Szkoła Policji w Katowicach
Zakład Służby Kryminalnej
Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego
Zasady procesowe
Opracowanie:
nadkom. mgr Piotr Górnik
Zakład Służby Kryminalnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2007
S
P
A
O
A

L
O
I
C
K
J
Z
I
2
3
SPIS TREŚCI
Wstęp 5
Rozdział I
Zagadnienia wstępne dotyczące zasad prawa karnego procesowego
ż 1. Znaczenie i pojęcie zasad procesu karnego 7
ż 2. System zasad 9
Rozdział II
Zasady ustrojowo-organizacyjne prawa karnego procesowego
ż 1. Zasada prawa do sądu 12
ż 2. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym 13
ż 3. Zasada niezawisłości sędziowskiej 15
ż 4. Zasada kolegialności sędziowskiej 17
ż 5. Zasada bezstronności 18
Rozdział III
Zasady dynamiczne (ściśle procesowe)
A. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego
ż 1. Zasada oficjalności (ścigania z urzędu) 20
ż 2. Zasada legalizmu 22
ż 3. Zasada skargowości 25
B. Zasady dotyczące postępowania dowodowego
ż 1. Zasada prawdy 26
ż 2. Zasada bezpośredniości 27
ż 3. Zasada koncentracji materiału dowodowego 29
ż 4. Zasada swobodnej oceny dowodów 30
C. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu
ż 1. Zasada kontradyktoryjności 31
ż 2. Zasada jawności 33
ż 3. Zasada rzetelnego procesu 36
ż 4. Zasada ustności 37
ż 5. Zasada kontroli 38
D. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie
ż 1. Zasada domniemania niewinności oskarżonego 40
ż 2. Zasada prawa do obrony oskarżonego 42
Wykaz ważniejszych skrótów 45
Bibliografia 47
4
5
WST
P
W wielu dyscyplinach prawa, w tym również w prawie karnym procesowym,
występuje konstrukcja zasad. Jak wiadomo proces karny mówi nam o przewidzianym przez
prawo zachowaniu organów państwowych jak i pozostałych uczestników, które zmierza do
wykrycia i ustalenia czynu przestępczego i jego sprawcy, wymierzenia mu kary albo
zastosowania innego środka lub do uniewinnienia oskarżonego.
Policjanci w trakcie wykonywania czynności procesowych muszą przestrzegać zasad
obowiązujących w prawie karnym procesowym. W związku z tym poznanie przez nich zasad
procesu, które określają wzorce danego przedmiotu unormowania, pozwoli na prawidłowy
przebieg procesu karnego.
W literaturze procesu karnego występuje znaczne zróżnicowanie co do liczby
wyodrębnionych zasad. Dlatego też, opracowując skrypt oparłem się przede wszystkim na
zasadach wyodrębnionych przez prof. zw. dra hab. Kazimierza Marszała, prof. zw. dra hab.
Stanisława Stachowiaka i prof. dra hab. Kazimierza Zgryzka. W pracy korzystałem
z literatury najnowszej jak również ze starszych opracowań przedstawicieli nauki prawnej
w Polsce, a także z komentarzy, orzecznictwa sądów oraz glos autorytetów prawa karnego.
Mam nadzieję, że opanowanie i zrozumienie zasad procesu karnego pozwoli
policjantom na wykonywanie czynności w sposób pozwalający zapewnić prawidłowy
przebieg procesu karnego.
Pracę oparto o stan prawny na dzień 4 grudnia 2007 r.
6
7
ROZDZIAA
I
Zagadnienia wstępne dotyczące zasad prawa karnego procesowego
ż 1. Znaczenie i pojęcie zasad procesu karnego
Prawo karne jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie.
W całokształcie norm prawa karnego wyróżniamy prawo karne materialne, prawo karne
procesowe i prawo karne wykonawcze. Prawo karne procesowe jest zespołem norm prawnych
regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa. Dlatego też również w procesie
karnym, jak i w innych dyscyplinach prawa, występuje konstrukcja zasad.1 Ma ona
szczególne znaczenie w prawie procesowym i znajduje to uzasadnienie w historii.
Najczęściej, w przeszłości, łączyły się one z różnego rodzaju postulatami, które były uważane
za najistotniejsze, np. w okresie rewolucji francuskiej zasadą naczelną była zasada
skargowości.2
Na ważność zasad wskazują walory naukowe ich konstrukcji, które uzasadniają rolę,
jaką mają do spełnienia obecnie. Zasady pozwalają na uporządkowanie instytucji prawnych,
jak również na porównywanie systemów procesowych. Ponadto usprawniają proces
dydaktyczny porządkując i przedstawiając je w sposób skondensowany. Jednocześnie należy
stwierdzić, że za konstruowaniem zasad przemawiają względy praktyczne, ponieważ
pozwalają na formułowanie określonych dyrektyw interpretacyjnych, jak i umożliwiają
zapełnienie luk konstrukcyjnych.3
Pojęcie zasady procesowej nie jest jednoznaczne i określa się jako naczelne zasady,
podstawowe zasady, dominujące zasady, ogólnoprawne zasady itd.
W procesie karnym spotykamy się z rozumieniem zasady w dwojakim znaczeniu,
czyli zasady w sensie abstrakcyjnym i zasady w sensie konkretnym.4 Poprzez znaczenie
zasady w sensie abstrakcyjnym rozumiemy je jako określone wzorce kierowane pod adresem
ustawodawcy przez przedstawicieli nauki lub inne środki opiniotwórcze. Zasady te nie są
związane z danym systemem prawa karnego procesowego i dlatego też nie można mówić
o ich naruszeniu w praktyce ponieważ one nie obowiązują. Mają one jednak ważne znaczenie
przy tworzeniu aktów prawnych z zakresu prawa karnego procesowego, gdyż wyznaczają
1
A. Marek, Prawo karne, wyd. VII, Warszawa 2006, s. 5-7.
2
Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 41; R. Kmiecik, E. Skrętowicz,
Proces karny. Cześć ogólna, wyd. V, Zakamycze 2006, s. 68.
3
Por. Tamże, s. 41-42.
4
Por. Tamże, s. 42-43.
8
kierunek działań prawodawczych, ponadto ukierunkowują proces interpretacji prawa, jak
również wskazują kierunki stosowania prawa.5
Natomiast zasady w sensie konkretnym są to dyrektywy wynikające z określonego
systemu prawa karnego procesowego i mają moc obowiązującą, a więc muszą być
respektowane w toku stosowania prawa. Dlatego też organy procesowe lub inni uczestnicy
procesu muszą stosować się do zasad w sensie konkretnym, ponieważ ich naruszenie
wywołuje konkretne sankcje określone w przepisach prawa karnego procesowego. Zasady te
wynikają z obowiązujących przepisów lub są wyinterpretowane z zespołu norm.
Należy zauważyć, że w literaturze nie ma jednolitości w zakresie wskazania kryteriów
pozwalających na wyróżnienie tych norm prawnych, które można zaliczyć do zasad prawa
karnego procesowego. Dlatego też, w zależności od tego jakie autor uznaje wartości i ich
hierarchię, takie zasady wyróżnia. Z tego powodu w literaturze spotkać się można z ich
rozmaitością i różnorodnością. Zasady są rozumiane m.in. jako charakterystyczne cechy
danego procesu, które odróżniają go od innej formacji społeczno-politycznej i gospodarczej,
jako idee poglądów prawnych lub też jako normy systemu prawa, które posiadają charakter
zasadniczy.6
Mając na uwadze rozumienie zasady jako normy posiadającej charakter zasadniczy
możemy wyróżnić następujące kryterium:
1. kryterium hierarchicznej nadrzędności norm, zgodnie z którym charakter normy
wynika z jej usytuowania w hierarchii i zasadniczy charakter mają normy
konstytucyjne,
2. kryterium nadrzędności treściowej danej normy w stosunku do innych, czyli będzie to
norma będąca uzasadnieniem dla całej grupy norm,
3. kryterium szczególnej roli spełnianej przez daną normę w ramach konstrukcji pewnej
instytucji,
4. kryterium doniosłości społecznej danej normy.7
Możemy więc stwierdzić, że zasady prawa karnego procesowego stanowią wzorce
ukształtowania określonego przedmiotu unormowania i mogą być one postulowane lub
odtworzone. Wzorce postulowane są skierowane do ustawodawcy i nie mają odchyleń od
reguły, natomiast wzorce odtworzone to sposób ukształtowania danej instytucji
w systemie prawa karnego procesowego.
5
Por. Z. Salomonowicz, Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2000, s. 137.
6
Por. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996, s. 92-93.
7
Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 43-44.
9
Na podstawie powyższych kryteriów przez zasady należy rozumieć normy prawne
wypowiadające idee będące wyrazem panujących poglądów ideologiczno-
spolecznych, które na przestrzeni rozwoju historycznego prawa procesowego ulegały
zmianom, stanowiąc podstawowe cechy (założenia), kształtujące dany model procesu
karnego.8
Zasady prawne we współczesnym procesie karnym mają bardzo często alternatywne
ujęcia stąd wyróżniamy zasady przeciwstawne, tzn. dana zasada dopuszcza istnienie
wyjątków na rzecz zasady przeciwstawnej. Wyjątki te są dopuszczalne tylko w zakresie,
w jakim je ustawa wyraz
nie przewiduje, np. procedura karna jest oparta na zasadzie
prawdy, jednakże niektóre przepisy ograniczają realizację tej zasady.9
Zasady dzielimy na skodyfikowane i na nieskodyfikowane. Pierwsze z nich to zasady,
które są sformułowane w osobnych przepisach, natomiast drugie są wyinterpretowane
z grupy przepisów.
ż 2. System zasad
Zasady prawa karnego procesowego pozostają ze sobą we współzależności tworząc
system zasad. Z uwagi na różne kryteria służące do wyróżniania zasad, ich system nie jest
przedstawiany w sposób jednolity. W literaturze występuje znaczne zróżnicowanie co do ich
liczby. Wynika to m.in. z ujmowania zasad w sposób syntetyczny lub analityczny. Gdy
wszystkie składniki normy prawnej i jej następstwa skupiają się w jednej zasadzie mówimy
o zasadzie ujmowanej w sposób syntetyczny, a gdy składniki normy i jej następstwa traktuje
się jako samodzielne zasady mówimy o zasadzie ujmowanej w sposób analityczny.
W pracy tej przyjęto kryterium ogólności, zgodnie z którym wyróżniamy naczelne
zasady pierwszego stopnia i naczelne zasady drugiego stopnia. Dokonując kwalifikacji
możemy je podzielić na zasady ogólnoprawne i zasady procesu karnego. Zasady
ogólnoprawne to zasady odnoszące się do wszystkich dyscyplin prawniczych, np. zasada
humanitaryzmu, natomiast zasady procesu karnego odnoszą się wyłącznie do tej gałęzi prawa.
