1
Szkoła Policji w Katowicach
Zapobieganie i zwalczanie zjawiska
przemocy w rodzinie
Współczesne systemy interwencyjne
Opracowanie:
nadkom. dr Andrzej Cichy
Zakład Słu\
by Kryminalnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2009
S
P
A
O
A

L
O
I
C
K
J
Z
I
2
© Wszelkie prawa zastrze\
one  Szkoła Policji w Katowicach 2009
KsiÄ…\
ki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezale\
nie od
zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody
Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
3
WST
P
Przemoc domowa to zjawisko, którego skala występowania w Polsce, w ostatnim
czasie niepokojąco rośnie. Oczywistym jest, \
e rolą cywilizowanego społeczeństwa, a przede
wszystkim jego kompetentnych przedstawicieli, powinno być wdro\
enie skutecznych
instrumentów zarówno profilaktycznych, jak te\
represyjnych w stosunku do osób mogących
stosować i stosujących ową przemoc. Do osiągnięcia sukcesów w tym zakresie konieczna jest
znajomość mechanizmów tego procederu oraz mo\
liwości prawnego działania i sposobów
podejmowania skutecznych interwencji przez wyspecjalizowane podmioty, głównie
funkcjonariuszy Policji. Publikacja ta powstała właśnie z myślą o ułatwieniu pracy
policjantom, którzy na co dzień, bezpośrednio uczestniczą w tego typu zdarzeniach. Ma ona
na celu usprawnienie bardzo trudnego procesu zapobiegania i zwalczania przemocy
w rodzinie.
4
5
Sposób postrzegania i interpretacji zjawiska przemocy skorelowany jest obecnie
z procesem demokratyzacji \
ycia, którego fundamentem jest prawo człowieka do
nietykalności. Przemoc rozumiana jest jako akt godzący w wolność osobistą jednostki
i zmuszanie jej do zachowań niezgodnych z własną wolą.
We współczesnym świecie przemoc jest obecna w wielu obszarach \
ycia. Przenosi siÄ™
równie\
na grunt rodzinny i jest w nim zjawiskiem powszechnym, niezale\
nym od kultury,
środowiska, wyznania, wykształcenia, poziomu intelektualnego, czy przynale\
ności do grupy
społecznej.
Przemoc w rodzinie to niewątpliwie zachowanie, które poni\
a jednostkÄ™, powoduje
obra\
enia fizyczne, często jednocześnie naruszając w ten sposób prawo. Rzadko jest to
incydent jednorazowy. Zazwyczaj staje się jednym z wielu ogniw łańcucha agresji1.
Ju\
w XX wieku rodzina znalazła się w obliczu szeregu trudnych, nowych problemów.
Wartości rodzinne niejednokrotnie przestają być nadrzędnymi w stosunku do wartości
i dÄ…\
eń osobistych2.
Coraz częściej mamy do czynienia z dezorganizacją rodziny, wyra\
ajÄ…cÄ… siÄ™ jej
rozkładem lub rozpadem. Role wewnątrzrodzinne ignorowane są przez członków rodzin.
A
amane sÄ… tak\
e obowiązujące reguły egzystencji oraz współegzystencji rodzinnej.
 Dzisiejsza rodzina przestała być miejscem schronienia dla chorych i niedołę\
nych. Funkcja
opiekuńcza rodziny w coraz większym stopniu przekazywana jest ró\
nego rodzaju
instytucjom społecznym (& ). Coraz częściej wypoczynek i rozrywka przestają się wiązać
z domem rodzinnym 3.
Rodzina zdezorganizowana to taka, w której współ\
ycie rodziców, układ stosunków
wewnątrzrodzinnych oraz wykonywanie obowiązków rodzicielskich pozostają
w sprzecznościach z istotą i celami zarówno mał\
eństwa, jak i rodziny4. Skutki dezintegracji
rodziny komplikują jej funkcjonowanie. W większości tych\
e rodzin występuje równocześnie
wiele przyczyn dysfunkcyjności. Nale\
Ä… do nich: alkoholizm, narkomania, prostytucja,
uchylanie się rodziców od pracy, symptomy nerwic, psychopatii, czy te\
choroby fizyczne.
1
Biuro Koordynacji SÅ‚u\
by Prewencyjnej Komendy Głównej Policji, Raport o stanie zagro\
enia demoralizacjÄ…,
przestępczością, Warszawa 2000, s. 62.
2
D. Mace, V. Mace, Maria\
e. East and West, New York 1960, s. 57; Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa
1974, s. 226.
3
H. Izdebska, Funkcjonowanie rodziny a zadania opieki nad dzieckiem, Komitet Nauk Pedagogicznych
i Psychologicznych Polskiej Akademii Nauk; Monografie Pedagogiczne pod red. B. Suchodolskiego, tom XX,
Wrocław-Warszawa-Kraków, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, s. 50.
4
S. Kozak, Sieroctwo społeczne. Psychologiczna analiza zaburzeń w zachowaniu się wychowanków domu
dziecka, Warszawa 1986; W. Danilewicz, J. Izdebska, B. Krzemińska-śach, Pomoc dziecku i rodzinie
w środowisku lokalnym, Białystok 1995, s. 46-47.
6
Elementy te z kolei stanowią główną przyczynę odizolowania dziecka od własnego
środowiska i umieszczenia go w placówce opiekuńczo-wychowawczej, a jak wiadomo,
rodzina ma największy wpływ na kształtowanie cech osobowościowych dzieci, które
wychowuje, bowiem  (& ) dobra rodzina to zdecydowanie najcenniejsze środowisko
człowieka, korzystnie kształtujące warunki jego rozwoju 5. Potwierdzają to zarówno badania
naukowe, jak i doświadczenia społeczne. Podobnie jak fakt, \
e dzieci od chwili urodzenia
posiadają pięć charakterystycznych cech naturalnych, które implikują ich autentyczność. Są
one zatem: cenne, bezbronne, niedoskonałe, zale\
ne i niedojrzałe. Zadaniem zaś
funkcjonalnych rodziców jest pomoc w rozwijaniu tych cech, tak aby dzieci weszły w wiek
dorosły jako osoby dojrzałe i szczęśliwe6 .
