Szkoła Policji w Katowicach
Zjawisko przemocy domowej wobec kobiet
Opracowanie:
mł. asp. Magdalena Szlauer
Zakład Słu\
by Prewencyjnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2010
S
P
A
O
A

L
O
I
C
K
J
Z
I
2
© Wszelkie prawa zastrze\
one  Szkoła Policji w Katowicach 2010
KsiÄ…\
ki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezale\
nie od zastosowanej
techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
3
Spis treści
Wstęp 5
Rozdział I
ISTOTA I UWARUNKOWANIA PRZEMOCY WOBEC KOBIET 7
1. Definicje i typologie 7
2. SkÄ…d bierze siÄ™ agresja i przemoc? 8
3. Uwarunkowania osobowościowe - osobowość sprawcy i ofiary 10
4. Relacje między sprawcą i ofiarą przemocy 13
Rozdział II
UWARUNKOWANIA SPOA
ECZNO-EKONOMICZNE 16
1. Zjawisko dezorganizacji rodziny i anomii w okresie gwałtownych zmian 16
2. Pozycja społeczna i wykształcenie członków rodziny 18
3. Sprzeczności ekonomiczne i bezrobocie 20
4. Sytuacja ekonomiczna rodziny i jej członków 21
5. Alkoholizm i inne zjawiska patologiczne w rodzinie 22
Rozdział III
UWARUNKOWANIA KULTUROWE 25
1. Oddziaływanie patriarchalnej kultury na przemoc wobec kobiet 25
2. Stereotyp męskości i kobiecości oraz ró\
nice wynikajÄ…ce z bycia mÄ™\
czyznÄ… i bycia kobietÄ… 26
3. Konflikt płci a przemoc 28
4. Wpływ mass mediów 30
Rozdział IV
FORMY I CYKLE PRZEMOCY DOMOWEJ 32
1. Przemoc fizyczna 32
2. Przemoc seksualna 34
3. Przemoc psychiczna 36
4. Fazy i cykle przemocy w rodzinie 38
Podsumowanie 41
Bibliografia 45
4
5
Wstęp
Przemoc w rodzinie jeszcze do niedawna uwa\
ana była za zjawisko zachodzące
wyłącznie w rodzinach patologicznych, a agresja pomiędzy członkami rodziny
uwa\
ana była za jedną z wielu normalnych form zachowania w \
yciu codziennym.
Przez wiele lat zjawisko to określane było jako  kłótnie rodzinne , czy
 nieporozumienia mał\
eńskie .
Obecnie w społeczeństwie polskim przemoc w rodzinie ujawniana jest jako
zjawisko powszechne, obecne w ró\
nych środowiskach, niezale\
nie od wykształcenia
i statusu społecznego sprawcy i ofiary.
Przemoc w rodzinie nie jest zjawiskiem nowym, występującym we
współczesnym społeczeństwie. Przez wiele lat przemoc stosowana była i akceptowana
jako sposób sprawowania władzy i kontroli osób dorosłych wobec krewnych i dzieci.
 Przemoc domowa to zjawisko zawierajÄ…ce wszystkie aspekty fizycznego,
seksualnego i psychicznego znęcania się nad członkami rodziny. Obejmuje wszystkie
odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie
się bronić. Niejednokrotnie sprawcy stosujący przemoc są pod wpływem alkoholu.
Przestępstwa przeciwko rodzinie nale\
ą do jednych z najczęściej popełnianych,
jednak problem przemocy w rodzinie nadal jest wielokrotnie większy od przypadków
ujawnianych.
Pomimo, i\
ostatnie lata przyniosły znaczące zmiany w postrzeganiu tego
zjawiska, nadal istnieje wiele mitów, i\
 przemoc domowa to sprawa prywatna,
rodzinna. Fakt znęcania się nad członkami rodziny jest otoczony mgłą tajemnicy
i uprzedzeń oraz stereotypów dotyczących roli kobiety i mę\
czyzny w rodzinie i \
yciu
publicznym.
Przyczyną  słabej wykrywalności faktów występowania przemocy w rodzinie
mo\
e być równie\
strach ofiary przed zemstą partnera, jej wstyd i lęk przed
napiętnowaniem ze strony środowiska oraz brak wiedzy, \
e zmiana jest mo\
liwa.
6
Tym wszystkim problemom poświęcona jest niniejsza praca. Zawiera ona
analizy naukowe przedstawicieli ró\
nych dyscyplin na temat czynników sprzyjających
przemocy.
Tego typu wiedzę, tzn. na temat skali przemocy oraz jej form i uwarunkowań,
nale\
y stale aktualizować.
7
Rozdział I
ISTOTA I UWARUNKOWANIA PRZEMOCY WOBEC KOBIET
1. Definicje i typologie
Przemocą jest wszystko to, co czyni się innemu człowiekowi z myślą
o zranieniu go lub wyrzÄ…dzeniu mu krzywdy. Przemoc to bicie, popychanie, kopanie,
zmuszanie człowieka do upokarzających czynności, stosowanie broni lub gwałtu. Ale
nie tylko, przemoc to równie\
poni\
anie człowieka, oczernianie go przed innymi,
ranienie jego uczuć, wyzywanie, rzucanie obelg, głodzenie, ograniczanie jego
swobody, izolowanie od otoczenia.
 Przemoc domowa, zwana te\
przemocÄ… w rodzinie, to zamierzone
i wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które
narusza prawo i dobra osobiste powodujÄ…c cierpienie i szkody 1.
Aby nazwać przemoc domową, u\
ywa się ró\
nych terminów i określeń:
 awantury domowe ,  kłótnie rodzinne ,  nieporozumienia mał\
eńskie itd. Jednak
kiedy sytuacje wymagajÄ… interwencji Policji lub rozprawy sÄ…dowej, terminy te sÄ… zbyt
Å‚agodne.  Zdarza siÄ™, \
e mÄ™\
owie mocno biją pięściami i kopią swoje \
ony, wyrywajÄ…
im włosy, rzucają nimi o ścianę, obrzucają najgorszymi wyzwiskami i gro\
ą śmiercią,
a ponadto ranią uczucia swoich dzieci i wzbudzają w nich śmiertelne przera\
enie
i strach. Zdarza siÄ™, \
e kobiety głęboko ranią mę\
czyznÄ™ szyderczym i obel\
ywym
słowem, uderzają no\
em lub \
elazkiem, potrafią bić swoje dzieci, niszczyć ich
zabawki, szarpać za uszy, popychać, szczypać i bić po twarzy. Zdarza się równie\
, \
e
dorośli ludzie potrafią mówić i robić straszne rzeczy swoim starym i zniedołę\
niałym
rodzicom 2.
Przemoc domowa oznacza  (...) ka\
de działanie jednego z jego członków
rodziny lub zaniedbanie, które zagra\
ajÄ… \
yciu, cielesności i psychicznej integralności
1
H.D. Sasal: Niebieskie karty, PARPA, Warszawa 1998, s. 17.
2
Tam\
e, s. 5.
8
lub wolności innego członka tej samej rodziny bądz
powa\
nie szkodzÄ… rozwojowi jego
(jej) osobowości 3.
W powy\
szych wypadkach Kodeks karny posługuje się terminem  znęcanie
się lub  maltretowanie . Znęcanie się mo\
e być zarówno psychiczne, jak i fizyczne.
Osoba maltretująca lub znęcająca się nad członkiem rodziny podlega
odpowiedzialności karnej. Reguluje to przepis Kodeksu karnego (art. 207 ż 1-3 k.k.).
2. SkÄ…d bierze siÄ™ agresja i przemoc?
Przemoc i agresja we współczesnym świecie stały się zjawiskiem
powszechnym. Agresja, przemoc, konflikt i nietolerancja stajÄ… siÄ™ elementami
społecznego pejza\
u, trwałymi komponentami systemu informacji, \
ycia codziennego,
a tak\
e kultury masowej i rozrywki4.
Nale\
y równie\
szukać innych wyjaśnień, które nie odwoływałyby się
wyłącznie do zjawisk współczesnego świata, takich jak przemoc pokazywana np.
w telewizji i innych mass mediach, przeludnienie, obyczaje zachodniej cywilizacji czy
alienacja.
Agresja i przemoc są uwarunkowane wieloczynnikowo, a między czynnikami
biologicznymi, psychicznymi i społecznymi istnieją wzajemne dynamiczne
powiÄ…zania.
Podstawowymi mechanizmami tych zjawisk są emocje negatywne, wywołujące
w człowieku dyskomfort i konflikt. Powodują one, \
e człowiek sięga po destrukcyjne
formy zachowań5.
Ka\
da z psychologicznych koncepcji opracowała specyficzną teorię
osobowości, które mogą przybli\
yć do poznania prawidłowości determinujących
i skłaniających jednostkę do stosowania przemocy6.
3
M. Skwarek: Przemoc wobec kobiet w rodzinie - perspektywa społeczno-polityczna,  Praca socjalna 4 ,
paz
dziernik - grudzień 2001, s. 45-46.
4
M. Banach, M. Mądry-Kupiec: Agresja i przemoc we współczesnym świecie,  Edukacja 1998, nr 3, s. 121.
5
T. Borowska: Mechanizmy przemocy i agresji. Konteksty edukacyjne,  Edukacja 2001, nr 3, s. 29.
6
W. Sikorski: Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury,  Problemy opiekuńczo-wychowawcze 2001,
nr 2.
9
Według definicji Joachima Kondzieli  przemoc to takie wywieranie wpływu na
ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest
mniejszy od potencjalnego poziomu tego rozwoju 7.
Wśród  wyjaśnień biologicznych często przywołuje się instynktowną teorię
agresji, przypisywanÄ… Zygmuntowi Freudowi, gdzie agresja jest instynktownym
popędem, który stopniowo narasta, a\
w końcu wybucha. Wewnętrzna budowa popędu
powoduje to, i\
musi on uzewnętrznić się w ten albo inny sposób.
Wiele miejsca poświęca się teoriom wpływów środowiska, np. uczeniu się
przez obserwację oraz konsekwencję obecności przemocy w mediach8. Nie istnieje
jeden, niezale\
ny od okoliczności wzór zachowań agresywnych. Agresja jest bardzo
uzale\
niona od okoliczności. Przykładem mo\
e być przemoc jako sposób na
niewierność mał\
eńską. Problem ten częściej dotyka mę\
czyzn o niskiej samoocenie,
np. w wyniku utraty wa\
nych dla kobiety zasobów (tj. praca). W takich sytuacjach
mo\
liwość odejścia \
ony zdecydowanie wzrasta, co rodzi agresjÄ™ u mÄ™\
czyzny.
 W przeciwieństwie więc do teorii instynktów, zgodnie z którymi bodz
ce
zewnętrzne powodują niekontrolowane wyzwolenie agresji, psychologia ewolucyjna
zakłada, \
e mechanizmy psychiczne odpowiedzialne za działania agresywne są
wyczulone na okoliczności. Mechanizmy wyzwalające działania agresywne mogą
pozostać w uśpieniu przez całe \
ycie danego człowieka, je\
eli nie znajdzie on
odpowiedniej sytuacji. Agresja opiera się więc na mechanizmach psychicznych
wykształconych w toku ewolucji, ale nie jest niezmienna i nie uzewnętrznia się
niezale\
nie od okoliczności 9.
Według Adolfa Adler a, twórcy psychologii indywidualnej, zachowanie
człowieka jest motywowane społecznie, a nie przez wrodzone popędy. Zdaniem
Adler a człowiek, który ucieka się do przemocy dą\
y poprzez takie zachowanie do
mocy, zaspokojenia potrzeby bycia silniejszym, lepszym, doskonalszym. W przypadku
osób stosujących przemoc są to zachowania patologiczne. Negatywne pojmowanie
dÄ…\
enia do mocy mo\
e być reakcją na poczucie ni\
szości, wynikające z rzeczywistej
7
J. Bińczycka: Stereotypy relacji interpersonalnych jako zarzewie przemocy,  Opieka, wychowanie, terapia
1994, nr 4, s. 5.
8
D.M. Buss: Psychologia ewolucyjna, GWP, Gdańsk 2001, s. 309.
9
Tam\
e, s. 312-313.
10
słabości lub subiektywnie odczuwanego braku zdolności psychicznych
i społecznych10.
Według psychologów z Yale University, J. Dollarda, L.W. Doobe i N.E.
Millera, agresja jest ściśle związana z frustracją. Agresja jest popędem nabytym
stanowiącym reakcję na frustrację. Im większa frustracja, tym silniejsze, wynikające
z niej reakcje agresywne. Agresja jest konsekwencjÄ… frustracji, a zarazem sposobem
odreagowania.
