Szkoła Policji w Katowicach
Słu\
ba Kryminalna
Prawo cywilne cz. I.
Charakterystyka, systematyka, zasady
oraz z
ródła prawa cywilnego w RP
Opracowanie:
nadkom. Piotr Górnik
Zakład Słu\
by Kryminalnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2008
S
P
A
O
A

L
O
I
C
K
J
Z
I
2
3
SPIS TREŚCI
Wstęp 5
Rozdział I Charakterystyka ogólna prawa cywilnego
ż 1. Pojęcie prawa cywilnego 7
ż 2. Zakres prawa cywilnego 9
ż 3. Systematyka prawa cywilnego 12
Rozdział II Zasady prawa cywilnego
ż 1. Pojęcie zasad 15
ż 2. Katalog zasad prawa cywilnego 17
Rozdział III y
ródła prawa cywilnego w Polsce
ż 1. Uwagi wstępne 20
ż 2. Prawo stanowione 21
ż 3. Zwyczaje i prawo zwyczajowe 23
ż 4. Zasady współ\
ycia społecznego 24
ż 5. Orzecznictwo sądów oraz nauka prawa 25
Wykaz wa\
niejszych skrótów 27
Literatura 29
4
5
WST
P
Prawo cywilne jest prawem \
ycia codziennego, bardzo często jego działanie bywa
niedostrzegalne. Jest to spowodowane tym, \
e nie kojarzy się z nim dramatyczna groza
towarzysząca prawu karnemu ani te\
nie odczuwa się silnej presji aparatu państwowego jak
w prawie administracyjnym. Z drugiej strony istnieje trudność stosowania prawa cywilnego
z uwagi na jego obszerność.
Policjanci w trakcie wykonywania czynności słu\
bowych bardzo często spotykają się
z zagadnieniami wchodzącymi w zakres prawa cywilnego. W związku z tym poznanie przez
nich charakterystyki prawa cywilnego, jego systematyki, zasad w nim występujących oraz
z
ródeł pozwoli na lepsze wykonywanie przez zadań. Jednocześnie wiedza ta mo\
e być przez
nich wykorzystywana w \
yciu codziennym.
W literaturze prawa cywilnego występuje znaczne zró\
nicowanie co do liczby
wyodrębnionych zasad. Dlatego te\
, opracowując skrypt oparłem się na zasadach
wyodrębnionych przez Aleksandra Woltera, Jerzego Ignatowicza i Krzysztofa Stefaniuka.
W pracy korzystałem zarówno z najnowszej literatury jak i ze starszych opracowań. Ponadto
wykorzystałem komentarze, orzecznictwo sądów oraz glosy autorytetów prawa cywilnego.
Zapoznanie się przez policjantów z proponowanym opracowaniem jest tym bardziej
wskazane, \
e w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu przeznaczona jest skromna
liczba godzin dydaktycznych.
W pracy oparto się o stan prawny na dzień 20 grudnia 2007 r.
6
7
Rozdział I
Charakterystyka ogólna prawa cywilnego
ż 1. Pojęcie prawa cywilnego
Przepisy prawa regulują niemal ka\
dą dziedzinę \
ycia społecznego, a ogół
unormowań składających się na system prawny podlega podziałom. Nie stanowi on jednolitej,
niezró\
nicowanej masy i dlatego bardzo często nie mo\
na przeprowadzić ścisłej granicy
między poszczególnymi gałęziami prawa. Wynika to z tego, \
e sfery regulacji ró\
nych
pokrewnych dyscyplin zachodzą na siebie. Pomimo tego podział jest przydatny i ułatwia
badanie istoty poszczególnych instytucji prawnych.1
System prawny, zgodnie z tradycją zachodnioeuropejską, dzieli się na prawo
publiczne oraz prawo prywatne. Pierwsze z nich reguluje stosunki prawne i charakteryzuje
się tym, \
e co najmniej po jednej stronie występuje organ mający na celu realizację interesów
publicznych. Do organów tych zaliczamy organy państwa, organy samorządu terytorialnego
oraz inne organizacje powołane z mocy prawa do realizacji interesów społeczności
państwowej lub wę\
szych grup ludności. Organy te wyposa\
one są w kompetencje do
władczego kształtowania sytuacji prawnej człowieka lub podmiotów zbiorowych. Ponadto
w razie nieposłuszeństwa normom prawo publiczne ustanawia bezpośredni przymus
realizowany przez organy państwowe.
Natomiast prawo prywatne reguluje stosunki między autonomicznymi podmiotami,
którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów majątkowych
i niemajątkowych. Występuje w nim brak władczego podporządkowania jednego podmiotu
drugiemu podmiotowi, czyli brak jest prawnej kompetencji organu publicznego
do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu stosunku prawnego,
a więc do ingerowania w jego sferę prawną. Ponadto do cech prawa prywatnego nale\
y to,
\
e relacje między podmiotami kształtują one same je\
eli nie ma ograniczeń przewidzianych
przez przepisy. 2 Prawo prywatne ma więc za zadanie:
1) kształtować ramy dóbr majątkowych podmiotów,
1
Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione,
Warszawa 1998, s. 15, 19-21.
2
Por. Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone, Warszawa 2003, s. 1-3.
8
2) regulować stosunki prawne pomiędzy podmiotami, mające wpływ na dobra
majątkowe tych podmiotów,
3) ustanawiać metody prawnej ochrony dóbr majątkowych podmiotów, je\
eli zostaną
one zagro\
one lub naruszone.3
W prawie prywatnym jak i publicznym wyró\
niamy gałęzie prawa obejmujące spójne
i uporządkowane według przyjętych zało\
eń zespoły norm prawnych, które regulują obszerne
kategorie stosunków społecznych. Podział prawa na gałęzie słu\
y do wskazania właściwego
zespołu norm prawnych dla rozstrzygnięcia danej sprawy. Wynika to z tego, \
e gałąz
prawa
w zało\
eniu w sposób pełny reguluje stosunki społeczne, a jej normy nale\
y stosować
bezpośrednio, mając na uwadze porządek jej struktury wewnętrznej. Gałęzie dzielą się
natomiast na działy, a te ulegają dalszym zró\
nicowaniom.
