burnetii (Q fever) abortion storms in goat herds after at- 20. Anon.: Manual of Diagnostic Tests and Vaccines for Ter-
tendance at an annual fair. Can. Vet. J. 1994, 35, 376-378. restrial Animals (mammals, birds and bees). World Or- Prof. dr hab. Marian Truszczyński, Państwowy Instytut
16. Huebner R.J., Bell J.A.: Q fever studies in Southern Ca- ganisation for Animal Health OIE 2008, 1, 4-9.
Weterynaryjny  Państwowy Instytut Badawczy, Al. Par-
lifornia. Summary of current results and a discussion of 21. Bouvery N.A., Souriau A., Lechopier P., Rodolakis A.:
tyzantów 57, 24-100 Puławy, e-mail: mtruszcz@piwet.
possible control measures. J. Am. Med. Assoc. 1951, 145, Experimental Coxiella burnetii infection in pregnant go-
301-305. ats: excretion routes. Vet. Res. 2003, 34, 423-433. pulawy.pl
Jak skutecznie zwalczać warrozę
How to effectively control the Varroa
destructor in honeybee colonies?
w rodzinach pszczelich?
Chorbiński P., Department of Epizootiology
with Clinic of Birds and Exotic Animals, Faculty
Paweł Chorbiński
of Veterinary Medicine, Wrocław University of
Environmental and Life Sciences
z Katedry Epizootiologii z Kliniką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych Wydziału Medycyny
Weterynaryjnej we Wrocławiu
Varroosis (Varroosis apium) is a serious parasitic dis-
ease of adult bees and brood, caused by the mite
arroza (varrosis apium) jest groz
ną hemolimfy, która stanowi wyłączny po-
Varroa destructor. A small infestation of V. destructor
Wchorobą pasożytniczą pszczół doro- karm tego pasożyta. Szarobiały samiec jest
of colonies in spring time goes unnoticed, but if the
słych i czerwiu. Wywoływana przez rozto- znacznie mniejszy od samicy (średnica ok.
parasite population grows, the characteristic symp-
cza z rodziny Varroidae, rodzaju Varroa. 1 mm) i występuje tylko na zasklepionym
toms will appear: weakness of the colony, honeybee
Przez wiele lat uważano, że warroza jest po- czerwiu. Nie potrafi on odżywiać się he-
worker with undeveloped wings and shortened ab-
wodowana przez Varroa jacobsoni. Obecnie molimfą pszczół, stąd po wygryzieniu się
domens are located in the hive entrance, or a death
gatunek roztocza odpowiedzialny za wy- pszczół z komórek bardzo szybko ginie.
of the colony at the winter time. Currently, the most
woływanie tej choroby nosi nazwę Varroa Varroa destructor cały cykl rozwojowy
common way to reduce the invasion of Varroa destruc-
destructor. Po raz pierwszy, w 1904 r., roz- odbywa na zasklepionym czerwiu, zarówno
tor in honey bee colonies is the use of chemical drugs
tocz Varroa został znaleziony przez E. Ja- pszczelim, jak i trutowym. Samice w cza-
(varroacides). Chemicals drugs are divided into two
cobsona na pszczole wschodniej (Apis ce- sie swojego cyklu rozrodczego dużo chęt-
groups the so-called: hard synthetic chemicals and
rana) i w tym samym roku opisany przez niej wchodzą do komórek z czerwiem tru-
soft chemicals. In the first group there are prepara-
A. Oudemansa  stąd wzięła się jego peł- towym aniżeli z czerwiem pszczelim (nawet
tions based on synthetic pyretroids and amitraz, in
na nazwa gatunkowa  Varroa jacobsoni 5 12 razy chętniej). Do komórki z czer-
the second group there are organic acids and drugs
Oudemans. Pierwsze doniesienia o wy- wiem pszczelim wchodzÄ… zazwyczaj 2 3
based on thymol and / or essential oils. Proper con-
stępowaniu pasożyta na pszczole miodnej samice pasożyta, a do trutowej 3 5 sztuk.
trol of the parasite V. destructor in bee colonies re-
pochodzą z Chin z 1959 r. Ponieważ był Występuje także ścisła zależność pomię-
quires knowledge of the rules for applying these sub-
to jedyny wówczas opisany gatunek Var- dzy liczbą samic pasożyta i czasem ich że-
stances and avoiding major mistakes therapeutic.
roa, uważano go za sprawcę warrozy, aż rowania na larwie, a długością życia doro-
do końca XX wieku (1). Przeprowadzone słej pszczoły rozwijającej się w takiej komór-
Keywords: varroosis, control, varroacides, organic acids.