Według teorii behawioralnej agresja i przemoc to  zachowania wyuczone
społecznie i mogą być skutkiem prze\
yć, korzyści i podniet. Nieprzyjemne lub
bolesne zdarzenia pobudzają emocjonalnie, co w konsekwencji uruchamia ró\
ne
zachowania, mające pokonać lub zminimalizować niekorzystny stan (np. stres,
frustracjÄ™).
Jednym ze sposobów uczenia się nowych zachowań jest obserwowanie innych
ludzi. Dotyczy to równie\
postaw agresywnych. Jednak utrwalanie negatywnych
wzorców zale\
y od indywidualnych predyspozycji psychicznych, umysłowych
i wynikającej z nich odporności na sytuacje trudne.11
Twórcy psychologii poznawczej z
ródeł agresji i przemocy doszukują się
w nieprawidłowościach w sferze funkcji poznawczych, w sposobie poznawania świata
i myślenia. Błędne akty poznawcze powstałe we wczesnym dzieciństwie, a tak\
e
w toku doświadczeń \
yciowych, prowadzą do niewłaściwego postrzegania świata. To
sprawia, \
e w efekcie jednostka budując swój świat wartości odwołuje się do
zaburzonych przeświadczeń, oczekiwań i przekonań. Konsekwencją takiego
wadliwego systemu wartości w zderzeniu z rzeczywistością jest dezorientacja, która
rodzi lęk i obawy a nieraz prowadzi do reagowania agresją12.
3. Uwarunkowania osobowościowe - osobowość sprawcy i ofiary
 Osobowość człowieka jest systemem regulacyjnym, który pośredniczy między
wpływami otoczenia, a reakcjami wywołanymi w organizmie człowieka, a tak\
e
10
W. Sikorski: Etiologia..., s. 30.
11
Tam\
e, s. 31-32.
12
Tam\
e, s. 32.
11
koordynuje całokształt reakcji, zachowań i odczuć w obrębie organizmu. Stanowi ona
względnie stałą strukturę potrzeb, postaw, uzdolnień oraz mechanizmów oceniających
(a zwłaszcza samooceny) i obronnych 13.
Codzienne obserwacje zwróciły uwagę na fakt, \
e te same sytuacje wywołują
u ró\
nych osób odmienne zachowania oraz, \
e ta sama osoba, mimo \
e działają na nią
odmienne bodz
ce, reaguje na nie niekiedy w podobny sposób.
Z uwagi na to, \
e ofiary przemocy często cierpią na ró\
nego rodzaju zaburzenia
natury psychologicznej, nierzadko ich zachowanie bywa niezrozumiałe, irytujące
i zniechęcające do pomagania. Ofiary często nie wiedzą, czego chcą, nie chcą ukarania
sprawcy, a nierzadko ochraniają sprawcę. Osoby, które doświadczyły przemocy
domowej popadają w depresję, niepokój, niekontrolowane wybuchy płaczu, śmiechu,
agresji. Osoby te cechuje często niepewność, nieuzasadnione reakcje lękowe, ciągłe
poczucie zagro\
enia. Powy\
sze zachowanie jest następstwem \
ycia w strachu przed
sprawcÄ…, gdy\
ofiara przemocy domowej przebywa w sytuacji nieustannego
zagro\
enia przez kilka lub kilkanaście lat, a najczęściej sprawcą przemocy jest
człowiek najbli\
szy14.
IstotÄ… przemocy jest to, \
e zbudowana jest na asymetrii sił  ktoś jest silniejszy,
ktoś słabszy. W przemocy ta przewaga u\
ywana jest do wyrzÄ…dzania krzywdy.
Zazwyczaj występowanie przemocy nie zaczyna się od brutalnych aktów ze strony
sprawcy, zwykle, aby osiągnąć swój cel, zmusza on ofiarę do posłuszeństwa albo
zaspokojenia swoich zachcianek i \
ądań. Kiedy kobieta stawia jakiś opór, wtedy akt
przemocy ma prowadzić do przełamania tego oporu, wtedy sprawca okazuje swoją
przewagę  to swoista demonstracja siły:  To ja jestem najsilniejszy, ja jestem górą .
U sprawcy gniewne napięcie rozkręca się w chwili, kiedy zaczyna orientować
siÄ™, \
e jego pozycja i prawa, jego doraz
ne interesy nie sÄ… dostatecznie respektowane.
Ofiara przez takie traktowanie doznaje cierpienia. Niektóre ofiary wybierają, często
nieświadomie, strategię zmniejszenia przemocy przez zwiększenie posłuszeństwa.
13
K. Imieliński: Seksiatria - Psychofizyka - Patologia społeczna, PWN, Warszawa 1990, s. 137.
14
H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 26.
12
Takie postępowanie bywa czasem skuteczne w doraz
nym łagodzeniu cierpień, jednak
przewa\
nie utrwala przemoc15.
Stosowanie przemocy często zmienia stosunek ofiary do samej siebie. Zwraca
swój gniew, który powinna skierować w stronę sprawcy, przeciwko samej sobie.
Zaczyna traktować przemoc sytuację jako nieuniknioną, z którą nic nie mo\
na zrobić.
W wyniku powtarzajÄ…cego siÄ™ aktu przemocy, cierpienia z nim zwiÄ…zanego, u ofiary
pojawiają się ró\
ne dolegliwości fizyczne, zaburzenia nerwicowe, koszmary senne.
Istotną rolę w procesie znęcania się nad rodziną oraz narastania agresji sprawcy
wobec rodziny odgrywa alkohol  ale nie on jest tego przyczynÄ…, lecz pewne cechy
osobiste sprawcy. W większości przypadków, sprawcy ju\
w dzieciństwie stykali się
z przemocą, mogli sami być ofiarami przemocy lub te\
w ich zachowaniu pojawiały
się wybuchy gniewu i agresywne reakcje w stosunku do rodziców lub kolegów16. Te
czynniki mogły odegrać pewną rolę w zachowaniu się sprawcy, w jego impulsywności
i obni\
onej zdolności do kontrolowania własnej agresji.
W młodym wieku dzieci są otwarte i podatne na zmienne przejawy
funkcjonowania i dysfunkcji w rodzinie. Przemoc między rodzicami, rozwód,
odrzucenie i zawstydzenie oddziaływuje negatywnie na wszystkie sfery \
ycia dziecka.
Na ka\
dym poziomie, od fizjologiczno-neurologicznego po psychologiczny,
maltretowany (odrzucony) chłopiec jest przygotowany do stosowania przemocy.
W ten sposób kształtuje się osobowość zdolna do przemocy. Tworzą się sposoby
reagowania prowadzące do dalszego wzmacniania przemocy: wściekłość wobec
partnerki, zaborczość, dobór kolegów tolerujących lub nawet pochwalających
skłonność do przemocy.
Skłonność do przemocy u takiego mę\
czyzny jest na tyle silna, \
e u\
ywanie
przemocy w związkach intymnych staje się nieuniknione17. Te czynniki mogą odegrać
pewną rolę w zachowaniu się sprawcy, w jego impulsywności i obni\
onej zdolności
do kontrolowania własnej agresji.
15
J. Mellibruda: Ofiary i sprawcy,  Świat Problemów 1997, nr 5, s. 6.
16
Tam\
e, s. 8.
17
D.G. Dutton: Przemoc w rodzinie, GWBM, Warszawa 2001, s. 99-100.
13
Akty przemocy pozwalają agresorowi zaspokoić wewnętrzną potrzebę poczucia
się silnym. Oprócz potrzeby rozładowania wzbierającej złości, motywuje go próba
utrzymania swojej mocy i kontroli nad sytuacjÄ…. Takie zachowania sprawcy powoduje
fakt, \
e przewa\
nie sprawca przemocy czuje się słaby, mało wartościowy i za pomocą
aktów przemocy i agresji próbuje zagłuszyć poczucie słabości i impotencji, nie tylko
w znaczeniu psychicznym18.
4. Relacje między sprawcą i ofiarą przemocy
 Przemoc nale\
y traktować jako specyficzną relację interpersonalną,
anga\
ującą osobę sprawcy i ofiary. Relację tę cechuje wysoki stopień
niesymetryczności w zakresie posiadanej władzy i okazywanej przewagi siły.
W konsekwencji istniejącej nierównowagi sprawca wywołuje cierpienie u ofiary,
godzi w jej prawa, dobra osobiste  w szczególności w jej zdrowie i \
ycie 19.
Relacje między ofiarą i sprawcą przemocy w rodzinie często porównuje się do
 prania mózgu . Sprawca dą\
y do odizolowania ofiary od środowiska społecznego,
rodziny, znajomych. Kobieta często jest poni\
ana, degradowana, sprawca zmusza jÄ…
do bezwarunkowego spełniania jego poleceń i posłuszeństwa względem niego. To
powoduje, \
e ofiara psychicznie czuje siÄ™ osobÄ… gorszej kategorii, co dodatkowo Å‚amie
jej wolÄ™. Prze\
ywa lęk, grozę, bezsilność, staje się bezradna i wyczerpana, a\

w pewnym momencie staje się osobą zniewoloną i całkowicie podporządkowaną woli
sprawcy. Nierzadko te\
ofiara przemocy w rodzinie, aby załagodzić i poradzić sobie ze
swoim cierpieniem, mo\
e  znieczulać się alkoholem lub środkami uspokajającymi.
To z kolei wciąga ją w inną pułapkę  uzale\
nienia od środków chemicznych.
Sprawcy przemocy w rodzinie manipulujÄ… swoimi ofiarami, chocia\
zdarza siÄ™,
\
e otoczeniem równie\
, gdy\
skutecznie kamuflujÄ… swoje prawdziwe oblicze.
 Sprawca wykorzystuje ró\
ne strategie do zmniejszenia wagi popełnionych czynów.
Dotyczą one głównie sposobów osłabiania lęku i zmniejszenia poczucia winy przed
popełnieniem czynu zabronionego przez prawo, nagannego moralnie, czy osłabienia,
18
J. Mellibruda: Ofiary i sprawcy..., s. 9.
19
S. Pawlas-Czy\
, D. Trawkowska: Istota przemocy interpersonalnej - praca socjalna z ofiarÄ… i sprawcÄ…,  Praca
socjalna 4 , paz
dziernik - grudzień 2002, s. 42.
14
a czasem nawet całkowitego wyeliminowania wyrzutów sumienia. Sprawca przemocy
musi tak\
e przed sobą usprawiedliwić swoje postępowanie 20.
Dlaczego kobiety pozostają w takich związkach? Niektóre z nich pociąga
słodycz i władza na etapie  miodowego miesiąca . U innych panuje przekonanie, \
e
wszystko się uło\
y. NiebagatelnÄ… sprawÄ… jest zabezpieczenie materialne danej kobiety.
Gdyby odeszła od swego partnera, nie miałaby za co \
yć. A jest on niejednokrotnie
jedynym \
ywicielem rodziny (bezrobocie kobiet). Niektóre kobiety zostają tak mocno
bite przez swoich partnerów, \
e tracą chęć troszczenia się o siebie i o swoje dzieci21.
Podstawowym powodem pozostawania kobiet w zwiÄ…zkach je krzywdzÄ…cych,
jest zjawisko tzw. syndromu sztokholmskiego, polegające na powstawaniu między
ofiarą a sprawcą specyficznej traumatycznej więzi. Maltretowana kobieta czuje się
bezsilna w swojej sytuacji. Ma ona poczucie niskiej samooceny, natomiast mÄ™\
czyzna
odwrotnie. Prowadzi to do psychicznego uzale\
nienia siÄ™ agresora od swojej ofiary,
poniewa\
wymuszanie na kobiecie uległości zwiększa poczucie własnej wartości
mÄ™\
czyzny. Wpływ na wysoką samoocenę agresora ma równie\
paradoksalna reakcja
ofiary, polegajÄ…ca na jej fascynacji agresorem22.
Jednym z czynników jakie decydują o tym, \
e kobieta pozostaje w zwiÄ…zku
z partnerem stosującym przemoc, jest tzw. efekt psychologicznej pułapki. Zjawisko to
odnosi się do kobiet, które poniosły du\
e koszty, zwiÄ…zane z prze\
ytym cierpieniem
fizycznym i psychicznym, z upokorzeniem, gdy od dłu\
szego czasu podejmowały
próby stworzenia szczęśliwego domu i udanego mał\
eństwa. Gdy cel ten nie zostanie
osiągnięty, kobieta decyduje się znosić kolejne akty przemocy ze strony partnera, gdy\

zerwanie związku byłoby pora\
ką wobec poniesionych przez nią kosztów. Taka
sytuacja jest w rozumieniu kobiety mniejszym złem23.
