiej w ręce Ententy dwaj generał - gubernatorzy ogłosili we wrześniu 1917 r. patenty cesarskie o ustanowieniu polskiej władzy państwowej. Precyzowano, że do czasu powołania na tron króla polskiego władzę tę miała sprawować Rada Regencyjna złożona z trzech członków powołanych przez obu cesarzy. Regentami zostali arcybiskup warszawski Aleksandr Kakowski, Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrowski. Premierem rzadu Rady Regencyjnej został Jan Kucharzewski. Utworzono także Radę Stanu, pomyślaną jako organ ustawodawczy. W gestii nowych władz znalazły się niektóre sprawy administracyjne, sądownictwo i szkolnictwo. Gubernatorzy zastrzegli sobie jednak daleko idące prawo kontrolowania polskich władz.

Trudno jest stwierdzić, iż nowa inicjatywa wychodząca ze strony państw zaborczych zadowoliła społeczeństwo polskie. Poparcia Radzie Regencyjnej udzielały ugrupowania zachowawcze. Nie po drodze było za to z nią stronnictwom niepodległościowym.

Czynienie gestów mających na celu zyskanie przychylności Polaków nie ograniczało się tylko do państw centralnych. Szerokie możliwości działania stworzyło Polakom przebywającym w Rosji obalenie caratu. W marcu 1917 r. powołano w Piotrogrodzie, kierowaną przez Polaka - Aleksandra Lednickiego - Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego, której celem było likwidowanie ewakuowanych z Królestwa i jeszcze funkcjonujących instytucji rosyjskich różnego szczebla. Swoją działalność rozwijały także liczne organizacje polskie o charakterze politycznym, naukowym i opiekuńczym. Podjęto także konkretne działania zmierzające do stworzenia w Rosji polskich formacji wojskowych. W czerwcu 1917 r. zwołano do Piotrogrodu zjazd delegatów polskich związków wojskowych, jakie utworzyły się w różnych jednostkach armii. Zjazd opowiedział się za stworzeniem armii polskiej w Rosji i wyłonił w tym celu Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) z Władysławem Raczkiewiczem na czele. W lipcu 1917 roku Naczpol uzyskał zgodę Rządu Tymczasowego na stworzenie na Białorusi I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen Józefa Dowbora - Muśnickiego (pod koniec 1917 r. liczył on 20 tys. żołnierzy). Podjęto także prace związane z organizacją dwóch dalszych korpusów polskich na Podolu i Wołyniu.

Polskie formacje zbrojne powstawały także na zachodzie Europy. Niedługo po wybuchu wojny we Francji zawiązały się dwie kompanie ochotników polskich („Bajończycy”). Wcielone do Legii Cudzoziemskiej wojowały pod własnym sztandarem do roku 1915, kiedy to zostały niemalże doszczętnie rozbite pod Arras. Po sukcesie rewolucji lutowej w Rosji rząd francuski zapragnął zapewnić sobie wpływ na rozstrzygnięcie sprawy polskiej i w czerwcu 1917 roku wyraził zgodę na tworzenie autonomicznych oddziałów polskich. Do armii napływali ochotnicy ze środowisk emigracyjnych we Francji, Belgii, nadto Ameryki Północnej i Południowej.

Zachód Europy był też miejscem gdzie przemyślaną, dobrze zorganizowaną i efektywną działalność na rzecz Polski rozwijał Roman Dmowski i inni związani z nim politycy, głównie prawicowych przekonań. Znalazłszy się na Zachodzie, po tym jak całość ziem polskich znalazła się w gestii państw centralnych, Dmowski związał wszystkie swoje nadzieje ze zwycięstwem Ententy. Traktując poparcie sprzymierzonych jako najlepszą gwarancję dla restauracji Polski nawiązywał rozliczne kontakty z brytyjskimi, francuskimi i amerykańskimi politykami. Urabiał, jak mógł najlepiej opinię publiczną, przedkładał rozliczne memoriały żądające utworzenia niepodległej Polski. Pragnąc uczynić swoje działania jeszcze bardziej skutecznymi Dmowski doprowadził w sierpniu 1917 r. do utworzenia w Lozannie Komitetu Narodowego Polskiego. W przeniesionym niebawem do Paryża Komitecie działali prócz Dmowskiego m.in. Marian Seyda i Ignacy Paderewski. Zadaniem KNP było kierownictwo polityczne i reprezentowanie interesów polskich wobec państw Ententy, toteż do grudnia 1917 roku został on uznany przez wszystkie liczące się państwa Ententy za oficjalne przedstawicielstwo polskie. Jemu też podporządkowane zostały oddziały polskiego wojska powstające na terenie Francji.

Znaczący wpływ na stan sprawy polskiej w schyłkowej fazie wojny miała rewolucja październikowa instalująca u władzy w Rosji bolszewików. Podejście nowego reżimu z Leninem na czele do sprawy polskiej zdawało się być obiecujące. W dekrecie „o ziemi” stwierdzono wszak, że utrzymywanie narodów w granicach państwowych przemocą jest aneksją i zaborem, a w publikowanej 15 listopada 1917 r. Deklaracji Praw Narodów Rosji zapewniano owym narodom prawo do „swobodnego samookreślenia się aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa”. Polska zyskiwała zatem teoretyczne prawo do niepodległości. Bolszewicy nie byli jednak szczerzy w swoich intencjach. Swoje nadzieje wiązali wszak z ogólnoświatową rewolucją, w obliczu której wszelkie granice państwowe tracić miały jakikolwiek sens. Deklaracja Praw Narodów Rosji pozostawała tedy martwą literą, a rzeczywisty stosunek bolszewickiego reżimu wyłaniał się z twierdzenia komisarza do spraw narodowościowych Józefa Stalina, który już w 1913 roku uznał, iż Polacy są „narodem zapóźnionym” wobec czego powinni uznać panowanie rosyjskie.

W niepokojącym świetle stawiano także sprawę polską przy okazji rozmów pokojowych, które podjęli bolszewicy z państwami centralnymi w Brześciu Litewskim. Do rokowań, które zastartowały w grudniu 1917 roku nie dopuszczono przedstawicieli strony polskiej. Udziałowi delegacji Rady Regencyjnej kategorycznie sprzeciwił się Lew Trocki. Decyzje, które podejmowano Brześciu były dla sprawy polskiej ze wszech miar fatalne. Najpierw 9 lutego 1918 r. Niemcy i Austro - Węgry zawarły odrębny pokój z przywódcami Ukraińskiej Republiki Ludowej. W zamian za dostawy żywności dla armii państw centralnych Ukraińcy, przystępujący do budowy narodowego państwa pozyskali ziemie bezsprzecznie polskie: Chełmszczyznę, część Podlasia oraz Galicję Wschodnią 3 marca 1918 r. traktat pokojowy z państwami centralnymi podpisała w Brześciu bolszewicka Rosja. Prócz zgody na kontrybucję, bolszewicy akceptowali niemiecką okupację Białorusi i Ukrainy, nadto kontrolę Rzeszy nad procesem formowania się nowych państwa na obszarze Europy Północno - Wschodniej - Finlandii, Estonii, Litwy, Łotwy, Królestwa Polskiego, w ramach planu „Mitteleuropy”.

Traktaty brzeskie były ciosem dla polskich aspiracji niepodległościowych. Nie dość, że za sprawą cesji terytorialnych na rzecz Ukraińców, redukowały one obszar Kongresówki do kilku województw Polski centralnej, to jeszcze traktowały kwestię polską jako sprawę wewnątrzniemiecką. Rodziło to zrozumiały opór, skłaniało do ostrego formułowania swoich racji. Przez kraj przelała się fala demonstracji i wieców. Rada Regencyjna w specjalnym orędziu do narodu nazwała pokój brzeski czwartym rozbiorem Polski, a premier Kucharzewski manifestacyjnie ustąpił ze swojego stanowiska. Na brzeskie regulacje gwałtownie zareagowali żołnierze Polskiego Korpusu Posiłkowego, składającego się z II Brygady Legionów gen. Józefa Hallera. Żołnierze polscy przerwali front austriacko - rosyjski, by następnie połączyć się na Podolu z wojskami II Korpusu polskiego, wyodrębnionego z armii rosyjskiej. Połączone siły polskie zostały następnie pobite przez Niemców w bitwie pod Kaniowem. Żołnierzy polskich rozbrojono i internowano. Tym, którym dane było uniknąć niewoli udawało się przedostawać na Zachód. Znalazł się pośród nich gen. Haller, który przez Murmańsk dotarł do Francji by już w lipcu 1918 r. stanąć na czele organizowanej tam armii polskiej. Nie dane było także dłużej działać pozostałym polskim formacjom wojskowym, które za przyzwoleniem rosyjskiego Rządu Tymczasowego, powstawały w 1917 u boku armii rosyjskiej. W maju 1918 r. Niemcy doprowadzili do rozwiązania I Korpusu gen. Dowbora - Muśnickiego, stacjonującego dotąd na Białorusi. Miesiąc później Austriacy rozbroili III Korpus działający na obszarze Ukrainy.

Separatystyczny pokój, który Rosja zawarła z państwami centralnymi, niechętnie usposabiał do bolszewickiego reżimu państwa Ententy. Otwierała się w związku z tym szansa, że państwa zachodnie będą skłaniać się w stronę akceptacji polskich dążeń niepodległościowych. Konsekwentne zabiegi dyplomatyczne Komitetu Narodowego Polski mogły przynieść w związku z tym wymierne efekty. Już na przełomie 1917/18 r. pojawiały się mniej lub bardziej formalne deklaracje co do przyszłości Polski wychodzące z ust prominentnych polityków Ententy. O prawie Polaków do niepodległości mówili wówczas m.in. włoski premier Vittorio Orlando i David Lloyd George, stojący na czele rządu brytyjskiego. Znaczny ciężar gatunkowy miało jednak dopiero wystąpienie prezydenta USA Thomasa Woodrow Wilsona, który w dorocznym orędziu z 8 stycznia 1918 r. przedstawił cele wojenne Stanów Zjednoczonych. Pośród 14 zaprezentowanych wówczas punktów znalazł się słynny 13, który stwierdzał: „Powinno być utworzone niepodległe państwo polskie, które winno obejmować wszystkie ziemie polskie zamieszkane przez ludność bezspornie polską, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza; jego niezawisłość polityczna, gospodarcza oraz całość terytorialna winna być zagwarantowana układem międzynarodowym”. Waga tego stwierdzenia była olbrzymia. Słowa te padały wszak z ust prezydenta państwa, które od ponad roku walczyło po stronie państwa Ententy, a jego potencjał polityczny i militarny pozwalał mieć nadzieję, że

Jakiś czas potem, kiedy klęska państw centralnych była już przesądzona wspólną deklarację zredagowali liderzy zwycięskiej koalicji - premierzy Włoch, Anglii i Francji. W dokumencie, wydanym 3 czerwca 1918 roku w Wersalu stwierdzano: „Sprawa zjednoczonej i niepodległej Polski, ze swobodnym dostępem do morza, stanowi jeden z warunków sprawiedliwego i trwałego pokoju oraz rządów prawa w Europie”.

59) Odzyskanie niepodległości w 1918r., kształtowanie się centralnych organów państwa.

7 X 1918 Rada Stanu rozwiązana przez Radę Regencyjną

10 XI 1918 Piłsudski zwolniony z więzienia w Magdeburgu; Rada Regencyjna przekazała mu swoją władzę

14 XI 1918 dekret w którym Piłsudski występuje jako Naczelny Dowódca Wojsk Polskich i oznajmia, że mianował prezydentem gabinetu Ignacego Daszyńskiego

-zapowiada, że rząd będzie miał charakter tymczasowy

-stawia przed rządem zadanie przeprowadzenia wyborów do sejmu w krótkim czasie

18 XI powstaje gabinet Jędrzeja Moraczewskiego noszący oficjalna nazwę Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej

22 XI dekret(pytanie60) o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP: Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa i Naczelny Dowódca Wojsk Polskich

28 XI Piłsudski zarządził wybory do Sejmu Ustawodawczego na 26 I 1919, głosowanie miało być powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne, miały objąć wszystkie ziemie wyzwolone trzech zaborów zamieszkane przez ludność polską

Ogólnopolski charakter powstałych w Wa-wie organów zależał od uznania ich przez organy lokalne; najwcześniej podporządkowała się Polska Komisja Likwidacyjna i Rada Narodowa Śląska Cieszyńskiego; w marcu 1919 przestała istnieć Komisja Rządząca dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy(powstała z połączenia PKL z Tymczasowym Komitetem Rządzącym z Galicji Wsch.), zastąpił ja na okres dwóch lat Generalny Delegat Rządu jako organ adm. o bardzo szerokich kompetencjach

3 XII 1918 w Wielkopolsce powstała Naczelna Rada Ludowa jako reprezentacja polska zaboru pruskiego

28 XII powstanie w Wielkopolsce, które doprowadziło do wyzwolenia znacznej części Wielkopolski spod panowania niemieckiego

-Komisariat Naczelnej Rady Ludowej sprawował władzę ustawodawczą i wykonawczą na oswobodzonym terytorium

-ustawa uchwalona przez Sejm 1 sierpnia 1919 deklarowała, że ziemie b. dzielnicy pruskiej podlegają całkowitej władzy organów centralnych RP( Sejm, Naczelnik Państwa, ministrowie)

Piłsudski podjął energiczne starania w celu porozumienia się z działającym od 1927r. w Paryżu KNP kierowanym przez Dmowskiego i Paderewskiego

17 I 1919 powołanie nowego gabinetu z Ignacym Paderewskim na czele jako premierem i ministrem spraw zagranicznych

15 VIII 1919 KNP został formalnie rozwiązany, w krótkim czasie uznano ogólnopolski charakter organów państwowych powstałych w Warszawie

20 II 1919 uchwała Sejmu Ustawodawczego nazywana Małą Konstytucją(pytanie 62)

60. Dekret z 22 listopada 1918 r. „O najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej” ustalał tymczasowy ustrój państwa oraz organizację tymczasowych organów władzy państwowych, do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Najwyższą władzę w państwie sprawować miał Tymczasowy Naczelnik Państwa, którym został Józef Piłsudski. Rząd składający się z prezydenta ministrów i ministrów powoływany i odwoływany był przez Tymczasowego Naczelnika Państwa i był przed nim odpowiedzialny. Władzę ustawodawczą wykonywała Rada Ministrów i Tymczasowy Naczelnik Państwa. Wydawane przez Radę Ministrów i zatwierdzane przez niego dekrety traciły moc obowiązującą w wypadku nieprzedstawienia ich do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego. Tymczasowy Naczelnik Państwa był równocześnie Naczelnym Dowódcą Wojsk Polskich.

Na mocy dekretu z 22 listopada 1918 r. sądy miały wydawać wyroki w imieniu Republiki Polskiej, a urzędnicy składać przysięgę na wierność Republice Polskiej. Wyższych urzędników państwowych mianował Tymczasowy Naczelnik Państwa na wniosek prezydenta ministrów lub właściwego ministra. Pierwszy budżet Republiki Polskiej uchwalony był przez Radę Ministrów i przedłożony Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa do zatwierdzenia. Dekret z 22 listopada został podpisany przez Józefa Piłsudskiego i prezydenta ministrów - Jędrzeja Moraczewskiego.

W okresie do zwołania Sejmu Ustawodawczego Tymczasowy Naczelnik Państwa wydał szereg dekretów pozwalających na skonsolidowanie powstającego niepodległego państwa oraz wzmocnienie jego struktur. Istnienie urzędu Tymczasowego Naczelnika Państwa miało także znaczenie w zakresie stosunków międzynarodowych. Pierwsze posiedzenie Sejmu Ustawodawczego, na którym Tymczasowy Naczelnik Państwa złożył swą władzę, odbyło się 10 lutego 1919 r., a 20 lutego 1919 r. uchwalono Małą konstytucję, która uchylała dekret z 22 listopada 1918 r.

61. Mała konstytucja z 20 II 1919r. Naczelnik Państwa i rząd.

20 II 1919r. jednoizbowy Sejm Ustawodawczy przyjął uchwałę o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania Urzędu Naczelnika Państwa. Postanowienia Małej konstytucji (bo taką nazwę nosiła popularnie ta uchwała) miały obowiązywać do momentu uchwalenia ustawy zasadniczej. Regulowała ona ustrój najwyższych władz RP i tym samym zastępowała dekret z dnia 22 XI 1918r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej.

Według uchwały władzą suwerenną i ustawodawczą a zatem najwyższą w państwie polskim jest Sejm Ustawodawczy( nie określono kadencji Sejmu, miał więc obradować do czasu przyjęcia konstytucji). Uchwalone przez Sejm ustawy ogłasza Marszałek Sejmu za kontrasygnatą prezydenta ministrów i właściwego ministra. Głównym zadaniem Sejmu było uchwalenie konstytucji

Naczelnik Państwa jest przedstawicielem państwa w stosunkach międzynarodowych i zarazem najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych - urząd ten ograniczono przeto do funkcji egzekutywy (wł. wykonawcza ). W porozumieniu z Sejmem powoływał rząd z prezydentem na czele. Każdy akt wykonawczy Naczelnika Państwa wymagają kontrasygnaty właściwego ministra. Naczelnik skupiał władzę nad wojskiem. Naczelnik Państwa jak również prezydent ministrów i ministrowie ponoszą pełną odpowiedzialność przed Sejmem.

Mała konstytucja położyła kres dyktatorskim uprawnieniom J. Piłsudskiego, co nie oznacza, że umniejszyła jego prestiż. Faktyczne znaczenie Polityczne Józefa Piłsudskiego jako Naczelnika Państwa wykraczało poza formalne ramy kompetencji przewidzianych dla Naczelnika Państwa. Wynikało to z jego autorytetu, jako wieloletniego bojownika o odzyskanie niepodległości oraz ze sprawowanego przez niego równocześnie naczelnego dowództwa woskowego.