przez Andersona i współautorów badania ce. Czas życia uszkodzonej robotnicy może
nad mitochondrialnym DNA (mtDNA) wy- ulec skróceniu nawet do 68% (8). W skraj-
kazały, że przyczyną warrozy w rodzinach nych przypadkach uszkodzona przez paso- Niewielkie porażenie przez V. destruc-
pszczoły miodnej jest inny gatunek, które- żyty pszczoła żyje tylko do 9 dni. Dodatko- tor rodziny pszczelej nie powoduje wi-
mu nadano obecną nazwę Varroa destruc- wo obserwuje się zmniejszenie masy ciała docznych objawów. Ten brak symptomów
tor. Ponadto w obrębie tego gatunku wyróż- pszczół nawet o 1/4 oraz istotne zaburzenia występowania warrozy powoduje bardzo
niono haplotypy, z których tzw. haplotyp w metamorfozie, wskutek czego wygryzają często uśpienie czujności pszczelarza, któ-
koreański okazał się najbardziej patogen- się pszczoły wykazujące anomalie rozwojo- ry nie spieszy się z rozpoczęciem leczenia
ny dla rodzin pszczoły miodnej (2, 3, 4, 5). we  skrócenie lub niedorozwój odwłoka, zarażonej rodziny. Następuje wtedy szyb-
Varroa destructor odznacza się stosun- odnóży i aparatu gębowego. Oprócz bez- ki wzrost populacji pasożyta i pojawienie
kowo dużymi rozmiarami ciała. U tego roz- pośredniego, negatywnego wpływu pasoży- się charakterystycznych objawów tej cho-
tocza występuje duży dymorfizm płciowy ta na organizm pszczół, który doprowadza roby: gwałtowne osłabienie rodziny, pełza-
 samica jest dużo większa od samca. Sa- do nieuchronnej zagłady rodziny pszczelej, nie przed ulem robotnic o niedorozwinię-
mica ma zabarwienie od jasnobrązowego konieczne jest podkreślenie jego roli, jako tych skrzydłach i skróconych odwłokach.
do czerwonobrunatnego, a jej ciało jest wektora wielu zakażeń wirusowych (m.in. Nawet natychmiastowa terapia warroacy-
poprzecznie-owalne, spłaszczone grzbie- ABPV, IAPV, DWV) występujących obecnie dami nie zawsze ratuje porażoną rodzinę.
towobrzusznie, o długość około 1,2 mm w rodzinach pszczelich. Rola ta jest o tyle Z reguły ginie ona już jesienią lub w cza-
i szerokości około 1,8 mm. Ma cztery pary istotna, że np. objawy chorobowe występu- sie zimowli, przeważnie z powodu nasila-
odnóży zakończonych silnymi przylgami. jące przy chorobie zdeformowanych skrzy- jących się zakażeń wirusowych (10, 11).
Narządy gębowe V. destructor są typu ssą- deł (DWV) traktowano początkowo jako Skuteczna walka z warrozą w pasiece po-
co-kłującego, przystosowane do pobierania objawy patognomiczne dla warrozy (7, 8, 9). winna zostać poprzedzona wyznaczeniem
Życie Weterynaryjne " 2010 " 85(7)
587
Prace poglÄ…dowe
stopnia porażenia rodzin przez V. destruc- ograniczania nasilenia inwazji pasożyta na samice roztocza i ich potomstwo prze-
tor, który stanowi jednocześnie ocenę sku- w takiej rodzinie. Trzeci termin, w którym bywające pod zasklepami komórek z czer-
teczności zastosowanego w poprzednim prowadzi się kontrolę rodzin w kierunku wiem. Najwyższą skuteczność warroabój-
sezonie pasiecznym sposobu zwalczania warrozy, to przełom września i paz
dzierni- czÄ… Apiwarol osiÄ…ga w rodzinach bezczer-
pasożyta. Określanie liczby pasożytów ka. Metoda badania rodzin jest taka sama wiowych i wystarczy wtedy wykonać tylko
w rodzinach pszczelich powinno obejmo- jak opisana poprzednio. dwa zabiegi w odstępach 4 7-dniowych.
wać co najmniej 20% stanu pasieki, czyli Inną dość popularną u pszczelarzy me- Jeżeli w leczonych rodzinach występuje
być wykonywane przynajmniej w co pią- todą jest odsklepianie czerwiu trutowego. czerw, konieczne jest 4-krotne ich odymie-
tej rodzinie. Uzyskane dane można w tym Po odsklepieniu należy dokładnie policzyć nie, ponieważ pierwszym zabiegiem nisz-
przypadku odnieść do całej pasieki. W ma- samice pasożyta występujące na czerwiu, czymy Varroa na pszczołach, a kolejnymi
łych pasiekach (5 10 rodzin) badanie takie jak i we wnętrzu komórek (czasami, po wy- zabiegami pokolenia pasożyta wygryzają-
warto wykonać w każdej rodzinie. ciągnięciu larwy trutowej, w komórce po- ce się wraz z młodymi pszczołami lub trut-
zostaje jeszcze znaczna liczba roztoczy). niami. Czterokrotne odymienie musi więc
Oznaczanie liczebności pasożyta Kolejny sposób, to odsklepienie komórek objąć co najmniej 15 16 dni, tak aby tymi
w rodzinach pszczelich plastra przez ścięcie zasklepu nożem, a na- zabiegami zniszczyć pasożyty bytujące na
stępnie wymycie ich zawartości strumie- pszczołach, jak i przebywające pod zaskle-
Badanie liczebności pasożytów najlepiej niem ciepłej wody na sita. W tej metodzie pami. W okresie jesiennym wskazane jest
przeprowadzać w pasiekach trzykrotnie. wykorzystujemy dwa sita: górne  oczka nawet odsklepianie resztek czerwiu, aby pa-
Do pierwszego badania można z powodze- o średnicy 3 mm, dolne  1 mm. Zebrany sożyt  nie uciekł od zabiegu leczniczego.