Inną teorią tłumaczącą pozostanie kobiety przy partnerze stosującym wobec
niej przemoc jest tzw. masochizm kobiecy.  Wedle tej teorii przystosowanie do
znoszenia cierpienia i trudów związanych z rolą płciową kobiety cechować ma
20
H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 31.
21
D.G. Dutton: Przemoc..., s. 65.
22
K. Malińska: Kobiety - ofiary przemocy domowej,  Problemy rodziny 1998, nr 4, s. 43.
23
Tam\
e, s. 44.
15
przekonanie, \
e bierność i podporządkowanie mę\
czyz
nie sÄ… nierozerwalnie zwiÄ…zane
z ich rolÄ…, tak jak dominacja (a tak\
e przemoc i agresja) są przejawem roli męskiej 24.
Według Ireny Pospiszyl (1994) zjawisko kobiecego masochizmu nie uzasadnia
w sposób wystarczający faktów godzenia się kobiet na brutalne akty przemocy ze
strony mÄ™\
czyzn.
Więzi jakie łączą ofiarę przemocy z jej dręczycielem przypominają ogromne
sznury elastyczne. Kiedy kobieta opuszcza taki zwiÄ…zek, sznury napinajÄ… siÄ™ do granic
wytrzymałości. Im bardziej kobieta  oddala się od partnera, tym większa siła ciągnie
jÄ… z powrotem. Z czasem blaknÄ… wspomnienia  pozostajÄ… jedynie te przyjemne,
o\
ywiane pragnieniem kobiety, aby wspierać mę\
a. Sytuacja taka trwa a\
do
kolejnego aktu przemocy.
24
Tam\
e, s. 43.
16
Rozdział II
UWARUNKOWANIA SPOA
ECZNO-EKONOMICZNE
1. Zjawisko dezorganizacji rodziny i anomii w okresie gwałtownych zmian
Rodzina stanowi podstawową komórkę społeczeństwa i odgrywa w nim
szczególną rolę. Wszystkie niekorzystne zjawiska i problemy społeczne mogą
wpływać na sytuację rodziny, w tym np. utrata pracy. Ka\
dy stan organizacji
i dezorganizacji społeczeństwa wpływa na sytuację i funkcjonowanie rodziny.
Jaka jest struktura, rozmiary i trendy negatywnych, patologicznych zjawisk
społecznych towarzyszących rozwojowi ekonomicznemu i społecznemu?
Do zbioru  patologia społeczna mo\
na zaliczyć następujące postacie
zachowań:
" przestępczość,
"
"
"
" zachowania patologiczne, dysfunkcjonalne wobec rodziny i innych instytucji
"
"
"
społecznych, powodujące ich dezorganizację i konflikty społeczne,
" samozniszczenie - alkoholizm, narkomania, samobójstwa itd.,
"
"
"
" dewiacyjne zachowania seksualne,
"
"
"
" zachowania występujące na podło\
u psychospołecznym, np. zaburzenia
"
"
"
psychiczne i nerwice,
" zachowania aspołeczne25.
"
"
"
We współczesnej Polsce spo\
ycie nadmiernych ilości alkoholu jest obyczajem
powszechnym, zakorzenionym w wielowiekowej tradycji. W porównaniu z innymi
typami zachowań dewiacyjnych, alkoholizm jest rzadko potępiany. Coraz więcej
młodzie\
y spo\
ywa alkohol w znacznych ilościach, co zwiększa prawdopodobieństwo
występowania choroby alkoholowej u tych młodych ludzi oraz sprzyja pojawieniu się
patologii społecznej.
25
M. Jarosz: Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, PWE, Warszawa 1987, s. 35-36.
17
Analiza nasilenia alkoholizmu w układzie przestrzennym kraju wskazuje
współwystępowanie wysokich wskaz
ników ruchliwości przestrzennej ludności
(masowej migracji) z wysokimi wskaz
nikami spo\
ycia alkoholu. Masowe migracje
sprzyjają rozbiciu więzi środowiskowych i rodzinnych, powodują poczucie
społecznego nieprzystosowania.
Alkoholizm wywiera negatywne skutki społeczne, nale\
y tak\
e zwrócić uwagę
na jego patogenny i kryminogenny charakter. Ludzie nadmiernie spo\
ywajÄ…cy alkohol
wpływają dezorganizująco i patogennie na członków swoich rodzin. Pijaństwo
powoduje dezorganizacjÄ™ rodziny, a tak\
e dewiacyjne zachowania dzieci
i młodzie\
y26.
Zmiany społeczne, je\
eli następują wskutek bardzo gwałtownych bodz
ców
(migracje, szybkie procesy urbanizacyjne, klęski \
ywiołowe, wojny, wahania sytuacji
ekonomicznej), naruszają istniejący układ stosunków. Je\
eli taka sytuacja przedłu\
a
się, następuje stan społecznej dezorganizacji, odznaczający się deprecjacją
dotychczasowych norm postępowania i narastania dysfunkcjonalnych (tak\
e
przestępczych) typów zachowań członków społeczeństwa27.
Ruchliwość przestrzenna jako element i wskaz
nik rozwoju ekonomiczno-
społecznego wią\
e się z nasileniem zachowań przestępczych (zarówno nieletnich, jak
i dorosłych). Nasilenie zachowań dewiacyjnych wynika zaś głównie z osłabienia więzi
społecznych.
DÅ‚u\
sze trwanie kryzysu prowadzi do dezorganizacji rodziny. Zewnętrzne
przyczyny są splotem makrospołecznych problemów wpływających na
funkcjonowanie rodziny.
Przyczyny wewnętrzne to zamierzone lub nieuświadomione działania jej
członka lub członków. Makroprocesy, które przeobra\
ają polskie społeczeństwo,
wpływają tak\
e na dysfunkcjonalność rodziny.
Według J. Szczepańskiego:  W rodzinie zdezorganizowanej gospodarstwo
domowe ulega rozpadowi, postawy mał\
onków stają się antagonistyczne, miejsce
26
Tam\
e, s. 39-40.
27
Tam\
e, s. 44.
18
przyjaz
ni, miłości, pomocy zajmują uczucia niechęci, nienawiści, (...) działania
wzajemnie sobie szkodzące. Postawy takie i działania mogą występować nie tylko
między mał\
onkami, ale tak\
e między rodzicami i dziećmi (...). Znikają jej funkcje
socjalizacyjne, a przede wszystkim wychowawcze. Dzieci z rodzin
zdezorganizowanych łatwo ulegają wykolejeniu i wchodzą na drogę przestępczą .
Lata dziewięćdziesiąte to niekorzystny okres dla istnienia i umacniania polskiej
rodziny, tak z demograficznego, jak i społecznego punktu widzenia. Wpływa na to
m.in.:
spadek liczby urodzeń,
stale obni\
ajÄ…cy siÄ™ przyrost naturalny,
spadek zawieranych mał\
eństw,
wzrost liczby rodzin niepełnych,
wzrost liczby rodzin z jednym tylko rodzicem.
Wszystkie mikro- i makroprocesy przeobra\
ające nasze społeczeństwo mają
wpływ na zmiany zachodzące w rodzinie.
2. Pozycja społeczna i wykształcenie członków rodziny
Jaki wpływ na współ\
ycie intymne i mał\
eńskie ma pozycja społeczna
i wykształcenie członków rodziny?
Poziom wykształcenia oraz zawód mają mniejsze znaczenie, ni\
całość biografii
człowieka. Same one bowiem jeszcze niczego nie mówią o tym, jaki człowiek ma
światopogląd, sposób myślenia, jak ocenia ró\
ne zjawiska, jakie modele akceptuje, jak
siÄ™ zachowuje, itp.
Je\
eli w mał\
eństwie dwoje ludzi ma takie samo wykształcenie, lecz jedno
pochodzi ze wsi a drugie z miasta, to istnieje zgodność poziomu wykształcenia,
faktyczna zgodność wiedzy rzeczowej, lecz następuje niezgodność w zakresie
zaplecza kulturowego. W tym zwiÄ…zku przyczynÄ… powa\
nych konfliktów mogą stać
się ró\
nice w sposobie myślenia. Osoby te mogą ró\
nić się tak\
e nawykami, ocenÄ…
ró\
nych wartości, upodobaniami. Wszystko to mo\
e wpłynąć na powstanie konfliktu
19
między partnerami. Spory i konflikty wynikające z ró\
nic kulturowych i odmiennych
nawyków zamieniają się zwykle w spory o wy\
szość kulturową jednej lub drugiej
strony. Często właśnie występowanie tego sporu o wy\
szość kulturową przeszkadza
ludziom w \
yciu na co dzień oraz w uło\
eniu sobie harmonijnego współ\
ycia
uczuciowego i seksualnego28.
Znaczna część konfliktów, które naruszają \
ycie i harmonię mał\
eńską, tkwi
w społecznej, kulturowej i socjologicznej biografii człowieka. Powstają na skutek
pełnienia ró\
nych ról społecznych, ró\
nych wymagań ze strony poszczególnych
środowisk, odmiennego zaplecza kulturowego partnerów.
Zjawiskiem konfliktogennym w \
yciu seksualnym, jak i mał\
eńskim jest
konflikt ról społecznych. Większość konfliktów moralnych, które dręczą człowieka,
frustrują go, deformują jego samopoczucie, samoocenę oraz jego poglądy na świat  to
konflikty moralne wywołane przez konflikty ról społecznych.
W większości mał\
eństw partnerzy nie uświadamiają sobie tego, czego
spodziewa siÄ™ mÄ…\
od \
ony i odwrotnie. Na ogół cała nauka wzajemnych oczekiwań
kształtuje się w konfliktach, protestach i pretensjach. Mo\
e to prowadzić do rozkładu
po\
ycia mał\
eńskiego. Przyczyny konfliktów często tkwią w odmiennym pojmowaniu
ról społecznych. Przykładem mo\
e być związek in\
yniera pochodzącego ze wsi, który
wymaga od \
ony pochodzącej z miasta, aby realizowała rolę \
ony i matki tak, jak
w rodzinie chłopskiej. Oczekuje on od swojej \
ony, aby postępowała tak, jak jego
matka na wsi.
Role społeczne i pozycje mał\
onków mogą być nawzajem niezsynchro-
nizowane, nieuświadomione przez ludzi, co wpływa na przyczynę konfliktów
i wzajemnego niezrozumienia29.
Obecnie coraz częściej ludzie zmuszeni są do dokształcania się, podnoszenia
swoich kwalifikacji zawodowych. W przyszłości wpływa to na zmianę miejsca
w społeczeństwie, awans, kontakty z nowym środowiskiem, często o wy\
szym
poziomie kulturalnym i wy\
szych wymaganiach. Je\
eli jeden z mał\
onków w tym
czasie nie pracował nad sobą i nie podnosił swoich kwalifikacji, pozostał na
28
K. Imieliński: Seksiatria..., s. 222.
29
Tam\
e, s. 224.
20
poprzednim poziomie, a więc  w tyle . Z czasem ró\
nice między wykształceniem,
ogólnym obyciem towarzyskim mogą się pogłębić. Mo\
e wyniknąć z nich wiele
trudności i komplikacji. Nie zawsze konflikty te prowadzą do rozbicia rodziny, jednak
\
ycie rodzinne mo\
e ulec powa\
nemu zaburzeniu. Jedno z mał\
onków mo\
e
znajdować się w sytuacji swoistej dyskryminacji, drugie mo\
e czuć się w tym układzie
więcej warte i równie\
pokrzywdzone. Poczucie skrzywdzenia wiÄ…\
e siÄ™
z niemo\
nością zaspokojenia własnych ambicji i aspiracji30.
3. Sprzeczności ekonomiczne i bezrobocie
Pierwsza połowa lat dziewięćdziesiątych charakteryzowała się procesem
szybkiego narastania bezrobocia. Wprowadzenie w Polsce gospodarki rynkowej
spowodowało pojawienie się bezrobocia, które stało się istotnym elementem naszego
ustroju społeczno-gospodarczego. Skala i dynamika tego zjawiska, jego negatywne
konsekwencje odczuwane są nie tylko przez jednostkę dotkniętą brakiem pracy, ale
tak\
e rodzinę oraz całe społeczeństwo. Bezpośrednią konsekwencją bezrobocia jest
wzrost zjawisk patologii społecznej, wzrost poczucia zagro\
enia bezpieczeństwa
socjalnego jednostki, rodziny, określonych grup społecznych, a tak\
e całego
społeczeństwa31.