W prawidłowo funkcjonującej rodzinie dzieci mają w niej oparcie. Są chronione nie
w sposób nadopiekuńczy, czy niewystarczający, ale strze\
one sÄ… przed poni\
ajÄ…cym
zachowaniem innych i jednocześnie wspierane w konstruowaniu swoich własnych granic
tolerancji na obra\
anie ich. SÄ… te\
przygotowywane do samoochrony7.
Powa\
ne trudności w pełnieniu funkcji wychowawczych mogą wystąpić, gdy:
- nastÄ…pi tzw. rekonstrukcja rodziny,
- rodzą się dzieci z nowego mał\
eństwa,
- dzieckiem opiekuje siÄ™ samotna matka albo samotny ojciec,
- mał\
onkowie są zbyt młodzi - mał\
eństwo zawarto przedwcześnie.
Co za tym idzie, rodziny dysfunkcjonalne sÄ… powa\
nym z
ródłem trudności
wychowawczych. Są to rodziny, które nie spełniają wszystkich, przypisywanych im funkcji8.
Pod pojęciem dysfunkcyjności rozumie się najczęściej zespół takich czynników, jak:
- niewłaściwa atmosfera moralno-wychowawcza,
- nieprawidłowe stosunki uczuciowe w rodzinie,
- niezaspokajanie wa\
nych potrzeb,
- niekorzystne cechy rodziny (naruszona struktura, alkoholizowanie siÄ™ jednego lub
obojga rodziców, niski poziom kultury, wykształcenia i społeczno - zawodowy
rodziców, niekorzystna sytuacja materialna).
W takich rodzinach często dochodzi do aktów znęcania się nad jej słabszymi
członkami, szczególnie dziećmi. Wśród najczęściej występujących przyczyn maltretowania
5
J. Raczkowska, Na tropach rodzicielskich niepowodzeń, Warszawa 1988, s. 18.
6
P. Mellody, Toksyczne związki. Anatomia i terapia współuzale\
nienia, Warszawa 1993, s. 67.
7
S. Kawula, J. Brągiel, A. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 1997, s. 129,
za: P. Melody, s. 69.
8
I. Jundziłł, Trudności wychowawcze w rodzinie, Warszawa 1989, s. 69.
7
dzieci mo\
na wyró\
nić: brak rozwoju społecznego, ubóstwo społeczne oraz ignorancję władz
państwowych9.
Badania pokazujÄ…, \
e osoby maltretujące dzieci same były wychowywane w strachu,
niepewności, poczuciu zagro\
enia. Musiały w sposób bezwzględny wykonywać polecenia.
Ich uczucia i potrzeby były lekcewa\
one, przez co nie mogły odkryć i doświadczyć własnych
mo\
liwości10.
Z kolei inne badania prowadzone przez Kępińskiego i Lwa-Starowicza dowiodły
istnienia tzw. mechanizmu błędnego koła w rozwoju przemocy.  Badane dzieci przejawiały
agresjÄ™ wyra\
ającą się w bójkach z kolegami, biciu słabszych, umyślnym niszczeniu
przedmiotów (& ) . Analiza sytuacji w ich rodzinach wskazywała na to, \
e badani stosowali
najczęściej te formy przemocy, które ich rodzice stosowali wobec nich11.
Przemoc w rodzinie, inaczej zwana przemocÄ… domowÄ…, przez wiele lat w Polsce
określana była w ró\
ny sposób. Najczęściej nazywano ją  awanturami domowymi ,
 kłótniami rodzinnymi , albo  nieporozumieniami mał\
eńskimi . Jeszcze stosunkowo
niedawno sÄ…dzono, \
e zjawisko to występuje rzadko i wyłącznie w tzw. rodzinach
problemowych. To jednak błędna teza, gdy\
ju\
wtedy było to zjawisko powszechne,
występujące w ró\
nych kulturach, środowiskach, czy grupach społecznych12.
Poszczególne formy przemocy rodzinnej analizowane są przewa\
nie oddzielnie.
Nale\
y jednak pamiętać o tym, \
e wszystkie one sÄ… ze sobÄ… mocno powiÄ…zane i kompleksowo
wywierają wpływ na rodzinę.
Ka\
dy rodzaj przemocy mo\
e przebiegać w sposób aktywny lub pasywny. Aktywna
przemoc przejawia siÄ™ aktami nadu\
yć fizycznych, psychologicznych lub seksualnych,
w których złość kierowana jest bezpośrednio na ofiarę. Pasywna zaś forma wyra\
a siÄ™
zaniedbaniem. W tym przypadku złość objawia się brakiem zainteresowania ofiarą
i unikaniem wszelkich interakcji, które mogłyby doprowadzić do ujawnienia negatywnych
uczuć. Ten rodzaj przemocy równie\
mo\
na rozpatrywać w aspekcie fizycznym,
psychologicznym oraz seksualnym. Pomimo tego, \
e zaniedbanie stanowi przemoc wyłącznie
w znaczeniu metaforycznym, gdy\
nie anga\
uje siły fizycznej, to mo\
e powodować tak\
e
mierzalne obra\
enia fizyczne i psychiczne. Aktywne nadu\
ycia skutkujÄ…: poni\
eniami,
9
B. Mossakowska, Zespół maltretowanego dziecka. Z doświadczeń lekarza; J. Bińczycka, Prawa dziecka.
Deklaracje i rzeczywistość. Materiały z konferencji-Rembertów 19-21.06.1992,Warszawa 1993, s. 181.
10
J. Papie\
, A. Płukis, Przemoc dzieci i młodzie\
y w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, Toruń 2000,
s. 403, za: Przemoc w rodzinie, pod red. D. Golec, Warszawa 1992, s. 25.