niem wykorzystać osyp zimowy, ponieważ materiał z dolnego sita rozkładamy na ja- Jednym z najczęściej powtarzanych błę-
część populacji pasożyta ginie w tym czasie snym podłożu i liczymy samice V. destruc- dów popełnianych w czasie leczenia Api-
śmiercią naturalną i spada na dno ula. Roz- tor. Metoda ta jest zalecana przez Świato- warolem jest przedłużanie powyżej 7 dni
tocze są doskonale widoczne wśród innych wą Organizację Zdrowia Zwierząt (OIE). czasu pomiędzy kolejnymi odymieniami.
drobnych zanieczyszczeń, na które składają Pewna część populacji Varroa wchodzi
się m.in. okruchy wosku, kryształki cukru, Metody walki z warrozą już do komórek, które są zasklepiane i nie
drobiny odsklepin, odchody szkodników zostaje objęta zabiegiem. Dość popularne
żerujących wewnątrz ula. Osyp pozyska- Obecnie najpowszechniejszym sposobem w pasiekach spalanie tabletek Apiwarolu
ny z każdego ula przesiewa się przez sito, ograniczania inwazji V. destructor w rodzi- w różnego typu  apiwarodymarek z wy-
o oczkach średnicy 3 4 mm, najlepiej na nach pszczelich jest stosowanie środków muszonym przepływem powietrza powo-
arkusz jasnego papieru. Osyp ten, w zależ- warroabójczych (warroacydów). Wobec co- duje, że do ula dostaje się nadmierna ilość
ności od jakości plastrów, jest koloru od raz powszechniejszych informacji o pojawia- powietrza. Powoduje to wydostawanie się
jasnożółtego po ciemnobrązowy. Następ- niu się lekoopornych pokoleń pasożyta wska- znacznych ilości leczniczego dymu przez
nie przy użyciu lupy i w dobrym oświetle- zane jest łączenie metod farmakologicznych szczeliny ula i zmniejsza w ten sposób kon-
niu przegląda się go w celu policzenia sa- wraz z metodami biotechnicznymi. Pozwa- centrację leku w obrębie gniazda pszczół.
mic V. destructor. W okresie zimowli na- la to na uzyskanie dużo wyższej skuteczno- Pozostający w urządzeniu do odymiania
turalna śmiertelność pasożyta w kłębach ści zwalczania pasożyta oraz uniknięcie ry- brązowy nalot (nagar) zawiera znaczne ilo-
zimowych wynosi od 10 do 30% (12, 12, zyka narastania u niego oporności (3, 15). ści amitrazu, który nie został wprowadzo-
13). Znalezienie w przesianym osypie kil- Środki chemiczne przeznaczone do ny do ula w trakcie zabiegu. Należy także
ku samic pasożyta oznacza niskie poraże- zwalczania warrozy dzieli się zwyczajowo pamiętać, że nieumiejętne przechowywa-
nie rodziny, kilkadziesiąt  średnie, a po- na dwie grupy: oparte na tzw. twardej che- nie preparatu, szczególnie narażenie go na
wyżej 100  wysokie. Przyjmując założenie, mii oraz miękkiej chemii. Do pierwszej gru- działanie wysokich temperatur powoduje
że w ciągu zimy zginie od 10 do 30% samic py zalicza się preparaty oparte na amitra- szybki rozkład substancji czynnej, przez co
Varroa i w osypie znajdzie się 100 sztuk, zie i syntetycznych pyretroidach, a krajach zmniejsza się znacznie jego skuteczność.
to wiosną w tej rodzinie zostanie jeszcze trzecich także preparaty zawierające związki
ponad 200 sztuk. Tak duża liczba pasoży- fosforoorganiczne, m.in. kumafos. W dru- Bayvarol paski
tów wymaga zastosowania odpowiedniej giej grupie są kwasy organiczne oraz spe-
terapii już wiosną, odpowiednio wcześnie, cyfiki oparte na tymolu i/lub olejkach ete- Lek ten ma postać pasków z tworzywa
aby zapobiec obecności pozostałości środ- rycznych. W tabeli 1 zebrano weterynaryjne sztucznego. Każdy pasek zawiera 3,6 mg
ków warroabójczych w miodzie. preparaty lecznicze używane na terenie UE. substancji czynnej  flumetryny (synte-
Drugim terminem oceny liczby pasoży- Spośród preparatów wymienionych tyczny pyretroid). Na silną rodzinę pszczelą
tów w rodzinach pszczelich jest lato. Naj- w tabeli 1 obecnie trzy są zarejestrowane przeznacza się 4 paski Bayvarolu, jedynie
lepszym wskaz
nikiem (ze względu na po- na terenie naszego kraju: Bayvarol, Api- mało liczebne rodziny lub odkłady otrzy-
równywaalność wyników) oceniającym na- warol i Api Life Var. mują 2 paski. Paski zawiesza się w uliczkach
silenie warrozy jest średni dobowy osyp międzyramkowych w pobliżu plastrów
pasożyta z ostatnich dwu tygodni lipca. Apiwarol z czerwiem niezasklepionym. Powinny
W celu uzyskania dobrych wyników nie- one pozostawać w ulu przez 6 8 tygodni.