Pojawienie się bezrobocia na początku lat 90. zaskoczyło społeczeństwo, które
było nieprzygotowane do nowej sytuacji na rynku pracy. Bezrobocie oraz wydłu\
ajÄ…cy
się okres pozostawania bez pracy niewątpliwie wywołują negatywne skutki w sferze
ekonomicznej i psychospołecznej. Ten wydłu\
ajÄ…cy siÄ™ okres pozostawania bez pracy
powoduje szybką degradację ekonomiczną jednostki i rodziny, potęguje biedę oraz
rozszerza sferę ubóstwa. Pojawienie się bezrobocia wywołuje poczucie krzywdy,
frustracji, sprzyja izolacji społecznej bezrobotnych, pogarsza stan zdrowia, wpływa na
wzrost konfliktów społecznych i zachowań patologicznych, czyli wywołuje negatywne
skutki psychospołeczne. Powoduje tak\
e nasilenie się zjawiska narastania napięć
30
H. Izdebska: Rodzina i dom, WCRZZ, wyd. I, Warszawa 1979, s. 77.
31
Polityka społeczna, pod red. A. Rojkiewicza, Wyd. Śląsk, Katowice 1998, s. 170.
21
i konfliktów w rodzinie, ogranicza poparcie i aprobatę ze strony członków najbli\
szej
rodziny.
Długotrwały brak pracy mo\
e powodować rozprzestrzenianie się rozmaitych
patologii społecznych, rozpad rodziny, obni\
enie stanu zdrowotności społeczeństwa.
Aby zrozumieć istotę współczesnego polskiego bezrobocia przez wpływ jaki
wywiera na całe społeczeństwo, nale\
y przyjrzeć się bli\
ej jego charakterystyce.
Przede wszystkim bezrobocie w Polsce jest zjawiskiem nowym, które pojawiło się
nagle, stanowi kontrast z okresem minionym i charakteryzowało się bardzo wysoką
dynamikÄ… w pierwszym okresie transformacji ustrojowej, tj. w latach 1990-1991.
Większość społeczeństwa pamięta odmienną sytuację, kiedy praca (chocia\
czasem
słabo płatna), była dostępna dla wszystkich. Społeczeństwo socjalistyczne było wolne
od problemu bezrobocia, co diametralnie zmieniło się w okresie przemian
ustrojowych, a rozmiary bezrobocia były zaskoczeniem dla władz państwowych oraz
społeczeństwa32.
W rodzinach dotkniętych bezrobociem wzrasta liczba rozwodów, występują
liczne konflikty, stosowana jest przemoc, a cały układ rodziny ulega zachwianiu.
4. Sytuacja ekonomiczna rodziny i jej członków
W okresie transformacji znacznie wzrosła w Polsce liczba ludzi określanych
mianem  nowych biednych lub  zarejestrowanych biednych, czyli klientów pomocy
społecznej.
Klienci pomocy społecznej to na ogół ludzie niebędący w stanie utrzymać się
samodzielnie, zmuszeni do korzystania z finansowego wsparcia. Osoby i rodziny
uzale\
nione od pomocy społecznej mają bardzo małą władzę ekonomiczną lub są jej
całkowicie pozbawieni. To zaś wią\
e się z ograniczeniem wolności i mo\
liwością
dokonywania wyborów.
Sytuację ekonomiczną rodziny i jej członków cechuje względnie stały status
społeczny, który wpływa na sytuację materialną. Niejednokrotnie zaś sytuacja
materialna wpływa na stosunki panujące w rodzinie i wśród jej członków. Bieda
32
K. Gorlach: Labirynty współczesnego społeczeństwa, Wyd. Śląsk, Katowice 1998, s. 174-175.
22
bardzo często wią\
e się z brakiem pracy jednego lub więcej członków rodziny. Bieda
i bezrobocie prowadzą natomiast do narastania takich społecznych problemów, jak
ubóstwo, ograniczony dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej.
Bezpośrednią konsekwencją ubóstwa jest rozszerzenie się zjawisk patologii
społecznej, pogłębienie się niepewności społecznej i wzrost poczucia zagro\
enia
bezpieczeństwa socjalnego jednostki, rodziny. To powoduje rozpad rodziny,
socjalizowanie młodzie\
y w kulturze uzale\
nienia, która ignoruje pracę, akceptując
utrzymywanie się z zasiłków oraz z działalności kryminalnej.
ZÅ‚a sytuacja materialna rodziny wiÄ…\
e się z brakiem dochodów na zaspokojenie
potrzeb \
ycia codziennego. Konieczność ograniczenia wydatków na \
ywność
powoduje, \
e wiele rodzin dotyka zjawisko niedo\
ywienia, a nawet głodu. Problem ten
występuje zwłaszcza w tych rodzinach, w których bezrobocie i ubóstwo łączy się
z wielodzietnością, długotrwałą chorobą, inwalidztwem, zjawiskami patologii
społecznej, np. alkoholizmem. Sytuacja taka powodować mo\
e nasilenie siÄ™
i narastanie napięć i konfliktów, co w efekcie prowadzi do występowania agresji
i przemocy w rodzinie.
Byłoby jednak nieprawdą stwierdzenie, \
e przemoc domowa ma miejsce tylko
w rodzinach dotkniętych ubóstwem. Faktem jednak jest, \
e to rodziny o złej sytuacji
ekonomicznej częściej proszą o interwencję i pomoc ró\
ne instytucje zajmujÄ…ce siÄ™
tym problemem. Być mo\
e dlatego, \
e rodziny o wysokim statusie społecznym
znacznie mniej dostępne są dla ludzi z zewnętrz, nie korzystają z pomocy społecznej,
leczą się prywatnie, zawsze mogą przenieść dzieci do innej szkoły czy te\
opłacić
prywatnych nauczycieli. Rodziny o dobrej sytuacji ekonomicznej wykazujÄ… siÄ™
niezwykłą pomysłowością i mo\
liwościami, aby nie dopuścić do interwencji
w rodzinie ludzi z zewnÄ…trz.
5. Alkoholizm i inne zjawiska patologiczne w rodzinie
 Je\
eli ktoś z członków rodziny pije w sposób chorobliwy, to cała rodzina
doznaje szkody, (...) Alkoholizm jest chorobą całej rodziny (...), \
ycie rodzinne mo\
e
być powa\
nie zaburzone przez alkohol tak\
e wtedy, gdy ktoś z członków rodziny jest
23
dopiero na drodze do uzale\
nienia siÄ™ (...). Szacuje siÄ™, \
e w Polsce około 4 do 6
milionów ludzi \
yje w rodzinach alkoholowych 33.
W takiej sytuacji często zamiast bezpieczeństwa, miłości i zaufania rodzina
czuje lęk, zagro\
enie, poczucie winy i krzywdy. Rodzina zamyka się przed światem
zewnętrznym, odizolowuje się od innych. Bardzo często nadmierne picie ogranicza
perspektywy bytowe całej rodziny, gdy\
staje siÄ™ z
ródłem trudności finansowych.
Rodzinie alkoholika potrzebna jest pomoc, poniewa\
jej członkowie nie są
w stanie prawidłowo funkcjonować. Rodzina ulega zaburzeniu, gdy\
nie dysponuje ani
odpowiedniÄ… wiedzÄ… na temat problemu alkoholowego, ani praktycznymi
umiejętnościami radzenia sobie z nim34.
Niewątpliwie alkohol często  towarzyszy przemocy w rodzinie (ponad 70%
zgłaszanych przypadków). Bywa równie\
, \
e nie tylko sprawca, ale równie\
ofiara jest
pod wpływem alkoholu, który jak wiadomo ma bardzo du\
y wpływ na zachowanie
człowieka. Większość czynów przestępczych, zwłaszcza tych agresywnych
dokonywana jest pod wpływem alkoholu. Dzieje się tak dlatego, \
e zaburza on
zdolność rozpoznawania własnych czynów. Jednak picie alkoholu nie jest
usprawiedliwieniem ani okolicznością łagodzącą dla sprawcy, który jest
odpowiedzialny za czyn, którego się dopuścił.
Według raportu opracowanego przez Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego mo\
na stwierdzić, \
e:
 80% badanych \
on alkoholików doświadczyło ró\
nego rodzaju przemocy ze strony
swojego mÄ™\
a  ponad połowa z nich doznała l\
ejszej przemocy fizycznej
(popychanie, szarpanie, niszczenie przedmiotów), co trzecia doznała cię\
kiej
przemocy fizycznej (bicie, kopanie, szarpanie za włosy). Równie\
co trzecia spośród
badanych kobiet doznała przemocy seksualnej. A\
70% kobiet doznało przemocy
werbalnej (wyklinanie, u\
ywanie wulgarnych określeń). Tylko 20% kobiet nigdy nie
doznało \
adnego typu przemocy w zwiÄ…zku z uzale\
nieniem od alkoholu 
33
J. Mellibruda: Tajemnice, ETOH, PARPA, 1993, s. 31.
34
B. Matyjas: Pomoc rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym świadczona przez Miejsko-Gminny
Ośrodek Pomocy Społecznej w Pińczowie,  Praca socjalna 1 , styczeń - marzec 2003, s. 28.
24
w dzieciństwie: 54% badanych kobiet doświadczyło przemocy, 57% było jej
świadkiem, a tylko 34% nie było poddawane przemocy ani jej nie widziało 35.
Badania potwierdzajÄ… wyraz
ny zwiÄ…zek alkoholu z wykorzystywaniem
seksualnym dzieci. Alkohol jest jednym z czynników wpływających na zjawisko
wykorzystywania seksualnego dzieci. W momencie dokonywania tego typu czynu
79,4% sprawców było pod wpływem alkoholu. Ponadto 41,2% sprawców to osoby
uzale\
nione od alkoholu, a około 5% leczyło się w poradniach odwykowych36.
Według Michael a Haslama alkoholizm  to uzale\
nienie od alkoholu w stopniu
powodujÄ…cym istotne zaburzenia psychiczne, somatyczne oraz zaburzenia
funkcjonowania w \
yciu rodzinnym i społecznym 37.
Współcześnie mo\
na stwierdzić, \
e na pojawienie się patologicznych zachowań
w ró\
nych środowiskach, w tym tak\
e w rodzinie du\
y wpływ ma bezrobocie. Utrata
pracy pociąga za sobą zmianę warunków bytowych u wielu ludzi. Coraz częściej
zdarza siÄ™, \
e rodziny dotÄ…d  normalne stajÄ… siÄ™ rodzinami patologicznymi. Trudna
sytuacja finansowa i \
yciowa powoduje u rodziców tak silne obcią\
enie psychiczne
(lęki, frustracje, depresje, apatię), \
e szukają ucieczki w alkoholu, środkach
uspakajających lub rozładowują napięcie psychiczne w zachowaniach agresywnych
(wobec mał\
onka albo dzieci). CiÄ™\
ka sytuacja materialna (nierzadko głód) zmusza
rodziców do działań patologicznych, np. kradzie\
y, prostytucji, wyłudzeń.
Zachowania patologiczne w wielu przypadkach przechodzÄ… z pokolenia na pokolenie.
Dzieci, które wychowują się w rodzinie patologicznej mają patologiczne wzorce
zachowania i gdy nie znajdą pomocy z zewnątrz, bardzo często podą\
ają w ślady
swoich rodziców. Zdarza się tak\
e, i\
mimo takiej pomocy dziecko i tak kontynuuje
 tradycje rodzinne.
35
H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 47-48.
36
I. Pospiszyl: Sprawcy seksualnego wykorzystywania dzieci,  Psychologia Wychowawcza 1997, nr 3, s. 248.
37
Tam\
e, s. 248.
25
Rozdział III
UWARUNKOWANIA KULTUROWE
1. Oddziaływanie patriarchalnej kultury na przemoc wobec kobiet
Du\
y wpływ na to, \
e kobiety godzą się na przemoc w ró\
nych jej formach ma
oddziaływanie patriarchalnej kultury, czyli dominującą rolę w społeczeństwie
i kulturze odgrywa mÄ™\
czyzna.
Nale\
y przyjrzeć się procesowi socjalizacji kobiet, czyli przygotowania do
pełnienia roli społecznej związanej z płcią. Oczekuje się, \
e dziewczynki będą
opiekuńcze, wra\
liwe, dbające o swoją powierzchowność i nieprzejawiające
inicjatywy w podbojach seksualnych. Nie jest dobrze widziane, aby kobieta była
niezale\
na, pewna siebie, skłonna do dominacji, agresywna, nastawiona na
rywalizację. Często te\
same kobiety przekonane sÄ… o tym, \
e jedynym sukcesem
w ich \
yciu jest urodzenie dziecka i stworzenie szczęśliwego domu. Taka postawa
polegająca na bierności kobiety, jej zale\
ności od innych ludzi stanowi powa\
nÄ…
przeszkodę w podjęciu skutecznej samoobrony.
