MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Elżbieta Worobik
Identyfikowanie stanów biologicznych rodziny pszczelej
612[01].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Urszula Malinowska
mgr inż. Mirosław Worobik
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 612[01].Z2.01
 Identyfikowanie stanów biologicznych rodziny pszczelej , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Stanowisko systematyczne pszczół 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzające 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 13
4.2. Morfologia i anatomia pszczoły 14
4.2.1. Materiał nauczania 14
4.2.2. Pytania sprawdzające 21
4.2.3. Ćwiczenia 21
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
4.3. Biologia rodziny pszczelej 25
4.3.1. Materiał nauczania 25
4.3.2. Pytania sprawdzające 30
4.3.3. Ćwiczenia 31
4.3.4. Sprawdzian postępów 32
4.4. Życie rodziny pszczelej w ciągu roku 33
4.4.1. Materiał nauczania 33
4.4.2. Pytania sprawdzające 38
4.4.3. Ćwiczenia 39
4.4.4. Sprawdzian postępów 40
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 41
6. Literatura 46
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o gatunkach i rasach pszczół
oraz ich rozmieszczeniu geograficznym, czynnikach wpływających na produkcję pasieczną,
morfologii, anatomii i rozwoju osobniczym pszczoły, rodzinie pszczelej i jej gniez
dzie,
postaciach pszczół i ich funkcjach w rodzinie pszczelej, porozumiewaniu się pszczół oraz
życiu rodziny pszczelej w ciągu roku.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania, to wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia
pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności
praktyczne,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Przy wyborze odpowiednich treści pomocny będzie nauczyciel, który wskaże Ci
potrzebne informacje dotyczące prowadzenia chowu pszczół.
Z rozdziałem  Pytania sprawdzające możesz zapoznać się:
- przed przystąpieniem do rozdziału  Materiał nauczania - poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści,
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,
- po zapoznaniu się z rozdziałem  Materiał nauczania , by sprawdzić stan swojej wiedzy,
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których celem
jest uzupełnienie i utrwalenie informacji w identyfikowaniu stanów biologicznych rodziny
pszczelej.
Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez
nauczyciela, będziesz poznawał materiał, dotyczący identyfikowania stanów biologicznych
rodziny pszczelej. między innymi na podstawie informacji podanych w materiale nauczania
i w instrukcjach ćwiczeń.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdz
poziom swoich postępów, wykonując
test  Sprawdzian postępów , zamieszczony zawsze po podrozdziale  Ćwiczenia. W tym
celu:
- przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,
- podaj odpowiedz
wstawiając X w podane miejsce,
- wpisz TAK, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest prawidłowa,
- wpisz NIE, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest niepoprawna.
Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również jakich
elementów materiału nauczania jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do
treści, które nie są dostatecznie opanowane.
Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości o identyfikowaniu
stanów biologicznych rodziny pszczelej będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę
przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych
umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się Zestawem testów zawierającym różnego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
rodzaju zadania. W rozdziale 5 tego poradnika zamieszczony jest przykład takiego testu
Zestaw zadań testowych, zawiera:
- instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,
- przykładową kartę odpowiedzi, w której, w wolnych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania - zadania. Będzie to stanowić dla Ciebie trening przed sprawdzianem
zaplanowanym przez nauczyciela.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
 Moduł 612[01].Z2
Produkcja pszczelarska
612[01].Z2.01
Identyfikowanie stanów
biologicznych rodziny
pszczelej
612[01].Z2.02
Kierowanie rozwojem rodzin
pszczelich wiosną
612[01].Z2.03
Rozpoznawanie chorób pszczół
612[01].Z2.04
Zakładanie pasieki
612[01].Z2.05 612[01].Z2.07
612[01].Z2.06
Prowadzenie pasieki wędrownej Prowadzenie
Prowadzenie różnych kierunków
wychowu matek
produkcji pasiecznej
pszczelich
612[01].Z2.08 612[01].Z2.09
Przetwarzanie produktów pasiecznych
Przygotowanie pasieki
do zimowania
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- zastosować poszczególne jednostki taksonomiczne,
- zastosować zasady postępowania w przypadku użądlenia przez pszczołę,
- zastosować zasady zachowania się pszczelarza przy pszczołach,
- dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,
- zastosować zasady ochrony środowiska,
- dobrać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych prac,
- określać wartość roślin pyłkodajnych,
- charakteryzować czynniki środowiska i ocenić ich wpływ na wzrost, rozwój i plonowanie
roślin uprawnych,
- ocenić wpływ właściwości gleby na rośliny,
- określić rolę człowieka w kształtowaniu siedliska,
- określić wpływ poszczególnych składników pokarmowych na wzrost, rozwój
i plonowanie roślin,
- charakteryzować warunki decydujące o atrakcyjności roślin dla pszczół,
- charakteryzować czynniki wpływające na wartość pszczelarską roślin,
- charakteryzować budowę i funkcje narządów układu pokarmowego i chłonnego zwierząt,
- charakteryzować czynniki wpływające na trawienie i procesy przemiany materii,
- określić czynniki klimatyczne i glebowe wpływające na zdrowie oraz produkcyjność
zwierząt,
- określać przystosowanie kwiatów do wabienia owadów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- charakteryzować poszczególne gatunki i podgatunki pszczół,
- odróżnić poszczególne osobniki pszczół,
- określić współzależność różnych osobników pszczół,
- określić znaczenie długości języczka u pszczoły robotnicy,
- charakteryzować rolę poszczególnych par odnóży pszczoły robotnicy,
- rozróżnić stadia rozwojowe czerwia pszczelego,
- określić rodzaje i znaczenie różnych komórek pszczelich w plastrze,
- określić rolę i sposoby zagospodarowania gniazda pszczelego,
- charakteryzować różne postacie pszczół i rodzaje wykonywanej przez nie pracy,
- ocenić wartość użytkową matek rojowych, ratunkowych i matek z cichej wymiany,
- określić warunki rozwoju i dojrzewania trutni,
- określić funkcje i warunki rozwoju pszczół robotnic,
- określić miejsca w gniez
dzie, w których przebywają pszczoły wykonujące określone
czynności,
- rozróżnić tańce pszczół,
- określić warunki dobrego zimowania rodzin pszczelich,
- charakteryzować przebieg rozwoju rodziny pszczelej w okresie przedwiośnia i wiosny,
- wyjaśnić znaczenie szybkiej wymiany pszczół na wiosnę,
- wyjaśnić wpływ dojrzałości biologicznej rodziny pszczelej na produkcję miodu,
- wyjaśnić wpływ ilości czerwia na zbiór miodu,
- wyjaśnić wpływ pszczół na środowisko.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Stanowisko systematyczne pszczół
4.1.1. Materiał nauczania
Pszczoła miodna należy do typu stawonogów (Arthropoda), gromady owadów (Insecta),
rzędu błonkoskrzydłych czyli błonkówek (Hymenoptera), podrzędu żądłówek (Aculeata),
nadrodziny pszczół (Apoidea), rodziny pszczołowatych (Apidae), rodzaju pszczoła (Apis).
Do rodzaju pszczoła należą gatunki, które budują dwustronne, pionowo ułożone plastry
z czystego wosku. Wychowują w nich czerw i gromadzą pyłek i miód, który jest zbierany
i wykorzystywany przez ludzi. Do niedawna uważano, że do rodzaju tego należą cztery
gatunki. Spotykane postacie nieco odmienne uznawano za podgatunki lub mieszańce
międzygatunkowe. Obecnie uznaje się, że do rodzaju Apis należy siedem gatunków.
- Pszczoła miodna (Apis mellifera)
- Pszczoła olbrzymia (Apis dorsata)
- Pszczoła wschodnia (Apis cerana)
- Pszczoła karłowata (Apis florea)
- Pszczoła skalista (Apis laboriosa)
- Pszczoła buszu (Apis andreniformis)
- Pszczoła czerwona (Apis koschevnikovi)
Pszczoły olbrzymia i karłowata zamieszkują kraje Azji i Indonezji, budując gniazda na
wolnym powietrzu w postaci pojedynczych plastrów przytwierdzonych zwykle do gałęzi
drzew (rys. 1a). Spośród gatunków należących do rodzaju Apis, pszczoła olbrzymia wyróżnia
się największymi rozmiarami ciała zaś pszczoła karłowata najmniejszymi.
Pszczoła wschodnia zamieszkuje kraje podzwrotnikowe lecz gniazda buduje
w zamkniętych przestrzeniach, w związku z czym mogła się rozprzestrzenić w Chinach,
Japonii i części Rosji. Na gniazda wykorzystuje dziuple drzew i inne przestrzenie zamknięte,
budując wewnątrz kilka plastrów (rys. 1c). Cechą charakterystyczną są niecałkowicie
zasklepione komórki czerwiu, z otworkiem pośrodku zasklepu.
Pszczoła miodna jest rozprzestrzeniona na całej kuli ziemskiej z wyjątkiem okolic
podbiegunowych. Gniazda zakłada w pomieszczeniach osłoniętych w postaci kilku plastrów
pionowo zwisających i równolegle względem siebie położonych (rys. 1c). Osobniki rodziny
pszczelej cechują się wyraz
nym zróżnicowaniem rozmiarów ciała. Osobniki męskie - trutnie
są znacznie większe, mają krępą budowę ciała, zaś ich skrzydła przysłaniają cały odwłok.
Matka pszczela posiada odwłok długi i wysmukły, zaś skrzydła zasłaniają mniej więcej
2/3 długości odwłoka. Pszczoła robotnica posiada najmniejsze rozmiary ciała.
Pszczoła karłowata zakłada gniazdo na gałązkach krzewu lub niewielkiego drzewa.
Plaster otacza całkowicie gałązkę (rys. 1b). Rój rozpoczyna budowę plastra poprzez obudowę
gałązki sześciokątnymi komórkami promieniście ku górze, ku dołowi i na boki. Pod gałązką
(pod czapą) budowane są komórki poziome, a nie jak u pszczoły miodnej lekko ku górze.