64. Skutki ustrojowe przewrotu majowego. Nowela sierpniowa z 1926r.

Zamach stanu dokonany prze J. Piłsudskiego w dniach 12-15 V 1926r. pociągnął za sobą wiele skutków. Obalono legalne władze i wprowadzono nowe. Na miejsce rządu Wincentego Witosa powołano nowy, sanacyjny rząd pod przewodnictwem nowego premiera (Kazimierz Bartel). Prezydentem został Ignacy Mościcki. Drugim - ważniejszym - skutkiem tego wydarzenia była reforma ustroju politycznego. Wprowadzono umiarkowaną dyktaturę - tzw. ustrój sanacyjny oparty o autorytarne rządy Józefa Piłsudskiego. Nowy rząd K. Bartla wystąpił z projektem zmian i uzupełnień konstytucji marcowej. Formalnym wyrazem zmiany sytuacji politycznej w Polsce było uchwalenie przez Sejm w dniu 2 VIII 1926r. nowelizacji konstytucji( tzw. Nowela sierpniowa). Celem tej nowelizacji było nowe rozgraniczenie między organami władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej.

Zasadnicza tendencja ustawy z 2 VIII 1926r. polegała na wzmocnieniu pozycji organów wykonawczych , prezydenta i Rady Ministrów kosztem uprawnień organów ustawodawczych , sejmu i senatu. Nastąpiło to przez przyznanie prezydentowi specjalnych uprawnień w zakresie władzy ustawodawczej.

Prezydent na wniosek Rady Ministrów mógł samodzielnie rozwiązać parlament przed upływem kadencji. Zatem odebrano parlamentowi prawo samorozwiązania się.

Ponadto Prezydent został wyposażony w prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Uprawnienie to było dwojakiego rodzaju. Do pierwszego rodzaju należały rozporządzenia wydawane w razie konieczności państwowej w okresie pomiędzy sesjami sejmu w zakresie ustawodawstwa, z wyłączeniem: zmiany konstytucji, budżetu i liczebności wojska, ratyfikacji umów międzynarodowych, wypowiadania wojny i zawierania pokoju. Do drugiego rodzaju należały rozporządzenia wydawane z upoważnienia ustawy w czasie i zakresie wskazanym przez ustawę. Rozporządzenia z mocą ustawy powinny być przedłożone sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu sejmu(traciły moc w razie uchylenia lub nieprzedłużenia ich przez sejm).

Nowela przyznawała prezydentowi specjalne uprawnienia budżetowe. Mógł on ogłosić rządowy projekt budżetu jako ustawę budżetową, jeżeli nie został on w terminie rozpatrzony przez izby parlamentu.

Wprowadzono ustawę, iż wotum nieufności dla rządu nie może być głosowane na tym samym posiedzeniu sejmu, na którym zostało zgłoszone. Miało to przeszkodzić zaskakiwaniu rządu tego rodzaju wnioskami i umożliwić mu podjęcie kroków zaradczych, by grożące niebezpieczeństwo uchylić.

Majowy zamach stanu oznaczał początek końca systemu parlamentarno - gabinetowego w II RP. Rozpoczął się proces budowy systemu autorytarnego. W miejsce zasady suwerenności narodu zaczęto stopniowo wprowadzać zasadę suwerenności państwa, w miejsce zasady trójpodziału władzy z przewagą wł. ustawodawczej - prymat głowy państwa, w miejsce praw podmiotowych jednostki - nadrzędność racji stanu(państwa). Ostateczne uzasadnienie tych zmian przyniosła Konstytucja Kwietniowa(23 IV1935r.).

63.USTRÓJ PAŃSTWA I ADMINISTRACJA WEDŁUG KONSTYTUCJI MARCOWEJ Z 17 III 1921 ROKU.

-Polska jako republika- Rzeczpospolita

-zachowanie ciągłości historyczno-narodowej

-zasada zwierzchności narodu

-3 podział władzy

SEJM I SENAT

- władza ustawodawcza

-sejm 444 posłów

-senat 111 senatorów

-obradami kierował marszałek

-ustala budżet i pobór do wojska

-decyduje o pożyczkach krajowych i majątku państwa

-powołanie NAJWYZSZEJ IZBY KONTROLI dla kontrolowania finansów państwa

-inicjatywa ustawodawcza: rząd

Sejm

- posłowie wybierani na 5 lat

-głosowanie 5 przymiotnikowe : powszechne

tajne

bezpośrednie

równe

proporcjonalne

-czynne prawo wyborcze do sejmu - 21 lat

-czynne prawo wyborcze do senatu- 30lat

-bierne prawo wyborcze do sejmu -25 lat

-bierne prawo wyborcze do senatu - 40lat

-posłowie nie ponoszą odpowiedzialności

-prezydent zwołuje i odracza sejm i senat

-pierwszy sejm zwołany w 3 wtorek po wyborach

-sejm nadzwyczajny mógł być zwołany przez prezydenta lub 1/3 posłów

-posiedzenia jawne

-uchwały zwykła większością głosów

-rozwiązanie sejm 2/3 głosów przy obecności połowy posłów

Na wniosek prezydenta, musi oddać 3/5 głosów senat

-kompetencje ustawodawcze : czyli stanowienie praw(senat mógł wnosić poprawki jednak sejm mógł ja odrzucić 11/20 głosów)

-kompetencje kontrolne: prawo interpretacji, pociąganie ministrów do odpowiedzialności, NIK

-kompetencje elekcyjne; sejm i senat jako Zgromadzenie Narodowe wybierał prezydenta

-kompetencje ustrojodawcze ; dokonuje zmian i rewizji konstytucji, zakres prawa publicznego i prywatnego

-komisje rozpatrywały projekty ustawodawcze

- posłowie posiadali immunitet i nietykalność poselską

PREZYDENT

-wybierany na 7 lat bezwzględną większością

-wybór dokonywany przez Zgromadzenie Narodowe(sejm +senat)

-zastępuje go marszałek sejmu

-sprawuje władze wykonawczą przez ministrów i podległych urzędników

-jego akty wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra

-mianuje premiera, ministrów, urzędników cywilnych i wojskowych

- zwierzchnik sił zbrojnych ale podczas wojny nie obejmował dowództwa

-prawo łaski

-reprezentacja kraju

-nie ponosił odpowiedzialności jedynie za zdradę kraju można go było pociągnąć do odpowiedzialności po przegłosowaniu większością 3/5 głosów

MINISTROWIE I RADA MINISTRÓW

-odpowiedzialność indywidualna każdego z ministrów za politykę swojego resortu

-odpowiedzialność solidarna rządu za całość prowadzonej polityki

-odpowiedzialność parlamentarna( kierunek polityki rządu)

-odpowiedzialność konstytucyjna (zgodność z konstytucją i ustawami)

TRYBUNAŁ STANU

-skład 12 członków (8 od sejmu 4 ode senatu)

Prezes sądu najwyższego

-sądzili ministrów i prezydenta

PODZIAŁ KRAJU

-województwa

-powiaty

-gminy miejskie

- gminy wiejskie

-Naczelna Izba Gospodarcza Rzeczpospolitej(izby rolnicze handlowe przemysłowe itp.)

PRAWA I OBOWIĄZKI

-prawa polityczne (prawo wyborcze, organizacji samorządu)

-prawa obywatelskie (równość, wolność, dochodzenie strat)

-prawa społeczne (ochrona pracy, organiczenie pracy w ciężkim przemyśle kobiet i dzieci)

-prawa wolnościowe (religia prawo własości)

ZMIANA KONSTYTUCJI

-2/3 głosów przy połowie obecnych

-wniosek podpisany przez ¼ posłów

-zapowiedziany na 15 dni przed głosowaniem

-co 25 lat rewizja konstytucji

ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO

-zasada ciągłości państwa polskiego

-zasada republikańskiej formy rządów

-zasada zwierzchności narodu

-zasada demokracji przedstawicielskiej

-podział władzy na ustawodawcza, wykonawcza i sadownicza (rządy parlamentarno-gabinetowe)

-jednolitość państwa

-zasada niezawisłości sądów i sędziów

-zasada samorządności( decentralizacja władzy)

-zasada szerokiego katalogu praw i obowiązków obywatelskich

ADMINISTRACJA OÓLNA

WOJEWÓDZTWO

-najwyższa jednostka podziału terytorialnego

-było ich 16

-na czele stał wojewoda mianowany przez prezydenta

-wojewoda podlegał ministrowi spraw wewnętrznych

-reprezentował rząd

-posiadał nadzór nad obsada stanowisk administracyjnych w wojodztwie

-szef administracji ogólnej(bezpieczeństwo + porządek)

-posiadał nadzór nad prasą i stowarzyszeniami

-wykonywał zlecenia ministrów

-swoje funkcje wypełniał za pomocą urzędu wojewódzkiego

-RADA WOJEWÓDZKA

-skład członkowie delegowani przez samorządy powiatowe

-WYDZIAŁ WOJEWÓDZKI

-skład wojewoda, 3 członków delegowanych przez Rade Wojewódzka, 2 urzedników państwowych

- uprawnienia doradcze

- Warszawa nie wchodziła w skład województwa, szefem był od 1919 komisarz rządu miasta stołecznego warszawa(funkcje organów administracji I i II instancji)

-w 1928 podzielono na 4 powiaty grodzkie na czele ze starostami

POWIAT 264

- na czele starosta , podlegał wojewodzie

-przedstawiciel rządu i szef administracji ogólnej

- bezpieczeństwo i porządek podlegała mu policja

-orzecznictwo w sprawach wykroczeń

-współdziałał z radami powiatowymi i wydziałem

-od 1932 w miastach powyżej 75 tys. Mieszkańców administrował starosta grodzki o tych samych kompetencjach co powiatowy

ADMINISTRACJA RZĄDOWA

-Rada Ministrów

-skład , prezes rady ministrów i ministrowie

-powoływana przez prezydenta

-kompetencje, decydowały o ogólnym kierunku polityki rządu

Posiadał inicjatywę ustawodawcza(sejm też)

Wydawała uchwały zarządzenia i rozporządzenia wykonawcze, wniosek o nadanie odznaczeń

Realizacja uprawnień prezydenta przez kontrasygnatę

Przedstawiała sejmowi coroczne zamknięcie rachunków państwowych do zatwierdzenia

Ponosili odpowiedzialność

SAMORZĄD TERYTORIALNY

-organizacja samorządu do czasu ustawy z 1933 roku opierała się na przepisach państw zaborczych

- ustawa z 1933 nie objęła śląska

65. Dnia 23 kwietnia 1935 roku zaczęła obowiązywać nowa konstytucja ( na mocy Art. 81 ustępu 1 ). Podzielona na XIV ( 14 :D ) rozdziałów, zawierających w sumie 81 artykułów. Już w pierwszym rozdziale o nazwie „Rzeczpospolita Polska” czytamy w artykule 2, że „na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczpospolitej”. Nie był on odpowiedzialny przed nikim za swoje poczynania ( poza Bogiem i historią ), a w jego rękach skupiała się władza państwowa. Był on zwierzchnikiem rządu, sejmu, senatu, sił zbrojnych, sądów i kontroli państwowej. Kadencja to 7 lat od przejecia urzedu

Prezydent ( rozdzialy I i II ):

Prezydent miał w asortymencie swych rozwiązań tzw „prerogatywy” :

Pozostała zasada kontrasygnaty w postaci podpisu prezesa RM i wlasciwego ministra. Przed obieciem stanowiska prezydent wyglasza uroczysta przysiege ( Art. 19 ). Do artukułu 24 mamy wszystko o prezydencie w razie jego niedyspozycji, zgonu itp.

Rząd - rozdzial III

kieruje sprawami państwa nie zastrzezonymi innymi organami wladzy. Sklad to prezes RM i ministrow. Prezes wyznacza kierunek prac innym ministrom i ustala ogolne zasady polityki panstwowej. Ministrowie zajmuja się poszczegolnymi dzialami administracji panstwowej, bądź wypelniaja powierzone im polecenia

Art. 25 ustep 5 : organizacje rzadu, a w szczegolnosci zakres dzialania prezesa RM, RM i ministrow - okresli dekret prezydenta RP !!

Do artukulu 30 mamy urzadzenie rządu, zasady ich rozporzadzen, odpowiedzialnosci

Sejm - rozdzial IV

Funkcja USTAWODAWCZA i kontrola nad dzialalnoscia rzadu, oraz ustalenie budzetu i „nakladanie ciezaru na obywateli”. Sejm może w imie kontrolui nad rzadem zarzadac ustapienia rzadu bądź wskazanego ministra, pociagniecia do odpowiedzialnosci konstytucyjnej wezspol z senatem prezesa RM bądź wskazanego ministra, zatwierdzenia corocznie zamkniec rachunkow panstwowych i udzielenia rzadowi absolutorium.

Posiada PRAWO POCZĄTKOWANIA

Sejm skada się z poslow wybieranych : tajnie, rowno, bezposrednio i powrzechnie.

Mogą glosowac obywatele ze skonczyonym wiekiem 24 w pelni kozystania z praw obywatelskich i cywilnych. Prawo WYBIERALNOSCI ( nie WYBIERANIA ) ma każdy spelniajacy warunki WYBIERANIA, z fatem ze musi mieć lat co najmniej 30.

Kadencja piecioletnia liczac od dnia zwolania. BY ROZWIAZAC SEJM PREZYDENT MUSI PODAC POWOD. Również obowiazuje przysiega ( Art. 39 ).

Prawa, kary, zasady urzadzenia Sejmu - artykuly 31 - 45

Senat - rozdzial V

Jest drugą izba ustawodawcza, rozpatruje budzet i projekty ustaw uchwalone przez sejm, uczestniczy w wykonywaniu kontroli nad dlugami panstwa. Działa na równi z sejmem

( wykluczajac prawo poczatkowania ) w sprawach :

Skład : 1/3 powoluje prezydent, 2/3 w drodze wyborow. Kadencja rozpoczyna się i konczy się wraz z kadencja sejmu. ICH LICZBA JEST ZMIENNA ( Art. 47 u 3 )

Art. 48 : Art. 35 - 45 dotyczace sejmu odnosza się odpowiednio do senatu !!

Art. 49 - 63 okreslaja nam ustawodastwo w RP, budzet panstwa i sily zbrojne - za duzo tego by to pisac... sa rzeczy jakie trzeba samemu poczytac

Wymiar sparwiedliwosci - rozdzial IX

Niezawisle sady wymerzaja sprawiedliwosc w imieniu RP. Strzega ladu prawnego w panstwie i ksztaltuja poczucie prawne spoleczenstwa.

Art.64. 1. - orzeczenia sadowe nie mogą być zmieniane ani uchylane przez inne organy wladzy !!

Sedziowie mianowani sa przez prezydenta, chyba ze ustawa stanowi inaczej. Tylko moca postanowienia sadowego sedzia może być zawieszony w urzedowaniu, przeniesiony na inne miejsce bądź w stan spoczynku wbrew wlasnej woli.

By pociagnac sedziego do odpowiedzialnosci - musi być zezwolenie sadu dyscyplinarnego, a nie można go zatrzymac bez nakazu sadowego, chyba ze jest ujety na goracym uczynku.

Żadna ustawa nie może zamykac drogi sadowej dla dochodzenia krzywdy lub szkody. Nike nie może zostac skazany za czyn jakiego nie popelnil, przetrzymywany dluzej niż 48 godzin bez nakazu, ani nie może uciec od sadu osoba jaka jest mu prawnie podlegla.

PREZYTDENT MA PRAWO LASKI -ART. 69. 1 !!

Powstanie odrebny sad wojskowy, z innym tokiem postepowania i wlasciwosciami - to okresla dopiero ustawy.

Do orzekania w sprawach ministrow, senatorow i poslow pociagnietych do odpowiedzialnosci konstytucyjnej powoluje się Trybunał Stanu ( pierwszy prezes sadu najwyzszego jako przewodniczacy + 6 sedziow, kadencja 3 lat )

ADMINISTRACJA PANSTWOWA - rozdzial X

Art. 1 - Administracja panstwowa jest sluzba publiczna.

Sprawuje ja :

Podzial na wojewodztwa > powiaty > gminy wiejskie / miejskie. Podzial na wojewodztwa wymaga aktu ustawodawczego. Gminy mogą w warynkach oznaczonych ustawa tworzyc powiat lub wojewodztwo grodzkie.

Organizacje administracji rzadowej a w szczegolnosci zakres dzialania jej organow - wyda prezydent w dekrecie

W imie podzialu admnistracyjnego - powoluje się w zakresie potrzeb miejscowych :

Samorzad wojewodzki, powiatowy, gminny. Samorzady te maja prawo w zakresie oznaczonym ustawa wydawac dla swego obszaru normy obowiazujace, lecz wymagajace pierw zatwierdzenia przez powolana w tym celu wladze nadzorcza. Samorzady mogą być laczone w zwiazki do wykonywania zadan szczegolnych.

NADZOR nad samorzadem sprawuje rzad bądź samorzad wyzszego stopnia.

Dla poszczegolnych dziedzin zycia powoluje się SAMORZAD GOSPODARCZY, obejmujacy : izby rolnicze, przemyslowo-handlowe, rzemieslnicze, pracy, wolnych zawodow oraz innych zrzeszen publicznoprawnych.

Istnieje prawo powolania Naczelnej Izby Gospodarczej, jaka zajelaby się calkosztaltem zycia gospodarczego, opiniowaniem ustaw gospodarczych tudziez harmonizowania poczynan poszczegolnych galezi gospodarczych.

NADZOR nad dzialalnoscia samorzadu gospodarczego sprawuje rzad przez specjalnie powolane organy.

Rozdzialy XI,XII,XIII,XIV stanowia o kontroli panstwowej, stanie zagrozenia, procedurach zmiany konstytucji i o koncowych ustlaniach w których niektóre z danych ustaw zostaja uchylone a niektóre zachowane...