Jedną z gałęzi prawa jest prawo cywilne. Nazwa  prawo cywilne pochodzi z prawa
rzymskiego, w którym ius civile (ius  prawo, civis  obywatel) oznaczało całokształt norm
prawa obowiązującego obywateli państwa rzymskiego. Znaczna część zało\
eń prawa
cywilnego, wykształconych w prawie rzymskim, znajduje wyraz w dzisiejszym systemie
prawa.4
Przy określaniu czy dany stosunek prawny zaliczamy do prawa cywilnego decydują
elementy składające się na nie, tj.:
1) przedmiot regulacji, zgodnie z którym prawo cywilne reguluje stosunki społeczne
o charakterze:
a) majątkowym  stosunki własnościowe w najszerszym tego słowa znaczeniu
czyli wszystkie stosunki wią\
ące się z władaniem i posiadaniem rzeczy,
a tak\
e praw majątkowych. Stosunki majątkowe zdecydowanie przewa\
ają
w prawie cywilnym,
b) niemajątkowym  dobra niemające bezpośredniej wartości ekonomicznej,
chocia\
są często ściśle związane ze stosunkami majątkowymi,
2) podmioty działające na podstawie jego przepisów. Zgodnie z art. 1 kc podmiotami
stosunków cywilnoprawnych są osoby fizyczne oraz osoby prawne (organizmy
wyposa\
one przez prawo w tzw. zdolność prawną),
3) metoda regulacji decydująca o tym, czy dany stosunek prawny zaliczany jest do prawa
cywilnego. Przyjmuje się, \
e dla stosunków cywilnoprawnych charakterystyczna jest
3
M. Piotrowski, Prawo cywilne. Krótki wykład, wyd. drugie zmienione i poprawione, Poznań 2002, s.5.
4
Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001, s.31.
9
zasada równorzędności stron czyli \
adna ze stron nie jest podporządkowana drugiej.
Wskazana metoda regulacji jest następstwem tego, \
e u podstaw stosunków
cywilnoprawnych le\
y gospodarka towarowo-pienię\
na, dla której charakterystyczną
jest ekwiwalentność obrotu.
Na podstawie powy\
szego mo\
emy stwierdzić, \
e prawo cywilne to gałąz
prawa
obejmująca zespół przepisów regulujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między
osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności podmiotów. 5
ż 2. Zakres prawa cywilnego
Przedstawione elementy, a zwłaszcza metoda regulacji, nie pozwalają w pełni
wyznaczyć zakresu prawa cywilnego. Wynika to z tego, \
e zakresy regulacji ró\
nych,
zwłaszcza pokrewnych dyscyplin zachodzą na siebie, jak i z powodu stopniowego
wyodrębniania się nowych gałęzi prawa z dotychczasowych, macierzystych.6 Obok prawa
cywilnego pojawiły się inne gałęzie prawa zawierające normy prywatnoprawne, jednak\
e
ró\
nią się zakresem zastosowania, swoistymi zasadami i własnymi instytucjami ogólnymi.
W takim przypadku, w zale\
ności od tego, czy ukształtowały się szczególne gałęzie prawa
prywatnego, odpowiedniemu ograniczeniu podlega zakres prawa cywilnego.7
Nie budzi wątpliwości przynale\
ność do prawa cywilnego prawa rzeczowego, prawa
zobowiązań, prawa spadkowego, a z ustawodawstwa pozakodeksowego prawa autorskiego,
prawa wynalazczego i dalszych ustaw dotyczących prawa na dobrach niematerialnych.
Zgodnie z aktualnymi poglądami w zakres prawa cywilnego wchodzi równie\
prawo
rodzinne uregulowane przez kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wynika to z tego, \
e w prawie
rodzinnym obowiązuje równorzędność stron. Ponadto obowiązująca regulacja stosunków
rodzinnych nie jest samowystarczalna, gdy\
prawo rodzinne nie mo\
e być stosowane bez
uciekania się do przepisów ogólnych prawa cywilnego. Ponadto pomiędzy normami prawa
cywilnego a normami prawa rodzinnego istnieją ścisłe powiązania (np. prawo spadkowe),
gdy\
nie ma mo\
liwości całkowitego wyeliminowania ze stosunków rodzinnych elementów
majątkowych, jednocześnie prawo cywilne reguluje stosunki o charakterze niemajątkowym.
Jednocześnie dominuje w orzecznictwie sądowym pogląd, ze prawo rodzinne nie stanowi
5
Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, wyd. II zmienione,
Warszawa 2001, s. 15-17; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Cześć
ogólna, wyd. 5, Warszawa 2003, s.14-15.
6
Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 20.
7
Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.9.
10
samodzielnej gałęzi prawa, odrębnej od prawa cywilnego, lecz jest jednym z jego działów.
W doktrynie reprezentowany jest równie\
odmienny pogląd wskazujący na to, \
e prawo
rodzinne nie jest częścią prawa cywilnego ale stanowi odrębną gałąz
prawa prywatnego.
Nale\
y jednak stwierdzić, ze mimo pewnych odrębnych regulacji, dotyczących
poszczególnych instytucji prawa rodzinnego, brak jest normatywnych przesłanek, które by
uchylały bezpośrednie zastosowanie prawa cywilnego do sfery stosunków regulowanych
przez prawo rodzinne. Dlatego nale\
y podzielić pogląd, \
e prawo rodzinne stanowi
integralną cześć prawa cywilnego.8
Do prawa cywilnego zaliczamy tak\
e prawo handlowe regulowane przez kodeks
spółek handlowych. Stosunki regulowane tym aktem, w których strony występują
w charakterze równorzędnych partnerów, są stosunkami cywilnoprawnymi, do których mają
zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego. Kodeks ten zawiera ponadto normy
administracyjnoprawne i prawnokarne, do których przepisy kodeksu cywilnego nie mają
zastosowania. O charakterze stosunków prawnych regulowanych przez kodeks spółek
handlowych Sąd Najwy\
szy w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów z 07.04.1993r.,
III CZP 23/93 (OSNCP 10/93, poz. 172) stwierdził:  W okresie międzywojennym prawo
handlowe stanowiło odrębną gałąz
prawa, opartą na swoistych z
ródłach prawa. Zgodnie z art.