11
Tam\
e, s. 404.
12
P. R. Salber, M.D. i E. Taliaferro, O przemocy domowej. Poradnik dla lekarza pierwszego kontaktu,
Warszawa 1998, s. 8.
8
nadu\
yciami emocjonalnymi, pozbawieniem środków materialnych, zniewoleniem z u\
yciem
siły, uwięzieniem, napadami, gwałtami oraz kazirodztwem. Z kolei bierne zaniedbania to
nieokazywanie uczuć, lekcewa\
enie emocjonalne, ignorowanie potrzeb materialnych, brak
nale\
ytej opieki, tolerowanie prostytucji13.
W obszarze przemocy fizycznej najczęściej obserwowane są czyny, polegające na
zadawaniu obra\
eń, takich jak: stłuczenia, poparzenia, pręgi, rozcięcia, złamania kości
poprzez uderzanie pięściami, kopanie, czy u\
ywanie narzędzi14.
W zakresie przemocy emocjonalnej zaÅ› typowe zachowania to: odrzucanie,
izolowanie, wyszydzanie, upokarzanie oraz permanentne krytykowanie. Efektami tego sÄ…:
napięcia nerwowe, zaburzenia mowy, snu, bóle głowy, brzucha, moczenie się, rozdra\
nienie,
ciągłe poczucie winy, depresja, lęki, częste kłamstwa,  zamknięcie się w sobie 15.
JednÄ… z najtrudniejszych do ujawnienia form przemocy wobec dzieci jest
wykorzystywanie seksualne. Ponadto wśród teoretyków brak jest jednomyślności co do
definicji nadu\
yć seksualnych. Występujące określenia są nieprecyzyjne i nie pozwalają
jednoznacznie i czytelnie wyodrębnić występujących tutaj zachowań. Najbardziej trafny
wydaje siÄ™ poglÄ…d, \
e  (& ) dzieckiem seksualnie wykorzystanym uznać mo\
na ka\
dÄ…
jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony, je\
eli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez
świadome działanie, czy te\
przez zaniedbanie swoich społecznych obowiązków,
wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza do zaanga\
owania
dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest seksualne
zaspokojenie osoby dorosłej 16. Dziecko - ofiara wykorzystywania seksualnego, czuje się
głęboko napiętnowane, izoluje się od otoczenia, ma trudności w nawiązaniu kontaktów
z innymi ludz
mi. Panicznie boi siÄ™, \
e ktoÅ› pozna jego tajemnicÄ™. Nie potrafi wyra\
ać swoich
uczuć, potrzeb, ma zaburzoną to\
samość. Często cierpi te\
na ró\
nego rodzaju zaburzenia
somatyczne.
Wielu badaczy zwraca uwagę na to, czy i w jaki sposób przemoc doświadczona
w dzieciństwie oddziałuje na człowieka w póz
niejszym, dorosłym \
yciu. A. Engfer twierdzi,
\
e znęcanie się nad dzieckiem do trzeciego roku \
ycia skutkuje zaburzeniami rozwoju mowy,
motoryki, procesów poznawczych, zdolności uczenia się. Powoduje depresję, kompleks
ni\
szości, nadpobudliwość, zachowania kompulsywne, tiki i fobie.
13
K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999, s. 24-25.
14
Dziecko i jego prawa, praca zbiorowa pod redakcjÄ… E. Czy\
, , Warszawa 1992, s. 96.
15
E. Jarosz, Przemoc wobec dzieci. Reakcje środowisk szkolnych, Katowice 1998, s. 23-24.
16
Tam\
e, s. 22.
9
Według Hellera zaś osoby, które doświadczyły przemocy w dzieciństwie, mają
podstawowe braki socjalizacyjne oraz zaburzenia związane z poczuciem własnej to\
samości.
Inną cechą osób wyrastających w  anormalnym świecie jest nieumiejętność realizacji
potrzeb w sposób ogólnie akceptowany przez społeczeństwo.
Trwałym śladem dorastania w atmosferze przemocy jest  (& ) odwrócenie roli
i związanego z nią poczucia odpowiedzialności. Owo odwrócenie roli przejawia się
w pseudodojrzałych zachowaniach w dzieciństwie i infantylizacji społecznej w wieku
dojrzałym 17. Dzieje się tak poniewa\
dzieci, które krzywdzone są od najwcześniejszych lat,
przyzwyczajane są równocześnie do zaspokajania swoich podstawowych potrzeb, jak te\
do
przyjmowania odpowiedzialności za siebie, a nierzadko równie\
za innych. To z kolei mo\
e
spowodować paradoks, polegający na tym, \
e w wieku dojrzałym jednostka to będzie miała
podobne oczekiwania w stosunku do własnych dzieci. Jest to świadectwem nieumiejętności
podjęcia roli rodzicielskiej.
Poza tym Helfer pisze o nieumiejętności dokonywania wyborów, czy podejmowania
decyzji przez osoby krzywdzone w dzieciństwie. Oprócz tego autor zwraca uwagę na niską
kontrolę ich emocji, a dokładniej na nieumiejętność oddzielenia sfery emocjonalnej od
behawioralnej.
Jeszcze inni uczeni, np. McCord, eksponujÄ… zale\
ności pomiędzy wychowaniem
w atmosferze przemocy, a wzrostem agresywności i przestępczości.
Z kolei badania Whita i Strausa pozwoliły im wysnuć tezę dotyczącą mechanizmu
kształtowania się agresji międzyludzkiej, która według tych\
e badaczy działa na zasadzie
sprzÄ™\
enia zwrotnego.  Osoby bardziej agresywne w otoczeniu zewnętrznym, a tak\
e osoby
skłonne do łamania prawa, są bardziej agresywne równie\
w stosunku do domowników,
a domownicy poddani takim doświadczeniom rozwiną podobne cechy w relacjach z innymi
ludz
mi 18.