Zasady prawa karnego procesowego możemy podzielić na zasady ustrojowo-
organizacyjne oraz zasady dynamiczne, czyli ściśle procesowe. W dalszej części pracy
zostaną omówione zasady dotyczące prawa karnego procesowego.
8
Tamże, s. 45.
9
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny część ogólna, Zakamycze 2006, s. 70.
10
Zasady prawa karnego
procesowego
Zasady ogólnoprawne Zasady procesu karnego
Zasady ustrojowo - Zasady dynamiczne
organizacyjne (ściśle procesowe)
Rys. 1  Podział zasad prawa karnego procesowego wg K. Marszała.10
Do zasad ustrojowo-organizacyjnych zaliczamy:
Zasady ustrojowo -
organizacyjne
Zasada
Zasada
Zasada udziału Zasada Zasada
bezstronności
prawa do czynnika niezawisłości kolegialności
sądu społecznego sędziowskiej sądu
w procesie
karnym
Rys. 2  Podział zasad ustrojowo-organizacyjnych wg K. Marszała.11
10
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 47.
11
Tamże, s. 47.
11
Zasady dynamiczne podzielono według kryterium funkcjonalności, wyróżniając
następujące grupy:
Zasady dynamiczne
Zasady Zasady Zasady Zasady
związane z dotyczące dotyczące dotyczące
wszczęciem postępowania formy i sytuacji
procesu dowodowego sposobu prawnej
karnego prowadzenia oskarżonego
postępowania w procesie
Zasada
Zasada Zasada Zasada
kontradyktoryjności
oficjalności prawdy domniemania
niewinności
Zasada prawa
Zasada Zasada Zasada
do obrony
legalizmu bezpośredniości jawności
Zasada koncentracji
Zasada Zasada
materiału
skargowości rzetelnego
dowodowego
procesu
Zasada Zasada
swobodnej ustności
oceny dowodów
Zasada
kontroli
Rys. 2  Podział zasad ustrojowo-organizacyjnych wg K. Marszała.12
12
Tamże, s. 47.
12
ROZDZIAA
II
Zasady ustrojowo-organizacyjne prawa karnego procesowego
ż 1. Zasada prawa do sądu
Zasada prawa do sądu zaliczana jest do zasad ustrojowo-organizacyjnych prawa
karnego procesowego i wynika z Konstytucji RP oraz prawa międzynarodowego. Oznacza
prawo jednostki do dostępu do sądu, jak i rozpoznanie sprawy przez właściwy, niezależny
i bezstronny sąd ustanowiony przez ustawę. Zasada ta dotyczy postępowania sądowego, a nie
dotyczy postępowania przygotowawczego.
Konstytucja RP zawiera przepisy w zakresie prawa do sądu. Zgodnie z art. 45 ust. 1
 Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej
zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd, natomiast art. 77 ust. 2
mówi, że  Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych
wolności lub praw.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności  Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy
w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy
rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności
każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Natomiast z art. 14 ust.
1 Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych wynika, że  Każdy ma prawo
do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny
i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia
przeciw niemu w sprawach karnych bądz
co do jego praw i obowiązków w sprawach
cywilnych .
Na podstawie wymienionych przepisów możemy stwierdzić, że do rozstrzygnięcia
sprawy jednostki organ musi odpowiadać nw. kryteriom:
- niezawisły, a więc niezależny zarówno od władzy wykonawczej jak i od stron
postępowania. Niezależność od władzy wynika z art. 173 Konstytucji, który mówi,
że  Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz.
- bezstronny czyli nie może identyfikować się z interesami tylko jednej strony procesowej,
- złożony z sędziów, którzy nie mogą być odwoływani przez organ nominujący w każdej
chwili,
13
- muszą istnieć gwarancje praworządności postępowania,
- sąd musi być ustanowiony przez ustawę. Zgodnie z art. 175 Konstytucji RP  Wymiar
sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne,
sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd wyjątkowy lub tryb doraz
ny może być
ustanowiony tylko na czas wojny. 13
ż 2. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym
Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym zaliczana jest do zasad
ustrojowo-organizacyjnych prawa karnego procesowego. Zgodnie z art. 182 Konstytucji RP
 Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa. . Zasada ta
ponadto jest skodyfikowana w art. 3 kpk, w myśl którego  W granicach określonych
w ustawie postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego .
Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym nakazuje rozstrzyganie
indywidualnych spraw obywateli z udziałem przedstawicieli społeczeństwa. W procesie
udział czynnika społecznego może występować w:
- udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny,
- składzie organu wydającego rozstrzygnięcie,
- dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw.14
Udział w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny jest realizowany
poprzez instytucję przedstawiciela społecznego i mowa o nim w art. 90-91 kpk. Zadaniem
przedstawiciela społecznego, zgodnie z art. 90ż1 kpk, jest obrona interesu społecznego lub
ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi organizacji społecznej,
której jest przedstawicielem, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
Przedstawiciel społeczny może działać jedynie w postępowaniu sądowym, a więc nie może
działać w postępowaniu przygotowawczym. Zgłaszany jest przez organizację społeczną, a sąd
dopuszcza przedstawiciela społecznego, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości.
Po dopuszczeniu do udziału w procesie przedstawiciel społeczny może uczestniczyć
w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie.
Inna forma udziału czynnika społecznego w procesie karnym realizowana jest przez
uczestnictwo w składzie organu wydającego rozstrzygnięcie. Zgodnie z art. 4 u.s.p.
 W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo
13
Tamże, s. 49-50.
14
Tamże, s. 52.
14
ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji, chyba że ustawy
stanowią inaczej. Mając na uwadze to, że przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe
prawa z sędziami, a więc stają się oni sędziami prawa i faktu, nie każdy może zostać
ławnikiem. Może nim zostać, zgodnie z art.158 u.s.p., osoba która:
- posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
- jest nieskazitelnego charakteru,
- ukończyła 30 lat,
- jest zatrudniona lub zamieszkuje w miejscu kandydowania co najmniej od roku,
- nie przekroczyła 70 lat,
- jest zdolna, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków ławnika,
- posiada co najmniej wykształcenie średnie.
Poza spełnieniem powyższych warunków przepisy przewidują sytuacje, kiedy osoba nie
może zostać ławnikiem. Nie mogą ławnikami zostać:
- osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze,
- osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania
sprawy na drogę postępowania sądowego,
- funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem
przestępstw i wykroczeń,
- adwokaci i aplikanci adwokaccy,
- radcy prawni i aplikanci radcowscy,
- duchowni,
- żołnierze w czynnej służbie wojskowej,
- funkcjonariusze Służby Więziennej,
- radni gminy, której rada dokonuje wyboru ławników.
Ponadto, zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie można być ławnikiem jednocześnie
w więcej niż jednym sądzie.
A
awników do sądów okręgowych oraz do sądów rejonowych wybierają rady gmin,
których obszar jest objęty właściwością tych sądów - w głosowaniu tajnym. Kadencja
ławników sądów okręgowych i rejonowych trwa cztery lata kalendarzowe następujące po
roku, w którym dokonano wyborów, jednak mandat ławnika wybranego dodatkowo wygasa
z upływem kadencji ogółu ławników. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin
prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje związkowe, organizacje pracodawców oraz inne
organizacje zarejestrowane na podstawie przepisów prawa, z wyłączeniem partii
15
politycznych, oraz co najmniej dwudziestu pięciu obywateli mających czynne prawo
wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie.
A
awnicy biorą udział w składach sądu wraz z sędziami zawodowymi. Zgodnie
z art. 28 kpk w sprawach o zbrodnie na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego
sędziego i dwóch ławników. Jedynie ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd
pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów. Natomiast
w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia
wolności, sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników.
Ostatnią z form udziału czynnika społecznego w procesie karnym, jaką jest dostęp
obywateli do odbywanych publicznie rozpraw, omówiono niżej w ramach zasady jawności.
Należy stwierdzić, że udział czynnika społecznego w procesie karnym z jednej strony
zwiększa demokratyzm postępowania, natomiast z drugiej strony może wyniknąć brak
należytego przygotowania zawodowego u tych osób.
ż 3. Zasada niezawisłości sędziowskiej
Zasada niezawisłości sędziowskiej jest jedną z zasad ustrojowo-organizacyjnych
prawa karnego procesowego i unormowanie jej znajdziemy w Konstytucji RP. Zgodnie z art.
178 ust. 1 Konstytucji RP  sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli
i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom . Zasadę tę znajdziemy ponadto w art. 195 ust. 1
Konstytucji RP w odniesieniu do sędziów Trybunału Konstytucyjnego ( Sędziowie
Trybunału Konstytucyjnego w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko
Konstytucji ), oraz w art. 199 ust. 3 Konstytucji RP w odniesieniu do sędziów Trybunału
Stanu ( Członkowie Trybunału Stanu w sprawowaniu funkcji sędziego Trybunału Stanu są
niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom ). Należy zaznaczyć, że niezawisłość
nie jest wyłącznym atrybutem sędziego. Przysługuje ona ponadto asesorom sądowym zgodnie
z art. 135 ż 2 u.s.p. ( w zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko
Konstytucji oraz ustawom ) i ławnikom zgodnie z art. 169 ż 1 u.s.p. ( w zakresie orzekania
ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom ).
Zasada ta oznacza, że sędziowie w sprawowaniu swego urzędu orzekają na podstawie
Konstytucji RP, ustaw oraz swojego wewnętrznego przekonania. Nikt nie może wpływać na
sędziego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości poza ustawodawcą. Mając powyższe na
uwadze można stwierdzić, że sędziego nie wiążą instrukcje i wytyczne wydawane przez
organy państwowe, natomiast stosuje przepisy wykonawcze, jeżeli są zgodne z ustawami.
16
Dzięki tej zasadzie sędziowie posiadają autonomię w sprawowaniu swej funkcji, a granice
niezawisłości wytycza obowiązujące prawo oraz sumienie sędziego. Należy zaznaczyć, że
zasadą tą objęte są czynności w zakresie jurysdykcji, natomiast nie są w zakresie
administracji sądowej.