66. Autonomiczne Województwo Śląskie 1920(2)-1939(45)

W ramach administracji samorządowej II RP powołano do istnienia twór autonomiczny, jakim było Województwo Śląskie, mające większe uprawnienia niż pozostałe województwa. Jego stolicą i siedzibą władz były Katowice. Autonomię nadał województwu Statut Organiczny Województwa Śląskiego (wł. Ustawa Konstytucyjna z 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego, Dz.U.RP z 1920 Nr 73 poz. 497) uchwalony przez Sejm Ustawodawczy. Statut gwarantował autonomię tej części Śląska Górnego (w tym części Księstwa Cieszyńskiego), które znajdą się w granicach państwa polskiego. Powołanie autonomii Śląska było swego rodzaju odpowiedzią władz Polski na podniesienie przez sejm Prus rejencji opolskiej do rangi prowincji. Statut Organiczny Województwa Śląskiego respektował tradycje samorządowe na Górnym Śląsku. W ten sposób w kampanii przed plebiscytem 1921 roku odebrano stronie niemieckiej argumenty o zamiarze likwidacji silnego samorządu lokalnego. Autonomia Śląska wynikająca z odmienności narodowościowej, kulturowej i gospodarczej regionu, w zamyśle rządu polskiego miała wspierać walkę propagandową, toczoną pomiędzy Polską a Niemcami.

Według statutu do uprawnień autonomicznych należały:

-ustawodawstwo w zakresie stosowania języka polskiego i niemieckiego jako języków urzędowych;

-ustawodawstwo dotyczące samorządu lokalnego (gminnego i powiatowego) oraz dotyczące władz administracyjnych i podziału administracyjnego woj. śląskiego;

-ustawodawstwo dotyczące szkolnictwa;

-ustawodawstwo w sprawach wyznaniowych - z wyłączeniem spraw uregulowanych konkordatem;

-ustawodawstwo o organizacji policji i żandarmerii

-ustawodawstwo o nadzorze budowlanym ("policja budowlana")

-ustawodawstwo sanitarno-epidemiologiczne;

-ustawodawstwo dotyczące zwalczania ubóstwa;

-ustawodawstwo regulujące szeroko rozumianą politykę rolną, melioracje i budownictwo wodne - bez prawa do budowy kanałów i regulacji rzek granicznych;

-ustawodawstwo o zaopatrzeniu ludności w energię elektryczną i w sprawie transportu lokalnego.

Spod kompetencji autonomii wyłączono politykę zagraniczną i obronną.

Autonomia była bardzo szeroka (np. województwo śląskie zaciągnęło w 1931 roku kredyt od Stanów Zjednoczonych w wysokości 11 milionów dolarów bez pośrednictwa Polski). Mieszkańcy Śląska żyli na zupełnie innym poziomie niż mieszkańcy innych województw (szczególnie wschodnich).

Ustawa powoływała jednoizbowy Sejm Śląski z 48 posłami, który powoływał Radę Wojewódzką i posiadał władzę legislacyjną na terenie województwa śląskiego (poza polityką obronną i zagraniczną). Po nowelizacji ordynacji wyborczej z 1935 liczył 24 parlamentarzystów, a po aneksji Zaolzia jesienią 1938 prezydent Mościcki wyznaczył dodatkowych 4 posłów. Sejm Śląski uchwalał własny budżet który zasilał Skarb Śląski. Część dochodów była odprowadzana przez Skarb Śląski do budżetu centralnego. Sejm Śląski zajmował się władzą ustawodawczą, natomiast władzę wykonawczą miała Śląska Rada Wojewódzka , na czele której stał wojewoda. Wojewoda był powoływany przez Sejm Śląski. Wojewodzie podlegały sprawy administracji szkolnej i skarbowej należące do autonomii dzielnicy śląskiej. Śląska Rada Wojewódzka składała się z wojewody, wicewojewody i 5 członków. Pełniła ona funkcje kolegialnego organu wojewódzkiego, współdziałającego z wojewodą w sprawowaniu administracji. Na czele Sejmu stało Prezydium składające się z marszałka i 4 vicemarszałków (wyj. w kad. I -5 v-ce, w kad. IV -tylko 2).

Realnie egzystujące województwo powstało niespełna dwa lata później, w czerwcu 1922, po podpisaniu 15 maja 1922 traktatu w Genewie. Autonomiczne województwo śląskie było najmniejszym obszarowo województwem międzywojennej Polski. W skład województwa weszły części dawnego Górnego Śląska pruskiego oraz dwa powiaty dawnego Śląska Austriackiego. W 1921 roku miało obszar 4216 km². W 1938 roku, po włączeniu Zaolzia, powiększyło się o 805 km². Dzieliło się na 8 powiatów (oraz jeden okręg miejski), 414 gmin wiejskich, 19 gmin miejskich oraz 9 miast.

Autonomiczne województwo śląskie przestało funkcjonować we wrześniu 1939, wraz z okupacją i bezpośrednim przyłączeniem województwa do III Rzeszy, a formalnie z dniem 6 maja 1945, kiedy to komunistyczna Krajowa Rada Narodowa ustawą konstytucyjną zniosła Statut Organiczny Województwa Śląskiego, będący podstawą prawną autonomii.

67. Administracja rządowa 1921-1939. Struktury organizacyjne

i kompetencje.

Do administracji rządowej należy zaliczyć urząd Prezydenta, Generalnego Inspektora Sil Zbrojnych, Radę Ministrów i jej Prezesa, ministerstwa i inne urzędy centralne.

Władza w II Rzeczypospolitej wedle Konstytucji Marcowej z 1921 roku była podzielona na wladzę wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. My zajmiemy się władzą wykonawczą, czyli centralną administracją rządową. Na czele tej władzy stoi Prezydent, wybierany przez połączone izby Sejmu i Senatu, czyli Zgromadzenie Narodowe, bezwzględną większością glosów. Do kompetencji Prezydenta należało powoływanie osoby na stanowisko Prezesa Rady Ministrów, a na jego wniosek innych ministrów w rządzie. Także na wniosek Rady Ministrów obsadzał najwyższe urzędy cywilne i wojskowe. Sprawowal wladzę za pośrednictwem Rady Ministrów i ministerstw. Każdy akt prawny wymagal kontrasygnaty, czyli podpisu odpowiedniego ministra i Prezydenta. Miał on także wydawać rozporządzenia do ustaw i zarządzeń, w celu nadania orderów lub innych odznaczeń. Prezydent nie był odpowiedzialny przed Parlamentem. Ponosil odpowiedzialność tylko przed konstytucją za zdradę kraju lub pogwałcenie konstytucji, był także odpowiedzialny przed Trybunalem Stanu. Pozycja Prezydenta zmienila się po przewrocie majowym. Jego rola znacznie wzrosla. Uzyskal większą suwerenność i uprawnienia. Był wybierany przez Zgromadzenie Elektorów, także na 7 lat. Zgromadzeni Elektorów składało się z wirylistów - Marszalka Sejmu, Marszalka Senatu, Generalnego Inspektora Sil Zbrojnych, I Prezesa Sądy Najwyższego i Prezesa Rady Ministrów. Pozostalych 75 elektorów w 2/3 wybiaral Sejm, a w 1/3 Senat, spośród najgodniejszych obywateli Rzeczypospolitej. Prezydent uzyskal dodatkowe uprawnienia. Miał możliwość wydawania uprawnień osobistych, czyli prerogatyw i uprawnień zwykłych. Prerogatywy nie wymagaly kontrasygnaty ministra. Mógl odwolać premiera lub Radę Ministrów, postawić ich pod Trybunal Stanu. Mianowal i odwoływał Genralnego Inspektora Sil Zbrojnych. Miał możliwość wydawania dekretów z mocą ustaw. Po 1935 roku, po wprowadzeni Konstytucji Kwietniowej jego kompetencje jeszcze wzrosly. Był one jeszcze bardziej suwerenny, był odpowiedzialny tylko przed Bogiem i historią. Nadal mogl wydawać dekrety z mocą ustaw. W 1926 roku powalano urząd Generalnego Inspektora Sil Zbrojnych, którym byli kolejno Józef Piłsudski i Edward Rydz-Śmigly. Jego kompetencje dotyczyly spraw wojskowych i przewyższały kompetencje ministra spraw wojskowych. Mógl on wydawać polecenia w dziedzinie spraw obrony kraju. Miał on zwierzchność nad silami zbrojnymi i mianowal na stopnie wojskowe. Następnym organem była Rada Ministrów z Prezesem Rady Ministrów na czele. Premier kierowal pracami rządu i czuwal na wykonywaniem uchwal. Miał wpływ na sklad rządu, przedstawial wnioski na posiedzeniu Parlamentu, kierowal pracami Parlamentu w zakresie debaty nad wnioskami rządowymi, przedstawianiem wniosków do kontrasygnaty Prezydenta, skladaniem sprawozdań z prac rządu Prezydentowi i skalanie dymisji rządu. Czasami wybierano wicepremiera, a także premier często pełnił funkcje jednego z ministrów. Ministrowie było podzieleni na trzy rodzaje: ministrowie resortowi, „bez teki” i kierownicy wyższych urzędów centralnych, którzy także brali udzial w posiedzeniach rządu. Liczba ministrów wynosila najpierw 16, potem z czasem spadla do 11 ministrów. Przepisy w sposób ogólny normowaly organizację samej Rady Ministrów, jednak dziala ona wedlug swego regulaminu. Natomiast największy wpływ na prace i samą organizację Rady Ministrów miał premier, on kierowal jej pracami i wyznczal kierunki dzialania. Decyzje zapadaly większością glosów, natomiast przy równej liczbie glosów decydowal glos premiera. Kompetencje to sterowanie polityką państwa, jej głównymi kierunkami, wykonywanie rozporządzen ustaw, realizacja polityki Parlamentu, zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego kraju, polityka zagraniczna, uchwalanie projektu budżetu, polityka finansowa, a także inicjatywa ustawodawcza. Po 1935 roku było domniemanie kompetencji, czyli wszystkie kompetencje które nie były zastrzeżone dla innych urzędów mialy być sprawowane przez Radę Ministrów. Dużą role odgrywal przy Radzie Ministrów Komitet Ekonomiczny, który zajmowal się sprawami gospodarczymi m.in. budową Centralnego Okręgu Przemysłowego. Ministerstwa były resortowe i jednoosobowe z ministrem na czele. Wyjątek stanowilo Ministerstwo do Spraw Bylej Dzielnicy Pruskiej. Ministerstwa podzielone na departamenty z dyrektorami na czele, a departamenty na wydzialy z naczelnikami na czele. Na początku liczba ministerstw wynosila 16 potem zmniejszyla się do 12 a potem do 11. Niektóre likwidowano, a na ich miejsce powstawaly nowe związane z likwidacją wladz dzielnicowych w Galicji, w dzielnicy pruskiej i na ziemiach wschodnich. Najbardziej rozbudowane było ministerstwo spraw wewnętrznych, mialo ono szeroki kompetencje, oprócz swoich mialo także kompetencje wszystkie niezastrzeżone dla innych ministerstw. Odpowiednim ministerstwom podlegaly także odpowiednie uzrzędy centralne taki jak Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Ubezpieczeń czy Urząd Patentowy. Przy ministerstwach istniały także rady opiniodawcze i doradadcze, które wspomagaly prace ministerstw.

68.SAMORZĄD TERYTORIALNY 1918-1939

Niestety kwestia samorządu terytorialnego w tych latach jest dosc skomplikowana , ponieważ dopiero w roku 1933 tak naprawde ujednolicono system.Samorzad do 33 roku:

ZIEMIE ZABORU ROSYJSKIEGO:

-byłe Królestwo Polskie (przepisy jeszcze z księstwa w)

Miasto-burmistrz i zarząd miasta(burmistrz+ławnicy)

Wioski -zebranie gminne (chłopi mający co najmniej 3morgi ziemi) + wójt -szerokie kompetencje , nawet sąd

Od1918-dekret TNP wybor Rady Gminy , zamiast zebrania GM

Od 4 lutego 1919 TNP modyfikuje zasady sam .miejskiego oraz wprowadza sam. Powiatowy

-ziemie wschodnie (dawne gubernie zachodnie)

Miasta-regulacja z 1892, dominacja posiadaczy nieruchomości .Przewaga adm .rządowej.

Sam.wiejski -nadzór -naczelnicy ziemscy (dominacja posiadaczy ziemskich)

Sam.powiatowy i gubernialny od 1911 (nie obejmuje guberni wileńskiej , kowieńskiej i grodzieńskiej).

Od 1919 wł.ustawodawcza w rekach Komisarza Generalnego.Jego rozporządzanie z dnia 14 lipca 1919 wprowadza ustawę miejską a od 26 września 1919 samorząd gminny.

4 luty 1919 -dekret TNP wprowadza sam. Powiatowy.

ZIEMIE ZABORU ROSYJSKIEGO:

1853regulacja sam. Miejskiego

1891-reg.sam wiejskiego

1872-regulacja sam.powiatowego

Sam. Wojewódzki utworzony w oparciu o stany prowincjonalne.(pozniej w ich miesjce powołano sejmiki wojewodzkie)

BYŁA GALICJA:

1866-regulacja sam.gminnego (obejmuje wsie i miasta) .Kraków i Lwów odrębne statuty.

1866-regulacja sam powiatowego

ŚLĄSK:

-Górny

Sam. oparty na regulacja pruskich i modyfikowany przez Sejm ślaski.

1923-24 -znisienie obszarów dworskich i wlączenie bądź utworzenie nowych gmin

1922-rozwiazanie sejmików i wydziały powiatowe-do nowych wyborow starosta powołał komisaryczne wydziały powiatowe.

-Cieszyński-

1863-ustawa o sam. Gminnym

Brak sam.powiatowego.

23 marca 1933 (aleluja! ) unifikacja samorządu terytorialnego(nie obejmuje woj.ślaskiego ; nie reguluje sam.wojewodzkiego-ten istnieje tylko w woj.poznańskim i pomorskim).

ZASADY SAMOZRADU GMINNEGO I POWIATOWEGO:

-kadencja 5 lat

-organy uchwałodawcze osobne od wykonawczych

-adm.rządowa ma nadzór nad adm.terytorialna

-nie można odwoływac się do interesu lokalnego

-odrebne regulacje gmin wiejskich i miejskich

MIASTA

SA w nich rady miejskie , którym przewodniczy burmistrz (radni od 12 do 72 w zależności od l. mieszkańców ; wyjątek Wa-wa 100)

KOMPETENCJE RADY;

-wybor członków zarządu miasta

-ustalanie ilości i rodzaju stanowisk urzędniczych w samorządzie

-sprawy mienia komunalnego

-uchwalanie preliminarza budżetowego, danin komunalnych , nazw ulic , placow, pomnikow

-kontrola działalności zarządu miasta

ZARZĄD MIASTA(burmistrz+jego wice+3-10ławników);

-przygotowywanie spraw i projektów do posiedzenia Rady m

-uchwalanie planu wykonania budżetu

-uchwalanie regulaminu zarządu maista

-opiniowanie regulaminow i instrukcji dla urzędów i zakładów komunalnych

-ustalanie opłat za korzystanie z własności gminnej

BURMISTRZ(prezydent) zajmuje się wszystkimi sprawami(poza zastrzeżonymi dla niego) i opowiada za nie !

GMINY WIEJSKIE:

-RADA GMINY (12-10os), kad 5lat, wybierana w wyb.pośrednich przez gromady

-ZARZĄD GMINY(wójt +podwójc+2 lawnikow)

Gmina dzieli się na gromady posiadające osobowość prawną i własny majatek i nie :]

Na czele gromady sołtys (on i zastepca wybierani na radzie gromadzkiej lub zebraniach gromadzkich).Kadencja sołtysa i podsołtysa tylko 3 lata.

POWIATY:

-RADA POWIATOWA ( 2 przedstawicieli Gmin wiejskich , 2-5 miast ).Kadencja 5 lat .Organ uchwałodawczy i kontrolny.Przewodniczy starosta(z urzędu nie z wyboru!)

-WYDZIAL POWIATOWY (starosta-przewodniczy, 5 czlonkow na 5 lat wybranych przez mieszkańców powiatu )

-STAROSTA-zajmuje się bieżącymi sprawami wydziału powiatowego.

Od 28 września 1939 rozgraniczenie okupacji wzdłuż Pisy , od jej ujścia od Narwii w linii prostej do Bugu koło Miałkini, wzdłuż Bugu , a od Bugu na wysokości Sokala i Lubartowa do Sanu i następnie Sanem aż do jego źródeł .Litwa otrzymuje Wileńszczyznę, i mały kawałek Poslki dostaje od Niemców Słowacja.

69. Ustawa o służbie cywilnej z 1922 roku i jej zmiany

Sytuację prawną funkcjonariusz adm. publicznej regulowały przepisy ustawy o państwowej służbie cywilnej z 1922 roku. Zawierały one tzw. pragmatykę służbową.

podlegali jej wszyscy funkcjonariusze państwowi z wyłączeniem:

Ich pragmatykę służbową regulowały odrębne przepisy oparte jednak na podobnych zasadach.

Ustawa z 1922 normowała:

stosunek państwowej służby cywilnej miał charakter publicznoprawny; funkcjonariusze dzielili się na urzędników i niższych funkcjonariuszy państwowych. Stosunek służbowy zawiązywał się przez mianowanie, którym był jednostronny, pisemny akt administracyjny; rozwiązanie stosunku następowało przez zwolnienie ze służby państwowej.

Ustawa z 1922 roku obowiązywała w okresie między wojennym, jak i powojennym. Pierwsze istotne zmiany wprowadzono dwoma dekretami z 1944 i 1946 roku.. Rozszerzały one pojęcie funkcjonariusza, które obejmowało, oprócz urzędników i niższych funkcjonariuszy państwowej służby cywilnej, także sędziów, prokuratorów, aplikantów, asesorów sądowych oraz pracowników przedsiębiorstw i instytucji państwowych, których stosunek służbowy miał charakter publiczno-prawny. Odrzuciły zasady stabilizacji stosunku służbowego, który można było rozwiązać za 3 miesięcznym wypowiedzeniem. Ponadto zrównano pozycję prawną pracowników kontraktowych z mianowanymi na stałe funkcjonariuszami państwowymi pod względem korzystania z wszelkich świadczeń z wyjątkiem emerytalnych. W 1948 r. na mocy kolejnego dekretu o państwowej służbie cywilnej zastąpiono nazwę „funkcjonariusz państwowy” nazwą „urzędnik państwowy”, a także wprowadzono podział urzędników państwowych na pracowników służb specjalnych i pracowników służby ogólnej.