Powy\
sze dane wykazujÄ…, \
e przemoc, tak jak ka\
de negatywnie znaczÄ…ce
doświadczenie, odciska swój ślad w psychospołecznym funkcjonowaniu dziecka. Wpływa
niekorzystnie na proces jego rozwoju, a co za tym idzie ma decydujÄ…ce znaczenie
w póz
niejszym, dorosłym \
yciu człowieka.
Wszystkie przedstawione wcześniej czynniki wpływają niekorzystnie na sposób
zachowania ofiary, które często bywa irytujące, niezrozumiałe, zniechęcające do działań
mających jej pomóc. Niejednokrotnie ofiara utrudnia przeprowadzenie skutecznej interwencji
17
I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994, s. 168-169.
18
Tam\
e, s. 171.
10
z zewnątrz, stosowanej najczęściej przez Policję, gdy\
wycofuje skargÄ™, nie chce ukarania
sprawcy, sprawia wra\
enie, \
e sama nie wie czego chce. Osoba doświadczająca przemocy
często zmienia zeznania. W skrajnych przypadkach dochodzi nawet do takich sytuacji, \
e
ofiara ochrania sprawcę, czy wręcz obwinia policjantów o przekroczenie uprawnień
słu\
bowych. Od osób tych trudno jednak oczekiwać racjonalnych zachowań i konsekwencji
w działaniach, poniewa\
ich czyny są podyktowane ciągłym strachem.
Kobiety stosują wiele sposobów radzenia sobie z sytuacją przemocy. Jednak\
e \
aden
z nich nie jest w stanie powstrzymać, a tym bardziej wyeliminować tego zjawiska. W związku
z tym w ofiarach rodzi się silne poczucie bezradności, w efekcie którego ofiary
przyzwyczajajÄ… siÄ™ do patologicznych sytuacji.
Nale\
y zaznaczyć, \
e liczba przypadków przemocy domowej, zgłaszanych organom
ścigania, rokrocznie rośnie. A\
połowa z nich nie trafia do sądów z aktami oskar\
enia.
Prokuratury umarzają postępowania przygotowawcze zazwyczaj ze względu na znikomą
społeczną szkodliwość czynu, a sprawca w tym czasie nadal  robi swoje .19
Często dochodzi do paradoksalnej sytuacji, w której to uczucie gniewu, zamiast na
mÄ™\
a, kobieta kieruje na siebie, obwiniając się za zaistniały problem. Wówczas kobiety te
 dopasowujÄ… siÄ™ do roli ofiary, uto\
samiajÄ…c siÄ™ z niÄ….
Sprawcy natomiast doskonale kamuflujÄ… swoje prawdziwe oblicze. StarajÄ… siÄ™
manipulować nie tylko swoimi ofiarami, ale tak\
e otoczeniem, np. osobami próbującymi
temu przeciwdziałać. Istnieje kilka strategii, które sprawca wykorzystuje w celu
pomniejszenia wagi popełnianych czynów:
1. Kwestionowanie odpowiedzialności. Sprawca przekonuje siebie i innych, \
e
dopuszczanie siÄ™ przez niego przemocy nie jest powodowane jego wolÄ…. TÅ‚umaczy, \
e
ulega jakimś siłom zewnętrznym, nad którymi nie panuje.
2. Kwestionowanie szkody. Sprawca próbuje wykazać, \
e w zasadzie nic wa\
nego siÄ™
nie stało.
3. Kwestionowanie ofiary. Sprawca stara się udowodnić, \
e ofiara zasłu\
yła na karę,
zatem jego zachowanie jest aktem słusznej zemsty, czy odpłaty.
4. Potępianie potępiających. W ten sposób sprawca odwraca uwagę od tego, co zrobił
i kieruje ją w stronę osób, które oceniają jego czyny.
19
P. Kacak, Gdy zupa za słona,  Gazeta Policyjna 2002, nr 5.
11
5. Odwoływanie się do wy\
szych racji. Sprawca tłumaczy, \
e  musiał postąpić tak a nie
inaczej, \
e działał w swoistym stanie wy\
szej konieczności, poświęcając jedno dobro-
mniejszej wartości, w imię ratowania dobra wy\
szego.
Istotnym jest tak\
e fakt, \
e sprawcy przemocy rodzinnej to niejednokrotnie ludzie
słabi psychicznie, posiadający niską samoocenę. Poprzez stosowanie przemocy kompensują
własne braki pozytywnych cech osobowościowych.
Z pojęciem przemocy domowej nieodłącznie wią\
e się zjawisko, zwane Zespołem
Zaburzeń Stresu Pourazowego PTSD (Post Traumatic Stress Disorder). Rozpoznawane ono
jest i w ten sposób określane ju\
od kilkunastu lat. Występuje jako specyficzna kategoria
zaburzeń emocjonalnych. Do podstawowych objawów tego zaburzenia zalicza się bolesne
powracanie śladów doświadczeń urazowych, prze\
ywanie parali\
u emocjonalnego i unikanie
tego, co przypomina uraz. To tak\
e stany tzw. hiperpobudzenia. U ofiar, pomimo upływu
czasu, pojawiają się koszmary senne i bezsenność. Powracają te\
wstrzÄ…sajÄ…ce wspomnienia
oraz wizje na jawie, niezrozumiałe, a nawet bolesne stany somatyczne. W miarę upływu
czasu u tych\
e ofiar rozwija się proces wiktymizacji, który zmienia poczucie to\
samości
maltretowanej osoby. Ofiara traci podstawowe poczucie bezpieczeństwa, traci zaufanie do
siebie, zaczyna z
le myśleć o sobie. Jej pragnieniem staje się wycofanie z \
ycia i izolacja od
innych. Przyjmuje postawÄ™ eskapistycznÄ….