Niezawisłość sędziowska oznacza:
- zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpoznania
sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać;
- niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących zarówno
faktycznego, jak i prawnego stanu sądzonej sprawy;
- niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania, jak
i orzeczenia kończącego postępowanie;
- brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wydane zgodnie
z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i na podstawie przepisów
ustawy.15
W sprawowaniu swej władzy sędziego nie wiążą rozstrzygnięcia innych sądów poza
wyjątkami wynikającymi z przepisów prawnych. Zaliczamy do nich następujące
uregulowania:
- zgodnie z art. 8 kpk sąd karny samodzielnie rozstrzyga zagadnienia faktyczne i prawne
i nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu, jednakże rozstrzygnięcia
kształtujące prawo lub stosunek prawny są dla sądu wiążące;
- zgodnie z art. 441 kpk w przypadku przekazania przez sąd odwoławczy zagadnienia do
rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy jego uchwała jest w danej sprawie wiążąca,
- zgodnie z art. 442 kpk sąd, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania,
orzeka w granicach, w jakich nastąpiło przekazanie. Ponadto zapatrywania prawne
i wskazania sądu odwoławczego co do dalszego postępowania są wiążące dla sądu,
któremu sprawę przekazano do ponownego rozpoznania;
- zgodnie z art. 60 i 61 u.SN uchwały Sądu Najwyższego stanowiące zasadę prawną są
wiążące dla sądu.
W celu realizacji tej zasady przewidziane są przez prawo gwarancje niezawisłości
sędziowskiej, wśród której wyróżniamy gwarancje ustrojowe i gwarancje procesowe.
Do pierwszej grupy gwarancji zaliczamy:
15
Tamże, s. 55.
17
- odpowiedni poziom etyczno-moralny, a więc wymaganie od kandydatów na sędziego
nieskazitelnego charakteru,
- odpowiednie przygotowanie zawodowe, pozwalające na samodzielne prowadzenie
procesu karnego i rozstrzyganie kwestii nasuwających się w toku postępowania,
- stałość zawodu sędziowskiego, aby sędzia nie rozpoznawał spraw pod presją obawy
o swoją przyszłość zawodową,
- niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem, aby nie można było wpływać na
sędziego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu,
- materialną niezależność sędziego,
- immunitet sędziowski, zapewniający niepociąganie go do odpowiedzialności karnej bez
zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego oraz zapewniający odpowiedzialność za
przewinienie służbowe i uchybienia godności urzędu sędziowskiego wyłącznie na drodze
dyscyplinarnej,
- samorządność sędziowską, aby o obsadzie sędziego i o awansowaniu oraz o piastowaniu
funkcji decydowała społeczność sędziowska, biorąca pod uwagę przede wszystkim jego
umiejętności zawodowe.16
Do drugiej grupy gwarancji niezawisłości sędziowskiej zaliczamy:
- samodzielność jurysdykcyjną,
- instytucję wyłączenia sędziego,
- tajność narady i głosowania,
- kolegialność orzekania,
- jawność rozpraw.17
ż 4. Zasada kolegialności sędziowskiej
Zgodnie z zasadą kolegialności sędziowskiej rozstrzygnięcia powinny być wydawane
kolegialnie. W procesie karnym spotykamy się z wyjątkami od tej zasady, kiedy to
rozstrzygnięcia wydawane są przez jednoosobowy skład sądu. Kolegialność sędziowska
odnosi się jedynie do sądów.
Zasada kolegialności sędziowskiej została unormowana w kodeksie postępowania
karnego. Zgodnie z art. 28 ż 2-4 kpk w sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego
sędziego i dwóch ławników, a gdy sprawa charakteryzuje się szczególną zawiłością sąd
16
Tamże, s. 56.
17
R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 153.
18
pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów.
W sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia
wolności sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników.
Natomiast zgodnie z art. 29 kpk na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej sąd orzeka
w składzie trzech sędziów poza apelacją lub kasacją od wyroku orzekającego karę
dożywotniego pozbawienia wolności, kiedy to sąd rozpoznaje w składzie pięciu sędziów.
Zasada kolegialności wyrażona jest również w art. 30 kpk, zgodnie z którym na posiedzeniu,
sąd apelacyjny i Sąd Najwyższy orzeka w składzie trzech sędziów, a sąd odwoławczy na
posiedzeniu orzeka w składzie trzech sędziów.
Wyjątki od zasady umiejscowione są m.in. w:
- art. 28 ż 1 kpk - na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego i w takiej
sytuacji ma prawa i obowiązki przewodniczącego,
- art. 30 ż 1 kpk- na posiedzeniu sąd rejonowy i sąd okręgowy orzeka jednoosobowo,
- art. 476 ż 1 kpk - w postępowaniu uproszczonym co do zasady sąd rozpoznaje sprawę
jednoosobowo i wówczas ma on prawa i obowiązki przewodniczącego,
- art. 517b ż 11 kpk  w postępowaniu przyśpieszonym sąd rejonowy rozpoznaje sprawę
jednoosobowo, a w postępowaniu odwoławczym prezes sądu okręgowego może zarządzić
rozpoznanie sprawy jednoosobowo, jeżeli jest to uzasadnione szczególnymi okolicznościami.
W takim przypadku sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego.
Kolegialność sądu pozwala na wszechstronniejsze rozpoznanie sprawy, mniejsze
prawdopodobieństwo niedokładności lub błędów, zwiększa jego niezawisłość jak i autorytet.
ż 5. Zasada bezstronności
Zasada bezstronności zaliczana jest do zasad ustrojowo-organizacyjnych prawa karnego
procesowego i wynika z Konstytucji RP oraz prawa międzynarodowego.
Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego
rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny
i niezawisły sąd.
Natomiast zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności każdy ma prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły
i bezstronny sąd. Obowiązek ten ponadto wynika z art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu
praw obywatelskich i politycznych, zgodnie z którym każdy ma prawo do sprawiedliwego
i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd.
19
Zasada bezstronności oznacza obowiązek zachowania bezstronnego w stosunku do
sprawy i uczestników procesu. Zasada ta dotyczy zarówno sędziów, jak i innych organów
państwowych występujących w postępowaniu.
Bezstronność wymiaru sprawiedliwości jest podstawowym warunkiem właściwego jego
funkcjonowania. W procesie karnym gwarancją bezstronności jest instytucja wyłączenia
sędziego. Ma ona zastosowanie wówczas, gdy sytuacja sędziego w danej, konkretnej sprawie
utrudnia realizację omawianej zasady.
Instytucja wyłączenia sędziego spełnia trzy zasadnicze funkcje:
- zapewnia bezstronność orzekania,
- utwierdza zaufanie społeczne do bezstronności sądu,
- pozwala na eliminacje konfliktów w sumieniu sędziego.18
Kodeks postępowania karnego wyróżnia dwie formy wyłączenia sędziego:
1) z mocy prawa, gdy zaistnieje okoliczność określona w art. 40 kpk, tj. jeżeli:
a) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
b) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub
przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych
osób,
c) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia
pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt ww. albo jest związany
z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
d) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był
przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
e) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel
ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
f) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
g) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,
h) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,
i) prowadził mediację,
j) wydał orzeczenie objęte wnioskiem o wznowienie lub zaskarżone w trybie kasacji.
Wymienione powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa,
wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.
18
Tamże, s. 155.
20
2) wyłączenie na wniosek w przypadku zaistnienia okoliczności określonych w art. 41 kpk:
Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać
uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.
Wyłączenie sędziego następuje na żądanie sędziego, z urzędu albo na wniosek strony.
Przepisy dotyczące wyłączenia sędziego, zgodnie z art. 44 kpk, dotyczą ławników. Ponadto
okoliczności wyłączające sędziego z mocy prawa określone w pkt. a) - d), f) oraz i), a także
wyłączające na wniosek, zgodnie z art. 47 kpk odnoszą się do prokuratora, innych osób
prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych.
Jednocześnie osoby te ulegają wyłączeniu, jeżeli brały udział w sprawie jako obrońca,
pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony.
Odniesienie do zasady bezstronności znajdujemy również w art. 4 kpk, zgodnie, z którym
organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności
przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.
ROZDZIAA
III
Zasady dynamiczne (ściśle procesowe)
A. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego
ż 1 Zasada oficjalności (ścigania z urzędu)
Zasada oficjalności jest normą ogólną mającą na celu realizację interesu
ogólnospołecznego. Zgodnie z nią wszczęcie, a następnie kontynuowanie postępowania
karnego w sprawie o przestępstwo nie wymaga inicjatywy, jak również współdziałania ze
strony pokrzywdzonego. Czynności te wykonywane są przez organy państwa niezależnie od
woli lub zachowania się osoby pokrzywdzonej. Ściganie odbywa się nawet wbrew woli
pokrzywdzonego.19 Organami państwowymi najczęściej wykonującymi czynności związane
ze ściganiem przestępstw są prokurator lub Policja. Czynności te rozpoczynają się z własnej
inicjatywy organów procesowych, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia
przestępstwa, o czym mowa w art. 303 kpk20. Ponadto, zgodnie z art. 9 kpk, organy
19
Por. J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2005, s. 7.
20
Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 60.
21
procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że muszą być
spełnione określone przez przepisy warunki. Organ procesowy w przypadku uzyskania
informacji o przestępstwie ma obowiązek ścigania z urzędu i nie może uzależnić ścigania od
złożenia zawiadomienia o przestępstwie przez pokrzywdzonego. Ściganie przestępstw
w oparciu o zasadę oficjalności nazywamy również trybem publicznoskargowym.
Zasada oficjalności ma pewne ograniczenia. Występują one wtedy, gdy ściganie
przestępstw z urzędu jest uzależnione od spełnienia przewidzianego przepisami warunku.
Możemy wyróżnić dwie grupy warunków:
1) zgodnie z art. 13 kpk wymóg uzyskania zezwolenia władzy tj. właściwego organu
państwowego, jeżeli ściganie uzależnione jest od jego uzyskania, np. w przypadku gdy
osoba, przeciwko której ma się toczyć postępowanie jest objęta immunitetem
prokuratorskim, organem zezwalającym na ściganie jest sąd dyscyplinarny.
2) zgodnie z art. 12 kpk wymóg uzyskania od osoby uprawnionej wniosku o ściganie
w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek. Jest to uprawnienie, w związku
z czym osoba ma prawo wyboru, tj. możliwość złożenia wniosku lub nieskorzystanie
z tej możliwości. W przypadku skorzystania z uprawnienia z chwilą złożenia wniosku
ściganie toczy się z urzędu. Z chwilą złożenia wniosku pokrzywdzony nie ma
możliwości prawnego oddziaływania na toczący się proces, chyba że prokurator lub
sąd, w zależności od etapu postępowania, wyrazi zgodę na cofnięcie wniosku. Wśród
przestępstw ściganych na wniosek wyróżniamy:
a) przestępstwa bezwzględnie wnioskowe - ścigane, niezależnie od osoby
sprawcy, zawsze na wniosek,
b) przestępstwa względnie wnioskowe - w zasadniczym trybie ścigane są
z urzędu, natomiast w stosunku do niektórych sprawców przestępstw na
wniosek o ściganie.