U pszczoły buszu architektura gniazda jest niemal identyczna jak u pszczoły karłowatej, z tą
różnicą, że komórki w górnej części plastra budowane są poziomo, lub nawet skierowane
lekko do dołu, a nie jak u pszczoły karłowatej w postaci promienia koła skierowanego we
wszystkich kierunkach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
a b c
Rys. 1. Gniazdo pszczoły: a) olbrzymiej lub skalistej, b) karłowatej, c) miodnej lub wschodniej.
[wg Rutner]
W obrębie gatunku pszczoły miodnej (Apis mellifera) wyróżnia się szereg ras.
Wyodrębniono je w oparciu o zróżnicowanie geograficznych zasięgów ich występowania
oraz w oparciu o cechy wspólne w obrębie każdej rasy. W Polsce dopuszczone są następujące
rasy: środkowoeuropejska, kraińska, kaukaska i włoska.
Pszczoła środkowoeuropejska jest pszczołą o ubarwieniu ciemnobrązowym do czarnego,
dość duża i krępa w budowie, w pozycji spoczynkowej przybiera sylwetkę przysadzistą,
niską. Rodziny pszczele charakteryzują się średnią siłą, osiągając pełnię rozwoju stosunkowo
póz
no. Matki czerwią ostrożnie. Przy średnim pożytku intensywność czerwienia wzrasta, przy
silnym maleje. Przejawiają średnią skłonność do rójki, jednak w okresie nastroju rojowego
trudne są do prowadzenia, nie poddają się bowiem zabiegom przeciwrojowym. Pszczoły
słabo trzymają się plastrów, są skłonne do żądlenia, słabo bronią gniazda przed rabusiami nie
wykazując jednocześnie skłonności do rabunku.
Charakteryzują się dużą wiernością pożytkową przy jednoczesnej słabej floromigracji.
Zimują bardzo dobrze i są dość odporne na nosemozę, zgliniec europejski i czerniawkę
spadziową.
Obecnie są mocno zmieszańcowane. W czystej postaci spotykane są w rejonach
zamkniętych hodowli pszczół w suwalskim (pszczoła augustowska), w kampinosie (pszczoła
kampinowska).
Pszczoła kraińska jest to pszczoła związana z klimatem kontynentalnym. Cechuje się
dużą zdolnością przystosowawczą do różnych warunków środowiskowych. Pszczoły tej rasy
wyróżniają się szarym ubarwieniem owłosienia, mniejszymi rozmiarami ciała oraz długimi
odnóżami, robią wrażenie smuklejszych w zestawieniu z rasą środkowoeuropejską.
Rozwój wiosenny rodzin jest bardzo intensywny, szybko dochodzą do dużej siły lecz
w pełni lata aktywność pszczół maleje. Rodziny zimują słabe, lecz wiosną aktywność pszczół
gwałtownie wzrasta. Okresowe przerwy w pożytku wpływają na ograniczenie czerwienia, zaś
po wziątku letnim, matki często zaprzestają czerwić. Pszczoły te cechuje większa skłonność
do rojenia. Dobrze trzymają się plastrów, są łagodne i równocześnie pracowite, wyróżniają się
dobrą floromigracją (wyszukiwaniem pożytku), nie przejawiają skłonności do rabunku oraz
słabo kitują gniazda.
Miód składają w pobliżu czerwiu, sklepiając go na sucho. Są odporne na nosemozę
i choroby czerwiu. Do Polski sprowadzane są najczęściej pszczoły populacji alpejskiej
z Austrii linii peschetz i troiseck oraz sklenar.
Pszczoła kaukaska spośród opisanych ras wyróżnia się najmniejszymi rozmiarami ciała.
Jest to pszczoła o ubarwieniu owłosienia szarobiałym. Rodziny charakteryzują się średnią
siłą, zaś matki ograniczane bywają w czerwieniu przez pszczoły zalewające wszystkie
komórki wziątkiem. Wyróżniają się najmniejszą skłonnością do rojenia, lecz często
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
doprowadzają do cichej wymiany matki. Pszczoły są łagodne, dobrze trzymają się plastrów,
miód sklepią na mokro, silnie kitują gniazdo, ul trzymają niezbyt czysto. Cechuje je duża
skłonność do rabunku, wykorzystują maksymalnie pożytki, wyróżniają się dobrą penetracją
terenu w poszukiwaniu wziątku, wykazują jednak słabą wierność nektarową. Są aktywne od
wczesnych godzin rannych nawet w niesprzyjających warunkach pogodowych, a posiadając
najdłuższe języczki są cenione jako dobre zapylaczki roślin o kwiatach niedostępnych dla
pszczół krótkojęzyczkowych. W naszym klimacie słabo znoszą zimowlę. Są wrażliwe na
nosemozę oraz mniej odporne na zgnilec europejski.
Badania przeprowadzone przez Oddział Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa
i Kwiaciarstwa w Puławach wykazały, że populacja pszczół zasiedlająca teren naszego kraju
nie jest jednorodna. Wyodrębniono bowiem dwa typy pszczół. Typ I to pszczoły zbliżone do
rasy środkowoeuropejskiej stanowią około 74% wszystkich rojów w kraju. Typ II to pszczoły
zbliżone najbardziej do rasy pszczoły kraińskiej stanowią około 26% rojów kraju. W obrębie
tego typu wyodrębniono grupę pszczół zasiedlających tereny przygraniczne woj. podlaskiego.
Grupa ta z uwagi na specyficzną odrębność zaliczana jest do rasy pszczoły leśnej.
W wyniku przeprowadzonych badań sugerowano prowadzenie hodowli pszczół
w oparciu o typowy dla danego regionu kraju materiał miejscowy zgrupowany w czterech
strefach (rys. 2).
Rys. 2. Zróżnicowanie strefowe populacji pszczół w Polsce [wg M. Gromisz]
Strefa l. Centralna - zasiedlona przez pszczołę środkowoeuropejską.
Strefa II. Północno - wschodnia - zasiedlona przez pszczołę leśną.
Strefa III. Nadmorska - zamieszkała w równej mierze przez pszczoły typu I i II.
Strefa IV. Południowa - zamieszkała w równej mierze przez pszczoły typu I i II.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Ile gatunków pszczół żyje na świecie?
2. Jaki gatunek pszczoły żyje w Europie?
3. Którego gatunku pszczoły są największe?
4. Jakiego ubarwienia jest pszczoła włoska i środkowoeuropejska?
5. Jakimi cechami użytkowymi charakteryzuje się pszczoła kraińska?
6. Która rasa pszczół dała początek najagresywniejszym pszczołom na świecie?
7. Która rasa pszczół pod względem popularności i liczebności wiedzie bezwzględny prym
na całym świecie?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Porównywanie budowy gniazda różnych gatunków pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć rysunki i przez
rocza gniazd różnych gatunków pszczół,
2) narysować gniazda poszczególnych gatunków pszczół,
3) określić dla każdego gatunku pszczół charakterystyczne cechy w budowie, które należy
wpisać w tabeli,
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Lp. Gatunek pszczoły Liczba plastrów Miejsce Sposób mocowania
zakładania gniazd plastra
1. Pszczoła miodna
2. Pszczoła wschodnia
3. Pszczoła olbrzymia
4. Pszczoła skalista
5. Pszczoła karłowata
6. Pszczoła buszu
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunki i foliogramy gniazd pszczelich różnych gatunków pszczół,
- rzutnik.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie pszczół bytujących na terenie Polski.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) umieścić na wspólnej płytce woskowej postacie poszczególnych ras pszczół bytujących
na terenie Polski,
2) przebić szpilkami tułowia owadów od strony grzbietowej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
3) ustawić płytkę wraz z pszczołami na stoliku mikroskopu stereoskopowego i oglądać
w świetle odbitym pod małym powiększeniem mikroskopu,
4) porównać ubarwienie, wielkość, proporcje długości do szerokości ciała oraz długość
skrzydeł poszczególnych ras pszczół,
5) odszukać w dostarczonej przez nauczyciela literaturze dodatkowych informacji na temat
ras pszczół żyjących w Polsce,
6) określić dla każdej rasy cechy użytkowe, które należy wpisać w tabeli,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Pszczoła
Cecha
Środkowoeuropejska kraińska kaukaska
Trzymanie się plastra
Rozwój wiosenny
A
agodność
Skłonność do rójki
Skłonność do rabunku
Zdolność obrony
Floromigracja
Wierność pożytkowa
Skłonność do kitowania
Charakter zasklepów
Odporność na choroby
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zakonserwowane postacie pszczół robotnic różnych ras,
- mikroskop stereoskopowy,
- szpilki entomologiczne,
- płytka woskowa.
Ćwiczenie 3
Określenie zróżnicowania populacji pszczół w Polsce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film video  Gatunki i rasy pszczół ,
2) opisać schemat zamieszczony poniżej poprzez zaznaczenie zasięgu geograficznego
poszczególnych populacji pszczół w Polsce,
3) objaśnić schemat.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Wyposażenie stanowiska pracy:
- film video  Gatunki i rasy pszczół ,
- schemat mapy Polski
- magnetowid,
- ekran.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać rasy pszczół żyjących w Polsce?
�� ��
2) określić stanowisko systematyczne pszczoły miodnej?
�� ��
3) określić cechy użytkowe pszczół bytujących na terenie Polski?
�� ��
4) wymienić gatunki rodzaju pszczoła?
�� ��
5) wyjaśnić pojęcia: rasa geograficzna, rodzaj, linia hodowlana?
�� ��
6) określić zasięg geograficzny pszczoły miodnej?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.2. Morfologia i anatomia pszczoły
4.2.1. Materiał nauczania
Ciało pszczoły pokrywa twarda, elastyczna powłoka nasycona związkami chityny. Jest to
oskórek-martwa kutikula, który spoczywa na żywym jednowarstwowym nabłonku
(naskórku).