Podobnie jak w stosunku do dzieci, przemoc wobec kobiet i przypisywanie im
podrzędnej i słu\
ebnej roli są usankcjonowane przez tradycję sięgającą czasów
staro\
ytnych. Ju\
w najstarszych mitologiach spotyka się podział kosmosu, świata
i ludzi na rodzaj męski i \
eński.  Rozbie\
ność świata męskiego i \
eńskiego sprawiała,
\
e to, co było dopuszczalne dla mę\
czyzn, niejako automatycznie było zabronione
kobietom i odwrotnie. Kobieta z racji zdolności do dawania \
ycia, płodności
i macierzyństwa była wartościowana znakiem  plus . Jednak jej obcość w stosunku do
mÄ™\
czyzny, tajemniczość, a zarazem słabość i podporządkowanie sprawiały, \
e była
wartościowana znakiem  minus . A więc płeć kobiety w ogólnej ocenie otrzymała
znak  minus , podobny jaki miała śmierć. Z tego prawdopodobnie wywodzą się
mitologiczne wyobra\
enia o groz
nym i niszczącym wpływie kobiety na mę\
czyznÄ™
(...) 38.
38
K. Imieliński: Seksiatria..., s. 19.
26
Niska pozycja społeczna kobiety uniemo\
liwiała dawniej mę\
czyz
nie
nawiązanie z nią głębszych więzi. Kobieta była zmuszana do posłuszeństwa wobec
mÄ™\
czyzny, ulegała mu i wykonywała jego polecenia, była raczej traktowana jak
 przedmiot słu\
Ä…cy do zaspokajania jego potrzeb, nie otrzymujÄ…c niczego w zamian.
Tak\
e w zakresie \
ycia seksualnego kobieta musiała być bierna i uległa, okazując
jedynie uczucie. Brak zaspokojenia seksualnego kobiet powodował u nich
powstawanie frustracji i ró\
norakich nerwic. Do niedawna kobiety traktowane były
jako własność swojego ojca i mę\
a (podobnie jak dziecko jest po dziś dzień
 własnością swoich rodziców). Wielu mę\
czyzn uwa\
a, \
e to oni powinni
podejmować wszystkie decyzje, nawet przy u\
yciu siły.
Pomimo zasadniczych przemian społecznych, w wyniku których kobiety
uzyskały równouprawnienie z mę\
czyznami, nadal w naszym społeczeństwie i nie
tylko, respektuje się przede wszystkim wartości narzucane przez mę\
czyzn39.
2. Stereotyp męskości i kobiecości oraz ró\
nice wynikajÄ…ce z bycia mÄ™\
czyznÄ…
i bycia kobietÄ…
Niewątpliwie w obecnych czasach, stereotypy dotyczące płci nabrały
ideologicznego charakteru w związku z coraz częściej występującą walką
o równouprawnienie kobiet i sprzeciwem dotyczącym nierównego traktowania płci.
Treść stereotypów, dotyczących płci jest powszechnie znana. Wynikają one
z przekonań ludzi, środowiska w jakim się wychowują itd.
Z psychologicznego punktu widzenia konsekwencje wynikajÄ…ce ze stereotypu
płci mo\
na podzielić na dwa rodzaje:  Interpersonalne konsekwencje stereotypu
polegajÄ… na tym, \
e kobiety i mÄ™\
czyz
ni posiadają odmienne pojęcie własnego ja,
myślą o sobie i prezentują się w odmienny sposób, z czego wynikają wa\
ne ró\
nice
w doświadczaniu świata i zachowaniu. Interpersonalne konsekwencje stereotypu
polegajÄ… na tym, \
e mÄ™\
czyz
ni i kobiety sÄ… odmiennie traktowani przez innych ludzi
i instytucje społeczne, co równie\
skutkuje odmiennością zachowania i losów
\
yciowych 40.
39
Tam\
e, s. 214.
40
B. Wojciszke: Człowiek wśród ludzi - zarys psychologii społecznej, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa
2002, s. 420.
27
KonsekwencjÄ… odmiennych to\
samości jest zró\
nicowanie autoprezentacji:
kobiety częściej eksponują własne stereotypowo kobiece cechy (np. empatia,
uczuciowość, uległość, zainteresowanie ludz
mi itd.), natomiast mÄ™\
czyz
ni starajÄ… siÄ™
eksponować stereotypowo męskie cechy, tj. kompetencję, niezale\
ność, asertywność,
dominację41.
InnÄ… konsekwencjÄ… odmiennych to\
samości są ró\
ne sposoby interpretacji
własnych zachowań oraz podejmowanych działań. Przykładowo to mę\
czyz
ni częściej
obejmujÄ… kierownicze stanowiska w miejscu pracy oraz uwa\
ajÄ…, \
e to oni bardziej
skutecznie sprawdzajÄ… siÄ™ w kierowaniu innymi ludz
mi ni\
kobiety42. Jednak zarówno
mÄ™\
czyz
ni, jak i większość kobiet woli mę\
czyznÄ™ za szefa. Je\
eli chodzi o ró\
nice
dotyczÄ…ce kierowniczych funkcji kobiet i mÄ™\
czyzn, niemal\
e we wszystkich
organizacjach, nieproporcjonalnie wiele stanowisk zajmujÄ… mÄ™\
czyz
ni, a dysproporcja
ta rośnie wraz z poziomem stanowiska.
Badania Barbary Fredrickson wykazały, \
e konsekwencją stereotypu kobiecości
z jego du\
ym naciskiem na atrakcyjność wyglądu zewnętrznego jest
 samouprzedmiotowienie siÄ™ kobiet. Polega to na uto\
samieniu swojego ja i jego
oceny z wyglÄ…dem fizycznym i na traktowaniu siebie jako obiektu po\
Ä…dania
widzianego z perspektywy osoby trzeciej43.
 Proces identyfikacji z określoną płcią nie jest procesem tak oczywistym
i prostym jakby się wydawało. Na proces ten mają wpływ nie tylko czynniki natury
biologicznej, ale tak\
e czynniki natury psychospołecznej ujawniające się w procesie
socjalizacji. Bycie osobą określonej płci nie jest ustalone jednorazowo w akcie
narodzin, lecz w zło\
onym procesie rozwoju, w którym człowiek staje się osobą
określonej płci 44.
Silna więz
dziecka z matkÄ…, przywiÄ…zanie do niej jest dla dziecka istotnym
doświadczeniem w tworzeniu się jego to\
samości płciowej. Relację między matką
a dzieckiem określa się jako fundamentalną dla rozwoju człowieka.
41
Tam\
e, s. 420.
42
Tam\
e, s. 421.
43
Tam\
e, s. 423.
44
M. Sękowska: Ró\
ne drogi rozwoju to\
samości kobiet i mę\
czyzn,  Problemy rodziny 1998, nr 2, s. 19.
28
Prawidłowa symbioza dziecka z matką we wczesnych latach dzieciństwa jest
konieczna dla zdrowego rozwoju wszystkich jego funkcji \
yciowych. Dzięki niej
dziecko ma poczucie bezpieczeństwa, które w dorosłym \
yciu człowieka staje się
podstawą do wykształcenia uczuć opiekuńczych wobec innych ludzi, postawy troski
i miłości45.
W dzieciństwie zaczynają zaznaczać się ró\
nice w tworzeniu siÄ™ to\
samości
płciowej między chłopcami a dziewczętami. Są one wynikiem oddziaływań ze strony
rodziców i najbli\
szego otoczenia. W procesie wychowania u chłopców wzmacniane
jest nastawianie na osiągnięcia, rywalizację, walkę i agresję. Ten typ zachowań
zgodny jest ze wzorcem aktywno-męskiej roli oczekiwanym od chłopca w dorosłości.
Natomiast od dziewczynek oczekuje się zachowań zale\
nościowych,
nierywalizacyjnych, uległych. Dziewczynki wychowuje się tak, aby w przyszłości
były przygotowane do pełnienia roli matki. Wzmacniane są u nich zachowania
opiekuńcze, pielęgnacyjne, związane z troską i odpowiedzialnością za drugą osobę.
Wpaja się im postawę poświęcenia dla innych, najczęściej kosztem własnych potrzeb.
U dziewcząt wcześniej kształtuje się zdolność do wchodzenia w związki z innymi
ludz
mi, do bycia w bliskości, które wią\
e się z umiejętnością do wyjścia poza własne
 ja i tworzenie wspólnego  my 46.
Stereotypy dotyczące płci, niejednokrotnie wynikają z doświadczenia
kulturowego, a nie z indywidualnego doświadczenia.
3. Konflikt płci a przemoc
Konflikt płci jest zjawiskiem powszechnym i stałą przypadłością stosunków
między ludz
mi.  Według badań jakie przeprowadzono wśród uczniów szkół średnich
a\
36% dziewcząt stwierdziło, \
e doznało przemocy ze strony swojego chłopaka. 44%
dziewcząt, które zetknęły się z umiarkowanymi formami przemocy  szczypaniem,
drapaniem, popychaniem czy uderzeniem otwartą dłonią  w dalszym ciągu spotkało
się z tym chłopakiem. Związek podtrzymywało równie\
36% spośród dziewcząt, które
45
Tam\
e, s. 24.
46
Tam\
e, s. 25.
29
doświadczyły powa\
niejszych form przemocy  duszenie, bicie czy gro\
enie
broniÄ… 47.
Teoria strategicznego niedopasowania to konflikt na tle odmienności strategii
obu płci. Konflikt ten mo\
e rozciągać się na wszystkie relacje między kobietami
i mÄ™\
czyznami, od kontaktów zawodowych a\
po utarczki mał\
eńskie, np.
molestowanie seksualne jest formÄ… strategicznego niedopasowania w miejscu pracy.
Inną postacią jest okłamywanie partnera, a tak\
e niewierność mał\
eńska. Je\
eli partner
ogranicza wolność, grozi, stosuje przemoc fizyczną i psychiczną, poni\
a partnera to
równie\
jest to forma strategicznego niedopasowania w związku stałym.
Prawdopodobnie najczęstszą przyczyną konfliktów między kobietami
i mÄ™\
czyznami jest to, czy i kiedy odbyć stosunek seksualny48.
Konflikty na tle dostępności seksualnej zdarzają się nie tylko w związkach
stałych i przelotnych, zdarzają się równie\
w miejscu pracy. Molestowanie seksualne
mo\
e mieć ró\
ne formy. Gdy mamy do czynienia z natrętnym przyglądaniem się,
krępującymi komentarzami, mówimy wtedy, \
e jest to forma Å‚agodna. Molestowanie
mo\
e te\
przybierać brutalniejsze formy, jak  łapanie za piersi, pośladki czy krocze.
Ka\
da z tych form rodzi liczne konflikty, których przyczyną jest odmienność psychiki
seksualnej kobiet i mÄ™\
czyzn.
Równie\
wiele postaci przybiera przemoc seksualna, polegajÄ…ca na
wymuszaniu stosunku seksualnego pomimo oporu kobiety. Z przemocÄ… tego typu
mamy do czynienia wtedy, gdy mÄ™\
czyzna zmusza kobietÄ™ do uprawiania seksu albo
dotyka jej ciała bez jej zgody. śadne inne zachowanie mę\
czyzny, tj. zniewagi słowne
czy przemoc psychiczna bÄ…dz
fizyczna nie wzbudza w kobietach tak negatywnych
odczuć, jak przemoc seksualna. Mę\
czyz
ni nie doceniajÄ… odrazy, jakÄ… przemoc
seksualna budzi w kobietach. Bardzo często mę\
czyz
ni nie rozumieją bólu
psychicznego prze\
ywanego przez ofiarę gwałtu. Tak\
e zazdrość partnera i niezgoda
47
D. M. Buss: Psychologia..., s. 338.
48
Tam\
e, s. 340.
30
na jego odejście rodzi przemoc. Mę\
czyz
ni w ten sposób ograniczają wolność swojej
partnerki, zmniejszając niebezpieczeństwo, \
e ich zdradzi lub opuści. Kiedy kobieta
zdecyduje się na odejście od partnera często jest nękana, nara\
ana na groz
by i ataki
z jego strony49. Przemoc wybucha równie\
wtedy, gdy mÄ™\
czyzna nie posiada
wystarczających zasobów, którymi mógłby zatrzymać kobietę w mał\
eństwie. Często
te\
przemoc ze strony mÄ™\
czyzny wynika z frustracji powstałej z poczucia
niemo\
ności kontrolowania \
ony. StÄ…d te\
biorÄ… siÄ™ wyzwiska i oskar\
anie partnerki
o romans z innym mÄ™\
czyzną. Tak więc męska zazdrość wydaje się jedną
z podstawowych przyczyn przemocy mał\
eńskiej wobec kobiet. Uczucie zazdrości
o partnera przybiera rozmaite formy  od łagodnej do aktów przemocy.