zbędne jest użycie zasiatkowanych wkła- To preparat najdłużej stosowany w naszym Formuła leku wymaga, aby pszczoły, cho-
dek dennicowych lub tzw. dennic warrozo- kraju. Ma postać specjalnej tabletki (za- dząc po powierzchni pasków, uwalnia-
wych z siatką. Zaopatrzenie wkładki w siat- wierającej 12,5 mg amitrazu), która musi ły substancję czynną, która niejako po-
kę ma na celu zapobieżenie usuwania z ula być spalona w ulu. Pomimo długiej trady- krywa ciało pszczoły i przez kontakt za-
martwych samic Varroa przez pszczoły. cji w jego stosowaniu, wciąż popełniane są bija pasożyta. Dlatego paski muszą być
Raz w tygodniu wkładka jest wyjmowana, podstawowe błędy obniżające skuteczność umieszczone w tych uliczkach, w których
pasożyty są liczone i określa się jego śred- terapii przy jego użyciu. Apiwarol należy następuje intensywny ruch pszczół i paso-
ni dobowy osyp. Jeżeli osyp wynosi więcej do krótko działających preparatów nisz- żytów. Najczęściej popełnianym błędem
niż 8 sztuk roztoczy na dobę, to koniecz- czących pasożyta przebywającego tylko na jest wkładanie pasków w zbyt wąskie ulicz-
ne będzie jak najwcześniejsze rozpoczęcie pszczołach i elementach ula, ale nie działa ki, w następstwie czego pszczoły, nie mając
Życie Weterynaryjne " 2010 " 85(7)
588
Prace poglÄ…dowe
dostatecznego kontaktu z powierzchnią Tabela 1. Środki warroabójcze używane w Unii Europejskiej
paska, uwalniają zbyt małą ilość flume-
Preparat Substancja czynna Postać preparatu
tryny, niewystarczajÄ…cÄ… do zapewnienia
Bayvarol (Bayer) flumetryna plastikowe paski
wysokiej skuteczności warroabójczej. Po-
dobny efekt występuje przy umieszczaniu
Apistan (Vita Europe) fluwalinat plastikowe paski
pasków w skrajnych uliczkach w okresie
Apiguard (Vita Europe) tymol żel
jesieni. Uliczki te w chłodne dni nie są ob-
Api Life Var (Chemicals Laif) tymol, olej eukaliptusa, mentol, kamfora nasączone płytki kładzione na powałkę
siadane przez pszczoły i skuteczność lecze-
Apivar (Blove) amitraz plastikowe paski
nia jest bardzo niska. W niektórych pasie-
kach zdarza się, że paski nie zostaną usu-
Apitol (Vita Europe)* cymiazol roztwór do nakrapiania
nięte we wskazanym terminie i pozostają
Apiwarol (Biowet) amitraz tabletki do spalań
w rodzinie pszczelej przez okres zimy. Ta-
kie postępowanie może doprowadzać do * obecnie tylko w Szwajcarii
powstawania lekooporności na syntetycz-
ne pyretroidy, co zostało potwierdzone już towarowy, tylko dopiero po jego odwirowa- Dlatego, mimo powszechnego statusu jego
wielokrotnie (16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23). niu. W przeciwnym razie substancje z pre- ekologiczności, nie stosujemy go w okresie
Niebezpieczeństwo wystąpienia leko- paratu szybko przejdą do miodu i są łatwo gromadzenia miodu przez pszczoły. Pary
oporności może być związane także ze spo- wykrywane organoleptycznie i powodują kwasu mrówkowego są żrące i cięższe od
sobem wyboru środków warroabójczych. jego dyskwalifikację (24, 25). powietrza. Napełnianie dozowników kwa-
Z reguły rodzaj kupowanego preparatu jest Skuteczność Api Life Var jest silnie uza- sem należy prowadzić na świeżym powie-
ustalany przez związki pszczelarskie i sto- leżniona od temperatury otoczenia. Im trzu, przy zastosowaniu środków ochrony
sowany w rodzinach pszczelich na obsza- wyższa, tym lepszy efekt terapeutyczny. osobistej. Koniecznie trzeba zakładać oku-
rze okreÅ›lonego regionu naszego kraju (np. Jeżeli temperatura spadnie poniżej 18°C lary ochronne, rÄ™kawice gumowe i maski
nawet całe województwo). Może się zda- i utrzymuje się na tym poziomie przez ochronne (najlepiej z pochłaniaczem) oraz
rzyć, że przez kilka kolejnych lat na tym te- dłuższy czas, to skuteczność jest niestety odzież z długimi rękawami. Kwas mrówko-
renie używa się tego samego leku. Sprzyjać niewystarczająca i do zimowli może pozo- wy w handlu występuje najczęściej w stęże-
temu może także fakt, że wszystkie wete- stać w rodzinach zbyt dużo pasożytów. Api niu 83 oraz w 65%. Do celów pszczelarskich
rynaryjne preparaty lecznicze stosowane Life Var należy stosować bardzo ostrożnie najlepiej nadaje się kwas o stężeniu 65%.