1 k.h. z 1934 r. w stosunkach handlowych obowiązywały w pierwszej kolejności przepisy
kodeksu handlowego, ustaw szczególnych i powszechne prawo zwyczajowe. Dopiero w razie
braku takich postanowień stosować mo\
na było przepisy prawa cywilnego. Uchylenie wraz
z wejściem w \
ycie kodeksu cywilnego z 1964 r. art. 1 oraz wielu innych przepisów kodeksu
handlowego zniosło odrębność prawa handlowego i cywilnego, a przepisy o spółkach prawa
handlowego stały się częścią składową prawa cywilnego . Kodeks spółek handlowych
uchwalony w 2000 r. nie uzasadnia wniosku o wyodrębnienie prawa handlowego z prawa
cywilnego.9
Z ustawodawstwa odrębnego do działów prawa cywilnego nale\
y wliczyć prawo
spółdzielcze. Wchodzi ono w skład prawa korporacyjnego, obejmującego swym zasięgiem
tak\
e stosunki wewnątrz innych korporacyjnych osób prawnych, stosunki zaś między tymi
osobami i ich członkami to stosunki równorzędnych podmiotów, a uchwały ich organów to
z reguły swoiste czynności prawne. Pogląd, \
e prawo spółdzielcze jest wyodrębnionym
8
Por. Tam\
e, s.10-11; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 25-26; S. Dmowski,
S. Rudnicki, op. cit., s.17; E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wrocław 1998, s. 33.
9
S. Dmowski, S. Rudnicki, op. cit., s.17-18.
11
działem prawa cywilnego, pomimo legislacyjnego wyodrębnienia w oddzielnym akcie
normatywnym, znalazło potwierdzenie w doktrynie polskiej jak i w orzecznictwie.10
Prawo rolne równie\
nie stanowi odrębnej gałęzi prawa. Jest ono zbiorem przepisów
ró\
nego rodzaju z zakresu prawa cywilnego, administracyjnego i finansowego. Dlatego prawo
rolne nale\
y traktować jako wyodrębnioną dyscyplinę dydaktyczną.11
W zakres prawa cywilnego wchodzą tak\
e przepisy prawa morskiego, które regulują
stosunki prawne powstające w dziedzinie morskiej \
eglugi handlowej. Wynika to z tego, \
e są
to stosunki między równorzędnymi podmiotami. Przepisy prawa morskiego zawierają
ponadto normy administracyjnoprawne i prawnokarne, do których przepisy kodeksu
cywilnego nie mają zastosowania.12
Natomiast do zakresu prawa cywilnego nie nale\
ą przepisy prawa pracy, które
regulują stosunki prawne powstające między pracodawcą a pracownikiem. Prawo pracy
traktowane jest jako odrębna gałąz
prawa jeszcze przed uchwaleniem kodeksu pracy. Art. XII
ż 1 przepisów wprowadzających kodeks cywilny zawierał postanowienie, \
e  Kodeks
cywilny nie narusza przepisów ustawodawstwa pracy . Odrębność ta wynika równie\
z
zamieszczenia w kodeksie pracy części ogólnej tego kodeksu oraz mo\
liwością zastosowania
przepisów kodeksu cywilnego w sprawach nienormowanych przepisami prawa pracy i tylko
wtedy, gdy nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy.13
Sprawami ze stosunków cywilnoprawnych nie są równie\
sprawy z zakresu
ubezpieczeń społecznych co znajduje odzwierciedlenie w stanowiskach doktryny
i orzecznictwa. W uzasadnieniu uchwały z dnia 04.09.1992 r. II UZP (OSNCP 6/93, poz. 91)
Sąd Najwy\
szy stwierdził :  Świadczenia z ubezpieczeń społecznych nie są świadczeniami
cywilnoprawnymi. Wprawdzie art. 1 kpc kwalifikuje sprawy z ubezpieczeń społecznych
do spraw cywilnych, jednak\
e unormowanie to przesądza jedynie o stosowaniu w czasie
sporów wynikłych na tle tych roszczeń przepisów zawartych w kodeksie postępowania
cywilnego, a więc reguluje zasady i tryb postępowania przed sądami w tych sprawach,
natomiast nie ma znaczenia dla oceny charakteru świadczeń z ubezpieczeń społecznych .
Natomiast w uzasadnieniu uchwały z dnia 30.06.1994 r. II UZP (OSNAPiUS 8/94 poz. 131)
Sąd Najwy\
szy stwierdził:  W doktrynie przyjmuje się, \
e prawo ubezpieczeń społecznych
obecnie stanowi ju\
odrębny dział prawa. Je\
eli chodzi o związki tego prawa z prawem
10
Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 28.
11
Por. E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 34.
12
Por. S. Dmowski, S. Rudnicki, op.cit., s.17
13
Por. Tam\
e, s.18-19.
12
cywilnym, to ani przepisy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, ani inne
szczegółowe unormowania w zakresie ubezpieczeń społecznych nie odsyłają do stosowania
przepisów kodeksu cywilnego .14
Przedstawione w powy\
szym zakresie prawo cywilne określa się jako prawo cywilne
materialne w odró\
nieniu od prawa postępowania cywilnego określającego ogół przepisów
normujących właściwość sądów i innych organów powołanych do rozpoznawania spraw
cywilnych oraz regulujących postępowanie przed tymi sądami i organami w tych sprawach.
Z powy\
szego wynika, \
e prawo cywilne materialne reguluje bezpośrednio stosunki
cywilnoprawne natomiast prawo procesowe słu\
y realizacji cywilnych praw podmiotowych
wynikających z tych stosunków. Dlatego granica jest łatwo uchwytna, a niejednokrotnie
występują zagadnienia znajdujące się niejako na pograniczu tych dwu dziedzin prawa.15
ż 3. Systematyka prawa cywilnego
Prawo cywilne, z uwagi na obejmowanie rozległym zakresem stosunków społecznych,
dzieli się na działy, które wyra\
ają strukturę danej gałęzi prawa. Systematyka słu\
y ustaleniu
właściwego zespołu norm prawnych w procesie ich stosowania. Mo\
e ona być
rozbudowywana poprzez wyró\
nienie w ramach poszczególnych działów wę\
szych zespołów
norm. W polskiej doktrynie występuje podział prawa cywilnego na następujące działy:
1) Część ogólna - obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego,
o ile nic innego w pozostałych działach prawa cywilnego nie postanowiono. Obejmuje
zwłaszcza problematykę czynności prawnych, podmiotów prawa cywilnego oraz
praw podmiotowych. Wyodrębnienie tej części pozwala na zespolenie w jedną całość
norm cywilnoprawnych rozrzuconych w wielu aktach normatywnych oraz umo\
liwia
ich stosowanie w praktyce według jednolitych zasad.