Innym ograniczeniem zasady oficjalności jest ściganie przestępstwa z oskarżenia
prywatnego. Ten tryb ścigania charakteryzuje się tym, że w sprawach o niektóre przestępstwa
ściganie następuje z inicjatywy osoby pokrzywdzonej poprzez wniesienie prywatnego aktu
oskarżenia i popieranie go jako oskarżyciel prywatny. Organy ścigania w zasadzie nie
ingerują w ściganie tego rodzaju przestępstw poza sytuacją określoną w art. 60 kpk, tj.
w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego prokurator wszczyna
postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes
społeczny. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu, a pokrzywdzony, który przedtem
wniósł oskarżenie prywatne, korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego. Również sędzia
22
rodzinny na podstawie art. 22 ż 2 u.p.n. w sprawie o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego
wszczyna postępowanie, jeżeli tego wymaga interes społeczny albo wzgląd na wychowanie
nieletniego lub ochronę pokrzywdzonego.
Wśród ograniczeń tej zasady wyróżniamy również, zgodnie z art. 12 ż 3 kpk,
dopuszczalność cofnięcia wniosku o ściganie za zgodą prokuratora, a w postępowaniu
sądowym za zgodą sądu do chwili rozpoczęcia przewodu sądowego z wyjątkiem spraw
o przestępstwo zgwałcenia określone w art. 197 kk.21
ż 2 Zasada legalizmu
Zasada legalizmu łączy się z etapem postępowania przygotowawczego. Zasada ta
została uregulowana w art. 10 kpk. Zgodnie z wymienionym przepisem organ powołany do
ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania
przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia
o czyn ścigany z urzędu. Ponadto za wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub
w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za
popełnione przestępstwo. Zgodnie z zasadą legalizmu sam uprawdopodobniony fakt
popełnienia przestępstwa zobowiązuje właściwe organy do wszczęcia i przeprowadzenia
postępowania. Obowiązek ten zachodzi wtedy, gdy ściganie z urzędu jest prawnie
dopuszczalne i faktycznie zasadne.22
Wszczęcie, a następnie kontynuowanie postępowania karnego następuje niezależnie
od tego, czy ściganie jest w danym wypadku celowe z punktu widzenia politycznego,
ekonomicznego lub innego interesu państwa niemającego nic wspólnego z interesem wymiaru
sprawiedliwości. Nawet w przypadku możliwości poniesienia przez państwo określonych
szkód materialnych lub moralno-politycznych proces karny musi zostać wszczęty
i przeprowadzony. 23
Przeciwieństwem wymienionej zasady jest obowiązująca w procesie w sprawach
o wykroczenia zasada celowości, znana również jako zasada oportunizmu. Zgodnie z nią
organy ścigania mają uprawnienie do ścigania sprawcy czynu, a więc w przypadkach
celowościowo uzasadnionych mogą zrezygnować z jego ścigania.
Obowiązujące przepisy procesu karnego opierają się na zasadzie legalizmu. Organy
ścigania, w przypadku gdy istnieją faktyczne i prawne przesłanki uzasadniające wszczęcie
21
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 77.
22
Por. J. Grajewski, op. cit., s. 7.
23
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 78.
23
a następnie kontynuowanie procesu, nie mogą zaniechać ścigania ze względów
celowościowych. W przypadku bezzasadnej rezygnacji ze ścigania prokurator czy też
funkcjonariusz Policji może ponieść odpowiedzialność prawną określoną w art. 231 kk za
działanie na szkodę interesu społecznego lub prywatnego interesu pokrzywdzonej jednostki
poprzez niedopełnienie obowiązku ustawowego.
W kpk znajdują się przepisy, które zawierają procesowe gwarancje zasady legalizmu, do
których zaliczamy art. 305 kpk i art. 307 kpk. Zgodnie z pierwszym z nich organ powołany
do prowadzenia postępowania przygotowawczego niezwłocznie po otrzymaniu
zawiadomienia o przestępstwie jest obowiązany wydać postanowienie o wszczęciu bądz

o odmowie wszczęcia postępowania. Jeżeli zachodzi potrzeba, można zażądać uzupełnienia
w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonać
sprawdzenia faktów w tym zakresie. W tym wypadku postanowienie o wszczęciu
postępowania albo o odmowie wszczęcia należy wydać najpóz
niej w terminie 30 dni od
otrzymania zawiadomienia. Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator,
natomiast postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu śledztwa wydaje prokurator
albo Policja. Gdy postanowienie wydaje Policja musi je zatwierdzić prokurator. O wszczęciu,
odmowie wszczęcia albo o umorzeniu śledztwa zawiadamia się osobę lub instytucję
państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, oraz
ujawnionego pokrzywdzonego, a o umorzeniu także podejrzanego - z pouczeniem
o przysługujących im uprawnieniach.
Z omawianą zasadą łączy się obowiązek zawiadomienia o przestępstwie i możemy
rozróżnić:
- obowiązek prawny obywateli wynikający z art. 240 kk - zgodnie z nim każda osoba
mająca wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu, usiłowaniu lub dokonaniu
przestępstw określonych w art. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166 lub 252 kk ma
obowiązek zawiadomienia o przestępstwie organ ścigania. W przypadku niewykonania
tego obowiązku przewidziana jest odpowiedzialność karna takiej osoby;
- społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie wynikający z art. 304 ż 1 kpk 
każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny
obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Niewykonanie powyższego
obowiązku nie rodzi jednak konsekwencji prawno-karnych, a podlega jedynie ocenie
w sferze moralnej;
- prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie przez instytucje państwowe
i samorządowe wynikający z art. 304 ż 2 kpk - instytucje państwowe i samorządowe,
24
które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa
ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub
Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego
do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia,
aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.
Ponadto dla prawidłowej realizacji zasady legalizacji w postępowaniu
przygotowawczym kontrolą objęto decyzje, które tamują sprawowanie przez sądy wymiaru
sprawiedliwości m.in. możliwość zażalenia do sądu na postanowienie o umorzeniu
postępowania lub na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania.24
Od zasady legalizmu przepisy kpk przewidują wyjątki i zaliczamy do nich:
- art. 11 ż 1 kpk - postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia
wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby
oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za
inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia;
- art. 11 ż 2 kpk  możliwość zawieszenia postępowania jeżeli kara za inne przestępstwo
nie została prawomocnie orzeczona. Zawieszone postępowanie należy umorzyć albo
podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie
o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5;
- art. 11 ż 3 kpk  postępowanie umorzone na podstawie art. 11 ż 1 kpk można wznowić
w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu
którego zostało ono umorzone;
- art. 336 ż 1 kpk - jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie
postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu
wniosek o takie umorzenie;25
- art. 9 u.o.ś.k.  prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania przeciwko
podejrzanemu, któremu nadano status świadka koronnego, w ciągu 14 dni od dnia
uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie przeciwko tym sprawcom,
których udział w przestępstwie świadek koronny ujawnił oraz przeciwko którym
zeznawał;
- art. 21 ż 2 u.p.n.  sędzia rodzinny nie wszczyna postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli
okoliczności sprawy nie dają podstawy do jego wszczęcia lub prowadzenia albo gdy
24
Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 66.
25
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 81-82.
25
orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe, w szczególności
ze względu na orzeczone już środki w innej sprawie.26
ż 3 Zasada skargowości
Zasada skargowości występuje w postępowaniu sądowym i została skodyfikowana w art.
14 ż 1 kpk. Zgodnie z nim wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie
uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Żądanie uprawnionego
podmiotu stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego oraz
rozstrzygania sprawy przez sąd.
Jedną z kluczowych czynności jest skarga, którą w zależności od rodzaju postępowania
możemy podzielić na:
- zasadnicze - warunkujące integralne postępowanie zasadnicze, które inaugurują
postępowanie sądowe. Zaliczyć możemy wszystkie formy aktu oskarżenia jak również
czynności będące surogatem aktu oskarżenia;
- etapowe  warunkujące odpowiedni etap postępowania sądowego tj. m.in. skarga
apelacyjna, skarga kasacyjna;
- incydentalne  inaugurujące odpowiednie postępowanie w związku z wydaniem
incydentalnej decyzji, np. zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania.27
Skarga karna spełnia kilka funkcji gwarancyjnych, tj.:
- funkcja inicjująca  wniesienie skargi jest czynnością inicjującą postępowanie sądowe
poprzez same jej złożenie. W skardze oskarżyciel domaga się rozpoznania sprawy
o przestępstwo przeciwko osobie. Jednocześnie umożliwia ona oskarżonemu podjęcie
obrony;
- funkcja informacyjna  na podstawie skargi oskarżony otrzymuje informacje o co jest
oskarżony oraz na jakiej podstawie dowodowej oparte jest oskarżenie. W związku z tymi
informacjami może on, zgodnie z art. 339 ż 3 pkt 2 kpk, domagać się umorzenia
postępowania karnego bez wyznaczania rozprawy głównej w przypadku oczywistej
bezpodstawności faktycznej skargi;
- funkcja ograniczenia ram wyrokowania (przedmiotowa)  skarga karna wyznacza
ramy przedmiotowo-podmiotowe wyrokowania, a więc określa zakres rozpoznania
26
Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 67.
27
Tamże, s. 69.
26
sprawy. Sąd może rozpoznawać sprawę tylko w stosunku do czynu opisanego w skardze
i tylko w stosunku do oskarżonego. Sąd może zmienić jedynie kwalifikację prawną czynu
po uprzedzeniu o tym oskarżonego, jednak nie może przypisać oskarżonemu w wyroku
innego czynu niż czyn zarzucany w skardze. Wyjątkiem jest tzw. tryb wpadkowy
i zgodnie z art. 398 ż 1 kpk może nastąpić rozszerzenie przedmiotowe za zgodą
oskarżonego, natomiast nie może on rozszerzyć postępowania pod względem
podmiotowym 28.
B. Zasady dotyczące postępowania dowodowego
ż 1 Zasada prawdy
Zasada prawdy często jest nazywana zasadą prawdy materialnej i odnosi się wyłącznie
do stanu faktycznego sprawy, natomiast nie odnosi się do stosowania przepisów prawnych.
Jest ona adresowana do organów procesowych i została uregulowana w art. 2 ż 2 kpk.
Zgodnie z nim podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia
faktyczne, a więc wszystkie podejmowane i wydawane w postępowaniu decyzje winny
opierać się na ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy. Organ
procesowy w trakcie prowadzenia procesu powinien zmierzać do poznania obiektywnego
stanu lub zachowania poznając fakty i zależności między nimi. Są one obowiązane badać oraz
uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść
oskarżonego (podejrzanego).