do zwalczania warrozy są po spełnieniu w okresach bezpożytkowych, przestrzega- Skuteczność kwasu mrówkowego
określonych warunków objęte znaczącą jąc zasady, aby w tym czasie siła rodzin była w zwalczaniu inwazji pasożyta uwarun-
refundacją kosztów ich zakupu w ramach w miarę wyrównana, a preparat podany we kowana jest ilością odparowanego kwasu
Krajowego Programu Wsparcia Pszczelar- wszystkich rodzinach jednocześnie. Stoso- w rodzinie pszczelej. Aby uzyskać pozy-
stwa. Nie ma obecnie możliwości refunda- wanie preparatu tylko w części pasieki lub tywne rezultaty, na dobę odparowuje się
cji kosztów zwalczania pasożyta przy uży- w pojedynczych rodzinach może skończyć od 7 do 10 g kwasu mrówkowego na je-
ciu innych substancji lub metod. siÄ™ rabunkiem leczonych rodzin przez nie- den korpus ula. Pary kwasu uszkadzajÄ…
leczone. Przyczyną tego zjawiska jest brak układ oddechowy V. destructor, powodu-
Api Life Var możliwości rozpoznawania rabusiów przez jąc śmierć pasożyta. Podczas zabiegu wy-
pszczoły strażniczki, ponieważ zapach le- lotek ula musi być otwarty, a temperatura
Preparat leczniczy oparty na tymolu i olej- czonej rodziny jest zmieniony przez silnÄ… zewnÄ™trzna nie może być wyższa niż 25°C
kach eterycznych (m.in. olejki mentolowy woÅ„ tymolu i olejków eterycznych. i nie niższa niż 12°C. W czasie trwania te-
i eukaliptusowy). Ma postać płytek stosowa- rapii niezbędna jest stała kontrola dobowej
nych na powałkę ula. W rodzinie pszczelej Kwasy organiczne ilości odparowywanego kwasu  nie może
umieszczamy 1 płytkę podzieloną na kilka ona przekraczać dawki 13 ml/dobę/na kor-
(3 4) części w taki sposób, aby substancje W ostatnich latach kwasy organiczne trak- pus. Przy zwiększonej dawce par kwasu do-
z płytki uwalniały się do wnętrza gniazda tuje się jako tzw. lekką chemię, czyli substan- chodzi do uszkadzania pszczół i matek oraz
(z uli należy usunąć beleczki międzyram- cje, które nie powodują skażenia produktów do ich szybkiej śmierci (26, 27).
kowe, stosować powały wielofunkcyjne, pasiecznych. Dlatego stosowane są chętnie Terapię przy użyciu kwasu mrówko-
a w leżakach ramki nakryć płótnem po- w ekologicznych gospodarstwach pasiecz- wego prowadzi się zwykle dwukrotnie.
wałowym). Płytkę odparowuje się w rodzi- nych. Jednak zabiegi przy użyciu tych kwa- Pierwszy zabieg wykonuje się po głównym
nie przez 7 10 dni, po czym wymienia na sów muszą być wykonywane w ściśle okre- miodobraniu. Zabieg ten jest szczególnie
nową. Na jedną rodzinę używa się 3 4 płyt- ślonych warunkach, a w ulach nie może być polecany, jeżeli w rodzinie dzienny osyp
ki (opakowanie zawiera 2 płytki). Najlepiej w tym czasie obecny miód towarowy. Uży- pasożyta w lecie (patrz: oznaczanie liczeb-
umieszczać je w rodzinach wczesnym ran- wa się je szczególnie w pasiekach, w których ności pasożyta w rodzinach pszczelich)
kiem lub wieczorem, a przy bardzo wyso- wystąpiły symptomy lekooporności na tra- wynosi 5 i więcej sztuk na dobę. W tym
kich temperaturach zewnÄ™trznych (>30°C) dycyjne weterynaryjne preparaty lecznicze. czasie stosuje siÄ™ sÅ‚abszy roztwór kwasu
trzeba rodziny przyzwyczajać do zapachu Do zwalczania inwazji V. destructor (60 65%), w ilości 100 ml na jeden korpus
leku, umieszczając na początku niewielki można stosować następujące kwasy orga- ula, a 180 ml na dwa korpusy w przypad-
fragment płytki, a resztę dopiero następne- niczne: mrówkowy, szczawiowy i mlekowy. ku używania np. dozownika-parownika.