2) Prawo rzeczowe - ujmuje normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe,
a więc skuteczne względem ka\
dej osoby trzeciej i odnoszą się do rzeczy w ścisłym
tego słowa znaczeniu. Naczelna instytucja w prawie rzeczowym obejmuje regulację
prawa własności określając treść wykonywania tego prawa, ustalając sposoby
cywilnoprawnej ochrony prawa własności, sposoby nabycia i utraty prawa własności,
14
Por. Tam\
e, s.19.
15
Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 29.
13
współwłasności. Obok prawa własności do prawa rzeczowego zaliczmy u\
ytkowanie
wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe np. u\
ytkowanie, słu\
ebność.16
3) Prawo zobowiązań - zawiera normy regulujące prawa majątkowe o charakterze
względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów. Stanowi
największy dział prawa cywilnego i dlatego w doktrynie podzielono je na część
ogólną i szczegółową. W skład pierwszej wchodzą przepisy dotyczące wszystkich
stosunków zobowiązaniowych, natomiast w drugiej unormowane zostały
poszczególne z
ródła zobowiązań. Do części szczegółowej nale\
ą równie\
instytucje
uregulowane w pozakodeksowych aktach normatywnych (np. prawo bankowe
w zakresie czynności bankowych). 17
4) Prawo spadkowe - reguluje przejście praw osobistych i rodzinnych osoby fizycznej,
z chwilą jej śmierci, na inne podmioty. Przepisy prawa spadkowego mają w zasadzie
charakter bezwzględnie obowiązujący. Normuje ono przejście wszelkich praw
majątkowych względnych i bezwzględnych z osób zmarłych na osoby \
yjące.
Przepisy prawa spadkowego określają pojęcie spadku, dziedziczenie ustawowe
i testamentowe, powołanie spadkobiercy, zapis, polecenie, zachowek, przyjęcie
i odrzucenie spadku, stwierdzenie nabycia spadku, odpowiedzialność za długi
spadkowe, dziedziczenie gospodarstw rolnych. 18
5) Prawo rodzinne  reguluje stosunki prawne wynikające z:
- mał\
eństwa, tzw. prawo mał\
eńskie, które reguluje zawarcie mał\
eństwa,
prawa i obowiązki mał\
onków (niemajątkowe i majątkowe) oraz ustanie
i uniewa\
nienie mał\
eństwa,
- pokrewieństwa i powinowactwa  przede wszystkim stosunki prawne między
rodzicami a dziećmi  oraz z przysposobienia, które polega na stworzeniu
między przysposabiającym i przysposobionym takich stosunków, jak między
rodzicami a dzieckiem,
- opieki nad małoletnim; nie jest to właściwie stosunek rodzinnoprawny
w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale poniewa\
opieka nad małoletnim jest
surogatem władzy rodzicielskiej, więc powszechnie zalicza się ją do prawa
rodzinnego.
16
Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 35-37.
17
Por. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania  cześć szczególna, 4 wydanie zmienione
i zaktualizowane, Warszawa 2004, s. 1-2.
18
Por. Z. Szczurek, op.cit., s. 36.
14
Z tego powodu kodeks rodzinny dzieli się na trzy tytuły  mał\
eństwo,
pokrewieństwo oraz opieka i kuratela. Nale\
y zaznaczyć, \
e ostatnim tytułem objęta
została nie tylko opieka nad małoletnim, lecz równie\
nad ubezwłasnowolnionym
całkowicie oraz kuratela.19
6) Prawo na dobrach niematerialnych  reguluje prawa podmiotowe
do niematerialnego produktu twórczej działalności umysłu ludzkiego niejako
w oderwaniu od przedmiotu materialnego, od rzeczy, w której wytwór ten został
ucieleśniony, np. prawo autorskie, prawo wynalazcze. Cechą charakterystyczną jest
to, \
e obejmują one zarówno prawa o charakterze majątkowym, umo\
liwiające
gospodarcze wykorzystanie dobra niematerialnego, jak i prawa o charakterze
niemajątkowym, chroniące tzw. dobra osobiste twórcy przed naruszeniem.
Gdy przedmiotem praw na dobrach niematerialnych są wyniki ludzkiego umysłu,
prawa te określamy jako  własność intelektualna , a gdy chodzi o zdobycze umysłowe
dotyczące działalności przemysłowej, prawa te określamy terminem  własność
przemysłowa .20
Przedstawiony podział prawa cywilnego w niektórych publikacjach uzupełniony jest
jeszcze o dział prawa handlowego regulujący przede wszystkim obrót gospodarczy.21
Jednak\
e w większości publikacji nie wymienia się prawa handlowego jako działu prawa
cywilnego jak równie\
uwa\
a się, \
e nie nale\
y wyró\
niać prawa handlowego jako odrębnego
działu poniewa\
reguluje ono instytucje systematycznie nale\
ące co najmniej do części
ogólnej, prawa zobowiązań oraz prawa na dobrach niematerialnych. Wskazuje się w nich,
\
e prawo handlowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, wyró\
nioną na innej
podstawie ni\
działy prawa cywilnego.22
Poszczególnym działom prawa cywilnego przyporządkowane są normy
cywilnoprawne, które zamieszczone są w kompleksowych ustawach regulujących pewne
wę\
sze dziedziny prawa cywilnego. Z tego powodu nie nale\
y identyfikować z działami
prawa cywilnego specjalistycznych regulacji stosunków cywilnoprawnych, określanych jako
prawo czekowe, wekslowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe itp.23
19
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 37-38.
20
Por. Tam\
e, s. 38-39.
21
Por. E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 34; P. Kubiński, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego
i gospodarczego. Zarys wykładu., Olsztyn 1996, s.16-18.
22
Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.16; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 35;
Z. Szczurek, op.cit., s. 34-37; M. Piotrowski, op. cit., s. 22.
23
Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.16.
15
Rozdział II
Zasady prawa cywilnego
ż 1. Pojęcie zasad
Prawo cywilne jest jedną z gałęzi systemu prawa obowiązującego w państwie,
dlatego te\
w prawie cywilnym, jak i w innych gałęziach prawa, występuje konstrukcja zasad.