Ostatecznie ustawa o państwowej służbie cywilnej z 1922 r. przestała obowiązywać z chwilą wejścia w życie nowego kodeksu pracy z 1974 r.

71. SAMORZĄD TERYTORIALNY 1921-1939

WOJEWÓDZTWA

POWIAT

GIMINY MIEJSKIE - funkcje uchwalające należały do Rad Miejskich wybieranych w głosowaniu powszechnym; funkcje wykonawcze pełnił Zarząd Miejski złożony w miastach wydzielonych przez prezydenta miasta i ławników, a w pozostałych miastach z burmistrza i ławników - członków ZM wybierała Rada Miejska

GMINY WIEJSKIE - organem uchwalającym była pochodząca z wyborów pośrednich i jawnych Rada Gminna; organem wykonawczym był Zarząd Gminny składający się z wójta i ławników wybieranych przez RG.

FUNKCJE SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO:

Konstytucja marcowa

1921 rok - Konstytucja marcowa: "Rzeczpospolita Polska, opierając swój ustrój na zasadzie szerokiego samorządu terytorialnego, przekaże przedstawicielstwom samorządu właściwy zakres ustawodawstwa, zwłaszcza z dziedziny administracji, kultury i gospodarstwa." W 1922 roku - ustawa o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego (ustawa "eksportowa", miała zapewnić przychylność państw Ententy, tyczyła się bowiem województw wschodnich). Faktycznie samorząd wojewódzki funkcjonował w trzech województwach byłego zaboru pruskiego. Od 1926 roku miło miejsce stopniowe ograniczanie zakresu samodzielności samorządu, 1928 rok - wprowadzenie zasady domniemania kompetencji na rzecz administracji rządowej, a nie samorządu.

Pierwsze wybory samorządowe kończyły się wyborem na 3 lata. Jednak 30 marca 1922 roku - ustawa o przedłużeniu kadencji do czasu uchwalenia zasadniczej ustawy samorządowej. Dopiero w 1928 roku pojawiają się uregulowania dotyczące zasad wyborczych i kwestii obywatelstwa oraz ewidencji ludności - różnie regulowane w różnych zaborach. Prawo wyborcze na terenach wszystkich zaborów zależało od obywatelstwa, ale różny domicyl (Austria - 10 lat, Prusy i Rosja - 6 miesięcy, na terenie Krakowa - 10 miesięcy). Wszędzie (prócz Wileńszczyzny) konieczność posiadania obywatelstwa, a w zaborze austriackim i Królestwie Polskim - konieczność wysławiania się i pisania po polsku. Prawo bierne wyborcze - 24 lata. Od 1928 roku - podwyższenie do 30 lat biernego i do 24 czynnego. Wybory równe, tajne, bezpośrednie i powszechne. Wprowadzenie domicylu 1 rok lub konieczność posiadania nieruchomości na terenie gminy. Wojskowy w służbie czynnej, nie zawodowy, nie mógł głosować, także ubezwłasnowolnieni wyrokiem sądu, ci w stosunku do których toczyło się postępowanie karne (nie mogli od momentu doręczenia aktu oskarżenia). Wojskowi zawodowi mogli głosować, jak również członkowie ich rodzin (wyjątek od zasady domicylu). W ustawie z 1928 roku uregulowana została kwestia wyborów uzupełniających - z urzędu, gdy min. 30% opróżnionych miejsc w organie, chyba że niemożność zarządzenia wyborów, wówczas zarząd komisaryczny.

Samorządowa ustawa "scaleniowa"

23 marca 1933 roku - Ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego - "ustawa scaleniowa" (poza województwem śląskim, nie objęła też samorządu wojewódzkiego, który funkcjonował tylko na terenie trzech województw "pruskich"). Postanowienia ustawy:

Zgodnie z ustaleniami ustawy scaleniowej, nadzór nad działalnością jednostek samorządu miał charakter dwojaki - samorządowy (sprawowany przez przełożonego gminy) i administracyjny (sprawowany przez ministra, wojewodę, komisje rewizyjne i izby obrachunkowe).

Spod postanowień ustawy scaleniowej wyjęta Warszawa. 1934 rok - ustawa warszawska wprowadzająca podział na powiaty, Zarząd Miejski (prezydent i 5 wiceprezydentów - wybieranych przez prezydenta), Rada Miejska (100 osób). W tym samym roku - rozwiązanie przez rząd Rady Miejskiej (pretekstem zła gospodarka finansowa) i powołanie organów komisarycznych: Tymczasowego Zarządu Miejskiego i (doradczej) Tymczasowej Rady Miejskiej. 1938 rok - Ustawa o samorządzie gminnym miasta stołecznego Warszawy; wybory do Rady Miejskiej, ale nie była ona w stanie wyłonić zarządu, stąd do września 1939 roku Zarząd Komisaryczny ze Stefanem Starzyńskim na czele. W Warszawie pełen dualizm administracyjny - obok prezydenta miasta, także Komisarz Rządu dla miasta stołecznego Warszawy, któremu podlegali starostowie grodzcy.

Konstytucja kwietniowa

1935 rok - Konstytucja kwietniowa: brak zasady szerokiego samorządu czy autonomii województw. Samorząd terytorialny uznany za szczególną część administracji państwowej. Art. 75 pkt. 3), 4) - możliwość wprowadzenia przez państwo obligatoryjnych związków samorządowych.

73. Ziemie wcielone do III Rzeszy niemieckiej i organizacja władz.

1 września 1939 r. Niemcy rozpoczęły działania wojenne przeciwko Polsce. Dekretem kanclerza Rzeczy - Adolfa Hitlera z 8 X 1939 prawie połowę zagarniętych ziem polskich wcielono do Niemiec. Los ten podzieliły województwa: śląskie, pomorskie, poznańskie, fragment łódzkiego, krakowskiego, warszawskiego i białostockiego. Już 1 IX włączono do Rzeszy obszar Wolnego Miasta Gdańska. Z reszty ziem polskich na mocny kolejnego dekretu kanclerza Rzeszy z 12 X 1939 r. Utworzono Generalne Gubernatorstwo.

Tereny przyłączone do Rzeszy (wbrew prawu międzynarodowemu), podzielone zostały na dwa okręgi: Kraj Warty (Wartheland) i Gdańsk - Prusy Zachodnie (Danzig - Westpreussen). Dzieliły się one na rejencje, te z kolei na powiaty miejskie i wiejskie. Jedynie rejencja białostocka dzieliła się na komisariaty obwodowe. Centralnym urzędem Rzeszy dla ziem wcielonych był formalnie minister spraw wewnętrznych. Kompetencje ustawodawcze i administracyjne posiadali również inni ministrowie oraz Komisarz Rzeszy dla Umocnienia Niemszczyzny, Pełnomocnik dla Planu Czteroletniego, Główny Urząd Powierniczy Wschód i Rada Ministrów dla Obrony Rzeszy. Na czele administracji okręgu Rzeszy stał namiestnik, który był jednoczenie kierownikiem Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Pracy. Personalnie podlegał ministrowi spraw wewnętrznych, rzeczowo odpowiedniemu ministrowi, mianowany przez kanclerza Rzeszy. Jego kompetencje dotyczyły władzy administracyjnej, sądowniczej, przysługiwały mu uprawnienia instrukcyjno-nadzorcze, mógł wydawać rozporządzenia. Namiestnikiem okręgu Gdańsk- Prusy Zachodnie został Albert Forster, a Kraju Warty Artur Greiser. Natomiast urząd nadprezydenta w Prusach Wschodnich pełnił Erich Koch, a na Śląsku Fritz Bracht. Administracją na szczeblu rejencji kierował prezydent rejencji, który podlegał namiestnikowi. Na nim spoczywał ciężar administracji państwowej. Na czele administracji powiatu wiejskiego stał starosta, a miejskim kierował burmistrz. W administracji zatrudniano wyłącznie Niemców.

Wyjątkowo pozycję w organizacji administracji na ziemiach wcielonych zajmowała SS i organy policji. Głównym zadaniem SS było zwalczanie wrogów wewnętrznych Rzeszy. Pod względem organizacyjnym SS dzieliła się na: ogólną SS, formacje wojskowe SS, oddziały specjalne SS oraz służbę bezpieczeństwa. Na jej czele stał Heinrih Himmler. Policja niemiecka dzieliła się na: policję bezpieczeństwa (Sipo), tajną policję państwową (Gestapo), policję kryminalną (Kripo). Istniała także policja porządkowa (Orpo), obejmująca policję ochronną i żandarmerię.

W sądownictwie współistniały: sądy powszechne, sądy specjalne a także sądownictwo tajne. Organizacja sądownictwa powszechnego opierała się na dekrecie ministra sprawiedliwości z 26 XI 1940. W każdym okręgu i prowincji Rzeszy utworzono Wyższy Sąd Krajowy (najwyższe instancja sądowa). Niższa stanowiły sąd krajowe, a najniższą sąd powiatowe. Do sądów specjalnych należały: wojenne sąd polowe (sprawy szpiegostwa i działania partyzanckie) oraz wojskowe sądy doraźne (sprawy o posiadanie broni i wystąpienia skierowane przeciwko armii niemieckiej). Powołano cywilne sądy specjalne dla rozpatrywania przestępstw popełnionych na terenie działań wojskowych. Przejęły one kompetencje sądów wojskowych. Najwyższym sądem specjalnym dla spraw politycznych był Trybunał Ludowy w Berlinie. Poza tym utworzono policyjne sądy doraźne, składające się z kierownika urzędu policyjnego i dwóch ławników. Orzekały one w trybie doraźnym w sprawach Polaków i Żydów oskarżonych o działalność przeciwko Niemcom i państwu niemieckiemu.

4 XII 1941 wydano specjalne prawo karne dla Polaków i Żydów. Rozciągnięto je także na Polaków przebywających na przymusowych robotach w Rzeszy. Było ono ogólnikowe oraz wprowadzało niesłychaną surowość represji. Nowe prawo karne przewidywało karę śmierci dla osób, które objawiają wrogie stosunki do Niemiec. W zakresie procedury karnej upoważniono prokuratorów i sądy do stosowania przepisów wg własnego uznania. Polak pozbawiony był prawa do skargi prywatnej i ubocznej, zażalenia i apelacji. Wyrok sąd specjalnego nie podlegał zaskarżeniu. Sądy doraźne policji, które rozstrzygały większość spraw ludności polskiej, orzekały wobec sądzonych przeważnie karę śmierci. Przykładem jest sąd w Katowicach, który w 93% rozpatrywanych spraw wydał karę śmierci. Bywało, iż wyroki zapadały już po zamordowaniu ofiar. Stosowano „areszt ochronny”, polegający na osadzaniu w obozach koncentracyjnych.

Od samego początku okupacji plany niemieckie zakładały odrębną politykę wobec ziem inkorporowanych i GG. Na terenach inkorporowanych zaplanowano szeroką akcję germanizacyjną, która miała zakończyć się całkowitym wynarodowieniem Polaków w ciągu 10 lat. Ludność polska z tych terenów miała być usunięta, natomiast na ziemie wcielone mieli być sprowadzeni kolonizatorzy niemieccy. 4 marca 1941 wydano rozporządzenie o niemieckiej liście narodowej i niemieckiej przynależności państwowej na ziemiach włączonych. Wprowadzało on podział mieszkańców na grupy: I - obywatele polscy i gdańscy narodowości niemieckiej, aktywnie przyznający się do danej narodowości (obywatelstwo Rzeszy, prawa i obowiązki obywatela niemieckiego) II - obywatele polscy pochodzenie niemieckiego: osoby z małżeństw mieszanych, Mazurzy, Kaszubi, Ślązacy, osoby nadające się do zniemczenie pod względem rasowym (niemiecka przynależność państwowa), III- obywatele polscy i gdańscy narodowości polskiej (poddani Rzeszy). Żydzi i Cyganie znajdowali się poza kategorią. Germanizacja ziem wcielonych do Rzeszy znalazła wyraz także w wywłaszczeniach. Objęły on majątek państwa polskiego, samorządu, organizacji społecznych oraz obywateli polskich. Żydów i Polaków wysiedlana do Generalnego Gubernatorstwa. Pozwalano zabrać im tylko rzeczy osobiste. Ponadto ludność polską poddano przymusowi pracy. Objęto nim nie tylko mężczyzn, ale także kobiet i dzieci powyżej 12 roku życia. Wykonywanie przez Polaków zawodu lekarza, dentysty, akuszerki, pielęgniarki uzależnione było od zezwolenia prezydenta rejencji.

Ogromne i trudne do oszacowania straty poniósł majątek narodowy. Zniszczeniu uległ przemysł, komunikacja i substancja mieszkaniowa. Wg szacunków Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów łączne straty materialne poniesione na obecnym terytorium Polski wyniosły 50 mld dolarów. Wielu Polaków próbowało walczyć z okupantem. Mimo trudnej sytuacji znakomicie rozwijały się działania dywersyjne i sabotażowe, rodził się polski ruch oporu.

74. Ziemie polskie wcielone do Związku Radzieckiego

W wyniku układu Ribbentrop-Mołotow (23 VIII 1939) i późniejszych roboczych uzgodnień między ZSRR i III Rzeszą terytorium przedwrześniowej Polski podzielono na strefy okupacji niemieckiej i radzieckiej. 17 IX Armia Czerwona dokonała inwazji na wschodnie granice Polski, łamiąc tym samym wszystkie traktaty pokojowe. W nocy z 17 na 18 IX władze polskie opuściły kraj i przekroczyły granicę rumuńską. 28 IX ustalono granicę niemiecko-radziecką wzdłuż Pisy, Narwi, Bugu i Sanu. Zajęte w wyniku działań wojsk niemieckich miasta, m.in.: Brześć, Augustów, Białystok, Przemyśl, hitlerowcy przekazali ZSRR. Wilno wraz z okręgiem, zajęte we wrześniu 1939 przez Armię Czerwoną, zostało przekazane Litwie.

Na ludność polską zamieszkującą terytoria przyłączone do ZSRR już w październiku spadły ciężkie represje stalinowskiego aparatu bezpieczeństwa. W atmosferze terroru milicji i NKWD 22 października 1939 odbyły się wybory do zgromadzeń ludowych, które „poprosiły” o włączenie do republik radzieckich: Ukraińskiej i Białoruskiej w konsekwencji czego mieszkańcom nadano obywatelstwo ZSRR.

Od momentu wkroczenia Armii Czerwonej na wschodnie tereny Rzeczpospolitej okupant prowadził politykę eksterminacji w stosunku do ludności. Obligatoryjne przyznanie obywatelstwa radzieckiego byłym obywatelom państwa polskiego na terenach okupowanych dało podstawę do powołania w latach 1939-1941 ok. 150 tys. Polaków do Armii Czerwonej. Likwidacją elity społeczeństwa zajęło się skutecznie NKWD. Setki tysięcy osób wywieziono do łagrów, więzień i miejsc odosobnienia w azjatyckiej części ZSRR. Sądy radzieckie wydawały masowo wyroki śmierci w procesach, które były parodią wymiaru sprawiedliwości. W łagrach sowieckich przebywało w nieludzkich warunkach (głód, choroby, mrozy, ciężka praca) ponad 1700 tysięcy przedwojennych obywateli polskich. Kilkanaście tysięcy Polaków Sowieci rozstrzelali podczas ewakuacji Lwowa, Wilna oraz innych miast na Kresach Wschodnich po agresji III Rzeszy na Związek Radziecki w czerwcu 1941.

Ofiarami NKWD padło również ponad 15 tysięcy polskich oficerów i funkcjonariuszy policji aresztowany na przełomie III-IV 1940. Przetrzymywani w obozach w: Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, którzy zostali zamordowani. Stany Zjednoczone na czele z Prezydentem Roosveeltem zabraniały ujawniać jakichkolwiek informacji i materiałów amerykańskich na temat Katynia. Ci, którzy próbowali cokolwiek na ten temat opublikować, musieli rozstać się z pełnionymi funkcjami państwowymi. 13 IV 1943 Niemcy ogłosili, że odkryli groby polskich oficerów zamordowanych przez NKWD. Sowieci gwałtownie temu zaprzeczyli oskarżając Niemców. Rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o zbadanie sprawy. W odwecie Związek Radziecki zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim i oskarżył go o współpracę z Hitlerem. Brytyjczycy i Amerykanie zachowując bierność poparli właściwie działania Moskwy. Stalin uzyskał w ten sposób wolną rękę w tworzeniu struktur komunistycznej agentury w celu objęcia władzy w Polsce.

W 1944 sfabrykowano dowody mające służyć oskarżeniu Niemców o tę zbrodnię. Mimo wysiłków sowieckich nie włączono tych pomówień do aktu oskarżenia w procesie Norymberskim. Władze PRL podtrzymywały sowiecką wersję wydarzeń aż do 1990. Mówienie prawdy o tych wydarzeniach kończyło się szykanami komunistycznej administracji, a czasami prześladowaniem przez SB. W 1992 Polska otrzymała kopię decyzji Ł. Berii o rozstrzelaniu 25 700 osób cywilnych i wojskowych pochodzenia polskiego.

7 marca 1940 na mocy rozkazu NKWD nr 00308, podpisanego przez komisarza bezpieczeństwa państwowego Ławrientija Berię, zostały powołane do życia trójki operacyjne, których zadaniem miało być przygotowanie list osób przeznaczonych do wywózki na wschód.

W latach 1939-41 odbyło się pięć deportacji i przymusowych przesiedleń; pierwsza - na przełomie października i listopada 1939. Wprawdzie celowym miejscem zesłania nie była Syberia ani Kazachstan, tylko wschodnie obwody Białoruskiej i Ukraińskiej SRR, mimo wszystko była to pierwsza klasyczna deportacja. Wszystkim deportowanym władze sowieckie natychmiast nadały swoje obywatelstwo. W sumie represje dotknęły ok. 55,1 tysiąca osób. Władze okupacyjne oczyściły z Polaków głównie duże miasta. Przesiedlonych skierowano do pracy w sowchozach, kołchozach i kopalniach węgla.

