Przedstawiciele:
}ð Max Horkheimer,
}ð Teodor Adorno,
}ð Jq
rgen Habermas,
}ð Ivan Illich,
}ð Paolo Freire.
Jurgen Habermas
 W teorii krytycznej można znalez
ć cechy wspólne z
marksizmem a zwłaszcza neomarksizmem. Przeprowadzona
przez Marksa analiza walki klas o kontrolę nad środkami i
sposobami produkcji legła u podstaw teorii konfliktu, która
stanowi oÅ› teorii krytycznej.
Przedstawiciele teorii krytycznej
}ð zrywajÄ… z filozofiÄ… i ideologiÄ… marksistowskÄ…,
}ð analizujÄ… spoÅ‚eczeÅ„stwo współczesne.
W teorii krytycznej można jednak znalez
ć składniki marksizmu i
neomarksizmu:
}ð analiza walki klas,
}ð teoria konfliktu,
}ð krytyka kolonializmu,
}ð krytyka spoÅ‚eczeÅ„stwa konsumpcyjnego.
 Ivan ILLICH (1926-2002)
(austriacki myśliciel,
anarchizujÄ…cy)
 Społeczeństwo bez szkoły
(Deschooling Society)
(wyd. polskie 1971)
Illich przedstawia zacofanie
wielu społeczeństw Azji,
Ameryki Południowej i Afryki,
w których szkoła jest w nich
narzędziem polityki
neokolonialnej państw
Zachodu, przemocy i
grabieży.
 Paolo Freire (1921-1997)
}ð pedagogika polityki,
}ð pedagogika emancypacyjna
 Pedagogia uciśnionych
(Pedagogy of the Opressed)
}ð Edukacja jest warunkiem wyzwolenia,
}ð Trzeba edukować narody wyzyskiwane i
żyjące w nędzy.
}ð Koniec lat sześćdziesiÄ…tych XX
}ð bunt kulturowy i spoÅ‚eczny,
}ð wpÅ‚ynęły na spoÅ‚eczeÅ„stwo i
edukacjÄ™.
}ð Ruch na rzecz praw obywatelskich, ruch ekologiczny,
feministyczny, kontrkultura, ruch gejów i lesbijek oraz ruch
pacyfistyczny przyniosły krytykę amerykańskiej kultury,
społeczeństwa i edukacji.
}ð Główne kwestie podnoszone przez uczestników kulturalnych
póz
nych lat sześćdziesiątych, takie jak dyskryminacja rasowa,
klasowa czy płciowa, stanowią ważne wątki teorii krytycznej.
}ð Już na poczÄ…tku lat osiemdziesiÄ…tych utworzyÅ‚a siÄ™ opozycja
wobec tendencji kontestacyjnych (frakcja neokonserwatywna).
}ð Neokonserwatyzm, bÄ™dÄ…cy poÅ‚Ä…czeniem ekonomicznych teorii
właściwych klasycznemu liberalizmowi i religijnego
fundamentalizmu, domagała się wolnej konkurencji i
zniesienia mechanizmów regulacyjnych w gospodarce oraz
powrotu do fundamentalnych wartości i przywrócenia
edukacji elementarnej.
}ð Teoria krytyczna koncentruje siÄ™ na dwóch zwiÄ…zanych ze
sobÄ… elementach teorii edukacyjnej: krytyce i reformie.
}ð Funkcja krytyczna polega na zbadaniu kto - jaka klasa
sprawuje kontrolę nad instytucjami oświatowymi i procesem
wychowawczym oraz na ustaleniu celów i priorytetów
edukacyjnych.
Jq
rgen Habermas
Przedstawiciele teorii krytycznej zadają następujące pytania:
}ð Kto sprawuje kontrolÄ™ nad szkoÅ‚ami?
}ð Kto tworzy politykÄ™ oÅ›wiatowÄ…?
}ð Kto wytycza etyczne spoÅ‚eczne i ekonomiczne cele edukacji?
}ð Kto opracowuje program nauczania?
}ð Zwolennicy teorii krytycznej nie szukajÄ… odpowiedzi na te
pytania w sferze abstrakcji bÄ…dz
metafizyki, jak to czynili
przedstawiciele tradycyjnych kierunków w filozofii
wychowania.
}ð DowodzÄ… natomiast, że istotne problemy edukacyjne
wynikają z dążenia do zachowania władzy, która umożliwia
jednej zbiorowości sprawowanie kontroli nad drugą i
wymuszanie na niej posłuszeństwa.
}ð Grupy majÄ…ce ster rzÄ…dów w spoÅ‚eczeÅ„stwie dążą do
narzucenia swoich poglądów oświatowych, programu i metod
nauczania tym, którzy są pozbawieni przywilejów
ekonomicznych i politycznych.
Przedstawiciele teorii krytycznej
}ð twierdzÄ…, że w skali globalnej można podzielić
narody na dwie kategorie zaliczajÄ…c jedne do
korporacyjnych potęg, a inne do zacofanych
technologicznie i z tego względu wyzyskiwanych.