go dnia. Niepodważalną zaletą Api Life Var Drugi zabieg przy użyciu kwasu mrów-
jest możliwość stosowania go także w pasie- Kwas mrówkowy kowego wykonywany jest na przełomie
kach ekologicznych (zgodnie z załącznikiem września i paz
dziernika, po zakończeniu
EEC 2092/91). Składniki zawarte w prepa- To jeden z prostych kwasów organicznych, podkarmiania pszczół na zimę i powi-
racie nie wymagają wyznaczania maksy- który jest także naturalnym składnikiem nien trwać od 10 do 14 dni. Temperatu-
malnych poziomów pozostałości (MRL) występującym w miodzie. Jednak nadmier- ra zewnętrzna nie powinna spadać poni-
dla miodu, ale nie wolno stosować tego pre- ne iloÅ›ci kwasu (powyżej 150 mg/kg miodu) żej 12°C, ponieważ parowanie kwasu ulega
paratu w rodzinach, które gromadzą miód mogą być wyczuwalne przez konsumentów. silnemu zmniejszeniu i zwalczanie będzie
Życie Weterynaryjne " 2010 " 85(7)
589
Prace poglÄ…dowe
mało efektywne. Stosować można kwas kwasu szczawiowego. Podczas odparowy- W naszym kraju kwas mlekowy jest sto-
o stężeniu 65% lub w temperaturze poni- wania kwasu szczawiowego należy chro- sowany dość rzadko i to przeważnie w ma-
żej 20°C kwas o stężeniu 83%. nić drogi oddechowe maskÄ… z pochÅ‚ania- Å‚ych, amatorskich pasiekach. Powodem jest
Do odparowywania kwasu używa się fa- czem wielogazowym, ręce zabezpieczać znaczna pracochłonność zabiegu opryski-
brycznych lub domowych zestawów. War- długimi rękawicami gumowymi oraz sto- wania wszystkich plastrów we wszystkich
to przed podaniem dozowników z kwasem sować okulary ochronne. rodzinach w pasiece. Aplikacja kwasu mle-
do ula schłodzić je (lub silnie schłodzić sam Kwas szczawiowy nie jest substancją kowego z reguły przebiega prawidłowo, na-
kwas przed jego nalaniem), ponieważ nie obojętną dla pszczół. Jego stosunkowo ni- leży jednak unikać przemoczenia roztwo-
następuje wtedy gwałtowne parowanie ska cena sprawia, że jesienne zabiegi z jego rem kwasu pszczół na plastrach. W czasie
kwasu (tuż po włożeniu dozownika do ula), użyciem są powtarzane wielokrotnie. Jest chłodnych nocy może dochodzić wtedy do
które silnie niepokoi pszczoły i w niektó- to jeden z najczęściej powtarzanych błę- strat w rodzinach.
rych przypadkach może doprowadzić do dów terapeutycznych. Kwas szczawiowy nie Obecnie stosowanie środków chemicz-
utraty matki przez jej okłębienie. tylko powoduje ginięcie samic V. destruc- nych w postaci weterynaryjnych prepara-
Najczęściej popełnianymi błędami tor, ale pod jego wpływem następuje silna tów leczniczych, kwasów organicznych lub
w czasie terapii kwasem mrówkowym są: mobilizacja pszczół w kierunku zachowań mieszanek olejków eterycznych nie zawsze
 wkładanie dozowników do zbyt słabych higienicznych. Pobudzone pszczoły inten- daje zadowalające rezultaty. Jednym z po-
rodzin  z reguły kończy się to utratą sywnie czyszczą gniazdo, usuwając z niego wodów może być brak koordynacji (sto-
lub uszkodzeniem matki; wizualnym także znaczą liczbę samic pasożyta, które sowania w tym samym czasie) zabiegów
efektem jest pojawienie siÄ™ mateczni- szybko ginÄ… na dennicy ula. Jednak pod- zwalczania V. destructor w pasiekach sÄ…-
ków na tzw. cichą wymianę; wyższenie metabolizmu pszczół powoduje siadujących, która powoduje częste zjawi-
 brak regularnej kontroli parowania  szybsze zużycie się ich organizmów. Jeże- sko reinwazji pasożyta do poddanych już
zbyt szybkie parowanie powoduje na- li pszczoły zostaną pobudzone wielokrot- leczeniu rodzin pszczelich. Sporym pro-
wet zupełny zanik czerwiu i czasie tera- nie, to ich czas życia ulegnie znaczącemu blemem może być wieloletnie stosowanie
pii oraz znaczne skrócenie czasu życia skróceniu i nie dożyją do wiosny. Dlate- w pasiekach tych samych preparatów, co
robotnic  rodziny znacząco słabną po go warto przestrzegać zalecenia, że kwas powoduje zmniejszanie się ich skuteczno-
kilku dniach od zakończenia zabiegu; szczawiowy stosujemy powtórnie dopie- ści. Aby uniknąć tego problemu, powinno
 zbyt póz
ne włożenie dozowników ro po trzech miesiącach lub wykonujemy się naprzemiennie (w kolejnych latach) uży-
w okresie jesieni  spadek temperatu- jeden zabieg na jedną generację pszczół. wać w pasiekach preparatów opartych na
ry zewnÄ™trznej poniżej 12°C powoduje odmiennych grupach chemicznych (5, 17).
niemal całkowite zahamowanie odpa- Kwas mlekowy Również połączenie zabiegów chemicznych
rowania kwasu i słaby efekt leczniczy. z tzw. metodami biotechnicznymi pozwala
Kwas mlekowy, podobnie jak kwas mrów- na uzyskanie bardzo wysokiej skuteczności
Kwas szczawiowy kowy, jest naturalnym składnikiem wystę- w ograniczaniu inwazji Varroa destructor
pującym w produktach pasiecznych i jest i pozwala uniknąć upadków rodzin pszcze-
Stosowanie kwasu szczawiowego w pasie- zalecany także do stosowania w pasiekach lich. Najprostszą metodą biotechniczną
kach zalegalizowano dopiero w paz
dzier- ekologicznych. Wykorzystuje się go zwłasz- walki z pasożytem jest wykorzystanie w ro-
niku 2003 r. na podstawie decyzji Europej- cza do jesiennego leczenia wspomagające- dzinach tzw. ramek pracy. Może to być pu-
skiej Agencji Leków (EMEA), która uznała, go, przy niskich temperaturach otoczenia, sta ramka wstawiana do gniazda i zabudo-
nie stanowi on zagrożenia dla konsumentów które uniemożliwiają użycie innych metod. wywana przez pszczoły jako plaster truto-
miodu pochodzącego z rodzin leczonych Podobnie jak wcześniej wymienione kwa- wy lub ramka zaopatrzona w węzę trutową.