Trzeba podkreślić, \
e je\
eli ofiara utrwalonej przemocy w rodzinie nie otrzyma
pomocy zewnętrznej, jej szanse uwolnienia się ze swoistej pułapki są niewielkie. Dlatego
szczególnie wa\
ne jest skuteczne działanie ró\
nych instytucji i organizacji zajmujÄ…cych siÄ™
udzielaniem pomocy20.
Kryzys psychiczny mo\
e być te\
pogłębiony przez niewłaściwe, potępiające ofiarę
zachowania jej najbli\
szego otoczenia społecznego. Poza tym, wa\
ne sÄ… tak\
e kontakty
z funkcjonariuszami Policji i aparatu wymiaru sprawiedliwości, które równie\
mogą się stać
z
ródłem dodatkowych dolegliwości. Nie mo\
na zapominać o tym, \
e oprócz podjęcia działań
wykrywczych, nie mniej wa\
ne jest udzielenie psychicznego wsparcia ofierze przestępstwa21.
Bezpośrednie zetknięcie się z ofiarą przemocy w rodzinie jest na pewno trudnym
doświadczeniem. Owe trudności wynikają z wielu czynników. Poznanie ich ułatwia
poradzenie sobie z uczuciem frustracji, czy niechęci do interweniowania i pomagania
ofiarom.  Świadomość trudności i ich z
ródeł, a tak\
e umiejętność odreagowania emocji
20
K. Bodzioch, D. Powa\
a, Policjant wobec ofiar przestępstw i przemocy w rodzinie, Wydawnictwo Szkoły
Policji w Katowicach, Katowice 2001, s. 10.
21
R. Sitek, Policjant wobec ofiary przestępstwa. Zagadnienia etyczno-psychologiczne (materiały pomocnicze),
Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk 1998, s. 5-6.
12
i zadbanie o własną kondycję psychiczną, znacznie ułatwia zachowanie niezbędnego dystansu
do sytuacji i osób w niej uczestniczących, a co za tym idzie, podwy\
sza skuteczność
i profesjonalizm działań 22.
y
ródłami trudności, które mają znaczący wpływ na przeprowadzenie skutecznej
interwencji sÄ…:
- własne przekonania o przemocy domowej,
- doświadczenia osobiste związane z przemocą,
- własne uczucia,
- brak dostatecznej wiedzy na temat specyfiki zjawiska przemocy wobec bliskich,
- brak informacji o tym, jak mo\
na pomóc rodzinie (brak odpowiednich procedur
postępowania),
- niedostateczna znajomość przepisów prawnych i ustawowych obowiązków instytucji
i słu\
b społecznych,
- poczucie osamotnienia w działaniu (brak współpracy słu\
b społecznych i instytucji
w środowisku lokalnym),
- przykre doświadczenia związane z interwencją, czy z postępowaniem
przygotowawczym w sprawach przemocy rodzinnej (skargi na działania
funkcjonariusza, umarzanie postępowań),
- wycofywanie wniosków o ściganie karne sprawców przemocy domowej,
- zbyt wygórowane oczekiwania wobec interweniujących policjantów,
- niedocenianie zagro\
enia ofiar.
Wymienione wy\
ej sytuacje mogą być z
ródłem silnego stresu.
Jeszcze do niedawna zjawisko przemocy domowej było słabo udokumentowane.
SÄ…dzono, \
e występuje ono rzadko i wyłącznie w tzw. rodzinach patologicznych. Agresję zaś
pomiędzy członkami rodziny uwa\
ano za jednÄ… z wielu normalnych form codziennego
zachowania. Mo\
na powiedzieć, \
e zjawisko to było niejako bagatelizowane.
Do tej pory najczęściej Policja miała do czynienia ze sprawcami i ofiarami tego typu
przemocy, a poza interwencjami domowymi działo się niewiele. Największą wadą
dotychczasowej praktyki było zaniedbywanie kontynuacji pierwszej pomocy policyjnej oraz
brak współpracy instytucji i organizacji ustawowo i statutowo odpowiedzialnych za pomoc
ofiarom przemocy. Przyczynił się do tego właśnie brak odpowiedniej dokumentacji,
22
H.D. Sasal, Niebieskie Karty. Przewodnik do procedury interwencji policji wobec przemocy w rodzinie,
Warszawa 1998, s. 49.
13
zwiÄ…zanej z faktami przemocy domowej, a tak\
e brak dalszych kontaktów z ofiarami
i sprawcami.
Wzrost zjawiska przemocy w rodzinie wymagał szczególnego zajęcia się tym
problemem. Wiadomo, \
e to głównie Policja ma obowiązek ochrony \
ycia, zdrowia i mienia
przed bezprawnymi zamachami. Znalazło to odbicie równie\
w przepisach ni\
szego stopnia.
10 listopada 1998 r. weszło w \
ycie zarządzenie nr 25/98 Komendanta Głównego Policji
w sprawie sposobu przeprowadzania interwencji domowej przez policjantów wobec przemocy
w rodzinie. Od tego czasu zaczęto wdra\
ać tzw. procedurę  Niebieskich Kart , nieznacznie
jednak w chwili obecnej zmodyfikowanÄ….  Niebieskie Karty to procedura interwencji
realizowana tylko w początkowej fazie przez słu\
by patrolowo-interwencyjne
i dzielnicowych23.
 Celem programu  Niebieskie Karty jest działanie na rzecz powstania sprawnie
funkcjonującego systemu pomocy ofiarom przemocy w rodzinie oraz podniesienia społecznej
świadomości o tym zjawisku 24.
Stwierdzono, \
e procedura ta powinna bazować przede wszystkim na wiedzy
o mechanizmach psychologicznych, zachodzÄ…cych w rodzinie. Poza tym uznano, \
e
zmniejszenie skali zjawiska przemocy w rodzinie, mo\
e skutecznie ograniczyć przenoszenie
jej, jako sposobu na \
ycie, do środowisk młodzie\
owych, a tak\
e szkół. Mo\
na tym samym
przeciwdziałać wzrostowi tego procederu w ró\
nych społecznościach lokalnych25.