Zdarzają się sytuacje, że organ procesowy na podstawie materiału dowodowego, toku
rozumowania oraz ustaleń faktycznych nie potrafi ustalić prawdziwości danego zdarzenia.
W takim przypadku wysuwa się dyrektywę pomocniczą w postaci postulatu, aby oznaczone
ustalenia faktyczne były udowodnione. Następuje to wówczas, gdy są spełnione jednocześnie
następujące warunki:
- warunek obiektywny, co oznacza obiektywną przekonywalność dowodów, aby
przeprowadzone w sprawie dowody miały taką siłę obiektywną (dawały taki stopień
prawdopodobieństwa), iż na ich podstawie każdy zwyczajnie myślący człowiek powinien
nabrać przekonania o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych;
28
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 86.
27
- warunek subiektywny  jako całkowite wewnętrzne przekonanie organu
rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego, będącego podstawą tej decyzji.29
Organ procesowy wydając wyrok skazujący powinien opierać się na podstawie ustaleń
w pełni przekonywalnych o winie oskarżonego, a uniewinniający gdy niewinność
oskarżonego została udowodniona lub nie została udowodniona ani jego wina ani niewinność.
W celu realizacji zasady prawdy organ procesowy ma obowiązek czynnego udziału
w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu dowodów zmierzających do wyjaśnienia
wszystkich istotnych okoliczności sprawy niezależnie od zachowania stron. Obowiązek
dowodzenia przez organy procesowe wynika z przepisów kpk, a wszystkie wątpliwości,
których nie udało się wyjaśnić rozstrzyga się na korzyść oskarżonego (podejrzanego). Należy
pamiętać, że realizacja tej zasady nie może następować za wszelką cenę, a więc nie jest
możliwe dowodzenie za pomocą faktów uzyskanych z nielegalnych z
ródeł lub w sposób
nielegalny. Przepisy prawa procesowego zawierają uregulowania utrudniające możliwość
korzystania z niektórych z
ródeł dowodowych, np. zakazy dowodzenia. Zakazy obejmują te
sytuacje, kiedy z mocy przepisów wyłączone zostaje dowodzenie oznaczonej tezy dowodowej
albo dowodzenie za pomocą określonego dowodu ogólnie dopuszczalnego. Zakazy
dowodzenia za pomocą określonego dowodu obowiązują tylko w zakresie, w jakim zostały
wyraz
nie ustanowione z mocy obowiązujących przepisów. Wśród zakazów można
wyodrębnić dwie grupy, a mianowicie zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu
o charakterze bezwzględnym i względnym, np. zakaz przesłuchania w charakterze świadka
duchownego, co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.
ż 2 Zasada bezpośredniości
Zasada bezpośredniości jest zasadą umożliwiającą realizację zasady prawdy. Jest to
norma ogólna, w myśl której sąd rozpoznający sprawę co do meritum podczas rozprawy
głównej powinien:
- przeprowadzić wszelkie dowody w sposób zapewniający bezpośredni kontakt sądu i stron
ze z
ródłem dowodu;
- ograniczać możliwość skorzystania ze z
ródeł dowodowych pochodnych wyłącznie do
sytuacji, w których kontakt ze z
ródłem pierwotnym okaże się niemożliwy lub znacznie
utrudniony.30
29
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 77.
30
R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 111.
28
Omawiana zasada wyrażana jest poprzez różne dyrektywy:
1. sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzanych na rozprawie.
Pozwala to na aktywne uczestnictwo stron w postępowaniu dowodowym. Została ona
skodyfikowana w art. 410 kpk, zgodnie z którym podstawę wyroku może stanowić
tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej;
2. dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przed sądem orzekającym
w danej sprawie. Pozwala to sądowi na zgromadzenie wrażeń umożliwiających
właściwą ocenę przeprowadzonych dowodów;
3. organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z dowodów
pierwotnych nie odrzucając dowodów pochodnych. Dowód pierwotny to środek
dowodowy, którego nie oddzielają od faktu będącego przedmiotem dowodu żadne
pośredniczące w przekazywaniu informacji dodatkowe z
ródła dowodowe, np. świadek
który widział zdarzenie przestępne. Natomiast, gdy wystąpiły dodatkowe z
ródła
dowodowe, to mamy do czynienia z dowodem wtórnym, np. świadek zeznający
o zdarzeniu przestępnym, o którym dowiedział się od  naocznego świadka a nie
widział go naocznie. Przy dowodach pierwotnych istnieje mniejsze
prawdopodobieństwo powstania zniekształceń niż przy dowodach pochodnych.31
Przepisy kpk przewidują wyjątki od zasady bezpośredniości. Do wyjątków możemy
zaliczyć m.in.:
- art. 391 kpk - jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia zeznań, zeznaje odmiennie niż
poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta, albo przebywa za
granicą lub nie można mu było doręczyć wezwania, albo nie stawił się z powodu
niedających się usunąć przeszkód lub prezes sądu zaniechał wezwania świadka na
podstawie art. 333 ż 2 kpk, a także wtedy, gdy świadek zmarł, wolno odczytywać
w odpowiednim zakresie protokoły złożonych poprzednio przez niego zeznań
w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo
w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę;
- art. 389 kpk - jeżeli oskarżony odmawia wyjaśnień lub wyjaśnia odmiennie niż
poprzednio albo oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta, wolno na rozprawie
odczytywać tylko w odpowiednim zakresie protokoły jego wyjaśnień złożonych
poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu
31
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 78-79.
29
przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez
ustawę;
- organ kontrolny dokonując weryfikacji zaskarżonej decyzji opiera się na materiałach
znajdujących się w aktach sprawy i poza przypadkami wyjątkowymi nie przeprowadza
dowodów bezpośrednio.32
ż 3 Zasada koncentracji materiału dowodowego
Zasada koncentracji materiału dowodowego nie należy do zasad skodyfikowanych.
Odniesienie do niej możemy znalez
ć w art. 297 ż 1 pkt. 5 kpk, zgodnie z którym jednym
z celów postępowania przygotowawczego jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie
dowodów dla sądu tak, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej.
Ponadto przepisy wyrażające postulat szybkości postępowania oraz skupienia wszystkich
czynności w możliwie najkrótszym czasie znajdują się w dziale I kpk wśród przepisów
normujących inne zasady procesowe, np. przy instytucji zawieszenia postępowania. Zgodnie
z omawianą zasadą proces powinien stanowić zwarty ciąg czynności bez zbędnej zwłoki,
skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu. Organ procesowy powinien
zakończyć postępowanie w terminie jak najkrótszym i orzekać na podstawie całego materiału
dowodowego. Koncentracja materiału dowodowego jest osiągana za pomocą koncepcji
dyskrecjonalnej sędziego tzn., że sąd może uwzględniać fakty i dowody, których strony mimo
możliwości nie przytoczyły od razu.33
W ramach tej zasady obowiązuje ponadto od momentu rozpoczęcia rozprawy
dyrektywa w postaci zasady ciągłości rozprawy. Sąd powinien skoncentrować wszystkie
przewidziane przez kodeks czynności procesowe tak, aby bez zbędnej zwłoki na pierwszej
rozprawie wydać wyrok co do przedmiotu procesu, o czym mowa w art. 366 kpk. Przepisy
kpk, poza zawieszeniem postępowania karnego, tylko w niektórych przypadkach przewidują
dopuszczalność naruszenia ciągłości toku procesowego karnego na etapie rozprawy głównej
i są to wypadki ujawnienia się przyczyn uzasadniających m.in.:
- odroczenie rozprawy (np. z powodu niestawiennictwa oskarżonego),
- przerwę (do 35 dni) w rozprawie (dla wypoczynku lub dla sprowadzenia dowodu),
- odroczenie wydania wyroku (do 7 dni), jeżeli sprawa jest zawiła lub z innych ważnych
powodów.34
32
Tamże, s. 79.
33
Tamże, s. 80.
34
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 129.
30
Ponadto przepisy wprowadzające postępowanie przyśpieszone pozwalają na
jednorazową przerwę w rozprawie trwającą nie dłużej niż 14 dni.
Innym z wymogów w zakresie ciągłości rozprawy jest niezmienność składu sądzącego
do chwili wydania orzeczenia. Prezes sądu może wyznaczyć sędziego dodatkowego do
rozprawy, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że będzie ona trwać przez dłuższy czas.
W razie potrzeby można wyznaczyć dwóch sędziów dodatkowych i wówczas wskazana jest
kolejność, w której będą oni wstępować do udziału w naradzie i głosowaniu. Sędzia
dodatkowy bierze udział w naradzie i głosowaniu, jeżeli jeden z sędziów nie może
uczestniczyć w składzie sądu.
ż 4 Zasada swobodnej oceny dowodów
Zasada swobodnej oceny dowodów jest zasadą skodyfikowaną. Kierowana jest ona do
każdego organu prowadzącego postępowanie i została uregulowana w art. 7 kpk. Według
wskazanego przepisu organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie
wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad
prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Swobodnej
ocenie nie mogą być poddane dowody uzyskane w sposób niedopuszczalny jak również
przeprowadzone z naruszeniem gwarancji praw oskarżonego (podejrzanego). Zasada nie
dotyczy oceny prawnej, ale wyłącznie przekonywalności dowodu jako argumentu
uzasadniającego tezę dowodową.
Przy swobodnej ocenie dowodów można mówić o ocenie apriorycznej
i aposteriorycznej. Ocena aprioryczna to wstępna ocena dowodu dokonywana przez organ
kierujący procesem m.in. pod względem prawnej jego dopuszczalności, natomiast
aposterioryczna to ocena dowodów już przeprowadzonych. Pozytywna ocena przydatności
dowodu warunkuje przeprowadzenie go na rozprawie, ale nie ma wpływu na ocenę
aposterioryczną. O ocenie ostatecznej dowodu decyduje sąd i na podstawie art. 170 ż 4 kpk,
nawet oddalenie wniosku dowodowego nie stanowi przeszkody dla ponownej oceny i uznania
go z przydatny nawet gdy nie ujawniły się nowe okoliczności.