Oskórek stanowi ochronę ciała przed niekorzystnymi czynnikami środowiskowymi
(wilgoć, temperatura, działanie substancji toksycznych itp.) oraz pełni funkcję szkieletu, do
którego od wewnątrz przytwierdzone są wszystkie mięśnie i niektóre narządy wewnętrzne.
Powłoka ciała nie może jednak krępować organizmu w wykonywanych czynnościach
życiowych (ruch, czynności fizjologiczne itp.), dlatego cały szkielet zewnętrzny funkcjonuje
w trzech odcinkach: głowa, tułów i odwłok (rys.3).
b
a
c
Rys. 3. Zróżnicowanie budowy ciała pszczoły: a) głowa, b) tułów, c) odwłok [wg Le Conte]
Szkielet głowy stanowi mniej lub bardziej jednolitą puszkę kształtu sercowatego, zaś
tułów i odwłok wykształcone są z zestawionych elastycznie płytek. Płytki te tworzą wyraz
ną
segmentację tych części ciała. Powierzchnia ciała pokryta jest licznymi włoskami
szczecinkami tworzącymi charakterystyczne dla rasy owłosienie.
Głowa
b
a
c
d
e
Rys. 4. Budowa głowy pszczoły: a) oczy złożone, b) przyoczka, c) czułki, d)
żuwaczki, e) języczek [wg Le Conte]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Chitynowy pancerz głowy stanowi zamkniętą puszkę, w której wyróżnić można
dostrzegalne gołym okiem narządy zmysłów (oczy złożone, przyoczka, czułki) oraz narządy
gębowe (rys. 4).
Oczy złożone (narząd wzroku) umieszczone są po bokach górnej części puszki głowowej
Składają się z kilku tysięcy silnie zespolonych ze sobą pojedynczych oczek, których
zewnętrzna powierzchnia ma kształt zbliżony do wycinka kuli.
Na szczycie głowy pomiędzy oczami złożonymi ukryte w dość gęstym owłosieniu
znajdują się trzy tzw. przyoczka. Ich funkcja nie została jeszcze dokładnie wyjaśniona.
Przypuszcza się, że służą do rozróżniania przedmiotów w ciemności i w bliskiej odległości.
Pszczoła rozróżnia figury geometryczne w stosunkowo niewielkich rozmiarach i silnie
rozczłonkowane oraz barwę białą, czarną, żółtą i niebieską. Kolor czarny i czerwony nie są
rozróżniane, odbierane są przez pszczołę jako barwa szara.
Dzięki czułkom pszczoła ma możliwość odbierania bodz
ców zapachowych, smakowych,
dotykowych i termicznych. Umieszczone są pomiędzy oczami złożonymi na przedniej stronie
głowy (rys. 5).
g
b
a
c
e
d
f
Rys. 5. Czułek: a) trzonek, b) nóżka, c) wić, d) receptory smaku , e)
termoreceptory f) receptory węchu , g) włoski dotykowe
przyczułkowe [wg Le Conte]
Otwór gębowy znajduje się w dolnej części puszki głowowej i jest otoczony narządami
gębowymi. Narządy gębowe umożliwiają pszczole: rozdrabnianie (gryzienie) pyłku, pierzgi,
wosku itp., szczypanie, szarpanie oraz ssanie płynów (nektar, syrop, woda). Części gryzące
aparatu gębowego widoczne są w postaci żuwaczek w dolnej części puszki głowowej po
bokach otworu gębowego. Między żuwaczkami widoczna jest płytka wargi górnej, zaś ponad
nią nadustek. Od dołu otwór gębowy otaczają połączone ze sobą podstawy szczęki i warga
dolna. Szczęki wykształcone są w postaci kilkuczłonowych płatów, zaś warga dolna w swojej
nasadowej partii tworzy widoczny dość szeroki płat (przedbródek i podbródek). Od płata tego
ku dołowi wyrastają języczek i głaszczki wargi dolnej. Zespół wargowo-szczękowy w trakcie
pobierania płynów tworzy zamknięty kanał (trąbkę) ograniczony od przodu wargą górną
i żuwaczkami, od boków szczękami, zaś od dołu wargą dolną. Języczek - najdłuższa część
wargi dolnej, wystaje z tak utworzonej rurki i służy pszczole do przewodzenia śliny w celu
zwilżenia substancji zbyt zagęszczonych zaś jego zakończenie-łyżeczka, pozwala na
wylizywanie rozpuszczonych śliną substancji np. cukru. Języczek na całej swej długości
posiada kanalik (rynienkę) dzięki któremu odbywa się przekazywanie śliny z otworu
gębowego do wymagającego rozcieńczenia pokarmu oraz rozcieńczonego pokarmu do otworu
gębowego. Głowa z tułowiem połączona jest przy pomocy elastycznej szyi umożliwiającej
dużą ruchliwość głowie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Tułów
Tułów jest najlepiej umięśnioną częścią ciała. Mięśnie wypełniają większą część puszki
tułowiowej. Część grzbietową tułowia stanowi jednolite półkoliste sklepienie (zrośnięte płytki
grzbietowe). Część brzuszna jest wykształcona z trzech płytek brzusznych. Sklepienie
z płytkami brzusznymi jest połączone przy pomocy elastycznych płytek bocznych, tworząc
w ten sposób nieforemny pierścień. W miejscach połączeń brzusznych wyrastają odnóża
kroczne, zaś w grzbietowych - skrzydła.
Pszczoła ma trzy pary odnóży. Odnóża mają jednolity plan budowy (rys. 6). Wszystkie
człony nogi połączone są ze sobą stawami (stawy typu zawiasowego), jedynie połączenie
biodra z krętarzem ma charakter stawu obrotowego (tu pszczoła wykonuje ruchy wokół
podłużnej osi nogi, podobnie jak u ludzi połączenie barkowe czy biodrowe). Odnóża służą
pszczole do poruszania się po podłożu szorstkim przy pomocy pazurków i gładkim przy
pomocy przylg. Odnóża dzięki drobnym modyfikacjom budowy przystosowane są ponadto do
zbierania i transportu pyłku kwiatowego i propolisu.
a b d
c
Rys. 6. Noga pszczoły robotnicy III pary: a) koszyczek b) grzebyczek c)
szczoteczka d) obnóże [wg Le Conte]
Na pierwszej parze nóg znajduje się narząd do czyszczenia czułków, wykształcony
w postaci wgłębienia pierwszego członu stopy w miejscu połączenia z goleniem oraz kolca
(ostrogi) na goleni. Druga para odnóży ma na goleni ostrogę służącą do wyrzucania obnóży
pyłkowych z koszyczków trzeciej pary nóg.
Trzecia para nóg ma koszyczek do gromadzenia i transportu pyłku (obnóża). Koszyczek
mieści się na zewnętrznej stronie goleni i jest to podłużne wgłębienie goleni otoczone
szczecinkami tworzącymi rodzaj sklepienia ponad wgłębieniem. Szpara pomiędzy krawędzią
goleni a piętą tworzy szczypce pyłkowe.
Każdy pierwszy człon stopy (pięta) od strony wewnętrznej (u pszczół robotnic), jest
pokryty licznymi szczecinkami umożliwiającymi czyszczenie ciała z pyłku.
Pszczoła posiada dwie pary błoniastych skrzydeł. Pierwsza para jest nieco większa
i lepiej wzmocniona żyłkami. Układ żyłek na skrzydłach jest jedną z cech
charakterystycznych dla podgatunków i ras. Szczególnie istotny jest tzw. wskaz
nik łokciowy
(indeks kubitalny). Oznacza się go poprzez określenie procentowego stosunku długości
odcinka krótszego do dłuższego trzeciego pólka łokciowego. Skrzydła stanowią aparat lotu
umożliwiający transport powietrzny nektaru i pyłku. Tylne krawędzie przednich skrzydeł
posiadają rynienkowate fałdy zaś przednie krawędzie tylnych skrzydeł - haczyki.
W momencie rozkładania skrzydeł do lotu, haczyki ślizgają się wewnątrz rynienkowatego
fałdu przedniego skrzydła, zespalając trwale pierwsze i drugie skrzydło ze sobą (rys. 7).
Dzięki temu pszczoła zwiększa powierzchnię nośną skrzydeł co umożliwia jej sprawniejszy
lot pozwalający na transport ładunków o masie równej 3/4 masy ciała pszczoły (65-75 mg).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
 a
b
Rys. 7. Sposób zespolenia skrzydeł w locie a) haczyk na przedniej krawędzi
tylnego skrzydła, b) rynienkowaty fałd tylnej krawędzi przedniego
skrzydła [wg Le Conte]
Odwłok
Odwłok mieści wewnątrz większość narządów. Wykształcony jest z siedmiu widocznych
segmentów (trzy segmenty są niewidoczne). Segmenty odwłokowe są elastycznie ze sobą
połączone co umożliwia zwiększenie lub zmniejszenie jego pojemności.
Pierwszy segment odwłokowy zamyka puszkę tułowiową od tyłu i silnie się przewęża
w miejscu połączenia się z odwłokiem, tworząc rodzaj szypułki umożliwiającej dużą
ruchliwość tej części ciała (rys. 8).
b
a
Rys. 8. Odwłok pszczoły (schemat). a). fragment tułowia, b). odwłok, [wg Le Conte]
Płytki brzuszne odwłoka od 4-7 mieszczą gruczoły woskowe. Niewidoczne ostatnie
(8-9) segmenty przekształciły się w aparat żądłowy. Pomiędzy szóstą a siódmą płytką
grzbietową mieści się gruczoł zapachowy Nasanowa. Na bokach odwłoka w pobliżu krawędzi
dolnej płytek grzbietowych można dostrzec przetchlinki (otwory doprowadzające powietrze
do układu oddechowego).
Komórki naskórka czterech brzusznych pierścieni odwłokowych (od 4 do 7) przejęły
funkcje wydzielnicze. Dzięki nim pszczoła ma możność wydzielania płynnego wosku. Każdy
pierścień gruczołowy posiada dwa gruczoły woskowe umieszczone w kieszeniach
utworzonych przez nachodzące tylne krawędzie pierścieni poprzedzających. Po podniesieniu
tych krawędzi można obejrzeć dwie białe powierzchnie często z widoczną tarczką woskową
tzw. lusterka woskowe. Gruczoły woskowe zaczynają funkcjonować w dwunastym dniu życia
pszczoły.