Jak pokazują dotychczasowe doświadczenia, tak właśnie się stało. Poprzez
wspominaną procedurę działania właściwych instytucji i organizacji są lepiej skoordynowane
i usystematyzowane. Mniejsze jest te\
prawdopodobieństwo, \
e podobne problemy nie
zostanÄ… dostrze\
one.26
Warto tutaj podkreślić, \
e dokumentacja  Niebieskich Kart to jedynie część bardziej
zło\
onej procedury. Odpowiedni, dokładny zapis ka\
dego przypadku interwencji wobec
przemocy w rodzinie znacznie ułatwia dalsze etapy niesienia pomocy. W razie wszczęcia
postępowania karnego wobec sprawcy, stanowić mo\
e niepodwa\
alny dokument procesowy,
opisujący bardzo precyzyjnie przebieg zajścia, bez względu na upływ czasu.
Przemoc domowa często powtarza się i nasila. Zanim podjęte zostaną odpowiednie
kroki prawne, Policja mo\
e interweniować wiele razy, a zdarza się, \
e w tych samych
23
Biuro Koordynacji SÅ‚u\
by Prewencyjnej KGP, op. cit., s.65.
24
Biuro Koordynacji SÅ‚u\
by Prewencyjnej KGP, Raport o stanie zagro\
enia demoralizacją i przestępczością
nieletnich w 2000 r., Warszawa 2001, s. 72.
25
Biuro Koordynacji SÅ‚u\
by Prewencyjnej KGP, Raport o stanie zagro\
enia demoralizacją, przestępczością& ,
op. cit., s. 65.
26
Tam\
e, s. 76.
14
miejscach interweniujÄ… inni policjanci. Wobec powy\
szego ujednolicenie zapisów znacznie
ułatwia dalszy tok postępowania. Stanowi te\
gwarancjÄ™ dostarczania do prokuratur
klarownych opisów zdarzeń27.
Trzeba tak\
e nadmienić, \
e w ramach wsparcia wspomnianej procedury funkcjonuje
Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie pod nazwą "Niebieska Linia". Jest
to placówka Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
W roku bie\
ącym realizuje ono zadania zlecone przez Urząd Miasta Stołecznego Warszawy
oraz inne specjalizujÄ…ce siÄ™ w tej problematyce instytucje i organizacje28.
Nale\
y w tym miejscu zaznaczyć, \
e fakt wejścia Polski do struktur unijnych stworzył
wiele nowych mo\
liwości, a co za tym idzie, większe szanse na skuteczne przeciwdziałanie
zjawisku przemocy rodzinnej. Aby tak się stało Unia Europejska opracowała specjalne
programy. Jednym z nich jest  Daphne , którego celem jest zwalczanie przemocy wobec
dzieci, młodzie\
y i kobiet. Rozpoczęta w 2004 r. druga jego edycja wspiera finansowo
instytucje państwowe i organizacje pozarządowe w ich projektach. Ze względu na ogromne,
jak się okazało, potrzeby zdecydowano zwiększyć bud\
et  Daphne II do ponad 40 milionów
euro.
W kilku krajach europejskich realizowany jest tak\
e projekt  Zero Tolerancji , który
równie\
podejmuje próbę przeciwdziałania przemocy w stosunku do kobiet, zapewnienia im
skutecznej ochrony oraz realnego wsparcia. Åšrodki na te cele pochodzÄ… z Europejskiego
Funduszu Społecznego29.
Obecnie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji wspomaga wdra\
anie
w Polsce programu szczegółowego Unii Europejskiej pt.:  Zapobieganie i zwalczanie
przemocy wobec dzieci, młodzie\
y i kobiet oraz ochrona ofiar i grup ryzyka - DAPHNE III
na lata 2007  2013 .
Program ten został przyjęty przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej
w dniu 20 czerwca 2007 r., a wszedł w \
ycie w dniu 7 lipca 2007 r., po jego opublikowaniu
w Dzienniku Urzędowym UE. Stanowi on kontynuację działań Unii Europejskiej z zakresu
walki z przemocą, objętych w poprzednich latach programami  Daphne oraz  Daphne II .
Projekt jest częścią programu  Prawa Podstawowe i Sprawiedliwość . Do najwa\
niejszych
jego zadań nale\
y m.in. zapobieganie i zwalczanie przemocy w rodzinie oraz zapewnienie
wsparcia ofiarom przemocy i grupom ryzyka.
27
Materiały własne, nie publikowane.
28
http://www.niebieskalinia.pl/index.php?w=1024.
29
Materiały własne, nie publikowane.
15
Program adresowany jest do wszystkich grup, które bezpośrednio lub pośrednio
zajmują się zjawiskiem przemocy, a więc zarówno do ofiar przemocy, osób potencjalnie nią
zagro\
onych, jak i do pozostałych pośrednich grup, takich jak: kadra nauczycielska
i edukacyjna, Policja, Stra\
Graniczna, pracownicy socjalni, władze lokalne i krajowe,
pracownicy wymiaru sprawiedliwości, organizacje pozarządowe, związki zawodowe,
wspólnoty wyznaniowe etc.
Jednym z podstawowych elementów programu  Daphne III jest wspieranie
podmiotów realizujących cele programu w zakresie zapobiegania i zwalczania przemocy
wobec dzieci, młodzie\
y i kobiet oraz pomocy ofiarom, m.in. poprzez:
- udzielanie dotacji operacyjnych - tzw. Operation Grants - dla organizacji
pozarządowych (zgodnie z warunkami określanymi przez KE),
- udzielanie dotacji na konkretne projekty ponadnarodowe le\
Ä…ce w interesie UE  tzw.
Action Grants - przedstawione przez podmioty z co najmniej dwóch państw
członkowskich (przez organizacje pozarządowe, władze lokalne na właściwym
poziomie, lokalne jednostki słu\
b bezpieczeństwa i porządku publicznego, ośrodki
naukowe i badawcze).