Druga deportacja odbyła się 10 lutego 1940. Była ona reakcją na rzekome „usilne prośby miejscowej ludności ukraińskiej i białoruskiej” dotyczące pozbycia się „z ich ziem polskich krwiopijców”. Zagrożeni byli przede wszystkim polscy osadnicy i służba leśna, którzy na Kresy Wschodnie przybyli tuż po wojnie polsko-bolszewickiej 1920roku. Według miejscowych władz deportacje pozwoliły zyskać ponad 200 tysięcy ha ziemi ornej i łąk oraz 40 tysięcy krów i 20 tysięcy koni. Dla Kremla gra była więc warta całego zachodu.

Trójki operacyjne NKWD wytypowały do przesiedlenia około 150 tysięcy osób. Ostatecznie wysłano na wschód 139,7 tysięcy osób. Szacuje się, iż w czasie transportu w bydlęcych wagonach, z ograniczonym dostępem do wody i żywności, zmarło od 400 do 3500 osób. Po kilkudniowej podróży deportowani dotarli do specjalnych osad głównie w Komi oraz na północnych obwodach RFSRR. Polaków skierowano do niewolniczej pracy w przemyśle leśnym i budowlanym oraz hutnictwie i górnictwie.

Trzecia deportacja miała miejsce 13 kwietnia 1940. Tym razem Sowieci postanowili usunąć z polskich Kresów wschodnich rodziny żołnierzy przebywających w niewoli, policjantów, żandarmów, właścicieli ziemskich, fabrykantów i pracowników administracji terenowej. Do tej grupy dołączono również byłych podoficerów Wojska Polskiego, którzy po wojnie wrócili w rodzime strony. Represje dotknęły nieco ponad 60 tysięcy ludzi. W większości transportów 65-70% wywożonych stanowiły kobiety i dzieci.. nowością było określanie czasu zesłania - 10 lat. Zesłańców skierowano do północnego Kazachstanu, do pracy w kołchozach, sowchozach oraz w kopalniach złota.

Czwartą deportację przeprowadzono 29 czerwca 1940. Jak na ironię, tym razem sowieckie represje dotknęły tych, co byli już wcześniej prześladowani - pierwszych przesiedleńców z października-listopada 1939. W większości byli to bieżeńcy z terenów centralnej Polski, którzy we wrześni 1939 szukali schronienia na Kresach Wschodnich. W ramach tej deportacji usunięto z Kresów Wschodnich około 97 tysięcy osób. W tej grupie znalazło się 22 tysiące dzieci od lat 16 oraz ok. 8 tysięcy przedstawicieli polskiej inteligencji: lekarzy, nauczycieli, inżynierów. Deportowanych kierowano do specjalnych osad w autonomicznych republikach.

Piąta deportacja została przeprowadzona w maju i czerwcu 1941, w przededniu niemieckiej agresji na Związek Radziecki. Przesiedlenia dotknęły nie tylko Polaków, ale także ludność zamieszkującą Mołdawię oraz wcielonych siłą do Związku Sowieckiego mieszkańców republik nadbałtyckich. Najbardziej ucierpiała Białostocczyzna, skąd wywieziono prawie 11,5 tysiąca Polaków. Deportowanych umieszczono w kraju Krasnojarskim oraz w Kraju Ałtajskim i Kazachstanie.

We wszystkich pięciu deportacja przeważali Polacy, których ogółem zesłano na wschód ponad 200 tysięcy, Żydów - 115 tysięcy, Ukraińców - 50 tysięcy, Białorusinów - 25 tysięcy. Jeśli się doda do tego Polaków wcielonych przemocą do Armii Czerwonej oraz aresztowanych i uwięzionych przez NKWD, liczba polskich zesłańców wzrośnie do 350-400 tysięcy, Polaków narodowości ukraińskiej - do 95 -100 tysięcy, a Żydów zamieszkujący przed wojną polskie ziemie - do 145 tysięcy. W sumie daje to 725 tysięcy osób represjonowanych. Powyższe liczby są bardzo prawdopodobne. Badaczom udało się wreszcie dotrzeć do list NKWD oraz innych dokumentów sowieckiego resortu bezpieczeństwa wewnętrznego i na ich podstawie zweryfikować mocno zawyżone dane opracowane przez władze RP i historyków emigracyjnych, którzy swoje szacunki opierali głównie na literaturze wspomnieniowej oraz nielicznych dokumentach polskich organizacji działających w Związku Radzieckim.

Na ziemiach dawnej Polski prowadzono także brutalną politykę niszczenia śladów polskości. Ludność poddawano indoktrynacji komunistycznej i jednocześnie prowadzono rabunkową politykę gospodarczą. Podsycano konflikty narodowościowe między Ukraińcami, Polakami i Żydami. Polacy pod okupacją radziecką zostali zmuszeni do przyjęcia radzieckich wzorców w szkolnictwie podstawowym i średnim, wprowadzono komunistyczne podręczniki i programy nauczania. Za oficjalny uznano język rosyjski. Zamknięto księgarnie i biblioteki polskie, kościoły, kaplice i klasztory. Niszczono krzyże i przydrożne kapliczki. Pozmieniano nazwy ulic i miast, rabowano zbiory sztuki, biblioteki, muzea. Prowadzono propagandę antypolską. Zezwolono na rozwój życia kulturalnego, ale pod ścisłą kontrolą władz. ZSRR. Państwo radzieckie zagarnęło majątki ziemskie, fabryki i banki. Zablokowano konta bankowe. Ze sklepów znikły towary wykupywane masowo przez Rosjan przyjeżdżających. Brak pracy i pozbawienie ludności wszelkich oszczędności spowodowały masową migrację ludzi w poszukiwaniu źródła utrzymania w głąb ZSRR. Ok. 200 tys. osób opuściło w okresie okupacji radzieckiej z przyczyn ekonomicznych swe dotychczasowe miejsca zamieszkania, co wraz z 1,2 mln przesiedlonych przymusowo doprowadziło do znacznego wyludnienia terenów okupowanych.

Wywózki ludności, terror, szeroko rozbudowana siatka NKWD nie pozwalały praktycznie na prowadzenie pracy konspiracyjnej. Przewidywany na komendanta Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) na obszarze okupacji radzieckiej generał M. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany w momencie przekraczania granicy radziecko-niemieckiej. Nie rozpoznany, uniknął niechybnej śmierci. Konfidentem NKWD okazał się, wyznaczony na stanowisko komendanta lwowskiego okręgu ZWZ, pułkownik E. Macieliński.

Niechlubną rolę odegrali niektórzy polscy komuniści, pracując w charakterze informatorów dla potrzeb radzieckich służb specjalnych. Działalność konspiracyjna na tych terenach, w praktyce kierowana i koordynowana przez Komendę Główną ZWZ w Warszawie, nie nabrała takiego rozmachu, jak pod okupacją niemiecką.

Rzeczywistość radziecka budziła niechęć i odrazę. Nowe porządki wprowadzane przez okupanta natrafiały na opór. Różne były jego formy i przejawy. Jedną z najczęściej spotykanych drobnych demonstracji społeczeństwa w stosunku do władz bolszewickich było powszechne używanie słowa \"pan\" w sposób ostentacyjny i głośny. Równie powszechne było posługiwanie się dawnym czasem polskim, zamiast obowiązującego moskiewskiego.

Stosunek do okupanta był manifestowany także poprzez postawę wobec innych członków zbiorowości, zwłaszcza ofiar terroru radzieckiego. Mimo narastającej atmosfery strachu, postępującej dezintegracji więzi społecznych znaczna część społeczeństwa polskiego nie pozostawała obojętna wobec potrzebujących. W pierwszych miesiącach okupacji odpowiedzialność za los doświadczonego nieszczęściem bliźniego przejawiała się w okazywaniu pomocy przybywającym uchodźcom

Szczególne wsparcie okazywano zagrożonym aresztowaniem oficerom, a także żołnierzom-rekonwalescentom. Przekazywano im odzież cywilną, pomagano w wyrabianiu nowych dowodów tożsamości i w przedostaniu się do miejsc rodzinnych lub do Rumunii albo na Węgry. Opieką starano się także otoczyć rodziny oficerów poległych lub wziętych do niewoli, pozbawione środków do życia. W niektórych środowiskach inicjowano akcję samopomocy koleżeńskiej, która miała obejmować nie tylko zesłanych czy represjonowanych kolegów z pracy, ale także osoby zwolnione ze stanowisk i pozbawione możliwości zarobkowania.

Niejednakowo odnosiły się do okupacji poszczególne warstwy i środowiska polskie. Mimo propagandowego nacisku i prób pozyskiwania, nieufni wobec okupanta pozostali robotnicy. Na ich stosunek do władz radzieckich oprócz zakłamania propagandy, pogorszenia warunków życia, znaczny wpływ musiało mieć także zaostrzenie dyscypliny w fabrykach i przedsiębiorstwach, powszechne wprowadzenie systemu pracy akordowej oraz zmuszanie do dodatkowego wysiłku w ramach tzw. socjalistycznego współzawodnictwa. W pierwszych miesiącach okupacji wrogie nastawienie do władz radzieckich miały warstwy mieszczańskie, co było prostą konsekwencją nacjonalizacji. Z drugiej strony niechęć do okupanta nie zawsze równoznaczna była z zachowaniem lojalności wobec państwa polskiego, solidarności z innymi Polakami.

Przy analizie nastrojów Polaków pod okupacją radziecką należy wziąć pod uwagę to, że był to okres dla ludności polskiej bodaj najtrudniejszy. Nadzieje na rychłe wyzwolenie, wzbudzone wiarą w potęgę aliantów, które złagodziły nieco wstrząs spowodowany klęską państwa polskiego we wrześniu 1939 r., zostały brutalnie rozwiane przez zwycięstwo niemieckie na froncie zachodnim w czerwcu 1940 r. Ten cios wymierzony w ową \"strefę wiary i nadziei\" zbiegł się w czasie ze wzmożonym terrorem radzieckim, którego kulminację stanowiły akcje wysiedleńcze. Zakrojone na szeroką skalę deportacje, masowe aresztowania i rozbicie wielu polskich struktur konspiracyjnych spotęgowały strach do ekstremalnych granic. Już w marcu 1940 r. w jednym ze sprawozdań pisano: \"Ludzie - szczególnie Polacy - są już u granic swych sił. Ciągły strach przed wywiezieniem, ciągłe rewizje, usuwanie z domów, ciągłe zimno i głód, rejestracje i aresztowania, wszystko to doprowadziło jednych do stanu zupełnego odrętwienia i apatii - innych do stanu zezwierzęcenia\".

Pomimo, że sytuacja Polaków pod okupacją radziecką była ciężka, to

jednak silne poczucie własnej narodowości oraz patriotyzm Polaków oparły się działaniom okupanta, pozwoliły przetrwać.

Zmiana stanu rzeczy nastąpiła kiedy 30 lipca 1941 Majski, ambasador ZSRR w Wielkiej Brytanii, podpisał w Londynie z szefem rządu polskiego na emigracji generałem Władysławem Sikorskim, układ o ustanowienie stosunków dyplomatycznych, wzajemnej pomocy w wojnie z hitlerowskimi Niemcami i utworzeniu na terytorium ZSRR polskiej armii. 4 sierpnia 1941 polskiego generała Władysława Andersa prosto z celi więzienia wewnętrznego na Łubiance doprowadzono na spotkanie z ludowym komisarzem sprawa wewnętrznych Ł. Berią, po czym bezpośrednio przystąpił do formowania polskich oddziałów wojskowych, stanowiących „armie Andersa”.

75. Polskie władze państwowe na emigracji w latach II Wojny Światowej

17 Września 1939 r., a więc w dniu sowieckiej agresji na Polskie dotychczasowe władze RP postanowiły udać się na emigrację, rezygnując tym samym z planów obrony tzw. „przedmościa rumuńskiego”. Postanowiono przekroczyć granicę polsko-rumuńska, by stamtąd dostać się do Francji, jednakże, ku zaskoczeniu, rządu RP, władze rumuńskie przedstawiły polskiej ekipie rządzącej propozycję polegające na zrzeczeniu się piastowanych przez nich godności, jednak wobec odmowy z ich strony Rumuni dokonali internowania władz polskich tj. Prezydenta RP (prof. Ignacego Mościckiego), Premiera (gen. Felicjana Sławojka - Składkowskiego) i Naczelnego Wodza (marsz. Edwarda Rydza - Śmigłego).

Wobec internowania, i mając na uwadze ciągłość władzy państwowej Prezydent desygnował na swojego następcę początkowo gen. Bolesława Wieniawę-Długoszewskiego, ambasadora RP w Rzymie. Jednak wobec sprzeciwu Francji, gen. Wieniawa-Długoszewski odmówił przyjęcia urzędu. Ostatecznie na nowego Prezydenta Rp mianowano 30 września Władysława Raczkiewicza. Nowym premierem został gen. Władysław Sikorski, a siedzibą nowego rządu, był początkowo Paryż, jednak w listopadzie rząd przeniósł się do Angers. Początkowo w skład rządu emigracyjnego wchodzili prócz Władysława Sikorskiego premiera, ministra spraw wojskowych, ministra spraw wewnętrznych, oraz zwierzchnika Polskich Sił Zbrojnych, August Zaleski minister spraw zagranicznych, Stanisław Stroński minister informacji, Adam Koc minister skarbu. Później do tego grona dołączyli: gen. Józef Haller minister bez teki, Aleksander Ładoś minister bez teki, który 9 grudnia odszedł z rządu, a jego miejsce zajął Stanisław Kot, jako minister spraw wewnętrznych, Jan Stańczyk minister opieki społecznej, Marian Seyda minister sprawiedliwości, Henryk Strasburger, który to zastąpił Adama Koca na stanowisku ministra skarbu.

Nowy Prezydent (Raczkiewicz) powołał 9 grudnia 1939r. radę Narodową Rzeczpospolitej Polskiej, był to organ konsultacyjny i opiniodawczy prezydenta i rządu RP na uchodźstwie. W skład rady powołano m.in. przedstawicieli partii, które przed wojną znajdowały się w opozycji do sanacji a na emigracji poparły rząd Władysława Sikorskiego: SN, SL, PPS i Stronnictwa Pracy. Na czele rady stanął Ignacy Jan Paderewski, a wiceprzewodniczącymi zostali: Tadeusz Bielecki (Stronnictwo Narodowe), Stanisław Mikołajczyk (Stronnictwo Ludowe) i Herman Lieberman (Polska Partia Socjalistyczna). Była to pierwsza Rada Narodowa, która działała nieprzerwanie do 30 lipca 1941r, a więc do zawarcia układu Sikorski - Majski, który to został podpisany pomimo ostrego sprzeciwu ze strony Rady. Nowy skład rady udało się powołać 3 lutego 1942, przewodniczącym wówczas został Stanisław Grabski.

W październiku w związku z przybyciem do Francji gen. Kazimierza Sosnkowskiego, zostaje on wyznaczony zastępcą prezydenta na wypadek gdyby sam nie mógł pełnić urzędu do końca wojny. Jednym z pierwszych posunięć nowego rządu było wydanie oświadczenia z 18 grudnia oświadczenie stwierdzającego stan wojny z ZSRR i Niemcami, zapowiadającego walkę u boku aliantów i odtworzenie polskich sił zbrojnych.

Jednym z głównych zadań rządu emigracyjnego było rozbudowywanie polskich sił zbrojnych na Zachodzie. Podpisano w tym celu szereg umów z Brytyjczykami i Francuzami, z którymi to 4 stycznia 1940 podpisano polsko-francuski układ wojskowy i umowę lotniczą. Pierwsze oddziału polskie we Francji powstały już wiosną 1940 Była 1. Dywizja Grenadierów, pod dowództwem gen. bryg. Bronisława Ducha, 2. Dywizja Strzelców Pieszych pod dowództwem gen. bryg. Bronisława Prugar-Ketlinga, Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich (pod dowództwem gen. bryg. Zygmunta Bohusza-Szyszki), Polskie Siły Powietrzne, sformowano jeden zwarty dywizjon 1/145 Warszawski. Organizowano także 3. i 4. Dywizje Piechoty oraz 10. Brygadę Kawalerii Pancernej (pod dowództwem gen. bryg. Stanisława Maczka. Z inicjatywy rządu polskiego utworzono także Brygadę Strzelców Karpackich gen. Stanisława Kopańskiego w Syrii.

Wiosną 1940r. rozpoczęła się niemiecka agresja na zachodzie, w obliczu zajęcia Danii Norwegii Belgii i Holandii, oraz klęski arami francuskiej (ostateczna kapitulacja Francji nastąpiła 22 czerwca 1940r.) odbyła się 17 czerwca narada rządu polskiego, który postanowił skorzystać z zaproszenia premiera Churchilla i przenieść swą siedzibę do Londynu. Władze polskie ewakuowano, a 19 czerwca premier Sikorski przez radio wydał odezwę do żołnierzy, by przybywali do Wielkiej Brytanii. 5 sierpnia 1940 podpisano polsko-brytyjską umowę wojskową. Utworzono m.in. I Korpus Polski, przemianowany w 1942 na I Korpus Pancerno-Motorowy, pod dowództwem gen. Mariana Kukiela, Samodzielną Brygadę Spadochronową gen. Sosabowskiego i 1. Dywizję Pancerną gen. Maczeka.

Pod koniec 1940 r., z inicjatywy rządu powołano Delegaturę Rządu na Kraj, jako reprezentację rządu w okupowanym kraju. Delegatem został Cyryl Ratajski (do września 1942), po nim funkcje tę objął Jan Piekałkiewicz (do 1943), a po aresztowaniu ostatniego - Jan Stanisław Jankowski. Ostatnim delegatem był Stefan Korboński.