Aparat żądłowy służy żeńskim osobnikom pszczół (trutnie nie posiadają żądła) jako
narząd obrony lub napaści. Jest zbudowany z szeregu chitynowych tworów różnego kształtu
i wielkości. Elementy te połączone są ze sobą elastycznymi błonami i stawami. Takie
wzajemne połączenia umożliwiają dość swobodne przemieszczanie się jednych względem
drugich. Częścią kłującą aparatu żądłowego są dwie szczecinki żądłowe mające połączenie
z gruczołem jadowym. Zestaw płytek jest elementem pozwalającym na wysuwanie się żądła
na zewnątrz. Działają one pod wpływem pracy mięśni odwłokowych i zwiększonego
ciśnienia hemolimfy. Przemieszczając się względem siebie powodują wysuwanie żądła
i wyciekanie jadu. Jad spływa kanałem jadowym wzdłuż szczecinek żądła.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Pod tylną krawędzią szóstej płytki grzbietowej mieści się gruczoł zapachowy. Gruczoł
ten pszczoły odsłaniają w czasie "kuperkowania" . W trakcie tej czynności, najczęściej na
desce wylotowej, intensywnie poruszają skrzydłami. Ruch skrzydeł powoduje ruch powietrza
rozprzestrzeniający zapach zbliżony do woni melisy. Zapach ten wabi pszczoły stanowiąc
jeden z elementów informacji.
Budowa wewnętrzna
W ciele pszczoły wyróżnia się następujące układy narządów: układ pokarmowy,
krążenia, wydalniczy, oddechowy, nerwowy i rozrodczy. Każdy z nich ma do spełnienia
określoną funkcję fizjologiczną. Wszystkie układy są w większym lub mniejszym stopniu
uzależnione funkcjonalnie i fizjologicznie od siebie. Zależność jest tak duża, że wyizolowany
układ nie może funkcjonować samodzielnie (rys. 9).
Rys. 9. Schematyczny przekrój przez ciało pszczoły. miodnej: l przełyk, 2 wole,
3 przedżołądek. 4 jelito środkowe, 5 jelilo cienkie, 6 jelito proste;. 7
aorta. 8 serce, strzałki oznaczają kierunek obiegu krwi; 9 głowowy zwój
nerwowy, 10 podprzełykowy zwój nerwowy, 11 zwój tułowiowy, 12
gruczoł żuwaczkowy, 13 gruczoł gurdzielowy, 14 głowowa część
gruczołu ślinowego, 15 tułowiowa część gruczołu ślinowego, 16 ujście
gruczołu ślinowego, 17 gruczoły woskowe, 18 gruczoły rektalne, 19
gruczoł zapachowy, 20 - cewki Malpighiego, 21 przepona grzbietowa.
22 przepona brzuszna, 23 górna część wargi dolnej
Układ pokarmowy (trawienny) ma za zadanie pobranie pokarmu przy pomocy narządów
gębowych, rozłożenie pokarmu na związki proste, przyswajalne przez organizm, wchłonięcie
ich, wyprowadzenie niestrawionych resztek pokarmowych poza organizm w postaci kału oraz
transport nektaru lub spadzi i ich wstępną przeróbkę na miód.
Układ ten zbudowany jest w postaci zróżnicowanego pod względem budowy przewodu
łączącego otwór gębowy pszczoły z otworem odbytowym oraz z gruczołów
współdziałających. Wyróżnia się jelito przednie, jelito środkowe i jelito tylne.
Jelito przednie różnicuje się na trzy odcinki: gardziel, przełyk i wole. Gardziel i przełyk
tworzą przewód biegnący przez głowę i tułów. W odwłoku przełyk wpada w workowate
wole. Wole stanowi zbiornik, w którym pszczoła transportuje wodę i pokarmy płynne. Wole
kontaktuje się z jelitem środkowym dzięki przedżołądkowi, którego część umięśniona
znajduje się w wolu, zaś przewód określany mianem wentyla zwisa w jelicie środkowym.
Część mięśniowa służy do rozdrabniania ziaren pyłku kwiatowego. Umożliwia przenikanie
części pokarmu z wola do jelita środkowego uniemożliwiając przemieszczanie się treści
pokarmowej w kierunku przeciwnym do wola.
Jelito środkowe jest określane żołądkiem pszczoły. Nabłonek wyścielający wnętrze jelita
ma zdolność wydzielania soków trawiennych biorących udział w rozkładzie pokarmu na
związki proste. Strawiony pokarm jest wchłaniany przez ściany jelita.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Jelito tylne różnicuje się na jelito cienkie i gruszkowate, silnie rozciągliwe, jelito grube.
W jelicie grubym następuje odwodnienie gromadzonego kału przed jego wydaleniem.
Jest to możliwe dzięki funkcjonującym gruczołom rektalnym położonym na powierzchni
jelita grubego. Jelito to w czasie okresu zimowego gromadzi kał z całej zimowli, w miarę
wypełniania zwiększa znacznie pojemność.
Z przewodem pokarmowym funkcjonalnie związane są gruczoły trawienne:
Gruczoł wargi dolnej produkujący ślinę służącą do rozpuszczania pokarmów
np. kryształków cukru.
Gruczoły gardzielowe zaczynające funkcjonować u pszczół w 3 do 6 dnia po
wygryzieniu się pszczoły z komórki. Wydzielają one mleczko pszczele służące jako pokarm
larw przez pierwsze dni żerowania, zaś larw matecznych przez cały okres rozwoju
larwalnego.
Gruczoły żuwaczkowe są najsilniej rozwinięte u matek i wydzielają tzw. substancję
mateczną.
Trawienie pokarmów odbywa się na drodze rozdrabniania i mieszania oraz przemian
chemicznych możliwych dzięki enzymom produkowanym przez gruczoły gardzielowe.
Enzymy te rozkładają cukry złożone na cukry proste, które są łatwo przyswajalne przez
organizm. Ten typ przemian ma miejsce w wolu. W jelicie środkowym poza cukrami
rozkładane są białka i tłuszcze dzięki enzymom obecnym w tej części przewodu
pokarmowego. Część pokarmu pochodzącego z rozkładu cukrów, białek i tłuszczów
wykorzystywana jest na potrzeby życiowe organizmu( ruch, przemiana materii itp.), zaś część
zostaje odkładana jako zapas w ciele tłuszczowym pszczoły.
Zadaniem układu krążenia jest transportowanie przyswojonych przez układ pokarmowy
pokarmów po całym organizmie, zbieranie substancji szkodliwych powstałych w wyniku
przemiany materii i przekazywanie ich do układu wydalniczego. Układ ten spełnia rolę
transportera substancji odżywczych. Hemolimfa pompowana przez serce krąży po całym
organizmie. Serce mieści się w grzbietowej części odwłoka i zbudowane jest z pięciu komór
połączonych ze sobą zastawkami. Skurcze komór postępujące od tyłu ku przodowi ciała
przepychają hemolimfę w kierunku głowy do aorty otwierającej się w puszce głowowej. Tu
hemolimfa wylewa się do jamy ciała, opłukuje wszystkie narządy wewnętrzne, oddaje
składniki odżywcze a zbiera szkodliwe i powraca do odwłoka. Tu opłukuje jelito środkowe,
pobiera związki odżywcze zaś opłukując układ wydalniczy pozbywa się związków
szkodliwych. Czysta i bogata w związki pokarmowe, wnika do serca.
Układ wydalniczy wchłania z hemolimfy kwas moczowy i zbędne dla organizmu sole
mineralne. Jest zbudowany z nitkowatych cewek wchodzących do jelita cienkiego w okolicy
połączenia z jelitem środkowym.
Układ oddechowy ma za zadanie dostarczenie do organizmu tlenu a wyprowadzenie
dwutlenku węgla. Odpowiedzialny jest za wymianę gazową. Tlen wprowadzany jest do ciała
przez 10 par otworków w ścianie ciała, zwanych przetchlinkami. Przetchlinka ma kształt
owalnie-podłużny i zaopatrzona jest w szczecinki pełniące funkcję filtra powietrznego. Otwór
przetchlinki prowadzi do komory filtracyjnej, od której odchodzi wzmocniona chityną rurka
tchawki. Tchawki biegną w głąb ciała i wpadają do rozległych worków powietrznych
wypełniających wolne przestrzenie między narządami. Od worków powietrznych odchodzą
drobniejsze odgałęzienia - tchaweczki, które wpadają bezpośrednio do komórek ciała.
Wymiana gazowa odbywa się w komórce na zasadzie przenikania. Ruch powietrza
w układzie oddechowym jest możliwy dzięki ciągłym skurczom i rozkurczom odwłoka oraz
wytwarzaniu podciśnienia w workach powietrznych.
Zadaniem układu nerwowego jest zbieranie informacji z bezpośredniego otoczenia
pszczoły, przetwarzanie ich oraz przekazywanie dyspozycji do odpowiednich narządów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
(ruchu, ochrony i napaści, gębowego itp.). Narządy te wykonują określone czynności
wynikające z sytuacji w jakiej pszczoła się znalazła.
Narządami czuciowymi są liczne włoski dotykowe tworzące pęczki na końcach odnóży,
na czułkach, na przysadkach gębowych oraz na skrzydłach. Liczne płytki porowate (narząd
węchu na czułkach). Pszczoła rozróżnia 43 zapachy olejków eterycznych. Liczne komórki
stożkowate (narząd smaku u podstawy języczka i przy wejściu do gardzieli). Pszczoła
rozróżnia smak gorzki, słodki, kwaśny i słony.
Narząd słuchu mieści się w goleni przedniej pary nóg pszczoły. Narząd ten odbiera
drgania podłoża w dość szerokim zakresie częstotliwości.