Planowany bud\
et programu  Daphne III na lata 2007-2013 to 116,85 mln euro.
Program przewiduje te\
konkretne działania podejmowane przez Komisję Europejską, np.
studia i badania naukowe, badania opinii publicznej, opracowywanie wskaz
ników
i wspólnych metod, zbieranie, opracowywanie i rozpowszechnianie danych i statystyk,
organizacjÄ™ kampanii i imprez publicznych, tworzenie i prowadzenie witryn internetowych,
przygotowywanie i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych, wsparcie dla sieci
ekspertów krajowych.
Jak ju\
wspomniano, na poziomie krajowym wdra\
anie  DAPHNE III wspomaga
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Jego rola ma charakter pomocniczy,
ułatwiający korzystanie z programu. Natomiast procedura ubiegania się o dofinansowanie
w jego ramach jest prowadzona jedynie przez KomisjÄ™ EuropejskÄ….
MSWiA, wspomagajÄ…c wdra\
anie programu  Daphne III , będzie m.in.:
- wspierało działania wzmacniające świadomość społeczną w kwestii przemocy, w tym
upowszechniało inicjatywy podejmowane przez KE w ramach tego programu,
- propagowało wiedzę na temat mo\
liwości ubiegania się o wsparcie ze środków UE
(poprzez organizację szkoleń, konferencji, seminariów),
16
- promowało wyniki realizowanych przedsięwzięć i projektów jako przykładów
 dobrych praktyk w przeciwdziałaniu przemocy wobec dzieci, młodzie\
y i kobiet.
Natomiast przedstawiciel MSWiA będzie brał udział w pracach Komitetu
wspierajÄ…cego KE we wdra\
aniu  Daphne III 30.
Nie sposób pominąć w niniejszym opracowaniu aktualnej, wa\
nej inicjatywy, podjętej
przez Prezesa Rady Ministrów, który zarządzeniem nr 20 z dnia 1 lutego 2006 r. powziął
decyzję o przygotowaniu Krajowego Programu na Rzecz Ofiar Przestępstw, powierzając
koordynację działań w tym zakresie Ministrowi Sprawiedliwości.
Biorąc pod uwagę międzynarodowe standardy i ustawowe zadania wielu organizacji
i instytucji państwowych, samorządowych i pozarządowych, stwierdzono konieczność
stworzenia na ich bazie systemu pomocy ofiarom przestępstw tzw. Sieci Pomocy Ofiarom
Przestępstw (SPOP).
Choć \
adna z instytucji i organizacji, ani te\
rzÄ…dowy, czy krajowy program, nie majÄ…
jako swego głównego celu udzielania pomocy ofiarom przestępstw, to działania, realizowane
i koordynowane w programie pilota\
owym oraz w Krajowym Programie Pomocy Ofiarom,
opierajÄ… siÄ™ na wielu obowiÄ…zujÄ…cych aktach prawnych.
 Podstawowym celem programu pilota\
owego jest sprawdzenie funkcjonalności podstaw
koncepcji Krajowego Programu Pomocy Ofiarom Przestępstw i koordynacji działań
w zakresie pomocy ofiarom przestępstw przez Ministra Sprawiedliwości, za pośrednictwem
Lokalnych Ośrodków Wsparcia (LOW), jako podstawowych elementów Sieci Pomocy
Ofiarom Przestępstw (SPOP) (& ) 31.
Osiągnięcie wy\
ej wymienionego celu wymagało zrealizowania określonych celów
cząstkowych w ramach dwóch zasadniczych etapów.
Etap pierwszy (organizacyjny):
1. Utworzenie okręgowych zespołów koordynujących, kierowanych przez Prezesa Sądu
Okręgowego, w skład których wchodziliby pełnomocnicy wojewody i sejmiku
wojewódzkiego, Komendanta Wojewódzkiego Policji, Stra\
y Po\
arnej, Kuratora
Oświaty, Wydziału Polityki Społecznej, Zdrowia, Kościoła, nauki, organizacji
społecznych pomocy ofiarom przestępstw, lokalne autorytety i koordynator
wojewódzki programu.
30
y
ródło internetowe. Strona http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/397/4816/.
31
y
ródło internetowe. Strona http://www.pomoc.rpo.gov.pl/pliki/1175166698.pdf.
17
2. Utworzenie przy Rodzinnych Ośrodkach Diagnostyczno-Konsultacyjnych Lokalnych
Ośrodków Wsparcia (LOW) z zespołami koordynującymi i organizującymi pomoc dla
ofiar przestępstw.
3. Utworzenie grup wolontariuszy przy Lokalnych Ośrodkach Wsparcia.
4. Wieloaspektowe przeszkolenie merytoryczne, interdyscyplinarne i integracyjne
zespołów koordynujących, wolontariuszy, specjalistów współdziałających w ramach
Lokalnych Ośrodków Wsparcia, w tym: policjantów, pracowników socjalnych,
lekarzy, przedstawicieli kościołów, członków organizacji pozarządowych itp.
5. Utworzenie koniecznej infrastruktury obiektowej, technicznej i administracyjnej dla
funkcjonowania programu w oparciu o istniejÄ…cÄ… bazÄ™ lokalowÄ… Rodzinnych
Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych i współpracujących organizacji
pozarzÄ…dowych.
Etap drugi (merytoryczny, realizacyjny):
1. Pełna, oparta o opracowane standardy postępowania, wymiana informacji o ofiarach
przestępstw wymagających i oczekujących pomocy, pomiędzy Policją a innymi
elementami Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw, ze szczególnym uwzględnieniem
koordynacyjnej roli Lokalnych Ośrodków Wsparcia, w celu zwiększenia dostępności
pomocy ofiarom.
2. Udzielanie bezpośredniej pomocy interwencyjnej, psychologicznej, prawnej oraz
innej, zgodnej z potrzebami ofiary przestępstwa, przez Lokalne Ośrodki Wsparcia
(LOW) dla własnej grupy docelowej.