Na wa\
ność zasad wskazują walory naukowe ich konstrukcji, które uzasadniają rolę jaką
mają do spełnienia obecnie. Zasady pozwalają na uporządkowanie instytucji prawnych, jak
równie\
na porównywanie systemów procesowych. Usprawniają one ponadto proces
dydaktyczny, porządkując i przedstawiając je w sposób skondensowany. W nauce zasady
prawa pojmuje się jako zasady w ogóle oraz zasady poszczególnych gałęzi prawa. Jest to
pewna kategoria norm prawnych, która wyró\
nia się swoją doniosłością oraz szczególną rolą,
jaką pełnią na obszarze danej gałęzi prawa. Zasady wskazują wartości, jakie normy prawa
cywilnego przede wszystkim powinny realizować. Wyznaczają one kierunek działań
prawodawczych, sposób stosowania prawa, w tym w szczególności interpretacji przepisów
prawnych. Ponadto wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają
granice czynienia u\
ytku z praw podmiotowych. Zasady mogą zostać spełnione w ró\
nym
stopniu, a ich spełnienie jest stopniowalne. Ich nadrzędnie wią\
ący charakter prawny nie
mo\
e być arbitralnie ustalany, lecz wymaga szczególnego uzasadnienia. Mo\
e ono
powoływać się bądz
to na nadrzędne normy prawa konstytucyjnego albo prawa
międzynarodowego, bądz
te\
na teksty ustaw, na podstawie których zasady te są
rekonstruowane przy wsparciu ogólnie akceptowanych w naszej kulturze wartości.24
W sferze prawa cywilnego zasady stanowią idee przewodnie obowiązującego u nas
kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a tak\
e innych ustaw
regulujących stosunki cywilnoprawne. Stanowią one przejawy panujących w kraju stosunków
społeczno-gospodarczych i politycznych. Liczba zasad określonej gałęzi prawa, w tym prawa
cywilnego, nie jest zamknięta ani niezmienna. Zmiana gospodarczej lub społecznej bazy
mo\
e wpływać na dezaktualizację jednych, a powstawanie innych zasad prawa cywilnego.
Bogactwo problematyki prawa cywilnego pozwala na przedstawienie zasad w ró\
nych
zestawach.25 W dalszej części pracy omówiono jeden z zestawu zasad prawa cywilnego.
24
Por. Tam\
e, s. 16-17.
25
Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34.
16
Podstawowe
zasady
prawa cywilnego
Zasada Zasada
ochrony cywilnej odpowiedzialności
osoby ludzkiej za długi
Zasada Zasada
równości odpowiedzialności
za szkodę
Zasada Zasada pełnej ochrony
praw rodziny
podmiotowych
Zasada Zasada
autonomii dziedziczenia
woli stron
Zasada Zasada cywilnoprawnej
ochrony ochrony praw na dobrach
dobrej wiary niematerialnych
Zasada łagodzenia Zasada
rygoryzmu przepisów przez jedności
klauzule generalne prawa cywilnego
Zasada Zasada
jednakowej ochrony ochrony praw cywilnych
ka\
dej własności przez niezawisłe sądy
Rys. 2  Najwa\
niejsze zasady współczesnego polskiego prawa cywilnego wg A. Woltera,
J. Ignatowicza i K. Stefaniuka 26
26
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34.
17
ż 2. Katalog zasad prawa cywilnego
Do najwa\
niejszych zasad prawa cywilnego nale\
ą:
- zasada ochrony osoby ludzkiej  polega na przyznaniu ka\
demu człowiekowi zdolności
prawnej oraz na zapewnieniu gwarancji swobodnego korzystania przez niego z dóbr
osobistych. Zdolność prawna to przymiot występowania w roli podmiotów w stosunkach
cywilnoprawnych i przysługuje ka\
demu człowiekowi w takim samym zakresie. Wią\
e się
z nią zdolność do czynności prawnych, na podstawie której człowiek mo\
e sam realizować
stosunki cywilnoprawne, a jej zakres podlega ograniczeniu tylko z przyczyn naturalnych,
tj. wiek, upośledzenie psychiczne,
- zasada równości  dotyczy wszystkich obywateli i oznacza ich równość wobec prawa.
Dotyczy ona równie\
w nieco skorygowanym zakresie cudzoziemców. Zgodnie
z wymienioną zasadą prawo ma zapewnić równy start ka\
demu, a na wypadek niepowodzeń
odpowiednią osłonę socjalną. Zasada ta zapewnia równość formalną a nie ekonomiczną
poniewa\
o statusie ekonomicznym decydują właściwości ka\
dego człowieka tj. zdolność,
pracowitość czy te\
sumienność,
- zasada praw podmiotowych  zgodnie z nią podstawą korzystania przez jednostki ludzkie
z ró\
norodnych dóbr są przysługujące im prawa o ustawowo zagwarantowanej treści i one
zapewniają pełną ochronę jej interesów, a nie np. koncepcja poszczególnych uprawnień.