Narząd wzroku to omówione wcześniej oczy złożone i przyoczka.
Narząd równowagi stanowią włoski zgrupowane na grzbietowej powierzchni szyi
i przewężeniu tułowiowo-odwłokowym.
Układ rozrodczy spełnia rolę narządu umożliwiającego trwałość gatunku, jego ciągłość
w czasie.
Żeńskie narządy rozrodcze wykształcone są w postaci dwóch jajników położonych
w przedniej części odwłoka matki. Każdy jajnik zbudowany jest ze 110-120 rurek
jajnikowych. W rurce jajnikowej wyróżnia się w partii szczytowej, strefę twórczą komórek
rozrodczych i w partii dolnej strefę odżywczą. W strefie twórczej wykształcają się jaja, zaś
w strefie odżywczej zaopatrywane są one w substancje odżywcze (zapasowe). W strefie tej
następuje również oskorupienie jaja. Uformowane jajo przemieszcza się do jajowodu a stąd
do pochwy, do której uchodzi również przewód zbiorniczka nasienia. W zbiorniczku
zmagazynowane jest nasienie przekazane przez trutnia w czasie kopulacji.
Pochwa rozszerza się w worek kopulacyjny mający połączenie przez komorę żądłową
z otworem kopulacyjnym.
Narządy rozrodcze robotnicy są silnie uwstecznione. Jeden jajnik zbudowany jest
z zaledwie paru rurek jajnikowych, zaś worek kopulacyjny i zbiorniczek nasienia są silnie
niedorozwinięte. W specyficznych warunkach, przy intensywnym odżywianiu mleczkiem,
jajnik robotnicy może produkować jaja niezapłodnione.
Męskie narządy rozrodcze mieszczą się w odwłoku trutnia. Zbudowane są z pary jąder.
Każde jądro posiada około 300 cewek jądrowych, w których powstają plemniki.
Ukształtowane plemniki przemieszczają się do nasieniowodu a stąd do pęcherzyka
nasiennego. Pęcherzyk nasienny łączy się z gruczołami dodatkowymi (śluzowymi)
i przechodzi w przewód wytryskowy, który łączy się z aparatem kopulacyjnym.
W czasie kopulacji, skurcz pęcherzyków nasiennych wypycha mieszczące się w nich
plemniki do przewodu wytryskowego skąd tłoczone są dalej wydzieliną gruczołów śluzowych
do aparatu kopulacyjnego. Kopulacja odbywa się w powietrzu. Po kopulacji nasienie trutnia
gromadzi się najpierw w jajowodach bocznych matki, skąd stopniowo plemniki przenikają do
zbiorniczka nasiennego. Nadmiar spermy oraz śluz wydalane są na zewnątrz.
Matka uzyskuje dojrzałość płciową po szóstym do ósmego dnia od wygryzienia
z matecznika, truteń natomiast po 12-16 dniach.
Rozwój osobniczy
Jajo ma barwę białą, kształt delikatnie wygiętej pałeczki o zaokrąglonych końcach
(długość - 1,5 mm, szerokość - O,4 mm). Nowo złożone jajo do komórki plastra, ustawiane
jest równolegle względem jej bocznych ścian, szerszym końcem skierowane na zewnątrz
komórki. Następnego dnia pochyla się w kierunku dna komórki a trzeciego spoczywa całą
powierzchnią na jej dnie.
Stadium jaja czyli rozwoju zarodkowego u wszystkich trzech postaci pszczół trwa trzy
dni. Pod koniec trzeciej doby z jaja wykluwa się biała półksiężycowatego kształtu larwa.
Larwy trzech postaci pszczół przez pierwsze trzy dni życia odżywiają się mleczkiem
pszczelim, składanym na dnach ich komórek przez pszczoły karmicielki. Jednak skład jego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
jest zróżnicowany. Podawane larwom matecznym zawiera większą ilość wydzieliny
gruczołów żuwaczkowych, jak również jest bogatsze w cukry proste, enzymy i witaminy.
Począwszy od 4 dnia larwy robotnic i trutni otrzymują mieszaninę miodu i pierzgi
z minimalnym dodatkiem mleczka, zaś mateczne nadal obficie karmione są mleczkiem
pszczelim. Odmienne odżywianie larw samczych oraz przebieg rozwoju w różnych pod
względem wielkości komórkach decyduje o zróżnicowanym wykształceniu się żeńskich
postaci pszczół.
Po wykonaniu oprzędu larwy ustawiają się głową do wieczka, nieruchomieją przechodzą
piąte linienie. Stadium to nosi nazwę przedpoczwarki, trwa ono u matek 1 dzień, u robotnic
2 dni, u trutni 4 dni.
Przedpoczwarka przeobraża się w poczwarkę, która swoim wyglądem zbliżona jest do
owada doskonałego. Jedynie skrzydła nie są jeszcze w pełni wykształcone. Następuje
stopniowa zmiana zabarwienia ciała z białego na brunatne, przy czym pierwsze ciemnieją
oczy złożone. Wyrastają kończyny jak również tężeje pokrywa ciała. W ostatnim dniu tego
stadium to jest u matek w piątym, u trutni w siódmym a u robotnic w ósmym, ma miejsce
ostatnie szóste linienie, po którym wygryzają się z komórek dorosłe osobniki. Pszczoły
robotnice rozrywają zasklep w środku, zaś matki i trutnie żuwaczkami odcinają wieczka
komórek obwodowo.
Czas trwania rozwoju osobniczego od jaja do imago (owada doskonałego) wynosi
przeciętnie: matki - 16 dni, robotnicy - 21 dni, trutnia 24 dni.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie narządy widoczne są na głowie pszczoły?
2. Jak pszczoła widzi?
3. Jakie kolory są rozróżniane przez pszczołę?
4. Jak zbudowany jest aparat gębowy?
5. Czym wyróżnia się I, II i III para nóg pszczoły?
6. Jakie zewnętrzne struktury budowy ciała pszczoły służą do zbierania pyłku?
7. Gdzie znajdują się gruczoł zapachowy i woskowy?
8. Jakie funkcje pełni wole?
9. Jaką rolę pełni jelito grube?
10. Co produkuje gruczoł wargi dolnej, żuwaczkowy i gardzielowy?
11. Jaka jest różnica w budowie narządów rozrodczych matki i pszczoły robotnicy?
12. Ile trwa rozwój osobniczy matki pszczelej, pszczoły robotnicy i trutnia?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie różnych postaci pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) umieścić na wspólnej płytce woskowej trzy postacie pszczół (matkę, robotnicę, trutnia),
2) przebić szpilkami tułowia owadów od strony grzbietowej,
3) ustawić płytkę wraz z pszczołami na stoliku mikroskopu stereoskopowego i oglądać
w świetle odbitym pod małym powiększeniem mikroskopu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4) porównać wielkość, proporcje długości do szerokości ciała oraz długość skrzydeł matki,
robotnicy i trutnia,
5) narysować trzy postacie pszczół, zachowując na rysunku proporcje długości i szerokości
ciała oraz rozmiary skrzydeł,
6) nanieść obok rysunku skalę wielkości,
7) objaśnić rysunek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zakonserwowane lub świeże trzy postacie pszczół (robotnica, truteń, matka pszczela),
- mikroskop stereoskopowy,
- szpilki entomologiczne,
- płytka woskowa.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie narządów i układów u pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ułożyć uśpioną, pszczołę robotnicę w wanience preparacyjnej stroną grzbietową na dnie.
Następnie za pomocą szpilek przytwierdzić ją do podłoża, wbijając jedną szpilkę
w tułów, a drugą w koniec odwłoka, pomiędzy segmentami,
2) napełnić szalkę płynem fizjologicznym aż do momentu całkowitego zalania ciała
pszczoły. Posługując się nożyczkami, skalpelem oraz igłami preparacyjnymi przystąpić
do otwarcia odwłoka. Igłą preparacyjną trzymaną w lewej ręce odgiąć grzbietowe
półpierścienie, następnie skalpelem przeciąć błonę i mięśnie znajdujące się między
półpierścieniami brzusznymi i grzbietowymi. Podobnie przeciąć błonę między
pierwszym a drugim pierścieniem za przewężeniem odwłokowym. Tak wypreparowaną
powierzchnię brzuszną należy zdjąć pęsetą i położyć stroną zewnętrzną na dnie wanienki,
przymocowując ją do podłoża szpilką,
3) umieścić szalkę na stoliku mikroskopu stereoskopowego, obejrzeć wewnętrzną
powierzchnię wypreparowanych sternitów zwracając uwagę na fragment ośrodkowego
układu nerwowego. Wykonać rysunek zaznaczając węzły i pnie nerwowe,
4) zaobserwować fragment układu oddechowego. Wykonać rysunek z zaznaczeniem
tchawek i worków powietrznych,
5) wyjąć za pomocą igieł preparacyjnych przewód pokarmowy, nie oddzielając jednak jego
początku i końca od ciała pszczoły. Narysować wypreparowaną część przewodu
pokarmowego zaznaczając: przełyk, wole, wentyl, jelito środkowe, jelito cienkie, jelito
grube, cewki Malpighiego,
6) rozpoznać serce. Na rysunku zaznaczyć wielokomorową budowę serca,
7) położyć matkę pszczelą na brzusznej stronie ciała i, postępując tak samo jak
w ćwiczeniach powyżej, odciąć półpierścienie grzbietowe i zdjąć odciętą górną część
odwłoka. Przy tej czynności należy zadbać o to, aby całe wnętrzności pozostały
wewnątrz. Po zdjęciu części grzbietowej ukażą się jajniki wypełniające całą przednią
część odwłoka. Rozchylić jajniki, aby odsłonić układ pokarmowy w okolicach wola.