}ð nie ograniczajÄ… siÄ™ jednak tylko do krytyki, ale
opracowali również program edukacyjny i
oświatowy, którego realizacja umożliwi grupom
uciskanym przejęcie kontroli na swoim życiem i
przeznaczeniem.
}ð Zwolennicy teorii krytycznej, podobnie jak marksiÅ›ci, skupiajÄ…
się na dynamice konfliktów społecznoekonomicznych
występujących w polityce kulturze i edukacji.
}ð Teoria konfliktu gÅ‚osi, że klasy dominujÄ…ce wykorzystujÄ…
instytucje społeczne, takiej jak szkoły, po to, by
reprodukować stosunki społeczne oparte na wyzysku, które
ugruntowujÄ… ich uprzywilejowana pozycjÄ™.
}ð Klasy podporzÄ…dkowane jeÅ›li majÄ… Å›wiadomość swej sytuacji
mogą podjąć walkę przeciwko ciemiężcom, którzy je
wykorzystują i pozbawiają władzy. Przedstawiciele teorii
krytycznej staja po stronie klas podporzÄ…dkowanych,
uciskanych i zbiorowości. Są przekonani, że kształtując ich
świadomość daje się im do ręki broń, dzięki której mogą
walczyć o swoje prawa.
 Aby uzyskać wyobrażenie na temat tego co oznacza termin
 postmodernizm , należy wziąć pod uwagę zjawiska, które
wystąpiły u schyłku XX wieku i które mają wpływ na XXI
stulecie.
Należą do nich:
" Przejście w państwach zachodnich do gospodarki opartej na
przemyśle ciężkim do gospodarki, w której główna rolę
odgrywają gałęzie związane z technologią informacją,
" Likwidacja  żelaznej kurtyny i zakończenie zimnej wojny
miedzy Stanami Zjednoczonymi a ZwiÄ…zkiem Radzieckim,
" Krytyka i odrzucenie dawnego stylu życia i tradycyjnych
wartości w krajach Zachodu oraz pojawienie się nowych stylów
życia i nowych systemów wartości,
" Rozpad ustroju komunistycznego w ZwiÄ…zku Radzieckim i w
Europie wschodniej,
" Dojście do głosu fundamentalizmu religijnego w świecie
islamu, a także w społeczeństwach zachodnich,
" Burzliwa debata na temat legitymizacji władzy, zwłaszcza w
kontekście edukacji i szkolnictwa.
}ð Otwarte pozostaje pytanie, czy te zjawiska wyznaczajÄ… koniec
ery modernizmu i początek ery postmodernizmu, czy może
należą do okresu przejściowego, którego granic nie da się
jeszcze określić.
}ð Jednak wielu wybitnych teoretyków jest zdania, że żyjemy w
zupełnie nowej rzeczywistości historycznej i optuje za tym,
by nazwać ją postmodernizmem.
 Zwolennicy teorii krytycznej przeprowadzajÄ…
krytykę dwóch ideologii politycznych w USA
i na świecie:
}ð konserwatyzmu,
}ð liberalizmu.
 Rzecznicy teorii krytycznej występują przeciwko
następującym postulatom neokonserwatywnej
polityki edukacyjnej:
}ð uznania cywilizacji zachodniej za fundament
edukacji w USA,
}ð realizowania programu nauczania obejmujÄ…cego
edukację elementarną i kształcenie podstawowych
umiejętności,
}ð przywrócenia kontroli nad szkolnictwem po to, by
zwiększyć efektywność rynkową.
Rzecznicy teorii krytycznej uważają, że:
}ð szkoÅ‚y stanowiÄ… instrument polityki kulturowej i
przyczyniają się do pogłębiania konfliktu
społecznego,
}ð szkoÅ‚y byÅ‚y kontrolowane i wykorzystywane przez
grupy, które osiągnęły dominację ekonomiczną,
społeczną i polityczną,
}ð wiedza przekazywana dzieciom wywodzÄ…cym siÄ™ z
klas dominującym służy do utrwalania ich
nadrzędnej pozycji społecznej, politycznej i
kulturowej.
}ðmÅ‚odym ludziom pochodzÄ…cym z warstw
nieuprzywilejowanych, z reguły upośledzonych ekonomicznie i
pozbawionych zaplecza politycznego, wmawia się, że żyją w
społeczeństwie, którego instytucje ekonomiczne, społeczne i
polityczne funkcjonujÄ… bez zarzutu.
}ðPodrÄ™czniki i inne materiaÅ‚y do nauki, z których korzystajÄ…
uczniowie sÄ… konstruowane przez klasÄ™ dominujÄ…cÄ….
}ðSzkoÅ‚y nie peÅ‚niÄ… funkcji neutralnych instytucji akademickich,
ale stanowią Instrument walki politycznej, ponieważ jednych
wynoszą do władzy, a innym blokują do niej dostęp.