Konflikty między kobietami i mę\
czyznami przenikają całe \
ycie społeczne,
począwszy od sprzeczek na randce, a skończywszy na przemocy w mał\
eństwie.
4. Wpływ mass mediów
NiewÄ…tpliwie du\
y wpływ na całe społeczeństwo, rodzinę a tak\
e jednostkÄ™
mają mass media. Medium jest przekazem, który prezentuje pewne ujęcie danego
przedmiotu, pokazuje go,  uczy oglądać , w specyficznej, określonej przez
właściwości medium postaci.  Poszczególne media dostarczają wzory artykulacji
i organizacji poznawczej świata, ucząc tym samym określonych sposobów widzenia
rzeczywistości i myślenia o niej (...). W du\
ej mierze decyduje o tym jak wyglÄ…da
i czym jest dla nas otaczający świat 50.
Masowe środki komunikowania, tj. radio, film i telewizja, dzięki swoim
właściwościom pełnią funkcję  środków transportu w dziedzinie kultury (informują,
wychowują, dostarczają rozrywki i doznań estetycznych). W latach
dziewięćdziesiątych Polskę zalała komercyjna produkcja kultury popularnej.
Powszechny stał się dostęp do mało wartościowej produkcji kultury popularnej,
inaczej zwanej kulturą masową, której cechą charakterystyczną jest jej szeroki zasięg,
gdy\
jej odbiorcami są liczne kategorie osób z wszelkich warstw społecznych. Lata po
49
Tam\
e, s. 359.
50
J. Lalewicz: Telewizja i społeczeństwo - Telewizja i kształt potocznego świata, WRiT, Warszawa 1980, s. 89.
31
przełomie 1989 roku zdominowała problematyka dezintegracji społecznej, w tym
kulturalnej oraz analiza negatywnych rezultatów prowadzonej poprzednio polityki
kulturalnej.
Telewizja satelitarna, filmy kinowe i wideokasety, równie\
ksiÄ…\
ki
i czasopisma, zawierajÄ…ce motywy sensacyjne i kryminalne, obliczone sÄ… na szybki
zysk i rozpowszechniane w milionach egzemplarzy. CharakterystycznÄ… cechÄ… mass
mediów jest rozpowszechnianie treści zawierających brutalność, okrucieństwo,
erotyzm, mieszanie \
ycia i fikcji.
Emitowane programy fabularne i rozrywkowe (m. in. seriale, kryminały,
komedie i horrory) prezentują agresję, okrucieństwo i przemoc. Często te\
sceny
zabijania człowieka, strzelanie do człowieka, torturowanie lub okaleczanie ludzi są
niejako usprawiedliwiane dÄ…\
eniem do celu. Gloryfikuje się nienawiść, gwałt, terror
i zbrodniÄ™. Nierzadko te\
sceny grozy i brutalności pojawiają się w programach
przeznaczonych dla dzieci. Przewa\
nie zaś drastyczne treści prezentowane są
w amerykańskich serialach animowanych, które emitowane są w polskiej TV
w blokach programowych przeznaczonych dla dzieci. NiepokojÄ…ca jest tak\
e du\
a
liczba scen ukazujÄ…cych przemoc.  Usprawiedliwione morderstwa, dokonywane w
obronie jakichś wartości, porwania, bijatyki itp.  wszystko to mo\
e zmniejszyć opory
i lęk wobec gwałtu i agresji w \
yciu, tak\
e mo\
e pobudzać do naśladowania, je\
eli
sceny umo\
liwiajÄ… identyfikacjÄ™ z bohaterem51.
Twórcy programów dla telewizji rozpowszechniają treści i poglądy sprzeczne
z zasadami moralnymi, z obyczajowością i poczuciem przyzwoitości publicznej,
z dobrem kultury współ\
ycia. W telewizyjnych obrazach  zło znajduje
usprawiedliwienie i wsparcie. Preferowane są treści otwarcie wrogie wartościom.
Przede wszystkim narasta niepokojące zjawisko, jakie przenika do programów
telewizyjnych  są to niektóre wzorce zachodnie, niejednokrotnie noszące treści
o charakterze demoralizatorskim, gorszycielskim i antywychowawczym.
Mass media rozpowszechniajÄ… konsumpcyjne nastawienie wobec \
ycia,
w którym wartości duchowe i rodzinne ustępują w hierarchii wa\
ności wartościom
materialnym.
51
D. Wąsala: O amerykanizacji polskiej telewizji publicznej,  Kultura i społeczeństwo 1996, nr 2, s. 93.
32
Rozdział IV
FORMY I CYKLE PRZEMOCY DOMOWEJ
1. Przemoc fizyczna
Przemoc wobec \
ony jest często problemem ukrytym, jednak coraz większa
liczba kobiet decyduje się o niej mówić. Przemoc wobec \
ony mo\
e przybierać ró\
ne
formy oraz  oblicza . MÄ™\
owie (równie\
i konkubenci, czy inaczej mówiąc partnerzy
\
yciowi) mogą znęcać się nad kobietami zarówno fizycznie, psychicznie oraz
seksualnie. Ka\
da z tych form przemocy omówiona zostanie w poni\
szych
podrozdziałach.
Badania przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej
opublikowane w styczniu 1997 roku ujawniajÄ…, \
e przemoc fizyczna w mał\
eństwie
nie nale\
y do zjawisk marginalnych.
Według badań:
 9% badanych kobiet przyznała, \
e niejednokrotnie była bita przez mę\
a;
8% badanych kobiet przyznała, \
e zdarzyło się to sporadycznie;
17% badanych kobiet bezpośrednio doświadczyło przemocy fizycznej;
56% rozwiedzionych kobiet stwierdziło, \
e przynajmniej raz zostały uderzone
przez mÄ™\
a, co trzecia przyznała, \
e zdarzyło się to wiele razy;
6% \
on mÄ™\
czyzn z wy\
szym wykształceniem doświadczyło przemocy
fizycznej;
przemoc fizyczna była obecna w 32% mał\
eństw zamieszkałych w miastach
i w 40% mał\
eństw zamieszkałych na wsiach;
51% mÄ™\
atek stwierdziło, \
e zna osobiście lub spotyka w swoim otoczeniu
kobiety bite przez mÄ™\
ów, w tym:
- 19% stwierdziło, \
e zna jednÄ… lub dwie takie kobiety,
- 24% stwierdziło, \
e zna kilka takich kobiet,
- 8% stwierdziło, \
e zna wiele takich kobiet 52.
52
H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 17.
33
Przemoc fizyczna wobec kobiet mo\
e mieć miejsce we wszystkich warunkach
społecznych. Nie jest ona zale\
na ani od poziomu wykształcenia, ani od statusu
społecznego, ani równie\
od kondycji materialnej domowników.
Mo\
na jednak zauwa\
yć pewną ró\
nicę. W środowiskach o wysokim statusie
społecznym częściej mo\
na spotkać się z przemocą dokonywaną w tzw.  białych
rękawiczkach . To przemoc bardziej chłodna, wyrafinowana, niepozostawiająca
widocznych śladów. W tych środowiskach Policja znacznie rzadziej interweniuje, nie
majÄ…c podstaw do interwencji, gdy\
rodziny te mają znacznie więcej pomysłów
i mo\
liwości ochrony swojej  tajemnicy rodzinnej . W swoim środowisku uchodzą za
uosobienie ideału rodziny i nikt nie zdaje sobie sprawy, \
e w tej rodzinie rozgrywa siÄ™
dramat.
W środowiskach o ni\
szym statusie społecznym częściej spotykamy się
z przejawami przemocy wobec \
ony w formie, która ma bardzo gwałtowny przebieg.
Spotykamy się tu z przemocą przepełnioną wybuchami agresji, wściekłości, chamstwa
i brutalności. To właśnie w tych przypadkach Policja najczęściej interweniuje. Jednak
najczęściej kobiety bite zwracają się o pomoc medyczną czy pomoc Policji tylko
w ostateczności. Zazwyczaj wstydzą się tego, \
e są ofiarami przemocy, próbują ukryć
to przed otoczeniem, nawet przed bliską rodziną. Często obwiniają siebie za to, \
e sÄ…
bite. Wpływ na to ma równie\
opinia ludzi wywodzących się z ró\
nych środowisk,
którzy usprawiedliwiają akty przemocy ze strony mę\
ów wobec \
on. U kobiet, ofiar
przemocy fizycznej, na skutek przewlekłego stresu dochodzi do dekompensacji
psychicznej  są depresyjne, pełne lęku, pojawiają się objawy somatyczne związane ze
stresem, często diagnozowane jako nerwica, mogą się równie\
pojawić symptomy
dezorganizacji zachowania i myślenia. Sprawcy przemocy objawy te wykorzystują
przeciwko kobiecie, gro\
Ä… umieszczeniem jej w szpitalu psychiatrycznym.  Bite
kobiety mogą nie rozumieć związku pomiędzy swoim stanem psychicznym a sytuacją
przemocy, mogą podejrzewać u siebie rozwijającą się samoistnie chorobę psychiczną
i unikać kontaktu z psychologiem czy psychiatrą bojąc się, \
e chorobÄ™ tÄ™ rozpozna
i umieści je w szpitalu 53.
53
A. Lipowska-Teutsch: Rodzina a przemoc, PARPA, Warszawa 1995, s. 45.
34
Kobiety bite popadają w depresję, bezradność, lęk, tracą szacunek dla siebie i wiarę
w siebie, często same nie radzą sobie z trudnymi sytuacjami i rozwiązywaniem
problemów.
Przemoc fizyczna obejmuje wiele form zachowania, które mogą występować
w postaci:
czynnej: wszelkie formy bicia, klapsy, uderzenia,  bicie na oślep , kopanie,
zadawanie ran ciętych i szarpanych, duszenie, oparzenia, usiłowanie
i dokonanie ubóstwa, bardzo często stosowane jest popychanie, policzkowanie
oraz rzucanie przedmiotami w ofiarÄ™;
biernej: przejawiającej się w postaci zakazów mówienia, chodzenia,
załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy itp. ograniczających drugą
osobę54.
Przemoc fizyczna mo\
e być nagła i niespodziewana, lub zadawana
systematycznie, bezlitośnie i bez uprzedzenia. Zwykle powtarza się ona często, 47%
mÄ™\
czyzn bijÄ…cych swoje \
ony czyni to trzy razy w roku55.
2. Przemoc seksualna
W mał\
eństwach, w których mę\
czyz
ni biją kobiety, często dochodzi te\
do
wymuszania kontaktów seksualnych, które wią\
ą się z fizyczną przemocą, próbami
poni\
enia partnerki, obelgami. Poniewa\
sÄ… to kontakty seksualne wymuszone przez
mÄ™\
czyznÄ™, dlatego te\
mają charakter zgwałceń. Głównym motywem takiego
postępowania mę\
a względem \
ony jest próba kompensowania poczucia ni\
szości
i bezsilności lub nienawiść i wściekłość. Reakcja kobiety na zgwałcenie dokonane
przez mÄ™\
a mo\
e mieć dramatyczne konsekwencje ze względu na powtarzanie się tych
scen i pogłębiające się u ofiary poczucie bezsilności.
Zgwałcenie to nie tylko fizyczny akt seksualny, ale równie\
szanta\

emocjonalny prowadzÄ…cy do tego, \
e ofiara ulega sprawcy:
54
J. Mazur: Przemoc w rodzinie - Teoria czy rzeczywistość, Wyd.  śak , Warszawa 2002, s. 41.
55
P.R. Salber, MD, E. MD. Taliaferro.: O przemocy domowej - przewodnik dla lekarza pierwszego kontaktu,
PARPA, Warszawa 1989, s. 61.
35
Najczęstszymi formami przemocy seksualnej są:
gwałcenie \
ony,
zmuszanie do zachowań seksualnych niezgodnych z jej poczuciem wstydu np.
kontakty analne,
narzucanie \
onie częstotliwości współ\
ycia, która znacznie przekracza jej
potrzeby i oczekiwania,
ośmieszanie \
ony w trakcie współ\
ycia np. porównywanie jej do innych kobiet,
zmuszanie \
ony do kontaktów kazirodczych, do współ\
ycia z innymi
mÄ™\
czyznami, seks lesbijski56.
Przemoc seksualna w wielu kulturach nie jest traktowana jako forma
maltretowania, lecz naturalnego traktowania kobiet zdominowanych przez mÄ™\
czyzn.