Gdy 22 czerwca 1941r. Niemcy zaatakowali ZSRR, sytuacja ta pozwoliła rościć pewne nadzieję na unormowanie stosunków z ZSRR. Efektem tego było podpisanie 30 lipca 1941r w Londynie układu Sikorki - Majski, postanawiającego udzielanie wzajemnej pomocy w walce z Niemcami, przywróceniem stosunków dyplomatycznych pomiędzy obydwoma krajami, przeprowadzeniem amnestii na polskich jeńcach wojennych przebywających w ZSRR, i utworzenie pod polskim dowództwem armii Polskiej w ZSRR (pozwoliło to utworzyć później 2 Korpus Polski). Stosunki z ZSRR, zostały zerwane 26 kwietnia 1943r. po ujawnieniu masowych mogił polskich oficerów, w Katyniu 13 kwietnia 1943r.

4 lipca 1943 r. zginął w Katastrofie na Gibraltarze premier gen. Władysław Sikorski, od tego czasu słabnie rola rządu na emigracji. Sikorskiego na stanowisku premiera zastąpił Stanisław Mikołajczyk (PSL), a nowym Wodzem Naczelnym Polskich Sił Zbrojnych został gen. Kazimierz Sosnkowski (do 30 czerwca 1944r).

31 grudnia 1944 roku został powołany przez Krajową Radę Narodową Rząd Tymczasowy RP w miejsce PKWN-u. Polscy komuniści działający pod patronatem ZSRR oficjalnie powołali swój własny rząd, konkurencyjny wobec legalnego i powszechnie uznawanego na forum międzynarodowym Rządu RP na uchodźstwie.

28 czerwca 1945r. został powołany przez prezydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej na podstawie porozumienia zawartego na konferencji w Moskwie pomiędzy KRN a częścią polityków emigracyjnych skupionych wokół Stanisława Mikołajczyka (premiera rządu na uchodźstwie do 24 listopada 1944r.) i Stronnictwa Ludowego. W skład TRJN wchodzili: Prezes Rady Ministrów: Edward Osóbka-Morawski (PPS) Wicepremier, Minister ds. Ziem Odzyskanych: Władysław Gomułka (PPR) Wicepremier, Minister Rolnictwa i Reformy Rolnej: Stanisław Mikołajczyk (PSL). Rząd ten pomimo pozorów był zupełnie zdominowany przez komunistów, i kryptokomunistów z pozostałych partii. Jego skład przedstawiał się następująco PPR: 7 osób PPS: 6 osób SL: 3 osoby PSL: 3 osoby SD: 2 osoby.

Pomimo protestów ze strony rządu londyńskiego, w osobie premiera Tomasza Arciszewskiego (premiera rządu RP na emigracji 29 listopada 1944) 5 lipca 1945 TRJN został uznany przez USA. Uznawany był także przez inne państwa koalicji antyhitlerowskiej, m. in. Francję, Wielką Brytanię. Nie był natomiast uznawany m. in. przez Watykan i Hiszpanię (do 1974r.). TRJN 16 października 1945 podpisał Kartę Narodów Zjednoczonych, przez co Polska stała się członkiem ONZ. Delegacja TRJN uczestniczyła w lipcu 1945 w konferencji poczdamskiej. W sierpniu zawarł umowę ze Związkiem Radzieckim, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski. TRJN zakończył swą działalność po wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947.

Tymczasem legalny Rząd RP na emigracji nieprzerwanie działał do 22 grudnia 1990r. kiedy to ostatni prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski przekazał insygnia prezydenckie II Rzeczypospolitej, wśród nich insygnia Orderu Orła Białego Lechowi Wałęsie. Ostatnim premierem Rządu RP na Uchodźstwie był Edward Szczepaniak, Rząd RP na Uchodźstwie został rozwiązany dekretem prezydenta z 20 grudnia1990r. o zakończeniu działalności i rozwiązaniu Rządu Rzeczpospolitej na Uchodźstwie.

76. Polskie Państwo Podziemne

Rzeczpospolita Polska jako państwo niepodległe i suwerenne odrodziła się w listopadzie 1918 roku po 123-letnim zniewoleniu przez trzy mocarstwa: Austrię, Prusy i Rosję.

Upłynęło zaledwie dwadzieścia lat budowania jednolitej państwowości, a już 1 września 1939 roku uderzyły na Polskę wojska III Rzeszy Niemieckiej. Rozpoczęła się II wojna światowa. 17 września wkroczyły bez wypowiedzenia wojny armie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Wojska polskie toczyły walki obronne na dwu frontach do października.

Na mocy tajnego traktatu podpisanego 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych Niemiec i ZSRR J. Ribbentropa i W. Mołotowa, Polskę wykreślono z mapy Europy. Społeczeństwo polskie znalazło się pod okupacją niemiecka i sowiecką. Władze polskie zostały zmuszone do emigracji. Na obczyźnie, najpierw we Francji, a po jej kapitulacji w czerwcu 1940 roku, w Anglii utworzono Rząd Polski. W Kraju powstało Polskie Państwo Podziemne, czyli bardzo szeroki zasięg działań konspiracyjnych Polaków, który obejmował wszystkie aspekty życia społecznego.

Już podczas pierwszych miesięcy okupacji tworzono wiele struktur konspiracyjnych. Na przełomie lat 1939/1940 istniało co najmniej 150 organizacji o różnym zasięgu, a podczas całej okupacji powstało ich ok. 300.

Deportacje, aresztowania działaczy różnych tajnych organizacji przez dobrze rozwinięte i sprawne władze bezpieczeństwa powodowały trudności w prowadzeniu działań konspiracyjnych na terenach objętych okupacją niemiecką i sowiecką. Wywozy ludności, morderstwa, obozy koncentracyjne i ogólny terror nie zniechęcał większości Polaków, wręcz przeciwnie- mobilizował ich do wspólnej walki przeciwko okupantom.

Najlepsze warunki do powstawania struktur konspiracyjnych istniały w Generalnym Gubernatorstwie (GG), w którym ogromną większość mieszkańców stanowili Polacy. Na jego terenie leżała Warszawa, miasto, którego Niemcy nigdy nie byli w stanie w pełni kontrolować, dlatego też na tym obszarze powstało najwięcej najsprawniej działających organizacji konspiracyjnych.

W pierwszym okresie okupacji najważniejsza rola przypadła Służbie Zwycięstwu Polski (SZP). Inicjatorem jej utworzenia był gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, uczestnik bitwy nad Bzurą i piłsudczyk. Zgodę na formowanie organizacji otrzymał od dowódcy Armii „Warszawa”, gen. Juliusza Rómmla, który przekazał mu również dotyczące tego pełnomocnictwa uzyskane od wysłannika Naczelnego Wodza , Rydza-Śmigłego.

27 września 1939 r. powstała jedyna organizacja dysponująca mandatem władz naczelnych RP. Tokarzewski utworzył komendę SZP oraz rozesłał ekipy oficerskie, aby organizowały dowództwa wojewódzkie. Do końca 1939 r. powołano je w Warszawie, Krakowie, Kielcach, Łodzi oraz Lublinie i przystąpiono do organizowania siatki w terenie.

Tokarzewski chciał budować jednolitą organizację, w której struktury polityczne podporządkowane byłyby organom wojskowym.

Władze Polski na emigracji utożsamiały szczególnie oficerów legionowych z sanacją i uważały ich za ewentualnych konkurentów w walce o rządy w przyszłej Polsce. Tokarzewski swoje pierwsze meldunki posyłał legalnemu nadal Naczelnemu Wodzowi, Rydzowi-Śmigłemu, co wzmagała nieufność Sikorskiego. W zaistniałej sytuacji zmieniono zasady organizacyjne i zaczęto budować w kraju podległe władzom polskim we Francji wojskowe i polityczne struktury, które działać miały niezależnie od siebie. 3 października osobą odpowiedzialną za cywilne prace w kraju został reprezentant SL Aleksander Łoś, a w grudniu zastąpił go Stanisław Kot. Pracami wojskowymi miał kierować gen. Sosnkowski, od 17 października członek Rady Ministrów. 8 listopada Sikorki powołał Komitet Ministrów do Spraw Kraju (od stycznia 1940 Komitet dla Spraw Kraju). Jego przewodniczącym został Kazimierz Sosnkowski, którego 13 listopada mianowano Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), struktury wojskowej, która miała zastąpić SZP. Początkowo założenia organizacyjne ZWZ były z punktu widzenia sprawności i działania nietrafne. Komendant Główny wraz z Komendą Główną ZWZ przebywał we Francji, a cały kraj miał dzielić się na 6 niezależnych od siebie obszarów (Warszawa, Białystok, Lwów, Kraków, Poznań, Toruń), otrzymujących rozkazy bezpośrednio z Paryża.

Informacje o likwidacji SZP i zastąpieniu jej przez ZWZ dotarły do kraju w grudniu 1939 r. (okupacja sowiecka) i styczniu 1940 r. (okupacja niemiecka). Można wysnuć wniosek, że Sikorskiemu nie zależało na silnej konspiracji wojskowej, gdyż mógł się obawiać z jej strony konkurencji w walce o władzę w Polsce.

Jednak realia życia okupacyjnego zmusiły paryskie władze ZWZ do zmian organizacyjnych. Przywódcą ZWZ na terenie okupacji niemieckiej został dowodzący obszarem warszawskim Stefan Rowecki, używający pseudonimu „Rakoń” (później „Grot”). 16 stycznia 1940 r. mianowano go komendantem ZWZ dla tych ziem. Na komendanta ZWZ na terenie okupacji sowieckiej wybrano Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, który został aresztowany przez NKWD już podczas przekraczania granicy.

Klęska Francji skłoniła polskie władze do dalszych zmian. Zdecydowano się przenieść siedzibę Komendy Głównej do Polski. 30 czerwca 1940 r. Sosnkowski powołał na Komendanta Głównego ZWZ Stefana Roweckiego i ustanowił Warszawę siedzibą Komendy Głównej ZWZ. Od tego momentu także obszary okupacji sowieckiej podlegały Roweckiemu. Natomiast dotychczasowa, działająca we Francji, Komenda Główna ZWZ została w Londynie przekształcona w VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza, mający wspierać wojskowe zadania kraju.

14 lutego 1942 r. ZWZ został przemianowany na Armię Krajową, której zadaniem był udział w odbudowie państwa polskiego przez walkę zbrojną, której punktem kulminacyjnym miało być ogólnonarodowe powstanie. Dlatego też kontynuowano rozpoczętą w 1940 r. akcję scaleniową, mającą na celu całkowite zjednoczenie zbrojnej konspiracji w ramach AK. W 1942 r. Armii Krajowej podporządkowała się większość oddziałów NOW, pozostałe połączyły się ze Związkiem Jaszczurzym, tworząc razem Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). W 1943 r. AK podporządkowała się większość Batalionów Chłopskich, a w 1944 r. część NSZ.

Zgodnie z instrukcją z 16 stycznia 1940 r. tylko ZWZ stanowił „cześć składową Sił Zbrojnych RP podległą przez Komendanta Głównego Naczelnemu Wodzowi Wojsk Polskich”. W tej sytuacji wszystkie inne wojskowe organizacje konspiracyjne, które nie podporządkowały się jego komendantowi, były bojówkami paramilitarnymi, nie zaś częścią wojska w konspiracji.

Cały kraj został podzielony na okręgi, które były odpowiednikami województw, te dzieliły się na obwody (powiaty), a najniższym ogniwem była placówka obejmująca jedną lub kilka gmin. W okresie przygotowywania powszechnego powstania utworzono inspektoraty, które stanowiły pośredni szczebel dowodzenia pomiędzy okręgiem a obwodem. Obszary, składające się z kilku okręgów, które były najwyższą formą organizacyjną, utrzymały się tylko na niektórych terenach (Warszawskie, Lwowskie, Obszar Zachodni).

Dla struktur podziemnych istotne było dostarczanie społeczeństwu niezależnych informacji. Dlatego też niemal każde ugrupowanie miała ambicje do wydawania własnego czasopisma. W końcu 1939 r. ukazywało się ponad 30 pism konspiracyjnych, w 1940 ponad 200, w 1941 ok. 290, w 1942 ok. 380, w 1943 ok. 500, a w 1944 r. ok. 600. Najważniejszym pismem stał się „Biuletyn Informacyjny”, wydawany przez ZWZ, a następnie przez Armię Krajową jako tygodnik (w czasie powstania warszawskiego dziennik), którego redaktorem naczelnym był działacz harcerski Aleksander Kamiński. Ogromną rolę w uzyskiwaniu niezależnych informacji odegrała brytyjska rozgłośnia BBC, która nadawała od pierwszego tygodnia września 1939 r. audycje w języku polskim. Interesująca była, prowadzona w ramach Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej (KG) ZWZ, Akcja „N”, polegająca na wydawaniu prasy niemieckojęzycznej, w której informowano o zbrodniach hitlerowców, bombardowaniu niemieckich miast, a także o planowanym ukaraniu winnych zbrodniczej działalności. Gazetki te miały wzbudzać w niemieckich żołnierzach zwątpienie w zwycięstwo i słuszność sprawy, za którą walczą.

Organizacje konspiracyjne już od początku swojego istnienia podejmowały działania przeciwko okupantom. Zaczynano od zrywania napisów i flag hitlerowskich, malowania haseł antysemickich itp. Do prowadzenia takiej działalności powołano w grudniu 1940 r., w ramach Szarych Szeregów, Organizację Małego Sabotażu „Wawer”, na czele z Aleksandrem Kamińskim. W 1940 r. ZWZ podejmował na terenie okupacji niemieckiej akcje dywersyjne, takie jak wykolejanie transportów z wojskiem i zaopatrzeniem czy wysadzania mostów kolejowych. W kwietniu 1940 r. Rowecki powołał Związek Odwetu (ZO), który ujął działalność ZWZ na obszarze okupacji niemieckiej w struktury organizacyjne. Na czele ZO stanął mjr Franciszek Niepokólczycki. Związek ten nie był powiązany z innymi strukturami ZWZ, co ograniczało możliwość aresztowań, a jego akcje sabotażowe i dywersyjne planowano tak, aby Niemcom utrudnić odwet. Później zaczęto też stosować terror wobec zdrajców. Jako jeden z pierwszych został w marcu 1941 r. zastrzelony w Warszawie aktor Igo Sym.

Jesienią 1940 r., w ramach BIP KG ZWZ, powstało Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), na którego czele stał od kwietnia 1941 r. Stefan Korboński. Podstawowym zadaniem KWC było kształtowanie w społeczeństwie postaw i zachowań patriotycznych.

W kraju powstało sądownictwo podziemne. 16 kwietnia 1940 r. Komitet Ministrów dla Spraw Kraju uchwalił powołanie dwóch rodzajów sądów nazywanych kapturowymi - przy ZWZ dla przestępców wojskowych oraz przy okręgowych delegatach rządów dla osób cywilnych. Od ich wyroków nie można było się odwołać. Pod koniec grudnia 1942 r. zamiast Sądów Kapturowych powołano Cywilne oraz Wojskowe Sądy Specjalne.

26 lutego 1940 r., przy ZWZ ukształtował się Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP) w składzie: Przedstawiciel PPS-WRN Kazimierz Pużak, SL Stefan Korboński, SN Aleksander Dębisk i Stefan Rowecki. Przewodniczącym PKP został Kazimierz Pużak „Bazyli”.

Pracę polityczną w kraju władze emigracyjne, reprezentowane przez Stanisława Kota, próbowały oprzeć na antysanacyjnym, niechętnym do współpracy z ZWZ ośrodku politycznym, kierowanym przez Ryszarda Świętochowskiego. W drugiej połowie października 1939 r. skupił on wokół siebie grupę działaczy, tworzącą Biuro Polityczne. Zaplecze tego ośrodka stanowił Centralny Komitet Organizacji Niepodległościowych (CKON), który był zbiorem wielu organizacji reprezentujących poglądy od skrajnej prawicy do skrajnej lewicy, np.: kierowane przez Władysława Tempkę SP, grupa socjalistów na czele z Norbertem Barlickim, Chłopska Organizacja Wolności „Racławice”, „Muszkieterowie”, Tajna Armia Polska, Związek Czynu Zbrojnego, Organizacja Wojskowa-Kadra Bezpieczeństwa oraz grupa narodowców z Marianem Borzęckim.

Rząd polski powoli uświadamiał sobie, że to nie CKON, ale PKP reprezentuje główne siły polityczne podziemia. Świadczyło o tym pismo z 18 czerwca 1940 r., w którym Sosnkowski poinformował Roweckiego, że „w sprawach zasadniczych należy działać w porozumieniu z PKP”. W kwietniu 1940 r. Świętochowski został ujęty na Słowacji podczas próby przedostania się do Francji, zginął w Oświęcimiu. Po jego aresztowaniu działalność CKON zanikała. W lipcu do PKP przystąpiło SP, reprezentowane przez Franciszka Kwiecińskiego. Było to zamknięcie procesu tworzenia politycznego zaplecza dla ZWZ.

Sprawa zorganizowania administracji cywilnej kraju wywoływała spory pomiędzy działaczami krajowymi a władzami emigracyjnymi. Projekt rządowy przewidywał powołanie trzech, niezależnych od siebie, delegatów rządu - dla GG, ziem wcielonych do Rzeszy oraz dla okupacji sowieckiej. Niezadowolenie stronnictw politycznych w kraju wywoływało przekonanie rządu, iż ma kompetencje w sprawie mianowania konkretnych osób na te stanowiska. W połowie czerwca 1940 r. przybył do Warszawy, jako Tymczasowy Delegat Rządu, płk Jan Skorobohaty-Jakubowski, mający za zadanie przyśpieszyć wyłonienie kandydata na Delegata Rządu w GG. Wysłannik uległ jednak argumentacji przywódców krajowych i wziął udział w powołaniu 3 lipca 1940 r. Zbiorowej Delegatury Rządu, w składzie: członkowie PKP, gen. Rowecki oraz płk Skorobohaty-Jakubowski.