3. Inspirowanie i bie\
ąca realizacja interdyscyplinarnej współpracy w ramach lokalnych
i regionalnych działań Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw (SPOP).
4. Bie\
ąca ocena obejmowania pomocą ofiar wybranych przestępstw przez elementy
Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw (SPOP) w relacji do ilości osób z tzw. realnej
grupy docelowej.
5. Upowszechnianie i praktyczna realizacja postępowań mediacyjnych.
6. Bie\
ąca superwizja świadczonych usług (szkoleniowych i pomocowych) przez LOW
i SPOP (& ).
Omawiany program pilota\
owy Sieci Pomocy Ofiarom Przestępstw (SPOP)
realizowany był na terenie m.st. Warszawy, województwa śląskiego oraz województwa
opolskiego. Obszar realizacji pilota\
u został zaproponowany tak, aby program mo\
na było
wprowadzić na terenie du\
ego miasta, gdzie funkcjonują ró\
nego rodzaju instytucje
18
i organizacje pomagające ofiarom (m.st. Warszawa), na terenie województwa, gdzie
przewa\
ają obszary wiejskie (województwo opolskie) oraz na obszarze nie tylko
zurbanizowanym, ale i zdegradowanym, gdzie funkcjonuje du\
a ilość instytucji i organizacji
działających na rzecz ofiar przestępstw, ale te\
istnieje wiele społecznych problemów
utrudniających skuteczną pomoc ofiarom (województwo śląskie).
Lokalne Ośrodki Wsparcia (LOW) utworzone zostały na bazie trzynastu Rodzinnych
Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych w następujących miastach: Warszawie
(3 RODK), Opolu, Kędzierzynie  Koz
lu, Bielsku-Białej, Bytomiu, Katowicach,
Częstochowie, Raciborzu, Sosnowcu, Zabrzu i Zawierciu.
Realizacja programu pilota\
owego przez okres dwunastu miesięcy  od kwietnia 2007
do marca 2008 roku  pozwoliła na dokonanie wstępnych ocen ewaluacyjnych
i przygotowanie wytycznych dla wprowadzenia programu na terenie całego kraju 32.
32
Tam\
e.
19
BIBLIOGRAFIA
1. Biuro Koordynacji SÅ‚u\
by Prewencyjnej Komendy Głównej Policji, Raport o stanie
zagro\
enia demoralizacją, przestępczością oraz patologiami wśród dzieci i młodzie\
y
w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 1999 r., Wyd. Centrum Szkolenia Policji
w Legionowie, Warszawa 2001.
2. Biuro Koordynacji SÅ‚u\
by Prewencyjnej Komendy Głównej Policji, Raport o stanie
zagro\
enia demoralizacją i przestępczością nieletnich w 2000 roku, Wyd. Centrum
Szkolenia Policji w Legionowie, Warszawa 2001.
3. K. Bodzioch, D. Powa\
a, Policjant wobec ofiar przestępstw i przemocy w rodzinie,
Wyd.Szkoły Policji w Katowicach, Katowice 2001.
4. K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Państwowa Agencja
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1999.
5. G. Donald Dutton, Przemoc w rodzinie, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media,
Warszawa 2001.
6. E. Jarosz, Przemoc wobec dzieci, Reakcje środowisk szkolnych, Wyd.
Uniwersytetu ÅšlÄ…skiego, Katowice 1998.
7. I. Jundziłł, Dziecko - ofiara przemocy, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993.
8. I. Jundziłł, Trudności wychowawcze w rodzinie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989.
9. P. Kacak, Gdy zupa za słona,  Gazeta Policyjna" 2002, nr 5.
10. J. Mellibruda, R. Durda, H.D. Sasal, O przemocy domowej, Poradnik dla
lekarza pediatry, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych,
Warszawa 1998.
11. P. Mellody, Toksyczne związki, Anatomia i terapia współuzale\
nienia, Jacek Santorski
& CO Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993.
12. B. Mossakowska, Zespół maltretowanego dziecka, Z doświadczeń lekarza,
w: J. Bińczycka, Prawa dziecka, Deklaracje i rzeczywistość, Materiały z Konferencji
Rembertów 19-21.06.1992 r., Oficyna Wydawnicza Impuls, Warszawa 1993.
13. J. Papie\
, A. Płukis, Przemoc dzieci i młodzie\
y, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2000.
14. I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994.
15. J. Rączkowska, Na tropach rodzicielskich niepowodzeń, Instytut Wydawniczy Związków
Zawodowych, Warszawa 1988.
16. P.R. Salber, E. i M.D. Taliaferro, O przemocy domowej, Poradnik dla lekarza
pierwszego kontaktu, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych, Warszawa 1998.
17. H.D. Sasal, Niebieskie Karty, Przewodnik do procedury interwencji Policji wobec
20
przemocy w rodzinie, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych,Warszawa 1998.
18. R. Sitek, Policjant wobec ofiary przestępstwa, Zagadnienia etyczno - psychologiczne
(materiały pomocnicze), Wyd. Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk 1998.
19. E. Syrek, Aspiracje \
yciowe młodzie\
y niedostosowanej społecznie, Prace naukowe
Uniwersytetu ÅšlÄ…skiego w Katowicach nr 769, Katowice 1986.
20. E. Syrek, Wychowanie jako przedmiot analiz pedagogiki społecznej i socjologii
wychowania, Uniwersytet ÅšlÄ…ski, Katowice 1987.
21. A. Tyburska, Wpływ dysfunkcyjności rodziny na rozwój dzieci i młodzie\
y, w:  PrzeglÄ…d
Policyjny 1997, nr 4.
22. http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/397/4816/.
23. http://www.pomoc.rpo.gov.pl/pliki/1175166698.pdf.
24. http://www.niebieskalinia.pl/index.php?w=1024.
25. http://www.rodzina.gov.pl/?2,18,307.