Przy stosowaniu zasady swobodnej oceny dowodów organ procesowy jest związany
trzema czynnikami tj. przeprowadzonymi dowodami ocenianymi swobodnie, wskazaniami
wiedzy i doświadczenia życiowego oraz zasadami prawidłowego rozumowania. Ocena
dowodów następuje poprzez zespół operacji logicznych, tj. wnioskowanie, dowodzenie,
31
sprawdzenie i tłumaczenie, w wyniku których sąd selekcjonuje dowody z punktu widzenia
ich autentyczności i wiarygodności po to, aby dokonać ustaleń faktycznych.35
Wydając wyrok sąd musi pamiętać, że jego podstawę może stanowić tylko całokształt
okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Dlatego przedmiotem oceny mogą być
objęte wyłącznie dowody ujawnione na rozprawie, a więc nie mogą być objęte dowody nie
przeprowadzone na niej. Jednocześnie przedmiotem oceny powinny być wszystkie dowody
ujawnione na rozprawie.
Dokonana przez organ ocena dowodów wykazywana jest w uzasadnieniu orzeczenia,
w którym wskazane są, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich
w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych (art. 424 ż 1 pkt
1 kpk). Na podstawie powyższego można stwierdzić, że sąd może jednym środkom
dowodowym dać wiarę a innym nie, jednakże ma obowiązek należycie, logicznie
i przekonywująco uzasadnić wybór. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że sąd
odwoławczy, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania, nie jest uprawniony do
sugerowania sądowi rozpoznającemu ponownie sprawę oceny dowodów.36
C. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu
ż 1 Zasada kontradyktoryjności
Zasada kontradyktoryjności stanowi normę ogólną, zgodnie z którą postępowanie
powinno przebiegać tak, aby zapewnić stronom pozostającym w sporze równouprawnienie,
a więc pełną możliwość swobodnego przedstawienia sądowi przeciwstawnych racji oraz
argumentów dowodowych i prawnych dotyczących spornych kwestii.
Omawiana zasada zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu, do którego zaliczamy:
- stronę czynną (oskarżyciel, powód),
- stronę bierną (oskarżony),
- bezstronny sąd, który rozstrzyga spór.
Wśród uprawnień stron w postępowaniu można wyróżnić:
- uczestniczenie w czynnościach postępowania. Jest ono ściśle związane z zasadą jawności
omówioną w dalszej części;
- uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń. Strony uczestnicząc
w czynnościach dowodowych mogą zachowywać się czynnie, a więc zadawać pytania
35
Tamże, s. 105.
36
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 84.
32
osobowym z
ródłom dowodowym jak i składać odpowiednie oświadczenie po
przeprowadzeniu dowodu;
- uprawnienie do składania wniosków, w tym dowodowych, które są rozstrzygane przez
organ prowadzący proces;
- strony są uprawnione do korzystania z pomocy osoby mającej odpowiednie
przygotowanie zawodowe do występowania przed sądem. Zgodnie z przepisami kpk
oskarżony (podejrzany) ma prawo mieć obrońcę, natomiast pokrzywdzony, oskarżyciel
posiłkowy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny i osoba niebędąca stroną może
korzystać z pomocy pełnomocnika;
- strony mają uprawnienie do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych.37
Przeciwieństwem zasady kontradyktoryjności jest zasada śledcza, która zakłada
skupienie w ręku sądu wszystkich funkcji procesowych i wyklucza konieczność istnienia
stron procesowych. W postępowaniu przygotowawczym możemy zauważyć przewagę zasady
śledczej nad kontradyktoryjności. W szczególności występuje to w postępowaniu w sprawach
o przestępstwo ścigane z urzędu. Pokrzywdzony nie ma żadnego wpływu na wszczęcie
i przebieg postępowania, ponieważ proces toczy się z urzędu. Ponadto w postępowaniu
przygotowawczym podejrzany ma ograniczone możliwości prowadzenia sporów ze swym
przeciwnikiem procesowym, jakim jest prokurator. Prokurator prowadzi postępowanie
według założeń procesu inkwizycyjnego. Przepisy kpk zapewniają podejrzanemu m.in.
uczestnictwo w niepowtarzalnych czynnościach, jak również prawo do składania wniosków
dowodowych, zaskarżania decyzji oraz innych czynności naruszających jego prawa.
Niemniej jednak w tym stadium procesu podejrzany może podejmować obronę w warunkach
kontradyktoryjności mając za przeciwników procesowych pokrzywdzonego, jego
pełnomocnika oraz organy procesowe.38
Jedną z form realizacji omawianej zasady jest również porozumienie stron, które może
mieć miejsce w postępowaniu przygotowawczym jak również w postępowaniu sądowym. Do
tego celu służy postępowanie mediacyjne (art. 23a kpk), możliwość wydania wyroku na
posiedzeniu bez potrzeby prowadzenia rozprawy (art. 335 kpk), jak i możliwość złożenia
wniosku oskarżonego o skazanie go bez potrzeby dalszego prowadzenia sprawy (art. 387
kpk).
37
Tamże, s. 86.
38
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 94-96.
33
ż 2 Zasada jawności
Unormowanie zasady jawności znajdziemy w Konstytucji RP jak i w ratyfikowanych
umowach międzynarodowych. Zgodnie z art. 45 Konstytucji RP  Każdy ma prawo do
sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez uzasadnionej zwłoki przez właściwy,
niezależny, bezstronny i niezawisły sąd .
Natomiast z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności wynika, że  Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego
sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy
rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności
każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Natomiast art. 14 ust. 1
Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich i politycznych mówi o tym, że  Każdy ma
prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny
i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia
przeciw niemu w sprawach karnych bądz
co do jego praw i obowiązków w sprawach
cywilnych .
Omawianą zasadę możemy rozpatrywać w następujących aspektach jawności:
1. zewnętrznej, zwanej również jako zasady publiczności  sprawa powinna być
rozpoznawana na rozprawie sądowej w sposób publiczny tj. dostępny dla publiczności.
Spełnia ona m.in. funkcję wychowawczego oddziaływania wymiaru sprawiedliwości na
społeczeństwo, funkcję kontroli społecznej nad działalnością organów wymiaru
sprawiedliwości. Jednocześnie wpływa na:
- podniesienie poziomu pracy organów procesowych, zmuszając je do ścisłego
przestrzegania form procesowych i zachowania obiektywizmu,
- podniesienie poziomu wystąpień uczestników procesu,
- zapobieganie naciskom, jakie mogą być wywierane na uczestników procesu,
- wzrost zaufania społeczeństwa do organów wymiaru sprawiedliwości i ich
autorytetu,
- podniesienie poziomu świadomości i kultury prawnej społeczeństwa.39
Jawność rozprawy nie oznacza, że każdy może być obecny na rozprawie. Oprócz osób
biorących udział w postępowaniu mogą być obecne tylko osoby pełnoletnie, nie uzbrojone.
Jednakże przewodniczący może zezwolić na obecność na rozprawie małoletnim oraz osobom
obowiązanym do noszenia broni. Nie mogą być jednak obecne na rozprawie osoby znajdujące
39
J. Grajewski, op. cit., s. 161.
34
się w stanie nie licującym z powagą sądu. Ponadto sąd może zezwolić przedstawicielom
radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu
i dz
więku z przebiegu rozprawy, gdy uzasadniony interes społeczny za tym przemawia,
dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, a ważny interes
uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia.
Konstytucja oraz przepisy kpk przewidują wyjątki od zasady jawności. Zakres
dopuszczalnych ograniczeń został określony w art. 45 ż 2 Konstytucji RP i może nastąpić ze
względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na
ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Jednakże wyrok ogłaszany
jest publicznie. Natomiast przepisy dotyczące procesu karnego przewidują następujące
wyłączenia omawianej zasady:
a) obligatoryjnie tajność całej rozprawy przewiduje się:
- zgodnie z art. 359 pkt 1 kpk - w wypadku wniosku prokuratora o umorzenie postępowania
z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego,
- zgodnie z art. 359 pkt 2 kpk  w sprawie o pomówienie lub znieważenie, chyba
że pokrzywdzony złoży wniosek aby rozprawa odbyła się jawnie,
- art. 53 ż 1 u.p.n.  w postępowaniu poprawczym, chyba że jawność rozprawy jest
uzasadniona ze względów wychowawczych,
b) obligatoryjnie sąd wyłącza jawność całej lub części rozprawy jeżeli:
- zgodnie z art. art. 360 ż1 kpk, mogłaby wywołać zakłócenie spokoju publicznego,
obrażać dobre obyczaje, ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa
powinny być zachowane w tajemnicy lub naruszyć ważny interes prywatny,
- zgodnie z art. art. 360 ż2 kpk, gdy osoba składająca wniosek o ściganie tego zażąda,
- zgodnie z art. 393 ż 4 kpk w razie odczytywania zeznań świadka incognito;
c) fakultatywność wyłączenia jawności całej lub części rozprawy zachodzi:
- zgodnie z art. 360 ż 3 kpk, jeżeli choć jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas
przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat,
- zgodnie z art. 13 u.o.ś.k., jeżeli świadek koronny złożył wniosek o wyłączenie jawności
rozprawy na czas jego przesłuchania,
- w związku z przesłuchaniem w charakterze świadka lub biegłego osoby zwolnionej przez
organ przełożony z obowiązku zachowania tajemnicy służbowej (art. 179 ż 1 kpk w zw.
z art. 181 ż1 kpk) lub zwolnionej przez sąd od obowiązku zachowania tajemnicy
służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji (art. 180 ż 1 kpk
w zw. z art. 181 ż1 kpk),
35
- zgodnie z art. 183 ż 2 kpk na żądanie świadka, jeżeli treść jego zeznań mogłaby narazić
na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą,
- zgodnie z art. 226 k.p.k w razie potrzeby ujawnienia dokumentów zawierających
tajemnicę państwową, służbową lub zawodową.40
Ponadto narada sądu jest zawsze tajnym etapem procesu, jak również zasada jawności
zewnętrznej nie ma zastosowania w postępowaniu przygotowawczym.