W Londynie nadal obstawano przy powołaniu trzech odrębnych delegatów rządu. 2 grudnia 1940 r. Sikorski mianował Delegata Rządu dla GG, którym został Cyryl Ratajski, działacz SP, były prezydent Poznania. Delegatem dla ziem wcielonych do Rzeszy został Adolf Bniński, który pod koniec lipca 1941 r. został aresztowany w Poznaniu, przez co jedynym Delegatem Rządu pozostał Ratajski i taki stan został usankcjonowany w 1942 r. Nie wyznaczono natomiast delegata dla okupacji sowieckiej. Nominacja Cyryla Ratajskiego, która nie była uzgodniona z PKP, wywołała burzę polityczną w kraju. Jednak mimo przeszkód Ratajskiemu udało się zorganizować pierwsze struktury aparatu cywilnego Delegatury. Zapoczątkowano wówczas wydawanie pisma konspiracyjnego „Rzeczpospolita Polska” i finansowanie tajnej oświaty i opieki społecznej.

W ten sposób ukształtowało się trójczłonowe Polskie Państwo Podziemne, złożone z wojska (ZWZ), zaplecza polityczno-partyjnego (PKP) i administracji cywilnej (Delegatury Rządu).

W latach 1939-1940 odtworzyły się w podziemiu wszystkie ważniejsze partie i stronnictwa polityczne z końcowego okresu II RP. Skrajną prawicę stanowił działający od października 1939 r. Obóz Narodowo-Radykalny ABC, którego działacze byli potocznie nazywani grupą „Szańca”. Czołowymi przywódcami byli: Tadeusz Salski, Stefan Nowicki, Jerzy Olgierd Iłłakowicz i Otmar Wawrzkowicz. Partia powołała także własną zbrojną formację pod nazwą Związek Jaszczurzy (ZJ), na czele z Władysławem Marcinkowskim. Reprezentowała ona skrajnie nacjonalistyczny charakter i wrogość do mniejszości narodowych, zwłaszcza Żydów. Ich konspiracyjne pismo „Szaniec” było programowo antyniemieckie, a za najważniejsze cele wojenne Polski uznawało inkorporację Prus Wschodnich, uzyskanie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz wysiedlenie ludności niemieckiej z nabytych terenów.

Większe trudności z odtworzeniem swoich struktur miał Ruch Narodowo-Radykalny „Falanga”, ze względu na aresztowania jego przywódców przez gestapo. Dość liczna grupa członków „Falangi” skupiła się w związanej z CKON organizacji „Pobudka”, kierowanej od listopada 1939 r. przez Witolda Rościszewskiego. W kwietniu 1940 r. przedwojenny przywódca „Falangi” Bolesław Piasecki został zwolniony z niemieckiego więzienia.

21 kwietnia 1940 r. część tworzących CKON organizacji sformowała Komitet Porozumiewawczy Organizacji Niepodległościowych (KPON), do którego przystąpiły później: „Miecz i Pług”, „Pobudka” i Komenda Obrońców Polski. W skład KPON, przemianowanego w końcu 1940 r. na Konfederację Narodu (KN), wchodziło ok. 25 organizacji. W styczniu 1941 r. Konfederacja została podzielona na piony - polityczny i wojskowy. Na czele pionu politycznego stanął Bolesław Piasecki, a jego nazwa nie uległa zmianie, pozostano przy Konfederacji Narodu. Pion wojskowy nazwano Konfederacją Zbrojną i kierował nim mjr Jan Włodarkiewicz. We wrześniu 1941 r. zapoczątkowano akcję scaleniową oddziałów Konfederacji Zbrojnej z ZWZ. Samodzielność zachowała Konfederacja Narodu. Do lipca 1942 r. opuścili ją przeciwnicy Piaseckiego i od tego momentu można organizację tę traktować jako kontynuację przedwojennej „Falangi”. Ideologia KN zachowała akcenty totalitarne, wrogość do Żydów i niechęć do demokracji.

Stronnictwo Narodowe (kryptonim „Kwadrat”) pozostawało najsilniejszym ugrupowaniem obozu narodowego w konspiracji. Funkcję prezesa, po tym jak Tadeusza Bieleckiego w 1939 r. powołano do wojska, przejął Mieczysław Trajdos. Zwołał on do Warszawy 13 października 1939 r. naradę działaczy SN. Wyłoniono na niej Zarząd Główny z Mieczysławem Trajdosem jako prezesem i Witoldem Staniczkiem jako jego zastępcą. Powołano także Komendę Główną Organizacji Wojskowej SN, która w 1941 r. przyjęła nazwę Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW). Na jej czele stanął w grudniu 1939 r. Bolesław Kozubowski, a na jego następcę w 1941 r. wybrano mjr Józefa Wacława Rokickiego. Program SN był bardzo podobny do przedwojennego, nowością była zaś gotowość do współpracy z innymi partiami (w ramach PKP). Najważniejszym ich pismem była „Walka”. W maju 1941 r. aresztowania przez gestapo dotknęły czołowych działaczy SN m.in. Mieczysława Trajdosa, Romana Rybarskiego i Witolda Staniszkisa oraz Aleksandra Dębskiego. Kierownictwo w SN objął wtedy Stefan Sacha, który był jednocześnie przedstawicielem stronnictwa w PKP.

Partie narodowe podkreślały swój katolicki charakter, potępiały masonerię, socjalizm, komunizm i liberalizm. Były przeciwne (z wyjątkiem „starych” działaczy SN) demokracji i chciały budować państwo narodowe, o ustroju korporacyjnym, pozbywając się mniejszości narodowych poprzez usunięcie bądź asymilację, w gospodarce natomiast domagały się rozwoju małych warsztatów pracy.

Kolejną partią polityczną odtworzoną w czasie II wojny światowej było Stronnictwo Pracy, używające kryptonimu „Romb”. Jego koncepcje miały charakter centroprawicowy. Bazowano na społecznej nauce Kościoła i postulowano wprowadzenie ustroju demokracji parlamentarnej o silnej władzy wykonawczej. SP miało zamiar wysiedlić z Polski Niemców i Żydów. Stronnictwo to było słabe w terenie, gdyż liczyło 1-2 tys. członków, ale jego siłą było poparcie ze strony gen. Sikorskiego. Prezesem SP był Franciszek Kwieciński, który od lipca 1940 r. zasiadał także w PKP. Do centralnych organów prasowych SP należały „Głos Warszawy” i „Zryw”.

Stosunkowo późne odtworzenie się w konspiracji Stronnictwa Ludowego, występującego pod kryptonimem „Trójkąt”, było spowodowane aresztowaniem wielu jego działaczy, głównie Wincentego Witosa, oraz emigrowaniem innych. Maciej Rataj był inspiratorem odtworzenia SL w konspiracji. 28 listopada 1939 r. został on aresztowany przez gestapo. W połowie lutego 1940 r. zwołano w Lublinie konferencje, w której udział wzięli czołowi działacze SL. Zostały na niej omówione zasady tworzenia struktur konspiracyjnych oraz powołano tymczasowe władze w składzie: Józef Niećko, Józef Grudziński oraz Maria Szczawińska. Na czele Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego (CKRL) stanął, po wyjściu z więzienia, Maciej Rataj, a po jego ponownym aresztowaniu w połowie marca 1940 r., Stanisław Osiecki. SL było najliczniejszą polityczną organizacją konspiracyjną. Używało licznych kryptonimów, najszerzej przyjął się „Roch” (skrót od: Ruch Oporu Chłopskiego). W marcu 1940 r. do SL „Roch” przystąpił Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”, zawieszając swoją samodzielną działalność. Na przełomie kwietnia i maja 1940 r. do SL włączyła się większość członków „Racławic”. Celem SL było podniesienie świadomości politycznej chłopów, dlatego też rozwinęło swoją działalność wydawniczą. Do jego centralnych organów zalicza się: „Przegląd”, „Żywią i bronią”, oraz „Polska Ludowa”.

W sierpniu 1940 r. kierownictwo „Rocha” podjęło decyzję o utworzeniu własnej formacji zbrojnej. Otrzymała ona nazwę Straż Chłopska (kryptonim „Chłostra”), a na jej Komendanta Głównego wybrano w listopadzie 1940 r. Franciszka Kamińskiego. Od wiosny 1941 r. zaczęto określać tę organizację zbrojną Batalionami Chłopskimi (Bch), która ostatecznie się przyjęła. Organizacja działała na terenie całej Polski, a najliczniejsza była w GG.

Jeśli mowa o partii PPS, to jeszcze przed wojną została ona podzielona wewnętrznie. 28 września 1939 r. rozwieszono w Warszawie plakaty informujące o zawieszeniu działalności PPS, a już w październiku o tej decyzji dowiedział się cały kraj. Inicjatorami tego postanowienia byli Mieczysław Niedziałkowski, Kazimierz Pużak i Zygmunt Zaremba. Również z ich inicjatywy powołano nową organizację socjalistyczną o nazwie Centralne Kierownictwo Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi - Wolność, Równość, Niepodległość, przy czym najczęściej używano skrótu ostatniego członu nazwy - WRN. 19 listopada 1939 r. odbyła się w Wawrze konferencja kilkunastu działaczy socjalistycznych. Wybrano kierownictwo. Przewodniczącym został Tomasz Arciszewski, sekretarzem Kazimierz Pużak, a kierownikiem propagandy Zygmunt Zaremba. Deklaracja polityczna WRN odnosiła się krytycznie do sanacji i endecji, podkreślała konieczność przeprowadzenia w kraju reform demokratycznych, potępiała ZSRR i ruch komunistyczny. Tygodnik „WRN” stał się głównym organem prasowym, a partia przyjęła kryptonim „Koło”. Organizacją wojskową WRN, która na przełomie lat 1939/1940 podporządkowała się ZWZ, co było dowodem na ścisłą współpracę w PKP, była Gwardia Ludowa, od maja 1944 r. przemianowana na Oddziały Wojskowego Pogotowia Powstańczego Socjalistów (OW PPS).

Stronnictwo Demokratyczne o kryptonimie „Prostokąt” było ugrupowaniem politycznym pozostającym poza PPS. Jego członkowie brali czynny udział w pracach BIP ZWZ. SD opowiadało się za szerokimi prawami obywatelskimi, równością obywateli bez względu na narodowość czy wyznanie, szeroką samorządnością i ustrojem demokratycznym, a także przeprowadzeniem reform gospodarczo-społecznych. Członkowie SD stanowili czołówkę polskiej inteligencji i dzięki działalności w BIP oddziaływali opiniotwórczo na społeczeństwo.

O Polskim Państwie Podziemnym mówi się nie tylko w kwestii wytworzenia wszystkich organów państwowych, ale także posiadania własnego hymnu.

Polskie Państwo Podziemne było fenomenem na skalę światową czasów drugiej wojny światowej. Mimo bezwzględnego terroru funkcjonowały wszystkie jego organa, zarówno cywilne, jak i wojskowe. Była to szczególna walka o zachowanie ciągłości Państwa i życia Narodu.

2. Monarchia wczesnofeudalna, we wczesnym średniowieczu typ monarchii, w którym państwo było traktowane jako własność prywatna panującego (państwo patrymonialne), co uzasadniano boskim pochodzeniem władzy monarchy.

Monarchia wczesnofeudalna była najstarszą formą państwa feudalnego. We wczesnym średniowieczu był to typ monarchii, w którym państwo było traktowane jako własność prywatna panującego (państwo patrymonialne), co uzasadniano boskim pochodzeniem władzy monarchy.

Wystąpiła ona najwcześniej w Europie zachodniej, na gruzach niewolniczego państwa rzymskiego w państwie frankońskim za Karolingów . Pojawiła się później w Europie wschodniej l środkowej, w krajach, które nie przeszły w swym rozwoju przez formację niewolniczą. Monarchia wczesnofeudalna wyrosła tam jako najwcześniejsza organizacja państwowa. Wyłonienie się jej z wspólnoty pierwotnej poprzedzone było okresem przejściowym, protofeudalnym. Ta odmienność najstarszej tradycji państwowej w Europie wschodniej i zachodniej nie powstała bez wpływu na powstanie pewnych różnic w rozwoju

państw feudalnych w obu częściach Europy. Monarchia wczesnofeudalna powstała na gruncie feudalnych stosunków produkcyjnych rozwiniętych w ramach wielkiej własności ziemskiej . W okresie tym panowała niemal wyłącznie gospodarka rolna, a miasta jako ośrodki handlu i rzemiosła zaspakajały potrzeby ograniczanego tylko rynku. Nie stanowiły one jeszcze na ogół jednostek gospodarczo i prawnie wyodrębnionych. W monarchii wczesnofeudalnej wystąpiły m.in. dwie cechy, które znamionować będą państwo .feudalne również w pewnej mierze i w

następnych okresach. Pierwszą z nich było pomieszanie pojęcia własności i władzy, elementów

prywatnoprawnych z publicznoprawnym. Wyrażało się to w wielu dziedzinach,

np.:

1.monarchia miała charakter patrymonialny, król był nie tylko władcą, ale

i właścicielem państwa ;

2.feudałowie mający prawa dziedziczne, własnościowe do swych lenn i

posiadłości mieli nadane uprawnienia charakterze publicznoprawnym na

podstawie immunitetów, zwłaszcza urzędu i różnych przywilejów;

3.feudałowie mieli w stosunku do poddanych na terenie swych posiadłości

prawa, które normalnie należą do władzy publicznej.

Drugą cechą było to, że w państwie feudalnym stosunki między mieszkańcami a władzą państwową opierały się głównie na związkach osobistych. Stosunek poszczególnych osób do państwa nie miał charakteru poddaństwa publicznoprawnego. Miejsce każdej osoby w państwie było określone jej

stosunkiem zależności od innej osoby; poddanego - stosunkiem do feudała; właściciela ziemi, feudała - miejscem jakie zajmował w strukturze lennej (tam, gdzie ona się wykształciła), bądź obowiązkami wynikającymi głównie z posiadanej własności ziemskiej .Cechą główną monarchii wczesnofeudalnej i dla niej typową było występowanie silnej władzy monarszej popieranej przez wielkich feudałów. Zainteresowani oni byli opieką ze strony państwa nad umocnieniem ich feudalnej władzy. Monarchia wczesnofeudalna opierała się na możnowładcach świeckich i

duchownych. W miarę wzrostu ich znaczenia możnowładcy poczęli występować przeciw krępującej ich silnej władzy monarszej. Narastające stopniowo konflikty między monarchią a możnowładcami, reprezentującymi siły odśrodkowe, prowadziły na ogół do rozbicia jedności państwa i do

rozdrobnienia feudalnego. Skupienie w ręku monarchy silnej władzy wiązało się z wyobrażeniem, o tym, że jest on właścicielem całej ziemi i może nią swobodnie zarządzać oraz rozporządzać tak jak swym majątkiem (charakter patrymonialny państwa). Konsekwencją tego wyobrażenia było dążenie monarchy, nie zawsze zrealizowane, do wprowadzenia dziedziczności tronu. Władza królewska podlegała pewnym ograniczeniom. Władca działał w społeczeństwie chrześcijańskim, więc jego poczynania musiały być zgodne z prawem boskim, któremu podlegał. Następnie zakres jego władzy był poddany większym lub mniejszym ograniczeniom zależnie od stopnia poparcia, jakie miał ze strony panującej klasy feudałów. Nadawanie możnym panom przywilejów (zwłaszcza immunitetów) stanowiło przyczynę osłabienia władzy monarszej i przejmowania elementów władzy (np. władzy sądowej) przez możnych feudałów. Organizacja państwowa była mało rozwinięta, co wynikało i z tego, że funkcje państwa były skromne. Rola państwa sprowadzała się początkowo do kilku tylko podstawowych zadań, do zabezpieczenia państwa na zewnątrz i do zapewnienia pokoju wewnętrznego. Działalność państwa przejawiała się więc głównie w organizacji wojskowej, w sądownictwie i w zarządzaniu skarbowością. Odpowiednio do tego aparat państwowy nie był szeroko rozbudowany. Na szczeblu centralnym zarządem spraw państwowych zajmowali się urzędnicy, sprawujący również funkcje nadworne, którzy wraz z innymi feudałami tworzyli Radę Królewską (kurię). Na szczeblu lokalnym występowali urzędnicy królewscy o funkcjach wojskowych, sądowych i skarbowych. W okresie początkowym kształtowania się państwa występowały jeszcze często wojskowe drużyny na utrzymaniu monarchy. Z czasem ciężar służby wojskowej przeszedł na właścicieli ziemskich. Oni z kolei zaczęli przejmować funkcje lokalnych

urzędników państwowych. W państwie wczesnofeudalnym kościół odgrywał szczególnie dużą rolę. Kościół był podporządkowany państwu, był narzędziem w jego ręku, służył mu w kształtowaniu pojęć moralnych i zasad współżycia społecznego, w podnoszeniu kultury i umacnianiu ustroju feudalnego. W zamian za to kościół uzyskiwał olbrzymie korzyści materialne, zwłaszcza w formie

nadań ziemskich. Doprowadziło to do powstania możnej grupy feudałów duchownych. Kościołowi z czasem przestała odpowiadać ścisła zależność od monarchy. Panowie duchowni podjęli walkę nie tylko o uniezależnienie się od władzy świeckiej w zakresie spraw kościelnych, co jest zrozumiałe, lecz również o przywileje świeckie, majątkowe i polityczne.

3. Zasada patrymonialna i jej skutki prawne

Patrymonializm (łac. patrymonium - rodowy majątek, dziedzictwo; gr. patre - ojciec) - ustrój polityczny - odmiana patriarchatu - charakterystyczny dla monarchii wczesnofeudalnych i pierwotnych grup plemiennych polegający na tym, że, dziedziczny władca jest właścicielem całego państwa. Ustrój dominował w Europie i charakteryzował się brakiem prywaty, na rzecz właściciela(li). Państwo jako dziedziczna własność panującego rodu przechodziło z ojca na syna (lub synów)

Patrymonialna zasada władzy - wykształciła się w państwach germańskich po rozpadzie imperium rzymskiego oznaczała ona że państwo jest własnością prywatną (ojcowizna) Monarcha mógł dysponować państwem jak swoją własnością zarówno co do ziemi ( nadawanie prawa własności) jak i ludności w granicach zwyczajowego prawa.