tym kwasem. Jednak w czasie manipulacji sy nie należy stosować go w czasie pożytku Po zaczerwieniu plastra przez matkę i za-
kwasem szczawiowym, podobnie jak przy i w obecności w gniez
dzie miodu towarowe- sklepieniu komórek usuwa się ją i niszczy
kwasie mrówkowym, należy korzystać z oku- go. Ponieważ nie działa na pasożyty bytują- pasożyty wraz z czerwiem. Metoda ta po-
larów, rękawic i masek przeciwpyłowych ce pod zasklepami, najwyższą skuteczność siada liczne modyfikacje i stosowana jest
(szczególnie niebezpieczne jest wdychanie uzyskuje się wtedy, gdy w gniez
dzie nie ma w okresie rozwoju rodzin i gromadzenia
drobnych kryształków kwasu szczawiowego). czerwiu. Wystarczy dwukrotnie opryskać miodu towarowego. Pozwala na znaczne
Rodzinom pszczelim w naszych warun- pszczoły na plastrach 15% roztworem kwa- ograniczenie tempa wzrostu liczby paso-
kach klimatycznych podaje się kwas szcza- su mlekowego, nie dopuszczając do przemo- żytów w rodzinach pszczelich.
wiowy w postaci 3,2% roztworu w syropie czenia pszczół. Na jeden plaster zużywa się Ograniczanie inwazji V. destructor opar-
cukrowym, sporządzonym w proporcji 1:1, od 10 do 12 ml roztworu, nanosząc spryski- te wyłącznie na jednym, jesiennym zabiegu
który nakrapia się strzykawką lub aplika- waczem 5 6 ml na jedną stronę dobrze ob- jest obecnie z reguły niewystarczające. Co-
torem na pszczoły znajdujące się w ulicz- siadanego przez pszczoły plastra. Na jeden raz powszechniej prowadzi się tzw. kom-
kach międzyramkowych. Zalecana dawka korpus gniazdowy używa się jednorazowo pleksowe zwalczanie warrozy z wykorzy-
to 20 do 35 ml roztworu, w zależności od od 100 do 120 ml roztworu kwasu. Kwas staniem zabiegów wiosennych, letnich i je-
siły rodziny (po 5 ml na uliczkę). Najwyż- mlekowy działa drażniąco na aparaty gębo- siennych, w czasie których stosuje się nie
szą skuteczność uzyskuje się, kiedy zabieg we V. destructor, wskutek czego nie mogą tylko podanie odpowiednich preparatów
leczniczy wykonuje się w rodzinach bez one pobierać pokarmu i giną z głodu. Kwas lub substancji. ale wprowadza stały moni-
czerwiu w okresie jesieni, w drugiej poło- mlekowy w zbyt dużych stężeniach działa toring nasilenia inwazji połączony ze wspo-
wie paz
dziernika. Temperatura zewnętrz- również drażniąco na języczki pszczół, dla- mnianymi metodami biotechnicznymi.
na w czasie zabiegu nie powinna być niż- tego trzeba starannie przygotować jego roz-
sza niż 0oC (5, 28, 29, 30, 31). twór, tak by nie przekroczył stężenia 15%. Piśmiennictwo
Kwas szczawiowy czasami stosowany W przypadku stosowania kwasu mlekowego
jest także w postaci par. Do odparowywania o stężeniu 85% bierzemy 500 ml wody de- 1. Oudemans A.C.: On a new genus and species of parasi-
tic acari. Notes. Leyden Museum 1904, 24, 216-222.
służą fabryczne urządzenia lub amatorsko stylowanej i dolewamy do niej 100 ml stężo-
2. Anderson D.L., Fuchs S.: Two genetically distinct popu-
wykonane odparowywacze. Na jednÄ… ro- nego kwasu mlekowego, uzyskujÄ…c 600 ml
lations of Varroa jacobsoni with contrasting reproductive
dzinę stosuje się zazwyczaj około 1,5 2 g 15% roztworu kwasu mlekowego. abilities on Apis mellifera. J. Apicult. Res. 1998. 37, 69-78.
Życie Weterynaryjne " 2010 " 85(7)
590
Prace poglÄ…dowe
3. Anderson D.L., Trueman J.W.H.: Varroa jacobsoni (Aca- 14. Wilson G., Nasr M., Kevan P.: Varroa resistance and eco- 24. Floris I., Satta A., Cabras P., Garau V.L., Angioni A.: Com-
ri: Varroidae) is more than one species. Experimental & nomic traits of Russian honey bees in Canada. Hivelights parison between two thymol formulations in the control
Applied Acarology 2000, 24, 165-189. 2002, 15, 5, 15-17. of Varroa destructor: effectiveness, persistence, and re-
4. De Guzman L., Rinderer T.: Identification and compari- 15. Rademacher E., Harz M.: Oxalic acid for the control of sidues. J. Econ. Entomol. 2004, 97, 187-191.
son of Varroa species infesting honey bees. Apidologie
25. Imdorf A., Bogdanov S., Ochoa R.I., Calderone N.W.: Use
varroosis in honey bee colonies  a review. Apidologie
1999, 30, 85-95.
of essential oils for the control of Varroa jacobsoni Oud.