2. wewnętrznej  oznacza jawność wobec stron czyli prawo do informacji o treści
podejmowanych czynności procesowych oraz prawo do udziału w czynnościach
podejmowanych w toku postępowania karnego. W porównaniu z jawnością zewnętrzną
jest ona szersza, ponieważ zgodnie z art. 390 ż 1 kpk oskarżony ma prawo być obecny
przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego. Tym samym jawność
wewnętrzna nie może być wyłączona podczas rozprawy w przypadkach, w jakich
następuje wyłączenie jawności zewnętrznej. Zgodnie z przepisami kpk oskarżony
wyjątkowo:
- może być wydalony z sali rozpraw, jeżeli oskarżony pomimo upomnienia go przez
przewodniczącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub
godzący w powagę sądu (art. 375 ż 1 kpk),
- opuszcza salę sądową na czas przesłuchania danej osoby, gdy należy się obawiać, że
obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego
albo na zeznania świadka lub biegłego (art. 390 ż 2 kpk).41
Natomiast w postępowaniu przygotowawczym jawność wewnętrzna jest ograniczona
i to względem podejrzanego jak i pokrzywdzonego. Do przejawów jawności w postępowaniu
przygotowawczym możemy m.in. zaliczyć:
- zgodnie z art. 315 ż 2 k.p.k, prawo do uczestnictwa w czynnościach śledczych
i dochodzeniowych przeprowadzanych z ich inicjatywy, chyba że sprowadzenie
podejrzanego pozbawionego wolności spowodowałoby poważne trudności,
- zgodnie z art. 316 ż 1 kpk, możliwość udziału w czynnościach, jeżeli czynności śledztwa
lub dochodzenia nie będzie można powtórzyć na rozprawie i nie występuje obawa utraty
lub zniekształcenia dowodu w skutek zwłoki,
- zgodnie z art. 317 kpk, strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie
ustanowieni, należy także na żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach
40
Tamże, s. 165 oraz M. Czajka, A. Światłowski, Prawo w diagramach. Kodeks Postępowania karnego,
Bielsko-Biała 2005, s. 133-134.
41
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 90-91.
36
śledztwa. W szczególnie uzasadnionym wypadku prokurator może postanowieniem
odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa
albo odmówić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby
to poważne trudności,
- zgodnie z art. 318 kpk, gdy dopuszczono dowód z opinii biegłych albo instytucji
naukowej lub specjalistycznej, podejrzanemu i jego obrońcy oraz pokrzywdzonemu i jego
pełnomocnikowi doręcza się postanowienie o dopuszczeniu tego dowodu i zezwala na
wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych oraz na zapoznanie się z opinią, jeżeli złożona
została na piśmie. Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się, gdy
spowodowałoby to poważne trudności.
ż 3 Zasada rzetelnego procesu
Zasada rzetelnego procesu, określana również jako zasada lojalności, uregulowana jest
w art. 45 Konstytucji RP jak również wynika z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności oraz art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu praw
obywatelskich i politycznych, które omówiono w ramach omawiania zasady jawności.
Pojęcie rzetelnego procesu obejmuje m.in. takie cechy procedury jak niezawisłość
i bezstronność sądu, publiczność rozprawy sądowej, prawo do informacji o rodzaju
i przyczynie oskarżenia, gwarancję nieprzymuszenia do składania wyjaśnień przeciwko sobie
lub do przyznania się do winy.42 Zasada ta osłabia w pewnym stopniu negatywne
konsekwencje nieznajomości prawa przez uczestników postępowania. Zasada rzetelności
procesu oznacza konieczność:
- zachowania równości stron co zostało omówione w ramach zasady kontradyktoryjności,
- zapewnienia oskarżonemu prawa do obrony oraz posiadania tłumacza, jeśli oskarżony nie
zna języka, w którym odbywa się rozprawa. Prawo oskarżonego do obrony omówiono
w ramach zasady prawa do obrony,
- zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania karnego,
w tym także wobec oskarżonego,
- rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie.43
42
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 135.
43
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 94.
37
Zachowanie lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania karnego
to zakaz wprowadzania w błąd w jakikolwiek sposób uczestników procesu. Z drugiej strony
to obowiązek udzielania informacji nie tylko w przypadkach wyraz
nie wskazanych przez
przepisy, ale także w przypadku, gdy to może mieć znaczenie procesowe dla uczestników
procesu, a z którego znaczenia nie zdają sobie sprawy. Wynika to z art. 16 kpk, zgodnie
z którym, jeżeli organ prowadzący postępowanie jest obowiązany pouczyć uczestników
postępowania o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach, brak takiego
pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla
uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy. Ponadto organ prowadzący
postępowanie powinien w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji
o ciążących obowiązkach i o przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy
ustawa wyraz
nie takiego obowiązku nie stanowi. W razie braku takiego pouczenia, gdy
w świetle okoliczności sprawy było ono nieodzowne, albo mylnego pouczenia, nie może
wywołać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby,
której to dotyczy.
Omawiana zasada oznacza również konieczność rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym
terminie, czyli aby proces nie był przewlekany i stwarzał dla oskarżonego możliwości
zrehabilitowania się. W literaturze często jest określana jako zasada szybkości postępowania.
Kodeks postępowania karnego przewiduje liczne instytucje procesowe przeciwdziałające
nieuzasadnionej przewlekłości postępowania, a należy do nich zwłaszcza instytucja terminów
procesowych. Pomocnym w tym są również instytucje procesowe upraszczające formy i tryb
postępowania karnego, np. postępowanie karne szczególne. Oczywiście sąd nie powinien
stosować fakultatywnych uproszczeń w zakresie postępowania dowodowego w przypadku
gdyby mogłyby być zagrożone prawa oskarżonego. 44
ż 4 Zasada ustności
Zasada ustności jest zasadą skodyfikowaną w art. 365 kpk, w myśl którego rozprawa
odbywa się ustnie, a więc czynności procesowe muszą mieć formę ustnej wypowiedzi
procesowych osób uczestniczących w postępowaniu. Realizowana jest ona przez cały
przebieg postępowania dowodowego (rozprawy głównej, apelacyjnej lub kasacyjnej).
44
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 143-144.
38
Omawiana zasada jest jedną z gwarancji jawności, rozumianej jako warunek uznania faktu
lub dowodu za podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.45
Z uwagi na to, że czynności ustne wymagają utrwalenia, zastosowanie ma postulat
pisemności czynności procesowych. Utrwalenie ma znaczenie w sytuacji, gdy chodzi
o precyzję myśli i utrwalenia wypowiedzi, co pozwala na ich kontrolę w każdym czasie,
nawet po jego dłuższym upływie.46 Jednakże dominujący charakter ma ustna forma czynności
procesowych, a jej utrwalenie ma charakter uzupełniający i niejako dowodowy. Zasada
ustności nie wyklucza możliwości dokonania niektórych czynności w innej formie,
w szczególności pisemnej, np. z rozprawy w formie protokołu. W przypadku rozbieżności
między pisemną a ogłoszoną ustnie treścią wyroku jest on wadliwy i stanowi bezwzględną
przyczynę odwoławczą. Należy pamiętać, że zgodnie z art. 174 kpk dowodu z wyjaśnień
oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek
urzędowych.
Od zasady ustności istnieje wyjątek określony w art. 394 ż 2 kpk, w myśl którego
protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania
za ujawnione w całości lub w części. Należy jednak je odczytać, jeżeli którakolwiek ze stron
o to wnosi. Ma to na celu spowodowanie większej szybkości i oszczędności procesowej
jednakże wyjątek ten nie powinien być nadużywany, jako sprzeczny z podstawowymi
zasadami przeprowadzania dowodów.47
ż 5 Zasada kontroli
Zasada kontroli uregulowana jest w przepisie art. 78 Konstytucji RP, zgodnie z którym
każda ze stron poza wyjątkami ustawowymi ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji
wydanych w pierwszej instancji. Ponadto zgodnie z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP
postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Uregulowania dotyczące kontroli
znajdujemy również w prawie międzynarodowym. Art. 14 pkt 5 Międzynarodowego Paktu
praw obywatelskich i politycznych stwierdza, że  .... każda osoba skazana za przestępstwo ma
prawo odwołania się do sądu wyższej instalacji w celu ponownego rozpatrzenia orzeczenia
o winie i karze zgodnie z ustawą. Natomiast z art. ust. 1 i 2 Protokołu Siódmego do
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego 22.11.1984
r. wynika, że:
45
Tamże, s. 127 -128.
46
Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 96-97.
47
Por. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit. s. 128.
39
- każdy, kto został uznany przez sąd za winnego popełnienia przestępstwa, ma prawo do
rozpatrzenia przez sąd wyższej instancji jego sprawy tak w przedmiocie orzeczenia
o winie, jaki i co do kary. Korzystanie z tego prawa, a także jego podstawy, reguluje
ustawa,
- wyjątki od tego prawa mogą być stosowane w przypadkach drobnych przestępstw,
określonych w ustawie, lub w przypadkach gdy dana osoba była sądzona w pierwszej
instancji przez sąd najwyższy albo została uznana za winą w wyniku zaskarżenia wyroku
uniewinniającego sądu pierwszej instancji.48
Kontrola spełnia funkcję:
- prewencyjną, sprzyjającą poprawności działania organu procesowego ponieważ wie, że
w ramach możliwej kontroli mogą zostać stwierdzone wady i błędy w zakresie
dokonywanych czynności lub decyzji, co może spowodować uchylenie lub zmienienie
albo orzeczenie decyzji lub innej czynności,
- korekcyjną, polegająca na tym, że stwierdzone w wyniku kontroli wadliwe czynności lub
decyzje najczęściej zostają powtórzone lub uzupełnione.49
W ramach dokonywanej kontroli możemy wyróżnić:
a) kontrolę ściśle procesową, która jest dokonywana przez instancję odwoławczą w zakresie
przestrzegania prawa, prawidłowych ustaleń faktycznych i zastosowanych skutków.
W zależności od stadium postępowania i rodzaju środka zaskarżenia możemy wyróżnić
następujące instytucje odwoławcze:
- organy wyższego rzędu, jeżeli umiejscowione są w obrębie tego samego układu
ustrojowo-organizacyjnego, np. art. 25 ż 2 kpk,
- organy będące ogniwami tej samej jednostki w sensie ustrojowo-organizacyjnym, np. art.
426 ż3 kpk,
- organy umiejscowione w ramach odrębnych układów ustrojowo-organizacyjnych, np. art.
293 ż 2 kpk,
- instancje odwoławcze, które wprawdzie są organami umiejscowionymi w odrębnych
układach ustrojowo-organizacyjnych, jednakże działają w ramach tego samego toku
instancji w danej sprawie, np. art. 306 ż 1 i 2 w zw. z art. 329 ż 1 kpk
b) kontrolę administracyjno-nadzorczą, sprawowaną przez Ministra Sprawiedliwości oraz
prezesów poszczególnych sądów, dotyczącą działalności administracyjnej sądów bez
możliwości wkroczenia w zakres objęty niezawisłością sędziego.50
48
J. Grajewski, op. cit., s. 249.
49
Por. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 97.
40
Z realizacją zasady kontroli mamy do czynienia również w postępowaniu
przygotowawczym, o czym mowa w art. 326 kpk, na podstawie którego prokurator sprawuje
nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie, w jakim go sam nie prowadzi. Jest
obowiązany czuwać nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez
siebie postępowania. Z tytułu sprawowanego nadzoru prokurator może w szczególności:
1) zaznajamiać się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie, wskazywać kierunki
postępowania oraz wydawać co do tego zarządzenia,
2) żądać przedstawienia sobie materiałów zbieranych w toku postępowania,
3) uczestniczyć w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postępowanie,
osobiście je przeprowadzać albo przejąć sprawę do swego prowadzenia,
4) wydawać postanowienia, zarządzenia lub polecenia oraz zmieniać i uchylać
postanowienia i zarządzenia wydane przez prowadzącego postępowanie.