Ziemie w czasach feudalnych były nadawane w ręce instytucji kościelnych i rycerskich.

Monarcha mógł także sprzedać część ziem z zachowaniem suwerenności.

Monarcha uważany był za władcę kraju co oznacza, że może postępować jak właściciel.

Z reguły jest to książe lecz czasami się koronuje.

Tytuł królewski podnosił znacznie autorytet władzy wewnątrz ale przede wszystkim na zewnątrz. Zakres władzy nie był zależny od koronacji. Koronacja była aktem prawnym i świeckim Zmieniała ona stosunki w prawie międzynarodowym. Koronowany miał tylko zwierzchnika w postaci Boga.

Zasada patrymonialna polegała na uznaniu państwa za dziedziczną własność (patrimonium) monarchy. W ten sposób przenoszono prywatno-prawne zasady dziedziczenia na stosunki publiczno-prawne. Władzę dziedziczyli synowie w linii prostej. Od dziedziczenia były wyłączone kobiety, synowie przeznaczeni do stanu duchownego oraz osoby, które popadły w niełaskę. Obok elementów prywatno-prawnych występowały elementy publiczno-prawne, np. wiec jako forma udziału ludności w sprawach publicznych i elekcjach władców. Elekcje odbywały się w obrębie jednej dynastii. Wykształciła się praktyka, zgodnie z którą możni mogli wybrać najzacniejszego i najgodniejszego władcę, ale nie mieli prawa przekazać państwa innej dynastii. Częstą praktyką był podział państwa pomiędzy wszystkich synów do dziedziczenia (Bolesław Chrobry wypędzając macochę i przyrodnich braci sprzeciwił się woli Mieszka I) lub wydzielanie dzielnic dla synów (Władysław Herman) albo rodzeństwa (Mieszko II).

Z zasadą patrymonialną wiązało się prawo książęce (ius ducale) obejmujące:

- władzę zwierzchnią

- prawo sądzenia ludności

- regalia

- prawo pobierania danin

- prawo żądania służebności

27. ARTYKULY HENRYKOWSKIE

PACTA CONVENTA

32. REMERMY Z LAT 1764-1768

Temat 33: Reformy sejmu rozbiorowego 1773-1775, Rada Nieustająca i Komisja Edukacji Narodowej, kształtowanie się pojęcia korpusu urzędniczego w XVIII wiecznej Polsce.

Wiek XVIII nie był radosnym okresem w naszej historii. Urządzenia demokracji szlacheckiej, oraz butność i samowola przedstawicieli tej klasy prowadziły kraj do upadku. Wykorzystały to bardzo chętnie mocarstwa ościenne, które krok po kroku zabierały polskie ziemie, doprowadzając do tego, że zniknęły one na 123 lata z map Europy. Jednak warto wspomnieć, że byli i tacy, którzy zauważyli potrzebę zmian. Wiek XVIII to przecież czas reform czasów stanisławowskich (1764-1795), uchwalenia Konstytucji 3 maja, powstania Komisji Edukacji Narodowej, czy bohaterstwo insurekcji kościuszkowskiej.

Sejm ekstraordynaryjny obradujący w Warszawie w latach 1773-1775 zwołany został przez rosyjskiego ambasadora. W 1773 roku zatwierdził rozbiór Polski, ale obradował jeszcze przez dwa lata i owocem jego prac było wiele reform. Miał charakter konfederacji co pozwoliło podejmować decyzje większością głosów. Powołano do życia Radę Nieustającą jako namiastkę późniejszego rządu, Komisję Edukacji Narodowej, która była pierwszym ministerstwem oświaty w Europie oraz ustalono liczbę wojska na 30 tysięcy, miało być one finansowane z podatków. W czasie obrad zatwierdzono oddanie Rosji ziem skonfiskowanych po rozwiązaniu przez papieża zakonu jezuitów oraz królewszczyzna Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Rada Nieustająca powoływania była przez sejm i liczyła 36 członków (18 senatorów i 18 posłów) na okres 2 lat. Przewodniczył jej król i w razie równości głosów, jego głos przeważał. Spośród członków rady wybierano jednego posła, który zostawał marszałkiem i w razie nieobecności króla przewodniczył w zgromadzeniu. Co dwa lata nowy sejm wybierał 24 członków rady. Pozostałych 12 miało zapewnić ciągłość trwania prac. Rada działała in pleno oraz w 5 departamentach resortowych:

Departamenty składały się z ośmiu członków pod przewodnictwem ministrów. Tylko departament Interesów Cudzoziemskich składał się z 4 osób i działał pod przewodnictwem króla.

Departament Wojny wpłynął na zwiększenie liczby wojska, choć nie udało się osiągnąć planowanych 30 tysięcy to uczynił wraz z kancelarią królewską dość wiele w sprawie werbunku (tzw wolny bęben ułatwiał rekrutację) i modernizacji armii. Wojsko miało charakter kadrowy.

Departament Sprawiedliwości uczynił wiele dla uporządkowania sądownictwa w szczególności przez przygotowanie decyzji Rady w zakresie przestrzegania i interpretacji obowiązującego prawa. Wydała ona drukiem parę tomów rezolucji wiążących organy państwowe. Była także sądem drugiej instancji w sprawach o korupcję sądów i w razie potrzeby występowała z wnioskiem do całej rady o zwołanie sądu sejmowego.

Uchwały w radzie zapadały absolutna większością głosów zarówno na plenach jak i w departamentach. Rezolucje (uchwały) podpisywał król, pierwszy rangą senator i marszałek. Sejm posiadał kontrolę nad radą, gdyż składała mu ona sprawozdania. Mógł też uchylać jej rezolucje jeśli uznał, że są niezgodne z prawem lub ingerują w kompetencje sejmu. Członków rady mógł także pociągnąć do odpowiedzialności i postawić przed sądem sejmowym. Ponieważ Rada Nieustająca była organem centralnym siłą rzeczy ingerowała w kompetencje królewskie. Stanisław August Poniatowski jednak chciał usprawnienia i umocnienia państwa dlatego też akceptował ten organ, nie oddał mu w pełni władzy wykonawczej i nie dał się z niego wyeliminować. Zasiadał w niej i dbał o sprawne funkcjonowanie. Rada Nieustająca przyniosła wiele dobrego Polsce, jednak przez to, że prowadziła swoją politykę w porozumieniu z ambasadą rosyjską patrioci nazywali ją „zdradą nieustającą” i w czasie reform sejmu czteroletniego została zniesiona.

Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym w Europie kolegialnym ministerstwem oświaty i chlubą polskiego oświecenia. Stanowisko komisji w systemie władz było inne niż pozostałych komisji, gdyż posiadała ona pewną autonomię. Nawiązywało to do dawnej zasady, że nadzór nad szkolnictwem jest prerogatywą królewską. Chciano ograniczyć jakiekolwiek naciski na ten organ dlatego w roku 1773 powołano wspólną dla Korony i Litwy Komisje Edukacyjną podporządkowaną utworzonemu dwa lata później rządowi centralnemu. Sejm jednak kontrolował jej sprawy finansowe oraz miał prawo wypowiadać się o ogólnych liniach programowych. Główna przyczyną jej powstania stał się fakt zlikwidowania przez papieża zakonu jezuitów, który do tej pory zajmował się kształceniem młodych szlachciców. Komisja wg ustawy miała zajmować się kształceniem „młodzi szlacheckiej” jednak szybko poddano pod jej zarząd akademię i szkoły publiczne. W praktyce wyłączono tylko Szkołę Rycerską oraz inne szkoły wojskowe. Pod zarządem Komisji znalazły się uniwersytet w Krakowie i Wilnie oraz wszystkie szkoły średnie. Organ ten dbał również o kształcenie kadry nauczycielskiej, dbał o szkoły wiejskie i miejskie, tzw parafialne oraz nadzorował pensje czyli szkoły dla dziewcząt. Ustalił jednolity program nauczania wskazujący wiele nowoczesnych treści zarówno w dziedzinie nauk społecznych jak i ścisłych. Programem i wydawaniem podręczników zajęło się Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych któremu przewodził ks. Grzegorz Piramowicz. Wydano tam łącznie 27 podręczników i pomocy szkolnych.

W Polsce stosunkowa dość późno w porównaniu z innymi krajami możemy mówić o kształtowaniu sie korpusu urzędniczego. Szlachta i wyższe duchowieństw od XIV wieku dzięki nadawanym im przywilejom powiększały zakres swojej władzy i obsadzały między sobą urzędy. Wedy do pochodzenia, a nie wiedza i umiejętności dawały władzę. Taki rodzaj postępowania zwykle prowadził do upadku. Oświecenie jak wiemy była to epoka, która hołdowała rozumowi. Dlatego też zaczęto zwracać uwagę na nieprawidłowe funkcjonowanie administracji publicznej, a co za tym idzie zrozumiano jak potrzebni są wykwalifikowani pracownicy. Urzędnicy byli to ludzie wykształceni, pochodzący zwykle z drobnej szlachty czy mieszczaństwa, którym praca na rzecz kraju dawała utrzymanie i możliwość awansu społecznego.

Cechy państwa absolutnego:

1) rozbudowa scentralizowanego aparatu państwowego (biurokracji)

2) rozbudowa armii (coraz częściej stałej i zawodowej, a nie pospolitego ruszenia lub zaciągów czynionych w zależności od potrzeby wojennej)

3) wzrost obciążeń podatkowych mieszkańców pokrywających koszty utrzymania biurokracji i armii

4) rozbudowany dwór monarszy

System rządów absolutnych w Cesarstwie Austriackim istniał od 1804. W odniesieniu do II poł. XVIII w. mówimy o absolutyzmie oświeconym. Pod wpływem idei oświecenia monarchowie, uważający się za pierwsze sługi państwa realizowali reformy administracyjne, edukacyjne i socjalne. Reformy te miały przynieść korzyść ludności ze wszystkich stanów i warstw społecznych. Wprowadzano je odgórnie, na zasadzie decyzji oświeconego władcy. System urzędów państwowych absolutnej Austrii oparty był przede wszystkim na zasadach centralizmu i biurokratyzmu, nie liczących się z odrębnościami narodowymi mieszkańców monarchii. W rękach cesarza pozostawała pełnia władzy państwowej, a społeczeństwo zostało faktycznie pozbawione udziału w jej sprawowaniu.

Reformy organów zarządu w monarchii habsburskiej dokonane w latach panowania Marii Teresy (1740-1780) i jej syna Józefa II (1765-1790) koncentrowały się na tworzeniu jednolitej administracji, centralistycznej i biurokratycznej, oddzielonej od sądownictwa- co w warunkach rozległych i zróżnicowanych części składowych państwa nabierało dodatkowego znaczenia.

Na ziemiach polskich przyłączonych do absolutnej monarchii austriackiej z godnie z traktatem z 18 września 1773 r. zniesiono dotychczasową administrację. Urzędowa nazwa tego terytorium brzmiała Królestwo Galicji i Lodomerii. Nabytki po 1795 r. określano jako Galicję Nową lub Zachodnią, przeciwstawiając je Galicji Starej (Wschodniej). Od 1803 obie stanowiły jedną jednostkę terytorialną, traktowaną identycznie jak kraje podległe panowaniu Habsburgów.

Sprawami administracji Galicji zajmowała się początkowo oddzielna Nadworna Kancelaria Galicyjska (1774-1776), później jej funkcje przejęła Zjednoczona Kancelaria Nadworna Czesko- Austriacka. Po III rozbiorze znów utworzono oddzielną kancelarię dla Galicji, ale w miarę stabilizowania się stosunków w 1806 r. zlikwidowano ją, przenosząc kompetencje do Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej. Oprócz tego urzędy galicyjskie podlegały w sprawach:

1) skarbowych- Nadwornej Izbie Skarbowej

2) szkolnych- Nadwornej Komisji Edukacyjnej

3) policyjnych- Ministerstwu Policji

Na czele Galicji stał gubernator urzędujący we Lwowie, powoływany i odwoływany przez cesarza. Jego głównym zadaniem było kierowanie życiem politycznym i administracją krajową, poza wydzielonymi resortami, jak np. Policja. Gubernator spełniał swoje obowiązki przy pomocy Gubernium podzielonego na departamenty. Merytoryczne decyzje podejmowało prezydium guberni, składające sie z:

-gubernatora

-prezydenta Gubernium

-szefa biura gubernialnego

-radcy dworu

Gubernatorzy Królestwa Galicji i Lodomerii, urzedujacy we Lwowie, aż do 1848 r. wyłącznie Austriacy (ostatnim z nich w latach 1847- 1848 był hr. Franz Stadion v Warthausen und Thannhausen).

Zasadnicze reformy administracyjne w miastach przeprowadzono w 1785r. Utworzono wtedy magistraty jako organy zarządu miejskiego podlegające cyrkułom oraz wydziały miejskie mające charakter wyborczy i kontrolny w sprawach finansowych. W skład każdego magistratu wchodzili:

-burmistrz (w większych miastach prezydent),

-odpowiednia liczba asesorów (rajców),

-syndyk i kasjer.

Strukturalnie magistrat dzielił sie na 3 senaty: cywilny, karny i administracyjny. Członków magistratu wybierał wydział na 4-letnia kadencję, a wybrani musieli znać język niemiecki oraz złożyć egzaminy ze znajomości prawa. Od 1805 wydziały zostały pozbawione praw wyborczych, a członkowie magistratu byli nominowani przez odpowiednie władze sądowe i administracyjne. Natomiast członkowie wydziału miejskiego pochodzili z pośrednich wyborów, dokonywanych wśród właścicieli nieruchomości miejskich i majstrów cechowych. Magistraty zeszły do roli najniższego szczebla administracji państwowej. Oddzielną jednostkę administracyjną tworzyły wieś lub grupa wsi zwana dominium. Zarządzający nim dziedzic posiadał kompetencje administracyjno- policyjne i sądowe. Podlegli mu byli mandatariusze (sprawy administracyjne) i justycjariusze (sądowe).

Na czele gromady wiejskiej stał wójt, nominowany przez pana, ale spośród 3 kandydatów wysuwanych przez gromadę. Działających z wójtem przysiężnych (od 2 do 12) wybierali sami chłopi na 3 lata. Do ich funkcji zaliczały się: czynności porządkowo-policyjne, zarząd majątkiem gromady, organizowanie różnych form samopomocy. Stanowili tez pomocnicze siły dla administracji dominialnej. Krytycznie oceniano funkcjonowanie austriackiej administracji rządowej na ziemiach polskich. Stan ten pogłębiało przewlekłe i wieloinstancyjne postępowanie administracyjne.

Skutkiem zlikwidowania dawnych instytucji samorządowych było powołanie w Galicji (1775) na wzór innych krajów monarchii, tzw. Sejmu Krajowego. Miał on charakter tzw. sejmu postulatowego, został sprowadzony do roli instytucji pozbawionej istotnego znaczenia. Jego głównym uprawnieniem było prawo przedstawiania próśb (postulatów) monarsze. Mógł także dokonywać szczególnego rozdziału (repartycji) podatku, z którego postulatem wystąpił cesarz. Składać się miał z 3 stanów: magnatów (łącznie z arcybiskupami, biskupami, infułatami obrządku katolickiego), szlachty i miast. Warunkiem udziału szlachty i niektórych duchownych było wnoszenie podatku (75zł), natomiast reprezentacja miejska została ograniczona do 2 przedstawicieli Lwowa. Obradom przewodniczył gubernator. Sejm powoływał ze swego grona Wydział Stanowy (stale funkcjonujący organ wykonawczy w składzie 6-osobowym pod przewodnictwem gubernatora, na 6 lat). Na podstawie nowej regulacji prawnej od 1817 r. Corocznie zbierał sie galicyjski sejm stanowy, który mógł również z własnej inicjatywy składać wnioski i opinie do cesarza.

W Austrii pełnia władzy ustawodawczej należała do cesarza. Mógł wykonywać ją osobiście i wówczas wydawane przez niego akty prawne były określane jako „bilety odręczne” bądź „najwyższe postanowienia”. Ponieważ nowy reżim mógł opierać się wyłącznie na prawie stanowionym, z upoważnienia Gubernium od 1772 zaczęło sie ukazywać półurzędowe wydawnictwo nazwane Zbiorem Pillera. Zawierało ono akty normatywne, drukowane w języku niemieckim i polskim, które Gubernium poleciło opublikować.

W okresie Wiosny Ludów , nastąpiło odgórne zniesienie poddaństwa oraz uwłaszczenie chłopów, od tego okresu datują się początki austriackiej monarchii konstytucyjnej. Najważniejszym skutkiem klęski militarnej w wojnie austriacko-francuskiej w 1859 r. Było załamanie się systemu rządów absolutnych w Cesarstwie Austriackim. Dyplom Październikowy z 1860 stanowi początek nowego ustroju.

24


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
HA ja na ARA cwiczenia 2010
ha
Materia�y do wyk�ad�w z ha�asu
iv rok - ryby - wejsciowka 2, Wapnowanie Ca nawozowe 95% CaCO3 200-400kg/ha lub Ca palone 85%CaO 500
Dla słabego kwasu HA, Towaroznawstwo SGGW, Rok I, Semestr I, Chemia nieorganiczna
Brecht?rtolt Vaterlandsliebe,?r Haß gegen Vaterländer
Obsluga elektromechanicznego ha Nieznany
HA
2011 KRYZA HA ok 20slid 27448 ppt
ha 317e
HA üAS I WIBRACJE W ÜRODOWISKU prom
ryby 2, Wapnowanie Ca nawozowe 95% CaCO3 200-400kg/ha lub Ca palone 85%CaO 500-600kg/ha wapnuje się
Akumulator do HANOMAG HA HA15 HA19
02 Zalecenia HA
ha
Bertolt Brecht Vaterlandsliebe,?r Haß gegen Vaterländer
HA AS, Inne
HA 2

więcej podobnych podstron