}ð zwolennicy teorii krytycznej dążą do zreformowania oÅ›wiaty, w
wyniku których szkoły staną się ośrodkami demokracji
publicznej.
W swoim projekcie reform rzecznicy stawiajÄ… przed
nauczycielami następujące zadania:
Działanie na rzecz reformy oświaty, która pozwoli
nauczycielom na sprawowanie kontroli nad edukacjÄ…,
Współpraca z innymi nauczycielami na rzecz poprawy jakości
nauczania,
Nawiązywanie kontaktów z rodzicami uczniów, czyli członkami
lokalnej społeczności,
Prowadzenie z uczniami dyskusji, polegajÄ…cych na krytycznej
analizie zagadnień politycznych, gospodarczych i kulturalnych
dotyczących społeczeństwa,
Działanie na rzecz podziału władzy w szkołach, czyli
doprowadzenie do zmniejszenia roli administratorów w
formułowaniu polityki edukacyjnej i przeniesienia części ich
uprawnień na nauczycieli, uczniów i członków społeczności,
Przekonywanie, że szkoła nie może ignorować takich
problemów, jak narkomania, ciąża nastolatek, analfabetyzm,
niedożywienie i nierówny dostęp do opieki zdrowotnej.
Zwolennicy teorii krytycznej:
}ð domagajÄ… siÄ™ takiego wychowania, które pielÄ™gnuje
różnorodność kulturową oraz uwzględnia rozmaite style
uczenia siÄ™.
}ðSÄ… zwolennikami edukacji wielokulturowej i podkreÅ›lajÄ…, że
uczniowie powinni zaczynać naukę od zbadania swoich
korzeni oraz zapoznania się z doświadczeniami ich rodzin i
społeczności.
}ð lansujÄ… koncepcje zróżnicowania kulturowego, która jest
sprzeczna głoszonym przez neokonserwatystów postulatem
oparcia programu nauczania na dorobku cywilizacji zachodniej.
}ðtwierdzÄ…, ze uwzglÄ™dnienie w programie nauczania dorobku
różnorodnych kultur oraz rozmaitych stylów uczenia się
przyczyni się do wzbogacania procesu kształcenia.
Program kształcenia można rozpatrywać w dwóch aspektach:
}ðjako jawny program nauczania, wyszczególniajÄ…cy umiejÄ™tnoÅ›ci
i treści przedmiotowe,
}ð jako ukryty program nauczania, który w sposób niewidoczny
kształtuje się podstawy etyczne, poglądy i zachowania.
Jawny program nauczania wykorzystywany przez dominujÄ…cÄ…
mniejszość do utrwalania jej przywileje narzuca on wszystkim
uczniom służebną wobec tej grupy konstrukcję wiedzy.
W programie jawnym priorytet majÄ…:
}ð poznawanie przez uczniów ich historii, jÄ™zyka i
kultury,
}ð analiza mechanizmów trwale obecnych w życiu
społeczeństwa, a zwłaszcza tych, które jednych
wynoszą do władzy, a drugim ograniczają do niej
dostęp.
Teorię krytyczną, która rozwinęła się na gruncie edukacyjnym
stosunkowo niedawno, łączy bliskie pokrewieństwo z:
}ð 1. pragmatyzmem i neopragmatyzmem,
}ð 2. rekonstrukcjonizmem spoÅ‚ecznym.
Idąc śladem pragmatystów, takich jak Peirce czy Dewey,
zwolennicy teorii krytycznej odrzucajÄ… uniwersalizm i
metafizykę idealistów i realistów.
Teoria krytyczna ma wielu przeciwników atakujących ją z
pozycji filozoficznych, ideologicznych i edukacyjnych.
Filozofowie idealistyczny i realistyczny, a także teoretycy
esencjalizmu i perenializmu zarzucają teorii krytycznej, że nie
jest ani krytykÄ…, ani nawet teoriÄ….
 Do ideologicznych przeciwników teorii krytycznej należą
miedzy innymi konserwatyści i neokonserwatyści.
Oskarżają oni rzeczników teorii krytycznej o to, że:
}ð odrzucajÄ… dorobek zachodniej cywilizacji,
}ð odcinajÄ… mÅ‚odych ludzi od ich kulturowych korzeni,
}ð lekceważą umiejÄ™tnoÅ›ci generatywne potrzebne do
efektywnego funkcjonowania w zbiorowości,
}ð wychowujÄ… niekompetentne spoÅ‚eczeÅ„stwo.
Teoria krytyczna miała i ma duży wpływ na współczesne teorie
wychowania i edukacji.
Zwolennicy tego kierunku:
}ð analizujÄ… instytucje i sytuacje edukacyjne,
}ð uważajÄ… szkoÅ‚y, program ksztaÅ‚cenia, nauczanie i uczenie siÄ™
za instytucje i aktywności, które odgrywają ważną rolę
polityczną, ekonomiczną, społeczną i edukacyjną.
}ð Gutek G. L., Filozofia dla pedagogów, GdaÅ„sk 2007.
}ð Åšliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005.