W Polsce jak dotąd potępia się ingerowanie instytucji w \
ycie rodzinne, mimo i\

łamane są w niej bardzo często podstawowe prawa człowieka. Przemocy seksualnej
towarzyszÄ… zazwyczaj uzale\
nienia np. alkohol, choroba psychiczna. Tak więc
najczęściej do gwałtów i przemocy seksualnej dochodzi w rodzinach, gdzie mą\

nadu\
ywa alkoholu lub ma zaburzenia osobowości.
Nale\
y siÄ™ tak\
e zastanowić dlaczego kobiety w mał\
eństwie stały się ofiarami
przemocy seksualnej i jaki wpływ na tę sytuację miało wychowanie.
Wiele kobiet  ofiar przemocy seksualnej w mał\
eństwie, przez długie lata
znosi swoje cierpienie i upokorzenia, nie opuszczajÄ… sprawcy przemocy, nie rozwodzÄ…
się z nim. Niejednokrotnie kobiety te w dzieciństwie były w sposób wulgarny
traktowane przez rodzica lub rodziców. Obrzucanie dziecka przekleństwami, w tym
o treści seksualnej (np. ty kurwo), niewątpliwie wpływa na poczucie własnej wartości,
w du\
ym stopniu kształtuje obraz siebie, przekonania na temat własnej płci
i wulgarnego charakteru relacji między mę\
czyzną i kobietą. W ten sposób traktowana
dziewczynka w póz
niejszym \
yciu, będąc ju\
kobietÄ…, Å‚atwiej wchodzi w zwiÄ…zek
z mÄ™\
czyznÄ… traktujÄ…cym kobietÄ™ wulgarnie, przedmiotowo oraz dopuszczajÄ…cym siÄ™
wobec niej przemocy seksualnej.
56
V. Nowacka: Przemoc seksualna w mał\
eństwach polskich,  Problemy rodziny 1998, nr 2, s. 40.
36
Mo\
na zatem przypuszczać, \
e ofiara przemocy seksualnej ze strony mÄ™\
a
została ukształtowana w dzieciństwie poprzez wysłuchiwanie przekleństw i obelg pod
swoim adresem oraz przekazanie jej wzorca przez brutalnego rodzica, \
e jej płeć
i seksualność są czymś wulgarnym57.
 W badaniach nad psychologicznymi skutkami gwałtu ustalono, \
e zaburza on
poczucie panowania nad swoim ciałem, nad sobą i nad sytuacją, często wywołuje
wstyd, poczucie winy, samooskar\
anie siÄ™, w powa\
ny sposób zakłóca mo\
liwość
satysfakcjonujÄ…cego \
ycia seksualnego, podwa\
a zaufanie do ludzi, wiÄ…\
e się z lękiem
parali\
ującym nieraz na długo mo\
liwość normalnego funkcjonowania 58. Prze\
ycia te
głęboko naruszają poczucie to\
samości, utratę kontaktu oraz wią\
Ä… siÄ™ z poczuciem
bezsilności i nieprzewidywalności zdarzeń.
3. Przemoc psychiczna
W przypadku przemocy psychicznej, jakÄ… stosuje mÄ…\
wobec \
ony chodzi
o \
ądzę totalnego kontrolowania innego człowieka, w tym przypadku kobiety.
Sprawcy aktów przemocy w rodzinie \
ądają od swoich ofiar, by cały czas
udowadniały im absolutne posłuszeństwo i lojalność, rezygnując ze wszystkich innych
związków. Metody, jakie w psychicznej dominacji stosuje agresor wobec ofiary
cechuje du\
a konsekwencja  metody te stajÄ… siÄ™ coraz doskonalsze.
Sposób przejmowania kontroli nad inną osobą polega na systematycznym,
powtarzającym się wywoływaniu urazu psychicznego. Przede wszystkim są to
zorganizowane techniki osłabiania ofiary i pozbawiania jej związków z innymi
ludz
mi. Metody psychologicznej dominacji i kontroli są skierowane na wywołanie
w ofierze przera\
enia i bezradności oraz zniszczenie jej poczucia własnego  ja
w relacjach z innymi. Prześladowca o wiele częściej grozi ofierze śmiercią lub
57
B. Włodawiec: Jak wychować ofiarę przemocy?,  Świat Problemów 1997, nr 5, s. 30.
58
A. Lipowska-Teutsch: Rodzina..., s. 47.
37
powa\
nym okaleczeniem, ni\
stosuje przemoc fizycznÄ…. Niejedna maltretowana
kobieta opowiada, jak jej kat groził, \
e w razie ucieczki zabije jej dzieci, rodziców lub
przyjaciół, którzy chcieliby jej pomóc59. Często te\
ofiary przemocy domowej opisujÄ…
sytuacje, kiedy np. przez dłu\
szy czas sprawca nie pozwalał im spać, zasypując
zazdrosnymi pytaniami. Sprawcy równie\
drobiazgowo nadzorują ubiór kobiet, ich
wygląd, wagę i dietę. Często te\
zdarza siÄ™, \
e oprawca uzale\
nia od siebie ofiarÄ™,
podajÄ…c jej alkohol czy narkotyki.
Aby osiągnąć całkowitą dominację, prześladowca dą\
y do tego, by ofiarÄ™
odizolować od kontaktów z innymi ludz
mi, odizolować od jakiegokolwiek z
ródła
informacji, pomocy materialnej czy te\
emocjonalnego wsparcia.
Kobiety maltretowane psychicznie nie potrafią wyzwolić się spod wpływu
mÄ™\
a równie\
z przyczyn ekonomicznych, społecznych, psychologicznych i prawnych
 zdarza siÄ™, \
e w grÄ™ wchodzi tak\
e przemoc fizyczna.
Maltretowane \
ony podają równie\
wiele przykładów zazdrosnej inwigilacji
stosowanej przez ich mÄ™\
ów, jak śledzenie, podsłuchiwanie czy przechwytywanie
listów i telefonów. Zachowania te powodują, \
e ofiara czuje się we własnym domu jak
w więzieniu. Partner nieustannie te\
oskar\
a swoją partnerkę o niewierność i \
Ä…da
dowodów lojalności, np. rezygnacji z pracy, przyjaciół, z kontaktów z własną rodziną.
PrzebywajÄ…c w izolacji, ofiara staje siÄ™ coraz bardziej zale\
na od prześladowcy.
Nie tylko decyduje on o jej \
yciu i zaspokaja podstawowe potrzeby cielesne, staje siÄ™
te\
jedynym z
ródłem informacji, a nawet emocjonalnego wsparcia. Emocjonalny
związek, który powstaje pomiędzy maltretowaną kobietą a jej partnerem ma kilka
wyjątkowych cech wynikających ze szczególnych stosunków między ofiarą
a prześladowcą w warunkach domowych.
Nale\
y zadać sobie pytanie, dlaczego kobiety wią\
Ä… siÄ™ z maltretujÄ…cymi je
partnerami i trwają w tych związkach, czasami długie lata. Początkowo kobiety
interpretują władcze zachowanie partnera jako wyraz wielkiego uczucia. Jego
intensywne zainteresowanie \
yciem partnerki mo\
e jej pochlebiać i działać
uspokajajÄ…co. Jego dominujÄ…ce zachowanie kobieta usprawiedliwia, nie tylko ze
59
J. Lewis-Herman: Przemoc - uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 2000, s. 88.
38
strachu, lecz i z powodu swojego zaanga\
owania uczuciowego. Prześladowca, aby
omotać ofiarę, odwołuje się do wartości dla niej najwa\
niejszych, czyli ratowania
zwiÄ…zku za wszelkÄ… cenÄ™, gdy\
dla większości kobiet trwały związek jest powodem do
dumy i podwy\
sza jej samoocenę. Nie powinien zatem dziwić fakt, \
e maltretowane
kobiety po ucieczce z domu często ulegają namowie mę\
a czy partnera do powrotu.
4. Fazy i cykle przemocy w rodzinie
Tradycyjna przemoc dzieli siÄ™ na fizycznÄ…, seksualnÄ… i psychicznÄ…. Mo\
na tak\
e
wyró\
nić przemoc gorącą i chłodną. Nagły wybuch silnych emocji (furii, wściekłości),
któremu towarzyszą ciosy, wyzwiska, groz
by zwany jest przemocÄ… gorÄ…cÄ…. Natomiast
przemoc chłodna to działanie przemyślane i zaplanowane, np. sprawcy stosują
wojskowy dryl w \
yciu rodzinnym.
Dynamika przemocy podlega wyraz
nym cyklom, z których wyodrębnić mo\
na
trzy fazy:
faza narastania napięcia,
faza ostrej przemocy,
faza miodowego miesiÄ…ca60.
Faza narastania napięcia charakteryzuje się nielicznymi aktami przemocy,
narastajÄ… sytuacje konfliktowe, fizyczne formy przemocy pojawiajÄ… siÄ™ bardzo rzadko
lub nie występują. W tej fazie partner jest napięty i stale poirytowany. Ka\
dy drobiazg
wywołuje jego złość, za byle co robi awanturę, często zaczyna więcej pić. Prowokuje
kłótnie, poni\
a kobietÄ™, poprawiajÄ…c swoje samopoczucie. Sprawia wra\
enie, \
e coraz
mniej panuje nad swoim gniewem. Ofiara stosuje strategiÄ™ unikania gniewu sprawcy.
Stara się opanować sytuację. Często go przeprasza i ulega mu. Na przemian
nadskakuje mu i unika go. Usiłuje uczynić go szczęśliwym i powstrzymać go przed
wyrzÄ…dzeniem krzywdy.
W tej fazie u niektórych kobiet występują ró\
ne dolegliwości fizyczne, np. bóle
\
ołądka, bóle głowy, bezsenność, brak apetytu. Inne popadają w apatię lub stają się
60
Przemoc domowa - repetytorium,  Remedium 1998, nr 2, s. 18-19.
39
niespokojne i pobudliwe nerwowo. Narastanie napięcia po pewnym czasie staje się nie
do zniesienia. Zdarza siÄ™, \
e kobieta sama wywołuje awanturę, \
eby tylko  mieć to ju\

za sobÄ… .
Kiedy akty przemocy nasilają się, wtedy następuje czas ostrej fazy przemocy.
W tej fazie partner staje się gwałtowny, wpada w szał. Skutki u\
ytej przemocy mogÄ…
być ró\
ne, np. podbite oko, połamane kości, obra\
enia wewnętrzne, poronienie,
śmierć. W tym czasie najczęściej interweniuje Policja. Gwałtowna przemoc sprawia,
\
e ofiary decydują się składać skargę i szukać pomocy. Bardzo często zdarza się, \
e po
zakończonej interwencji, ofiara pozostaje sama ze sprawą. Pod wpływem jego gróz
b
wycofuje wniosek o ściganie sprawcy. Jej strach, poczucie wstydu i przera\
enia
powodujÄ…, \
e nie jest konsekwentna w dÄ…\
eniu do ukarania sprawcy. W efekcie
prowadzi to do utwierdzenia siÄ™ sprawcy w przekonaniu o swojej przewadze
i bezkarności.
Innym powodem wycofania się ofiary z działań zmierzających do ukarania
sprawcy jest faza miodowego miesiÄ…ca. Jest to czas, kiedy sprawca okazuje skruchÄ™,
zapewnia o miłości i obiecuje, \
e to się nigdy nie powtórzy. Stara się znalez
ć jakieś
wytłumaczenie dla tego co zrobił, spędza czas z ofiarą, utrzymuje satysfakcjonujące
kontakty seksualne. Sprawca i ofiara zachowujÄ… siÄ™ tak, jak zakochana para.
Ofiara przemocy zaczyna wierzyć w to, \
e partner się zmienił i \
e przemoc była
jedynie incydentem, który się ju\
nie powtórzy61. Ale faza miodowego miesiąca jest
tylko przemijającą fazą i rozpoczyna się znowu faza narastania napięcia. Cykle takie
mogą się powtarzać przez wiele lat, a ofiara przemocy jest w nie coraz bardziej
uwikłana, co niejednokrotnie powoduje jej irracjonalne zachowanie. Niejednokrotnie
znajduje się ona pod wpływem silnych prze\
yć, odczuwa lęk, strach, doznaje bólu
fizycznego i emocjonalnego, zwłaszcza w fazie ostrej przemocy zachowania ofiary
mogą być niezrozumiałe, a reakcje nieoczekiwane. Sprawcy często wykorzystują takie
zachowanie, ośmieszając ofiarę, bronią się, u\
ywając argumentów, i\
ofiara to
rzekomo osoba  nienormalna i szalona. Strategia taka w połączeniu
61
Materiały szkoleniowe do Programu Szkolenia Podstawowego dla Osób Interweniujących i Pomagających,
Instytut Psychologii Zdrowia PTP.