Przeciąć przełyk i wyciągnąć uwolniony przewód pokarmowy, przeciąć go w okolicy
otworu odbytowego. Pozostałe wewnątrz odwłoka narządy przemyć strumieniem wody
za pomocą pipetki. Przemyte jajniki przenieść poza boki odwłoka i przytrzymać je
szpilkami entomologicznymi,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
8) wykonać rysunek zwracając uwagę na poszczególne części składowe, objaśnić go
wskazując: jajniki, jajowody parzyste, jajowód nieparzysty, pochwę, zbiorniczek
nasienny, kanalik zbiorniczka i gruczoły,
9) wypreparować w podobny sposób, jak w zadaniu powyżej narządy rozrodcze trutnia.
U młodych trutni jądra mają 4,5mm i wypełniają całą przednią część odwłoka. U trutni
starszych jądra zmniejszają się do 1,5mm i przyjmują barwę zielonkawą,
10) przeciąć mięśnie podtrzymujące gruczoły śluzowe do końca odwłoka, wyjąć jądra wraz
ze zbiorniczkami nasiennymi i gruczołami śluzowymi, a kanał wytryskowy rozciągnąć na
całej jego długości,
11) narysować powyżej przygotowany preparat, wyróżniając w nim: jądra, nasieniowody,
pęcherzyki nasienne, gruczoły śluzowe, kanał wytryskowy, aparat kopulacyjny
składający się z części bulwiastej, szyjki, części pierzastej, mieszka i rożków,
12) objaśnić rysunki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- świeże pszczoły robotnice,
- zakonserwowane narządy rozrodcze trutnia i matki pszczelej,
- mikroskopy stereoskopowe,
- lupy ręczne,
- skalpele,
- nożyczki,
- wanienki preparacyjne,
- igły preparacyjne,
- szpilki entomologiczne,
- miarki milimetrowe,
- pęsety,
- szkiełka przedmiotowe i przykrywkowe,
- model pszczoły.
Ćwiczenie 3
Rozpoznawanie wieku larw pszczelich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjąć z komórki plastra jajo lub jajo zakonserwowane umieścić na szkiełku
przedmiotowym,
2) obejrzeć pod mikroskopem stereoskopowym i narysować, zaznaczając widoczne
szczegóły: chorion, koniec głowy, koniec odwłokowy, mikropyle,
3) podać z boku rysunku wymiary jaja,
4) wyjąć dwie larwy, jedną w wieku do 3 dni, drugą w wieku powyżej 3 dni,
5) narysować obie larwy, zwracając uwagę na stopień wygięcia ciała i położenie
w komórce,
6) zaznaczyć na rysunku głowę, liczbę segmentów i liczbę przetchlinek,
7) opisać rysunek z larwą,
8) otworzyć wieczko komórki zasklepionej lub pobrać larwy przędzące z płynu
konserwującego,
9) wykonać rysunek i objaśnić go,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
10) obejrzeć poczwarkę wyjętą z komórki plastra lub płynu konserwującego, zwracając
uwagę na poszczególne części ciała, aby wykazać różnicę pomiędzy nią a owadem
doskonałym,
11) wykonać rysunek i opisać go zaznaczając widoczne szczegóły budowy,
12) obejrzeć film video  Biologia rodziny pszczelej ,
13) wypełnić rubryki w tabeli.
Liczba dni rowoju
Stadium rozwojowe
matki robotnicy trutnia
Jajo
Larwa zwinięta
Larwa przędząca
Przedpoczwarka
Poczwarka
Całkowity rozwój
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zaczerwione plastry pszczele lub zakonserwowane stadia rozwojowe pszczoły (jaja,
larwy zwinięte, larwy wyprostowane, przedpoczwarki, poczwarki, imago),
- mikroskopy stereoskopowe,
- lupy ręczne,
- igły preparacyjne,
- szpilki entomologiczne,
- miarki milimetrowe,
- pęsety,
- komplet przez
roczy  Stadia rozwojowe pszczoły miodnej ,
- film video  Biologia rodziny pszczelej .
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować budowę morfologiczną pszczoły?
�� ��
2) wymienić podstawowe układy narządów dzięki którym organizm
pszczoły spełnia wszystkie czynności fizjologiczne? �� ��
3) rozpoznać wiek larwy pszczelej?
�� ��
4) określić rolę gruczołu gardzielowego w życiu pszczół?
�� ��
5) określić indeks kubitalny u pszczół?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3. Biologia rodziny pszczelej
4.3.1. Materiał nauczania
Owady prowadzące społeczny tryb życia, do których należą pszczoły cechuje
wielopostaciowość (poliformizm) będąca wyrazem przystosowań osobników wchodzących
w ich skład do spełniania określonych zadań. U pszczół poza pełnosprawną samicą czyli
matką i samcem czyli trutniem, występuje samica o uwstecznionych narządach rozrodczych
zwana robotnicą. Rola i funkcje tych trzech postaci w społeczności (rodzinie) pszczelej są
ściśle określone, uwarunkowane różnicami anatomicznie - fizjologicznymi.
Matka
Matka pszczela (rys. 10 a) jest największym osobnikiem w rodzinie pszczelej (długość
ciała - 20 do 25mm, masa - 180 do 280 mg). Jej budowę zewnętrzną cechuje: stosunkowo
krótki języczek, bardzo wyraz
ne przewężenie między tułowiem a odwłokiem, który jest długi
i ostro zakończony, krótkie skrzydła, na nogach brak przystosowań do zbioru i przenoszenia
pyłku. Część kłująca żądła jest łukowato wygięta i ma mniejszą liczbę zadziorów (3 pary) niż
u robotnic. Najlepiej rozwiniętymi gruczołami u matki są żuwaczkowe produkujące
substancję mateczną, zaś nie ma gruczołów woskowych oraz zapachowego (Nasonowa).
Podstawowym zadaniem matki jest zapewnienie ciągłości gatunku. Składa jaja z których
mogą rozwijać się trzy postacie pszczół. W pełni sezonu dobowa nieśność matek waha
sięw granicach od 1300 do 3000 jaj, średnio - 2000 jaj w okresie intensywnego czerwienia.
W pewnych okolicznościach w gniez
dzie rodziny pszczelej mogą pojawić się matki
pszczele:
- rojowe  wychowywana jest w mateczniku rojowym. Są dorodne i duże, a liczba rurek
jajnikowych w obu ich jajnikach może nawet przekraczać 350,
- ratunkowe - wychowywana jest w mateczniku ratunkowym. Nie dorównują wartością
fizyczną matkom rojowym i matkom z cichej wymiany,
z cichej wymiany - wychowywana jest w mateczniku z cichej wymiany. Podobnie jak
matki rojowe są dorodne i duże, a liczba rurek jajnikowych w obu ich jajnikach może nawet
przekraczać 350.
Prawidłowe funkcjonowanie rodziny pszczelej uwarunkowane jest związkami
zapachowymi zawartymi w substancji matecznej oraz prawdopodobnie emitowanymi przez
gruczoły podskórne odwłoka matki, wydzieliny te zwane są feromonami. Za pośrednictwem
robotnic z otoczenia matki - jej świty dostają się do pokarmu i poprzez wzajemne karmienie
się robotnic roznoszone są w obrębie rodziny.
Dotychczas zidentyfikowano dwa feromony. Wpływają one na skupianie się pszczół
wokół matki, mobilizują je do pracy. Przeciwdziałają zakładaniu mateczników i rozwojowi
jajników u robotnic. Ponadto u młodych nieunasienionych matek przyciągają trutnie w czasie
lotów godowych oraz wpływają na formowanie się grona rojowego.
Matka jest najdłużej żyjącym osobnikiem w rodzinie pszczelej, przeciętnie żyje 3 lata
a niekiedy nawet 5 lat.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
 a b c
Rys.10. Postacie pszczół: a) matka pszczela, b) pszczoła
robotnica, c) truteń [wg Le Conte]
Truteń
Truteń (rys.10c) jest przysadzisty, długość jego ciała wynosi 15 17 mm, waży 200 300
mg. Charakterystycznymi cechami budowy trutnia są: duże oczy złożone, słabo rozwinięty aparat
gębowy, długie skrzydła, brak narządów do zbioru i przenoszenia pyłku oraz aparatu żądłowego.
Nie posiada gruczołów gardzielowych, woskowych ani zapachowego (Nasonowa), zaś ślinowe
i żuwaczkowe ma słabo rozwinięte.
Rola trutni ogranicza się do unasiennienia młodych matek (po kopulacji giną). Podobnie jak
matka nie są zdolne do samodzielnego zdobywania pokarmu.
Trutnie nie są stałymi mieszkańcami ula. Pojawiają się w rodzinie w końcu kwietnia
i można spotkać je do końca sierpnia. Liczba ich w rodzinach waha się w szerokich granicach
od 650 do 4000. Liczba trutni w rodzinach zależy od liczby komórek trutowych w ulu, wieku
matki i siły rodziny. Przeciętnie żyją 54 dni. Po ustaniu obfitego pożytku, co ma zwykle miejsce
w drugiej połowie lipca, pszczoły nie dopuszczają samców do plastrów z miodem a następnie
wyganiają je z gniazda. Jedynie w rodzinach, które nie mają matek mogą one pozostać na zimę
lecz większość z nich ginie.
Loty godowe i unasienianie matki
Młoda matka jak również trutnie przez pierwsze dni życia nie wylatują z gniazda. Samce
przesiadują w najcieplejszej części gniazda, pszczoły podają im prawdopodobnie mieszaninę
nektaru i pyłku, którą również karmią matkę. W stosunku do niej zachowują się z pozoru
nieprzychylnie, potrącają ją, szarpią jej nóżki i skrzydełka - takie traktowanie przy jednoczesnym
obfitym odżywianiu przysposabia ją do lotów, wpływa na przebieg procesu dojrzewania matki.