Ma ona zapobiegać wykonywaniu praw niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami
moralnymi. Zakaz nadu\
ywania praw polega na tym, \
e prawo podmiotowe stanowi
podstawową konstrukcję prawną, poprzez którą podmioty stosunków cywilnoprawnych
realizują swoje prawnie chronione interesy,
- zasada autonomii woli stron  wyra\
a kompetencje podmiotów prawa cywilnego
do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne, a wśród
nich głównie umowy. Kształtowanie stosunków prawnych musi odbywać się w granicach
prawa, ale są one bardzo szerokie. W zakresie umów dotyczących zobowiązań prawo cywilne
charakteryzuje swoboda umów, tzn. strona decyduje swobodnie nie tylko o tym, czy i z kim
zawrzeć umowę, ale nadto kontrahenci ustalają treść umowy według swego uznania,
- zasada ochrony dobrej wiary  chroni ona przede wszystkim tego, kto działa w mylnym,
ale usprawiedliwionym przekonaniu, co do uprawnień tego, od kogo nabywa rzecz lub inne
prawo. Mo\
emy ją znalez
ć m.in. w art. 169 ż 1 kc, zgodnie z którym je\
eli osoba nie
uprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca
uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba \
e działa w złej wierze, czy
18
te\
art. 1028 kc, zgodnie z którym je\
eli ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia spadku, lecz
spadkobiercą nie jest, rozporządza prawem nale\
ącym do spadku na rzecz osoby trzeciej,
osoba, na której rzecz rozporządzenie następuje, nabywa prawo lub zostaje zwolniona
od obowiązku, chyba \
e działa w złej wierze,
- zasada łagodzenia rygoryzmu przepisów prawnych przez klauzule generalne  zgodnie
z tą zasadą klauzula generalna łagodzi brzmienie konkretnego, rygorystycznego przepisu,
np. gdy osoba zakupiła rzecz ruchomą od osoby nieuprawnionej, to nabywca nabywa prawo
własności tej rzeczy z chwilą wejścia w jej posiadanie, chyba \
e uczynił to złej wierze
 w tym przypadku klauzulą generalną jest dobra wiara. Klauzula generalna jest to zwrot
niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne oceny funkcjonujące
w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez nakaz uwzględniania ich przy
ustalaniu stanu faktycznego podpadającego pod daną normę. Do klauzul generalnych
zaliczamy m.in. względy słuszności, dobre obyczaje, dobrą wiarę w znaczeniu obiektywnym,
obowiązki moralne,
- zasada jednakowej ochrony ka\
dej własności  zgodnie z nią ka\
da własność, bez
względu na jej podmiot jak i przedmiot, podlega takiej samej ochronie. Zasada ta znajduje
oparcie w Konstytucji RP, która w art. 64 stwierdza, \
e własność podlega równej dla
wszystkich ochronie prawnej, a mo\
e być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko zakresie,
w jakim nie narusza ona istoty prawa własności,
- zasada cywilnej odpowiedzialności za długi  oznacza ona, \
e dłu\
nik odpowiada za swe
zobowiązania całym majątkiem, a jej ograniczenia mogą wynikać tylko ze szczególnych
unormowań, np. zgodnie z art. 1030 kc do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi
odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Odpowiedzialność dłu\
nika
za naruszenie treści zobowiązania powstaje z mocy prawa i nazywana jest
odpowiedzialnością osobistą. Dłu\
nik odpowiada całym swoim majątkiem, a tak\
e tym,
który posiądzie w przyszłości. Same strony wykorzystując czynności prawne nie mogą
unicestwić tej odpowiedzialności ani ograniczyć w stosunku do ustalonego ustawowo
kształtu,
- zasada odpowiedzialności za szkodę  zgodnie z nią ka\
dy, kto wyrządził drugiemu
szkodę ze swej winy, a w przypadkach w ustawie przewidzianych równie\
bez winy, jest
zobowiązany do jej naprawienia. Ograniczenie odpowiedzialności mo\
e wynikać tylko ze
szczególnych unormowań, np. z powodu braku bezprawności szkodliwego działania sprawcy
(obrona konieczna, stan wy\
szej konieczności, dozwolona samopomoc, zgoda
19
poszkodowanego, wykonywanie praw podmiotowych) lub te\
z powodu jego wieku, stanu
psychicznego lub fizycznego,
- zasada pełnej ochrony rodziny  znajduje ona szczególny wyraz w klauzuli generalnej
dobra dziecka. Zasada ta w szczególności oznacza, \
e przepisy prawa cywilnego powinny być
tak tłumaczone, jak tego wymaga interes małoletniego dziecka i rodziny jako podstawowej
komórki społecznej,
- zasada dziedziczenia - zgodnie z tą zasadą majątek osoby zmarłej nie staje się majątkiem
niczyim ani nie przechodzi na państwo, lecz przypada spadkobiercom ustawowym lub
testamentowym. Gwarantuje ona otrzymanie przez bliskich tego, czego dorobił się zmarły
za \
ycia. Tym samym zasada ta ma znaczenie dla rozwijania działalności gospodarczej jak
równie\
pobudza aktywność produkcyjną i dą\
enie do oszczędzania,
- zasada cywilnoprawnej ochrony praw na dobrach niematerialnych  oznacza ona
ochronę praw na dobrach niematerialnych tj. własność intelektualną, własność przemysłową.
Obejmuje ona zarówno prawa o charakterze majątkowym, umo\
liwiające gospodarcze
wykorzystanie dobra niematerialnego, jak i prawa o charakterze niemajątkowym, chroniące
tzw. dobra osobiste twórcy przed naruszeniem, a jej zakres ulega stałemu poszerzeniu.
- zasada jedności prawa cywilnego  oznacza ona, \
e prawo handlowe nie stanowi odrębnej
od prawa cywilnego gałęzi prawa lecz stanowi jego część. Z zasady tej wynika, \
e osoby
mogą korzystać z narzędzi prawnych i środków ochronnych znanych prawu cywilnemu,
- zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy  zgodnie z nią prawa cywilne
podlegają ochronie, a do rozpoznawania spraw z tego zakresu powołane zostały niezawisłe
sądy. Powierzenie tego zadania w pewnym zakresie innym organom mo\
e mieć miejsce tylko
na mocy przepisu szczególnego (art. 2 kpc).27
27
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 32-34; Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.16-
19; Por. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania ..., op. cit., s.232-233; Por. E. Gniewka, Podstawy...,
op.cit., s. 336-338; Z. Szczurek, op.cit., s. 244-246.
20
Rozdział III
y
ródła prawa cywilnego w Polsce
ż 1. Uwagi wstępne
Pojęcie z
ródeł prawa nie jest jednolite, w szczególności mo\
na za nie uznać stosunki
społeczno-gospodarcze, które stały się powodem danego uregulowania. Mo\
emy jednak
stwierdzić, \
e z
ródła prawa to fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty
prawotwórcze, a ich wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne, wskazujące kto,
w jakich okolicznościach, jak ma postąpić. Z teoretycznego punktu widzenia w związku
z powy\
szym wyró\
nia się prawo stanowione, którego z
ródłem jest akt normatywny oraz
prawo zwyczajowe, którego z
ródłem jest zwyczaj. O tym, jakie fakty społeczne uznawane są
za fakty prawotwórcze, decyduje konstytucja i uzupełniająca ją doktryna prawnicza.28
y
ródła prawa cywilnego tworzą hierarchię tego samego rodzaju co z
ródła prawa
w ogóle. y
ródłem prawa są akty normatywne wydawane w odpowiednim trybie przez
uprawnione organy państwa. Fundamenty całego systemu prawnego tworzy Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej, która w art. 87 wymienia z
ródła prawa powszechnie
obowiązującego. Jest to katalog zamknięty tworzący hierarchicznie skonstruowany system
z
ródeł prawa i zaliczamy do nich:
1) Konstytucję,
2) ustawy,
3) ratyfikowane umowy międzynarodowe,
4) rozporządzenia,
5) akty prawa miejscowego.