40
z obserwowanymi objawami stresu u ofiary, mo\
e wzbudzić wątpliwości u świadków,
a jej wyznania traktowane sÄ… jak urojenia62.
Prawdziwe zagro\
enie dla ofiary przemocy niesie faza miodowego miesiÄ…ca,
gdy\
przemoc w następnym cyklu jest zazwyczaj gwałtowniejsza i za ka\
dym razem
narasta. Jeśli ju\
raz doszło do u\
ycia przemocy, będzie się ona powtarzać, dopóki nie
nastÄ…pi interwencja z zewnÄ…trz.
62
Przemoc domowa..., s. 19.
41
Podsumowanie
Przemoc domowa to nie tylko problem ludzi, którzy jej doświadczają, to
równie\
problem społeczeństwa, w którym zjawisko to występuje.
Ofiary przemocy to przewa\
nie jednostki słabe, bezradne, \
yjÄ…ce w poczuciu
osamotnienia i pozostawania sam na sam ze swoją tragedią. Właśnie dlatego tak
wa\
ny jest fakt współpracy wielu instytucji, a przede wszystkim ludzi pracujących
w tych instytucjach. Osoby, które udzielają pomocy ofierze pochodzą z zewnątrz,
dlatego wa\
ne jest, aby robiły to w sposób kompetentny, \
yczliwy, a przede
wszystkim nieosÄ…dzajÄ…cy ofiary. Dlatego te\
do pomocy ofiarom przemocy domowej
powołano ró\
ne stowarzyszenia i instytucje.
W lipcu 1995 roku rozpoczęło działalność Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar
Przemocy w Rodzinie w ramach Instytutu Psychologii Zdrowia na zlecenie
Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Stanowi ono część
programu  Rodzina bez przemocy koordynowanego przez AgencjÄ™. W ramach
pogotowia istnieje telefon informacyjno-interwencyjny, bezpłatny z ka\
dego miejsca
w Polsce oraz program pomocy psychologicznej dla kobiet  ofiar przemocy
domowej.
Ogólnopolskie pogotowie prowadzi bank danych osób, organizacji i instytucji
udzielających pomocy ofiarom przemocy domowej. Przygotowuje materiały
edukacyjne, statystyki, przewodniki dla ofiar przemocy, tak\
e przewodniki dla tych,
którzy ofiarom pomagają63.
W grudniu 1996 roku na Ogólnopolskiej Konferencji  Przeciw Przemocy
Domowej osoby uczestniczÄ…ce w pomaganiu ofiarom przemocy wewnÄ…trzrodzinnej
zawiązały Ogólnopolskie Porozumienie  Niebieska Linia , skupiające sieć ludzi,
organizacji i instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy. W ramach tych
działań ruszyła równie\
Ogólnopolska Kampania Przeciw Przemocy w Rodzinie
 Powstrzymać Przemoc Domową .
63
M. Ziemska: Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie,  Remedium 1998, nr 2, s. 21.
42
Istotą kampanii jest propagowanie idei  Niebieska Linia  Ogólnopolskiego
Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagających Ofiarom Przemocy
w Rodzinie. Uczestnictwo oznaczało identyfikowanie się z ideą  Niebieskiej Linii
oraz zaprzestanie bycia biernym w przypadku zjawiska przemocy wewnÄ…trzrodzinnej.
Innym celem kampanii jest wpływanie na stereotypowe poglądy Polaków na
temat przemocy domowej. Zamierzeniem kampanii jest odrzucenie mitów
i uwra\
liwienie osób oraz instytucji na fakt, i\
przemoc jest przestępstwem. A tak\
e
głośne stwierdzenie, i\
zjawisko to jest obecne w naszym społeczeństwie.
W ramach tej kampanii w wielu miejscach w Polsce na billboardach
i w gazetach ukazały się zdjęcia posiniaczonych twarzy kobiet i dzieci  ofiar
przemocy z dopiskiem:  Bo zupa była za słona lub  Bo musiał jakoś odreagować 64.
Kampania nadal odbierana jest ró\
norodnie. Jedni chwalą ideę, która nagłaśnia
zjawisko od lat przemilczane. Inni uwa\
ajÄ…, \
e mówienie o tym zjawisku niszczy
rodzinÄ™, gdy\
pokazuje jej negatywny obraz zamiast utrwalać pozytywny wizerunek
rodziny. Jednak cel kampanii został osiągnięty, gdy\
o fakcie przemocy w rodzinie
zaczęto mówić głośno i szeroko go analizować.
Zjawisko przemocy w rodzinie jest trudne do ocenienia. Tragedia rodziny
rozgrywa się bowiem w  czterech ścianach , a milczenie daje  przyzwolenie sprawcy
na działanie. Przełamanie lęku i wstydu ofiary w celu szukania pomocy następuje
dopiero w sytuacji zagro\
enia \
ycia lub zdrowia. Wtedy ofiara najczęściej wzywa
PolicjÄ™. Jednak przewa\
nie ofiara przemocy nie podejmuje dalszych kroków prawnych
w celu przeciwstawienia się przemocy. Najczęściej swoje stanowisko tłumaczy
w ró\
ny sposób, np. sytuacją materialną, dobrem dzieci, zale\
nością finansową
i mieszkaniową, wstydem w środowisku czy rodzinie. Istniejące mity i stereotypy,
mówiące, i\
ingerencja w sprawy rodzinne mo\
e przynieść więcej szkody ni\
po\
ytku,
powodują szkodliwe następstwa społeczne, zdrowotne i ekonomiczne. Bardzo często
ze względu na dzieci i sytuację finansową rodziny, kobieta godzi się na zaistniałą
sytuację i za wszelką cenę chce utrzymać pełną rodzinę.
64
M. Prajsner: Cztery ściany płaczu,  Remedium 1998, nr 1, s. 24.
43
Przemoc to zjawisko społeczno-psychologiczne, mające związek z czynnikami
tkwiÄ…cymi w jednostce, w rodzinie a tak\
e w środowisku i kulturze, w które uwikłane
są zarówno jednostka, jak i rodzina. Sprawy dotyczące przemocy w rodzinie są
sprawami trudnymi, bo rozgrywają się w środowisku zamkniętym i niechętnie są
ujawniane na zewnÄ…trz.
W Polsce dopiero od niedawna zaczęto się zajmować przeciwdziałaniem
przemocy domowej, jest to dopiero poczÄ…tek powstawania systemu skutecznego
pomagania. Niepokojący wzrost tego zjawiska wymaga szczególnego
i ukierunkowanego zajęcia się tym problemem. Konieczne jest kompleksowe działanie
zarówno ze strony Policji, jak i innych instytucji, np. MOPS-u (Miejskiego Ośrodka
Pomocy Społecznej), Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Centrum
Pomocy Rodzinie i innych.
Procedura przeciwdziałania przemocy domowej powinna opierać się na wiedzy
o mechanizmach psychologicznych zachodzÄ…cych w rodzinie, gdzie nadu\
ywa siÄ™
alkoholu i stosuje przemoc.
Współdziałanie osób cywilnych, przedstawicieli instytucji samorządowych
z PolicjÄ… daje mo\
liwość głębszego wniknięcia i rozpoznania środowiska rodzinnego
oraz pozwala na trafniejsze postawienie diagnozy sytuacji, w jakiej rodzina ta siÄ™
znalazła. Daje to mo\
liwość skuteczniejszej, wszechstronnej pomocy.
Ofiary przemocy, które otrzymały wsparcie w pierwszym kontakcie łatwiej
decydują się na podjęcie kroków prawnych, są tak\
e bardziej konsekwentne
w działaniach zmierzających do powstrzymania przemocy. Działanie to ma równie\
na
celu uświadomienie sprawcy, \
e nie jest w swoich zachowaniach bezkarny.
Stan prawny uwzględnia trudną sytuację ofiary i tworzy zaplecze do jej obrony.
Jednak\
e długi czas trwania procedur policyjnych i okres niezbędny do
uprawomocnienia się sądowych aktów wykonawczych utrudniają, a czasem
uniemo\
liwiają, powrót do normalności. Zauwa\
a siÄ™ tak\
e  niemoc instytucji
majÄ…cych za zadanie pracÄ™ ze sprawcÄ… przemocy.
Nale\
y mieć nadzieję, \
e przełamywanie milczenia przez media, sprawi i\

osoby postronne dostrzegÄ… jak trudna jest obecnie walka z przemocÄ… domowÄ….
44
Poprawy oczekiwać nale\
y w momencie, gdy ka\
dy człowiek usystematyzuje
własne wartości i na pytanie  czy bić kategorycznie, bez względu na okoliczności,
będzie mógł odpowiedzieć  nie.
45
Bibliografia
1. Banach M., Mądry-Kupiec M.: Agresja i przemoc we współczesnym świecie,
 Edukacja 1998, nr 3.
2. Bińczycka J.: Stereotypy relacji interpersonalnych jako zarzewie przemocy,
 Opieka, wychowanie, terapia 1994, nr 4.
3. Borowska T.: Mechanizmy przemocy i agresji. Konteksty edukacyjne,  Edukacja
2001, nr 3.
4. Buss D.M.: Psychologia ewolucyjna, GWP, Gdańsk 2001.
5. Dutton D.G.: Przemoc w rodzinie, GWBM, Warszawa 2001.
6. Gorlach K.: Labirynty współczesnego społeczeństwa, Wyd. Śląsk, Katowice 1998.
7. Imieliński K.: Seksiatria  Psychofizyka  Patologia społeczna, PWN, Warszawa
1990.
8. Izdebska H.: Rodzina i dom, WCRZZ, wyd. I, Warszawa 1979.
9. Jarosz M.: Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, PWE, Warszawa 1987.
10. Lalewicz J.: Telewizja i społeczeństwo  Telewizja i kształt potocznego świata,
WRiT, Warszawa 1980.
11. Lewis-Herman J.: Przemoc  uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP,
Gdańsk 2000.
12. Lipowska-Teutsch A.: Rodzina a przemoc, PARPA, Warszawa 1995.
13. Malińska K.: Kobiety - ofiary przemocy domowej,  Problemy rodziny 1998, nr 4.
14. Materiały szkoleniowe do Programu Szkolenia Podstawowego dla Osób
InterweniujÄ…cych i PomagajÄ…cych, Instytut Psychologii Zdrowia PTP.
15. Matyjas B.: Pomoc rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym świadczona
przez Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Pińczowie,  Praca socjalna
1 , styczeń - marzec 2003.
16. Mazur J.: Przemoc w rodzinie - Teoria czy rzeczywistość, Wyd.  śak , Warszawa
2002.
46
17. Mellibruda J.: Ofiary i sprawcy,  Świat Problemów 1997, nr 5.
18. Mellibruda J.: Tajemnice, ETOH, PARPA, 1993.
19. Nowacka V.: Przemoc seksualna w mał\
eństwach polskich,  Problemy rodziny
1998, nr 2.
20. Pawlas-Czy\
S., Trawkowska D.: Istota przemocy interpersonalnej - praca
socjalna z ofiarÄ… i sprawcÄ…,  Praca socjalna 4 , paz
dziernik - grudzień 2002.
21. Polityka społeczna, pod red. A. Rojkiewicza, Wyd. Śląsk, Katowice 1998.
22. Pospiszyl I.: Sprawcy seksualnego wykorzystywania dzieci,  Psychologia
Wychowawcza 1997, nr 3.
23. Prajsner M.: Cztery ściany płaczu,  Remedium 1998, nr 1.
24. Przemoc domowa - repetytorium,  Remedium 1998, nr 2.
25. Salber P.R., MD, Taliaferro E., MD.: O przemocy domowej - przewodnik dla
lekarza pierwszego kontaktu, PARPA, Warszawa 1989.
26. Sasal H.D.: Niebieskie karty, PARPA, Warszawa 1998.
27. Sękowska M.: Ró\
ne drogi rozwoju to\
samości kobiet i mę\
czyzn,  Problemy
rodziny 1998, nr 2.
28. Sikorski W.: Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury,  Problemy
opiekuńczo-wychowawcze 2001, nr 2.
29. Skwarek M.: Przemoc wobec kobiet w rodzinie - perspektywa społeczno-
polityczna,  Praca socjalna 4 , paz
dziernik - grudzień 2001.
30. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny.
31. WÄ…sala D.: O amerykanizacji polskiej telewizji publicznej,  Kultura
i Społeczeństwo 1996, nr 2.
32. Włodawiec B.: Jak wychować ofiarę przemocy?,  Świat Problemów 1997, nr 5.
33. Wojciszke B.: Człowiek wśród ludzi - zarys psychologii społecznej, Wyd. Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2002.
34. Ziemska M.: Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie,
 Remedium 1998, nr 2.