Pierwszym lotem matki oraz trutni jest tzw. lot orientacyjny, wówczas zapoznają się
z położeniem i otoczeniem gniazda, wypróbowują swoje siły. Matka wykonuje go w wieku 5 6
dni, trutnie odbywają ich kilka między 4 a 14 dniem życia. Z reguły w 2 3 dniu po locie
orientacyjnym samica osiąga dojrzałość płciową i odbywa właściwy lot godowy czyli weselny,
w trakcie którego kopuluje z samcem w powietrzu (rys.11 ). Jeżeli w czasie pierwszego lotu
jajowody jej wypełnione zostaną zbyt małą ilością nasienia, to w tym samym dniu lub
w następnych wylatuje w drugi a czasem i trzeci lot godowy. Przeciętnie kopulacja z 10 trutniami
pozwala jej na zgromadzenie odpowiedniej ilości nasienia, przy czym tylko 10% spermy
przechodzi do zbiorniczka nasiennego.
Trutnie po uzyskaniu dojrzałości płciowej, którą osiągają w wieku 12 16 dni, przystępują
do lotów w poszukiwaniu młodych matek. Zasięg ich dochodzi do 10 12 km a trwają one do 60
minut.
Osobniki zdolne do unasiennienia matek zlatują się i krążą w określonych miejscach. Nie
ustalono dotąd czym się kierują przy wyborze punktów swoich zgromadzeń, które mogą być stałe
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
przez jeden a nawet kilka sezonów. Przypuszcza się, że miejsca te jak również drogi prowadzące
do nich naznaczają feromonem, woń jego przyciąga samce.
a. b. c.
Rys. 11. Lot godowy matki pszczelej: a) kopulacja matki z trutniem, b)
oderwanie narządów rozrodczych, c) odlatująca matka pszczela
ze znamieniem [wg Le Conte]
Trutnie najintensywniej latają za matkami pod koniec czerwca, przy czym najsilniej
przywabiają je samice w wieku 8 16 dni. Zapach ich feromonów może przynęcać trutnie nawet
z odległości 100 m.
Unasienianie matek odbywa się w obrębie miejsca gromadzenia się trutni. Badania
wykazały, że trutnie przestają się interesować matkami, które wylatują poza miejsce
gromadzenia.
Młode matki i trutnie odbywają loty przy ładnej, słonecznej pogodzie. Jeżeli matka w czasie
3 4 tygodni po opuszczeniu matecznika nie zostanie unasienniona z powodu: braku trutni, czy
też nie będzie lotu z uwagi na złą pogodę lub wadę skrzydeł, staje się niezdolna do odbycia lotu
godowego. Samica taka może rozpocząć czerwienie lecz składa tylko jaja niezapłodnione, matki
takie określa się trutowymi. Stara matka u której wyczerpał się zapas plemników w zbiorniczku
nasiennym staje się matką strutniałą.
W rodzinie pszczelej jest z reguły jedna tylko unasienniona matka. Od czasu do czasu
jednak w niektórych rodzinach można spotkać dwie matki; prawie zawsze jest to matka
i córka. Gdy pszczoły zmieniają starzejącą się matkę, przy tak zwanej  cichej wymianie
matki" odciągają jeden, dwa mateczniki z cichej wymiany. Po wyjściu młodej matki pszczoły
nie zawsze od razu usuwają starą lub młoda nie zwracając uwagi na jej obecność dokonuje
lotów godowych, zostaje unasienniona i rozpoczyna składanie jaj. Stan taki może trwać przez
parę miesięcy, po czym stara matka ginie.
Czerwienie
Matka rozpoczyna składanie jaj (czerwienie) zazwyczaj na drugi, trzeci dzień po
zakończeniu lotów godowych. Składanie jaj odbywa się w sposób następujący: matka zagląda
do komórki, a po stwierdzeniu, że nadaje się ona do złożenia jaja, wsuwa do niej koniec
odwłoka i cofając się na szeroko rozstawionych nogach opuszcza odwłok w głąb komórki, aż
do zetknięcia się z jej dnem (rys. 12). Intensywność czerwienia matek w różnych porach
sezonu zależna jest od obfitości pokarmu o dużej zawartości białka, a więc od ilości mleczka
podawanego matce przez otaczające ją pszczoły karmicielki (świta matki). W okresach, kiedy
czerwienie jest dla rodziny pszczelej niepotrzebne, matka odżywia się samym miodem. Tak
więc ilość składanych przez matkę jaj regulują robotnice przez zmiany w jej odżywianiu. Przy
zaczerwianiu plastra matka omija komórki o rozmiarach przejściowych (pomiędzy pszczelimi
a trutowymi), zbyt płytkie, zbyt głębokie, nieprawidłowego kształtu, zanieczyszczone, zajęte
przez czerw, pierzgę i miód. Zdarza się jednak, że matka składa po dwa jaja do jednej
komórki; nie jest to objawem wadliwości matki, lecz raczej jej dużej płodności i zbyt małej
powierzchni plastrów do zaczerwienia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Rys. 12. Matka czerwiąca a.) składa jajo b.) ogląda komórkę [wg Demianowicz]
Na dobrych plastrach, nie zajętych częściowo przez pierzgę, jeżeli pszczoły mają gdzie
przenieść miód, młode matki czerwią bardzo regularnie, posuwając się na plastrze po spirali
i nie omijając prawie żadnej komórki. Jeżeli w sprzyjających warunkach czerw jest
nieregularny, jeśli pomiędzy czerwiem mniej więcej tego samego wieku znajdują się komórki
puste lub z czerwiem w innym wieku, jest to dowodem wadliwości matki. Przyczyną może
być kalectwo matki, na przykład uszkodzenie stopy, a nawet tylko pazurka, uszkodzenie
czułków itp.
Przyczyną rozstrzelenia czerwiu jest wiek matki. U matek starych pewien procent jaj jest
niezapłodnionych ze względu na wyczerpujący się zapas plemników. Ponieważ jednak
składają one do komórek pszczelich jaja niezapłodnione, rozwijają się z nich wyłącznie
trutnie. Pszczoły odżywiają te larwy pokarmem właściwym dla czerwiu robotnic i z tego
powodu duży procent larw ginie. Ponieważ komórki pszczele są dla czerwiu trutowego nie
dość obszerne, te larwy, które pozostają przy życiu, po wyrośnięciu nie mieszczą się już
w komórkach, toteż pszczoły nadbudowują ich brzegi i zasklepiają następnie komórki bardzo
wypukłym wieczkiem. Czerw taki nosi nazwę czerwiu garbatego, trutnie zaś, które się z niego
wylęgają są znacznie mniejsze niż normalne, nazywane są półtrutniami.
Pszczoły robotnice
Robotnice (rys.10 b) są najmniejszymi osobnikami w rodzinie pszczelej (długość ciała
14 15 mm, masa około l00 mg). Wykonują one wszystkie prace związane z egzystencją rodziny
a więc budują i bronią gniazda, gromadzą pokarm, zajmują się wychowem czerwiu oraz kierują
działalnością matki. Aby mogły spełniać te funkcje mają: długie języczki, urządzenia do zbioru
i przenoszenia pyłku, w pełni wykształcone gruczoły wargi dolnej (ślinowe), gardzielowe,
woskowe i zapachowe.
Długość życia oraz liczebność robotnic w rodzinie na przestrzeni roku jest zróżnicowana.
Wiosną i latem pszczoły żyją przeciętnie 35 dni, zaś wygryzające się jesienią od 6 do 8 miesięcy
czyli do wiosny następnego roku. Najwięcej pszczół jest w rodzinie na początku lata 40 50
tysięcy, w okresie jesienno-zimowym liczba ich spada do 15 20 tysięcy.
Czynności, jakie muszą być wykonywane w celu podtrzymania bytu rodziny i wydania
nowych rodzin, są bardzo liczne i różnorodne, a ilość robotnic potrzebna do wykonania
poszczególnych prac bardzo różna.
W zasadzie każda robotnica jest zdolna do wykonania każdej pracy, z tym jednak
zastrzeżeniem, że podjęcie niektórych z tych prac wymaga osiągnięcia przez nie pewnego
wieku lub określonego stanu fizjologicznego.
Praca pszczół robotnic
W początkowym okresie życia, przez pierwsze 2 3 tygodnie młode robotnice wykonują
pracę wewnątrz gniazda a zatem są pszczołami ulowymi (nielotnymi), dopiero po tym czasie
przystępują do prac w polu czyli stają się pszczołami lotnymi (terenowymi).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Praca pszczół ulowych
Po wyjściu z komórki młode pszczoły oczyszczają całe ciało i w ciągu pierwszych trzech
dni przystępują do czyszczenia i polerowania komórek. Następną ich pracą jest dostarczanie
starszym larwom mieszaniny miodu lub nektaru z pyłkiem tzw. papki. Same również
spożywają znaczne ilości tego pokarmu, który powoduje (zwłaszcza pyłek) rozwój ich
gruczołów gardzielowych.
Począwszy od około 6 dnia życia, kiedy zaczynają funkcjonować ich gruczoły
gardzielowe pełnią rolę karmicielek, karmią młode larwy mleczkiem. Każde złożenie porcji
mleczka do komórki z larwą poprzedza dokładne jej badanie (czułkami). Ilość dostarczonego
larwom mleczka zależy od liczby karmicielek w rodzinie, im jest ich więcej tym obficiej
larwy karmione są mleczkiem. Podobnie długość okresu pełnienia funkcji karmicielki przez
robotnice uzależniony jest od ich liczby w stosunku do ilości wychowywanego czerwiu
w rodzinie. Wiosną kiedy matka tempem czerwienia wyprzedza liczbę karmicielek (na
karmicielkę przypada około 5 larw) funkcję tę pełnią do 25 dnia życia. W miarę wzrostu ich
liczby w rodzinie, ulega on skróceniu, latem karmicielkami są do 13 dnia życia.
Zadaniem młodych pszczół, poza dostarczaniem pokarmu larwom, jest utrzymanie
właściwej temperatury w gniez
dzie, koniecznej dla prawidłowego rozwoju czerwiu.
Najwyższą i najbardziej stałą temperaturę 34 35�C utrzymują w części gniazda zajętej przez
czerw otwarty, a w zajętej przez czerw zasklepiony o 3 4�C niższą.
W 9 10 dniu pszczoła po raz pierwszy opuszcza ul i wychodzi na pierwszy oblot, tzw.
przegrę młodej pszczoły. Pozbywa się wtedy kału nagromadzonego w jelicie prostym.