W dalszej części rozdziału przedstawiono z
ródła prawa cywilnego odnoszące się do
wszystkich stosunków cywilnoprawnych. W związku z tym pominięto problematykę
wzorców umownych, występującą w zobowiązaniach. Poza przedstawieniem stanowionych
z
ródeł prawa cywilnego omówiono ponadto ograniczoną funkcję prawotwórczą zwyczaju,
zasad współ\
ycia społecznego, orzecznictwa sądowego oraz nauki.29
28
Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s.31.
29
Por. Tam\
e, s. 32; Por. E. Gniewek, Podstawy..., op.cit., s. 35.
21
ż 2. Prawo stanowione
Konstytucja
Konstytucja jest najwa\
niejszym prawem Rzeczypospolitej Polskiej i jej przepisy
mo\
na stosować bezpośrednio, chyba \
e stanowi ona inaczej. Konsekwencją tego jest to,
\
e nie jest konieczne transponowanie jej postanowień do zwykłych ustaw. Jednak\
e jej
przepisy mogą stanowić wyłączną podstawę do zrekonstruowania normy prawnej tylko
wtedy, gdy w wystarczającej mierze wskazują kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić.
Poza tym przepisy jej powinny być uwzględniane łącznie z przepisami innych aktów
prawotwórczych, a więc i wówczas, gdy same ze względu na ich ogólnikowość nie stanowią
dostatecznej podstawy do zrekonstruowania normy postępowania.30
Ustawy
Uchwala je parlament w sposób określony przez Konstytucję, a Prezydent RP
podpisuje i zarządza ogłoszenie jej w Dzienniku Ustaw RP.
Podstawowym i najwa\
niejszym z
ródłem prawa cywilnego jest kodeks cywilny
z 23 kwietnia 1964 roku (Dz.U. z 1964, nr 16, poz. 93, z póz
n. zm.). Zawiera on podstawowy
trzon instytucji prawa cywilnego, usystematyzowanych według określonych, wspólnych
zasad przewodnich. Wyra\
one w nim zasady ułatwiają stosowanie przepisów rozsianych
po ró\
nych aktach normatywnych, dając im wspólną podbudowę. Jego rozwiązania
przesądzają o całym modelu polskiego prawa cywilnego.
Kodeks cywilny nie jest jedynym z
ródłem prawa cywilnego. Normy prawa cywilnego
zawarte są w wielu innych aktach normatywnych, wśród których w szczególności nale\
y
wymienić:
- Kodeks rodzinny i opiekuńczy,
- Kodeks morski,
- Kodeks spółek handlowych,
- ustawa o księgach wieczystych i hipotece,
- ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych,
- ustawa o własności lokali,
- Prawo autorskie,
- Prawo wekslowe,
30
Por. Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s. 33.
22
- Prawo czekowe,
- Prawo spółdzielcze,
- ustawa o znakach towarowych,
- ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji,
- ustawa o samorządzie terytorialnym.31
Wymienione akty normatywne, a tak\
e inne niewymienione zawierające przepisy
mające charakter cywilnoprawny, zajmują względem kodeksu cywilnego pozycję przepisów
szczególnych, a więc nie wyłączają stosowania, poza zakresem w nich uregulowanych,
odpowiednich przepisów kodeksu cywilnego.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Ratyfikowane umowy międzynarodowe mają moc powszechnie obowiązującą je\
eli
regulują one wprost objęte nimi stosunki prawne, a więc gdy nadają się do bezpośredniego
stosowania. Po ogłoszeniu umowy w Dzienniku Ustaw RP stanowi ona część krajowego
porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba \
e jej stosowanie jest uzale\
nione
od wydania ustawy. Gdy stosowanie umowy uzale\
nione jest od wydania ustawy, moc
bezpośrednio obowiązującą ma nie umowa, ale ustawa ją wykonująca. Nale\
y pamiętać, \
e
umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyra\
oną w ustawie ma pierwszeństwo przed
ustawą, je\
eli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
Rozporządzenia
Wydawane są one, zgodnie z art. 92 Konstytucji, wyłącznie przez organy władzy
publicznej wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upowa\
nienia zawartego
w ustawie i w celu jej wykonania. Upowa\
nienie powinno określać organ właściwy do
wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne
dotyczące treści aktu.
W obszarze prawa cywilnego spotykamy się z rozporządzeniami wydanymi na
podstawie delegacji płynącej z kodeksu cywilnego lub ustaw odrębnych, np. art. 359ż2kc.
Rozporządzenia nie są wprawdzie ustawami, jednak u\
ywany w kodeksie cywilnym
i w innych aktach normatywnych zwrot odsyłający do  ustaw odnosi się tak\
e do
31
Z. Szczurek, op.cit., s. 39.
23
rozporządzeń, poniewa\
termin  ustawa rozumiano w szerszym znaczeniu, obejmującym
wszelkie powszechnie obowiązujące akty normatywne.32
Akty prawa miejscowego
Mają one walor z
ródła prawa powszechnie obowiązującego tylko na obszarze
działania organów, które je ustanowiły i tylko w granicach przysługujących wspomnianym
organom kompetencji wskazanych właściwymi ustawami.
ż 3. Zwyczaje i prawo zwyczajowe
Zwyczajem jest powszechnie stosowana w danym okresie, w danym środowisku
i w danych stosunkach społecznych praktyka określonego, jednolitego lub zbli\
onego
postępowania. Dzięki nim system prawa cywilnego staje się bardziej elastyczny i podatny na
dokonujące się zmiany w praktyce społecznej. Zwyczajów nie mo\
na zaliczyć do zdarzeń
prawotwórczych stanowiących samodzielne z
ródło prawa. Uzyskują one doniosłość prawną
przez to, \
e w wielu przypadkach z
ródła prawa stanowionego do nich odsyłają. W kodeksie
cywilnym i innych aktach prawnych ustawodawca wielokrotnie odsyła nas do  ustalonych
zwyczajów (np. art. 56,65,69,354 kc),  przyjętych zwyczajów (np. art. 384, 788, 801, 922
kc) czy te\
 miejscowych zwyczajów (np. art. 287, 298, 908 kc). Doniosłość prawną mają
tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do określonych
bli\
ej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze.
Aby zwyczaje mogły pełnić jakąkolwiek rolę o doniosłości prawnej i wskazywać jak
powinien postąpić uczestnik stosunku cywilnoprawnego w określonej sytuacji nale\
y ponadto
poddać je same ocenie wartościującej, a więc zbadać czy są to dobre zwyczaje,
nie pozostające w sprzeczności z ogólnie akceptowanymi zasadami moralnymi. Tylko takie
zwyczaje mogą pełnić rolę normatywną. Dlatego zwyczaje powinno się zawsze rozpatrywać
łącznie z zasadami współ\
ycia społecznego, które wskazują moralne kryteria ocenne.