W razie niewykonania przez organ nie będący prokuratorem postanowienia, zarządzenia lub
polecenia wydanego przez prokuratora sprawującego nadzór, na jego żądanie przełożony
funkcjonariusza wszczyna postępowanie służbowe; o wyniku postępowania informuje się
prokuratora.
D. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie
ż 1 Zasada domniemania niewinności oskarżonego
Zasada domniemania niewinności oskarżonego jest zasadą określoną w art. 42 ust. 3
Konstytucji RP i w myśl niego  każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie
zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. Ponadto omawiana zasada została
wyrażona w art. 6 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,
która również stwierdza, że  każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą
uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą. Została ona
również skodyfikowana w art. 5 ż 1 kpk stwierdzając, że  Oskarżonego uważa się za
niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym
wyrokiem.
Na podstawie powyższego możemy stwierdzić, że omawiana zasada obowiązuje od
wszczęcia procesu karnego i nakazuje traktować oskarżonego (podejrzanego) jako
niewinnego, póki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym
wyrokiem. Wyłączenie zasady następuje nie w momencie wydawania wyroku
50
Por. J. Grajewski, op. cit., s. 249-250 oraz K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 98-99.
41
stwierdzającego winę oskarżonego, lecz od momentu uprawomocnienia się orzeczenia.
Dotyczy to również wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne, ponieważ w razie
spełnienia przesłanek określonych w art. 66 kk, sąd na posiedzeniu warunkowo umarza
postępowanie wyrokiem, w którym stwierdzona jest wina oskarżonego.51 Należy zaznaczyć,
że w przypadku uchylenia orzeczenia w ramach nadzwyczajnych środków kontroli
odwoławczej, zasada domniemania niewinności obowiązuje w dalszym ciągu.
Domniemanie niewinności działa:
- wewnątrz procesu karnego i polega na tym, że oskarżony (podejrzany) ma być
traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesu, aż do uprawomocnienia się
wyroku skazującego,
- na zewnątrz procesu karnego i polega na oddziaływaniu omawianej zasady na każdą
osobę, instytucję i organizację w taki sposób, że do czasu uprawomocnienia się wyroku
skazującego oskarżony (podejrzany) nie może być traktowany przez nie jako winny.
Odnosi się to również do wydawnictw prasowych i pozostałych środków masowego
przekazu.52
Zasada domniemania niewinności oskarżonego wywołuje konsekwencje procesowe i do
nich zaliczamy:
- badanie winy oskarżonego (podejrzanego) powinno odbywać się w sposób obiektywny.
Powinno być realizowane niezależnie od obciążającego materiału dowodowego jak
i wewnętrznego przekonania organu procesowego. Skazanie oskarżonego może nastąpić,
gdy zebrane dowody bez wątpienia pozwalają ustalić jego winę, a orzeczenie skazujące
musi być zasadne, a ustalenie winy przekonywujące;
- reguła wynikająca z art. 5 ż2 kpk, zgodnie z którą nie dające się usunąć wątpliwości
rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. Są to takie wątpliwości które pozostają
i utrzymują się, pomimo wyczerpania inicjatywy dowodowej i przeprowadzenia
wszystkich dostępnych dowodów w trybie przewidzianym przez przepisy procesowe.
W razie istnienia takich wątpliwości wybiera się określoną wersję, która dla oskarżonego
przedstawia się najkorzystniej;
- obowiązek dowodzenia przez organy procesowe. Oskarżony (podejrzany) nie ponosi
konsekwencji, jeżeli nie udowodni, że popełnił przestępstwa, ponieważ na oskarżycielu
ciąży materialny ciężar udowodnienia winy. Konsekwencją nieudowodnienia lub
niemożności udowodnienia faktu przestępstwa będzie wyrok uniewinniający. Ponadto
51
M. Czajka, A. Światłowski, op. cit., s. 131-132.
52
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 102.
42
brak aktywności oskarżonego w zakresie odpierania zarzutów oskarżenia nie stanowi
okoliczności potwierdzającej jego winę;
- stosowanie tylko takich ograniczeń swobody wobec oskarżonego, które są konieczne do
prowadzenia procesu. Stosowanie środków zapobiegawczych jest ustawowym
ograniczeniem zasady domniemania niewinności oskarżonego.53
ż 2 Zasada prawa do obrony oskarżonego
Zasada prawa do obrony oskarżonego jest zasadą określoną w art. 42 ust. 2 Konstytucji
RP i w myśl niego  Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do
obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub
na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Została ona również
skodyfikowana w art. 6 kpk, zgodnie, z którym oskarżonemu (podejrzanemu) przysługuje
prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć.
Ponadto omawiana zasada została wyrażona w art. 6 ust. 2 Konwencji o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności, która również stwierdza, że  każdy oskarżony
o popełnienie czynu zagrożonego karą ma, co najmniej prawo do:
a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym
o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia;
b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;
c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma
wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony - do bezpłatnego korzystania
z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru
sprawiedliwości;
d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania
obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak
świadków oskarżenia;
e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem
używanym w sądzie.
Prawo do obrony obejmuje wszelkie czynności podejmowane w interesie skarżonego
(podejrzanego), które zmierzają do odparcia oskarżenia lub oddalenia roszczenia cywilno-
53
Por. J. Grajewski, op. cit., s. 102-104 oraz K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 103-106.
43
prawnego albo odpowiedniego zmniejszenia jego odpowiedzialności, jak i do zmniejszenia
wszelkich uciążliwości procesowych.54
Do zakresu prawa do obrony należą:
1) możliwość podejmowania całego szeregu czynności przez samego oskarżonego.
W zakresie tym możemy wyodrębnić:
a) uprawnienia przysługujące jako stronie procesowej. Możemy tu wyróżnić prawo do
inicjatywy dowodowej, uczestnictwa w czynnościach dowodowych, zaskarżanie
decyzji procesowych, do informacji procesowej;
b) uprawnienia przysługujące wyłącznie oskarżonemu (podejrzanemu). Wyróżnić
możemy w ramach tych uprawnień prawo do milczenia, niedostarczania dowodów
przeciwko sobie;
2) prawo do korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna). W zakresie
korzystania z pomocy obrońcy występuje obrona:
a) nieobowiązkowa, gdzie oskarżony (podejrzany), zgodnie z art. 77 kpk, nie może mieć
jednocześnie więcej niż trzech obrońców ustanowionych przez niego z wyboru lub
obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść
kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny;
b) obowiązkowa, kiedy przepisy wymagają posiadania przez oskarżonego (podejrzanego)
obrońcę i odbywania czynności z jego udziałem. Oskarżony może posiadać obrońcę
z wyboru, a gdy nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania
sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu. Posiadanie obrońcy jest obowiązkowe:
- zgodnie z art. 79 ż 1 kpk, gdy jest nieletni, jest głuchy, niemy lub niewidomy lub
zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Niepoczytalność ustalana
jest według metody mieszanej, psychiatryczno-psychologicznej, uwzględniającej
zarówno z
ródła niepoczytalności, jak i jej następstwa. Jeżeli w toku postępowania
biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili
popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi
wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes
sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.55
- zgodnie z art. 79 ż 2 kpk, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności
utrudniające obronę,
54
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op.cit., s. 106.
55
E. Blaski, M. Czyż, P. Jędrusiak, A. Karabowicz, E. Kawulok, M. Kula, P. Kuziak, A. Margańska, B.
Mroczkowska, Prawo karne, Zakamycze 2005, s. 119.
44
- zgodnie z art. 80 kpk, oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem
okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest
pozbawiony wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest
obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna
to za konieczne,
- zgodnie z art. 517i ż 1 kpk, w postępowaniu przyśpieszonym przed sądem oskarżony
musi mieć obrońcę. Udział jego jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych
posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego zgodnie z art. 79 ż 3
kpk.
3) obowiązek dokonywania przez organy procesowe czynności także na korzyść
oskarżonego. Wyróżniamy tutaj :
- obowiązek wynikający z art. 4 kpk, zgodnie z którym organy prowadzące
postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności
przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego,
- prawo wynikające z art. 425 ż 4 kpk, zgodnie z którym oskarżyciel publiczny ma
prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego.56
56
Tamże, s. 106-108 oraz J. Grajewski, op. cit., s. 131-133.
45
Wykaz skrótów
art. artykuł
Dz. U. Dziennik Ustaw
Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.
kk Kodeks karny z 1997 r.
kpk Kodeks postępowania karnego z 1997 r.
pkt punkt, punktu
s. strona
u.o.ś.k. Ustawa o świadku koronnym z 1997 r.
u.p.n. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r.
u.SN Ustawa o Sądzie Najwyższym z 2002 r.
u.s.p. Prawo o ustroju sądów powszechnych z 2001 r.
ust. ustęp
46
47
BIBLIOGRAFIA
y
ródła normatywne
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U.97.78.483 ze
sprost.).
2. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada
1950 r., (Dz.U.93.61.284 ze zm. i uzup.).
3. Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r.
(Dz.U.77.38.167).
4. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 paz
dziernika 1982 r. (tekst
jedn. Dz.U. 2002.11.109 ze zm.).
5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997.88.553 ze zm.).
6. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997.78.473
ze zm.).
7. Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym (Dz.U. 1997.114.738 ze zm.).
8. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U.
01.98.1070 ze zm.).
9. Ustawa z 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. 2002.240.2052 ze zm.).
Literatura
1. E. Blaski, M. Czyż, P. Jędrusiak, A. Karabowicz, E. Kawulok, M. Kula, P. Kuziak,
A. Margańska, B. Mroczkowska, Prawo karne, pod red. E. Blaski, Zakamycze 2005.
2. M. Czajka, A. Światłowski, Prawo w diagramach. Kodeks Postępowania karnego,
Bielsko-Biała 2005.
3. J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, Warszawa 2005.
4. R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, wyd. V, Zakamycze 2006.
5. A. Marek, Prawo karne, wyd. VII, Warszawa 2006.
6. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, pod red. K. Marszał, Katowice
2003.
7. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1996.
8. Z. Salamonowicz, Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2000.
9. Pismo Dyrektora Biura Kryminalnego KGP Ads - 621/07 z dnia 06 marca 2007 roku.
Wskazówki dla policjantów wykonujących zadania w postępowaniu przyspieszonym
w sprawach karnych.