2006, 37, 98-120.
5. Rosenkranz P., Aumeier P., Ziegelmann B.: Biology and con-
in honey bee colonies. Apidologie 1999, 30, 209-228.
16. Elzen P.J., Baxter J.R., Spivak M., Wilson W.T.: Control of
trol of Varroa destructor. J. Invert. Path. 2010, 103, 96-119.
Varroa jacobsoni Oud. resistant to fluvalinate and ami- 26. Bolli H.K., Bogdanov S., Imdorf A., Fluri P.: Action of
6. Duay P., De Jong D., Engels W.: Weight loss in drone pu-
formic acid on Varroa jacobsoni Oud and the honeybee
traz using coumaphos. Apidologie 2000, 31, 437-441.
pae (Apis mellifera) multiple infested by Varroa destruc-
(Apis mellifera L.). Apidologie 1993, 24, 51-57.
17. Elzen P.J., Baxter J.R., Westervelt D., Causey D., Randall
tor mites. Apidologie 2003, 34, 61-65.
C., Cutts L., Wilson W.T.:. Acaricide rotation plan for con- 27. Satta A., Floris I., Eguaras M., Cabras P., Garau V.L., Me-
7. De Jong D., De Jong P., Goncalves L.: Weight loss and other
lis M.: Formic acidbased treatments for control of Var-
trol of Varroa. Am. Bee J. 2001, 141, 412.
damage to developing worker honey bees from infestation
roa destructor in a mediterranean area. J. Econ. Entomol.
18. Elzen P.J., Eischen F.A., Baxter J.R., Elzen G.W., Wilson
with Varroa jacobsoni. J. Apicult. Res. 1982, 21, 165-216.
2005, 98, 267-273.
W.T.: Detection of resistance in US Varroa jacobsoni Oud.
8. Schneider P., Drescher W.: Einfluß der Parasitierung
28. Gregorc A., Planinc I.: Acaricidal effect of oxalic acid in
(Mesostigmata: Varroidae) to the acaricide fluvalinate.
durch die Milbe Varroa jacobsoni Oud. auf das Schlup-
honeybee (Apis mellifera) colonies. Apidologie 2001, 32,
Apidologie 1999, 30, 13-17.
fgewicht, die Gewichtsentwicklung, die Entwicklung der
333-340.
19. Lodesani M., Colombo M., Spreafico M.: Ineffectiveness
Hypopharynxdrüsen und die Lebensdauer von Apis mel-
29. Gregorc A., Poklukar J.: Rotenone and oxalic acid as al-
of Apistan treatment against the mite Varroa jacobsoni
lifera L. Apidologie 1987, 18, 101-110.
ternative acaricidal treatments for Varroa destructor in
Oud. in several districts of Lombardy (Italy). Apidologie
9. Boecking O., Genersch E.: Varroosis  the ongoing crisis in
honeybee colonies. Vet. Parasitol. 2003, 111, 351-360.
1995, 26, 67-72.
bee keeping. J. Consum. Protect. Food Safety 2008, 3, 221-228.
30. Milani N.: The resistance of Varroa jacobsoni Oud. to aca-
20. Milani N.: Activity of oxalic and citric acids on the mite
10. Fries I., Hansen H., Imdorf A., Rosenkranz P.: Swarming in
ricides. Apidologie 1999, 30, 229-234.
Varroa destructor in laboratory assays. Apidologie 2001,
honey bees (Apis mellifera) and Varroa destructor popula-
31. Rademacher E., Imdorf A.: Legalization of the use of oxa-
32, 127-138.
tion development in Sweden. Apidologie 2003, 34, 389-397.
lic acid in Varroa control. Bee World 2004, 85, 70-72.
21. Milani N.: The resistance of Varroa jacobsoni Oud. to pyre-
11. Shimanuki H., Calderone N.W., Knox D.A.: Parasitic mite
throids  a laboratory assay. Apidologie 1995, 26, 415-429.
syndrome: the symptoms. Am. Bee J. 1994, 134, 117-119.
12. Bowen-Walker P.L., Gunn A.: Inter-host transfer and su- 22. Sammataro D., Untalan P., Guerrero F., Finley J.: The re-
Dr hab. Paweł Chorbiński, Katedra Epizootiologii z Klini-
sistance of Varroa mites (Acari: Varroidae) to acaricides
rvival of Varroa jacobsoni under simulated and natural
and the presence of esterase. Int. J. Acarol. 2005, 31, 67-74.
winter conditions. J. Apic. Res. 1998, 37, 199-204.
ka Ptaków i Zwierząt Egzotycznych, Wydział Medycyny
13. Fries I., Perez-Escala S.: Mortality of Varroa destructor in 23. Trouiller J.: Monitoring Varroa jacobsoni resistance to
Weterynaryjnej, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu,
honey bee (Apis mellifera) colonies during winter. Apido- pyrethroids in Western Europe. Apidologie 1998, 29,
logie 2001, 32, 223-229. 537-546. pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wrocław