W przeciwieństwie do zwyczaju przez prawo zwyczajowe rozumie się normę prawną,
a faktem prawotwórczym jest wówczas praktyka stałego stosowania przez organy państwowe
określonej reguły postępowania. W chwili obecnej \
adne przepisy prawa stanowionego nie
regulują kwestii dopuszczalności prawa zwyczajowego w polskim systemie prawnym.
Konstytucja w rozdziale o z
ródłach prawa wymienia jedynie prawo stanowione, a więc
32
Z. Radwański, Prawo..., op.cit., s. 35.
24
zamknięty katalog z
ródeł prawa przepisami Konstytucji odnosi się do prawa stanowionego,
co nie wyklucza kształtowania się norm prawa zwyczajowego obok, a nie przeciwko prawu
stanowionemu.33
ż 4. Zasady współ\
ycia społecznego
Zasady współ\
ycia społecznego to powszechnie uznane w kulturze naszego
społeczeństwa wartości, normy moralne, będące zarazem dziedzictwem i składnikiem kultury
europejskiej. Zasad nie mo\
na zaliczyć do zdarzeń prawotwórczych stanowiących
samodzielne z
ródło prawa. Uzyskują one doniosłość prawną przez to, \
e w wielu
przypadkach z
ródła prawa stanowionego do nich odsyłają. W prawie cywilnym ustawodawca
wielokrotnie odsyła nas do zasad współ\
ycia społecznego, jednak\
e z uwagi na to, \
e są
czymś zmiennym, są funkcją miejsca i czasu, nie są one skodyfikowane. Pozwala to na
elastyczność norm prawnych odsyłających do zasad współ\
ycia społecznego.
W odniesieniu do zakresu zasad współ\
ycia społecznego występują dwa ograniczenia:
1. zasady odnoszą się jedynie do postępowania jednych osób wobec innych. Nie dotyczą
wiec wyłącznie prze\
ywanych postaw, które same przez się nie mają doniosłości dla
stosunków prawnych, je\
eli nie stanowią motywu działań ludzkich;
2. przedmiotem zainteresowania prawników nie są zasady współ\
ycia społecznego
będące zarazem obowiązującymi normami prawnymi, poniewa\
takie równobrzmiące
normy rozwa\
a się po prostu jako normy prawne.34
Zakres stosowania zasad współ\
ycia społecznego jest określony w przepisach
prawnych. Mając na uwadze funkcję, którą w ramach przepisów odwołujących się do zasad
mają one spełnić mo\
emy wyró\
nić następujące grupy:
1. jako element słu\
ący do elastycznego doprecyzowania treści poszczególnych
instytucji prawa cywilnego z prawem własności na czele (np. art. 140, 233, 287, 298
kc) lub konkretnych stosunków prawnych (np. art. 56,354 kc);
2. przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnoprawne. Poza
przepisami wyraz
nie powołującymi zasady współ\
ycia społecznego (np. art. 410, 428,
827 kc) powinny one być brane pod uwagę tak\
e przy precyzowaniu elementów
33
Por. Tam\
e, s. 37-38.
34
Por. Tam\
e, s. 39.
25
innych pojęć prawnych, jak np. istotnego dla powstania odpowiedzialności deliktowej
pojęcia  winy sprawcy szkody (art. 415 kc);
3. przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 kc);
4. jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, które ze
względu na szczególny kontekst sytuacyjny  budziłyby powszechną dezaprobatę
moralną i tym samym prowadziłyby do naruszenia spójności aksjologicznej porządku
prawnego (np. art. 5, 58, 93, 94, 412, 754,902, 1008 kc).35
ż 5. Orzecznictwo sądów oraz nauka prawa
Orzecznictwo sądów, nie będące samodzielnym z
ródłem prawa, przez swą działalność
interpretacyjną, a zwłaszcza inferencyjną (wnioskowanie z norm o normach) oraz przez
uznawanie zwyczajów mo\
e wpłynąć na ustalanie (konkretyzację) treści norm prawnych.
Orzecznictwo sądów nie stanowi z
ródła prawa, a więc odrzuca się koncepcję prawotwórczą
funkcji sądów. Zadaniem sądów nie jest tworzenie norm prawnych, lecz ich stosowanie do
konkretnych stosunków społecznych. Wypowiedzi sądowe nie są aktami tworzenia prawa,
lecz zawierają jedynie jego wykładnię i są przejawem jego stosowania.36
Poglądy nauki nie stanowią z
ródła prawa cywilnego, natomiast inspirują działalność
legislacyjną, w szczególności poprzez formułowane w pracach naukowych postulaty. Ponadto
wpływ następuje poprzez udział w stanowieniu prawa. Szczególna jej wartość to pomoc przy
stosowaniu prawa poprzez dokonywanie pogłębionej wykładni całokształtu obowiązujących
przepisów, a tym samym współudział w prawidłowym rozumieniu porządku prawnego.
35
Por. Tam\
e, s. 41.
36
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo ..., op.cit., s. 69-71.
26
27
Wykaz wa\
niejszych skrótów
art. artykuł
Dz. U. Dziennik Ustaw
Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.
kc Kodeks cywilny z 1964 r.
kpc Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r.
s. strona
OSNCP Orzecznictwo Sądu najwy\
szego Izby Cywilnej, Pracy
i Ubezpieczeń
OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwy\
szego Izby Administracyjnej, Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych
28
29
Literatura
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 02 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78,
poz. 483).
2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93
z póz
n. zm.).
3. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks Postępowania Cywilnego (Dz. U. Nr 42,
poz. 296 z póz
n. zm.).
4. S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu Cywilnego  Księga pierwsza-
Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003.
5. E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 1998.
6. P. Kubiński, Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys wykładu,
Olsztyn 1996.
7. M. Piotrowski, Prawo cywilne. Krótki wykład. Wydawnictwo WSB, Poznań 2002.
8. Z. Radwański, Prawo cywilne  część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003.
9. Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania  część szczegółowa, wydanie 4
zmienione i zaktualizowane, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2004.
10. Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001.
11. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Cywilne  Zarys części ogólnej, wyd. 2
zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.
12. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Cywilne  Zarys części ogólnej, wyd. 2
zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001.