W czasie pierwszego lotu młoda pszczoła lata przez pewien czas zwrócona stale głową
w kierunku przedniej ściany ula, zataczając coraz; szersze półkola. Młoda pszczoła
zapamiętuje przy tym wygląd i położenie ula.
Po ukończeniu prac związanych z karmieniem młodszych larw pszczoły zajmują się
wydzielaniem wosku, budową plastrów, ubijaniem pyłku, przyjmowaniem od pszczół lotnych
przynoszonego przez nie nektaru, zaprawianiem go śliną, zasklepianiem komórek z miodem
i czerwiem, czyszczeniem denek komórek itp.
W miejscu budowy plastra tworzą grono w skład którego poza woszczarkami wchodzą
pszczoły w wieku od 2 do 30 dni, młodsze dostarczają pokarm woszczarkom, zaś starsze
budują plaster. Wypacanie wosku odbywa się w temperaturze 32 34�C. Wypływa on przez
kanaliki gruczołów i zastyga na powierzchni lusterek w postaci łuseczek. Proces wydzielania
jednej serii łuseczek woskowych trwa od 24 do 36 godzin, powtarza się on kilka razy,
pszczół pszczół w wieku około 18 dni gruczoły woskowe zanikają.
Rozwój jak również funkcjonowanie gruczołów woskowych uwarunkowane jest obfitym
odżywianiem się robotnic zarówno miodem jak i pyłkiem. Na wyprodukowanie 1kg wosku
pszczoły zużywają około 3,6 kg miodu.
Te z robotnic które nie uczestniczą przy budowie plastrów, zasklepiają komórki
z czerwiem, usuwają odpadki z gniazda, czyszczą jego ściany. W czasie upałów oraz dużego
dopływu nektaru do gniazda wentylują je przez intensywne poruszanie skrzydełkami.
Pod koniec trzeciego tygodnia życia stają się strażniczkami, bronią dostępu do gniazda.
Liczba oraz czujność strażniczek uzależniona jest od intensywności dopływu pokarmu.
Podczas obfitego pożytku wszystkie pszczoły przynoszące nektar bądz
pyłek są wpuszczane
do gniazda. Przy słabym pożytku lub jego braku, pszczoły przed wejściem do gniazda są
poddawane kontroli, strażniczki dotykają je czułkami, obce rozpoznają po zapachu
i charakterystycznym zachowaniu, kluczące loty przed wylotem.
Strażniczki w pobliżu gniazda wykonują krótkie loty, są one najbardziej skłonne do
żądlenia, ich agresywność związana jest z pełnioną funkcją. Żądląc, cały aparat żądłowy
pozostawiają w ciele ofiary, wydziela on feromon alarmowy, który pobudza inne pszczoły do
ataku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Praca pszczół lotnych
Zadaniem pszczół lotnych jest dostarczanie do ula pokarmu a więc nektaru lub spadzi,
pyłku, wody oraz substancji smolistych i żywicznych wchodzących w skład kitu czyli propolisu.
Zasięg lotu zbieraczek uzależniony jest od atrakcyjności wziątku, warunków pogodowych
i potrzeb rodziny, może on dochodzić nawet do 7 km. Natomiast liczba wykonywanych lotów
zależy od odległości pożytku od gniazda i jego obfitości, przeciętnie w ciągu dnia odbywają od
7 do 13 lotów, maksymalnie 27.
Dzięki dobrze rozwiniętemu zmysłowi czasu, wylatują po wziątek w godzinach intensywnego
nektarowania bądz
pylenia roślin, przy czym cechuje je przywiązanie do kwitnącej rośliny.
Zbieraczki wylatujące po pyłek gromadzą zapas pokarmu miodu w wolu, który wykorzystują
pracując w polu oraz używają go do zlepiania ziaren pyłku w trakcie formowania obnóża. Masa
i wielkość przynoszonych przez zbieraczki obnóży zależy od rozmiarów ziaren pyłku i jego
obfitości (zasobności). Przeciętnie para obnóży waży od 12 do 20 mg, a na ich zbiór pszczoła
poświęca od kilkunastu do kilkudziesięciu minut.
Zbierany nektar lub spadz
pszczoły gromadzą w wolu miodowym. Wielkość dostarczanych
przez nie ładunków płynnego pokarmu uzależniona jest od obfitości pożytku oraz jego odległości
od gniazda, Przy dobrym wziątku masa przynoszonego ładunku (nektaru) wynosi 20 40 mg.
Maksymalnie wole robotnicy może pomieścić 70 mg nektaru.
Liczba lotów zbieraczek uzależniona jest głównie od odległości do z
ródła pożytku.
Wodę do ula dostarczają pszczoły lotne w różnym wieku. Największe zapotrzebowanie na
wodę rodzina wykazuje wczesną wiosną, pszczoły zużywają ją do rozrzedzania podawanego
larwom miodu z pierzgą. Latem wykorzystywana jest do obniżania temperatury w gniez
dzie.
Robotnice przynoszą po 25 50 mg wody, nie składają jej do komórek lecz przetrzymują
w wolu, jest ona stopniowo odbierana od nich przez pszczoły ulowe.
Zbiorem substancji smolistych i żywicznych z roślin zajmuje się grupa najstarszych robotnic.
Podobnie jak pyłek przynoszą je w koszyczkach.
Zaprezentowany rodzaj prac wykonywanych przez robotnice w zależności od ich wieku ulega
zakłóceniu w rodzinach o zachwianym stosunku pszczół ulowych do lotnych. Jeżeli rodzina
składa się głównie z młodych robotnic, czas wykonywania następujących po sobie czynności
ulega skróceniu, tak, że w wieku 1 2 tygodni przystępują do pracy w terenie. Natomiast
w rodzinach złożonych ze starszych pszczół, okres pełnienia kolejnych funkcji ulega znacznemu
wydłużeniu, w wieku ponad 4 tygodni mogą być karmicielkami larw.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki jest skład osobniczy rodziny pszczelej?
2. Jaką rolę pełni matka pszczela i truteń w rodzinie pszczelej?
3. W jakim wieku osiągają dojrzałość matki a w jakim trutnie?
4. W jakich warunkach następuje unasiennienie matki pszczelej i jak przebiega czerwienie?
5. Jakie są właściwości substancji matecznej i jakie są drogi jej oddziaływania?
6. Od czego zależy liczba trutni w rodzinie pszczelej?
7. Dlaczego pszczoły nie przetrzymują trutni w ciągu całego roku?
8. Jakie prace wykonują pszczoły ulowe,
9. Kiedy pszczoła staje się zbieraczką.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie komórek pszczelich w plastrze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć plastry pszczele z komórkami dla robotnic oraz plastry trutowe mateczniki,
zwracając uwagę na kształt dna komórki,
2) zmierzyć wielkość 10 komórek kolejno na plastrze trutowym oraz na plastrze pszczelim
i obliczyć średnią wymiaru 1 komórki (średnicy). Uzyskane dane zapisać,
3) narysować dno komórki,
4) policzyć komórki przypadające na 1dm� plastra pszczelego i na 1dm� plastra trutowego,
wyniki zapisać,
5) obejrzeć i narysować mateczniki ratunkowe, mateczniki rojowe oraz mateczniki z cichej
wymiany z uwzględnieniem ich usytuowania na plastrze oraz zwrócić uwagę na ich
liczbę,
6) obejrzeć i narysować matecznik z którego matka się nie wygryzła, z którego się wygryzła
(wygryziony) oraz matecznik zgryziony,
7) obejrzeć i krótko opisać wygląd plastra dziewiczego, brązowego i ciemnego starego,
8) zmierzyć średnicę komórki w plastrze pszczelim dziewiczym i plastrze starym ciemnym
(średnia z 5 komórek na każdym plastrze), wyniki zapisać,
9) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wycinek (o powierzchni minimum 1dm�) plastra pszczelego, trutowego i węzy,
- plaster dziewiczy, jasnobrązowy i ciemny o nieprześwitującym dnie, z matecznikami
rojowymi, ratunkowymi i miseczką matecznikową,
- mateczniki przed wygryzieniem, mateczniki wygryzione i zgryzione,
- igły preparacyjne,
- linijka,
- suwmiarka.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie lotu godowego matki pszczelej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć film  Lot godowy matki pszczelej ,
2) obserwować otwór wylotowy ulika weselnego w godzinach południowych,
3) zapisać godzinę wylotu i powrotu matki pszczelej,
4) określić wygląd zewnętrzny matki pszczelej, zwrócić uwagę na znamię weselne,
5) określić czas przebywania matki poza ulikiem,
6) określić na podstawie czasu przebywania matki poza ulikiem lot godowy i orientacyjny,
7) przedstawić spostrzeżenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Wyposażenie stanowiska pracy:
- film  Lot godowy matki pszczelej ,
- projektor,
- ekran,
- ulik weselny z rodzinką na pasieczysku,
- matka nieunasienniona,
- stoper.
Ćwiczenie 3
Rozpoznawanie pszczół karmicielek, strażniczek i zbieraczek.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć ulik obserwacyjny ustawiony na pasieczysku,
2) obserwować zachowanie matki przez okres 20 minut. Policzyć pszczoły tworzące świtę
matki,
3) narysować matkę pszczelą ze świtą,
4) obserwować jedną komórkę z odkrytym czerwiem przez 30 minut, zaznaczając jej
położenie ołówkiem woskowym na szybie ulika obserwacyjnego,
5) policzyć ile razy larwa będzie odwiedzana przez pszczoły karmicielki,
6) obserwować oczko i mostek wylotowy ula przez okres 10 minut. Zwrócić uwagę na
kontakt pszczół powracających do ula z pszczołami przebywającymi na mostku lub
oczku ula,
7) obserwować pszczoły na kwiatach i poidle. Zwrócić uwagę jak wygląda praca pszczół
zbierających nektar, wodę a jak pyłek,
8) przedstawić spostrzeżenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku,
- ołówek woskowy,
- poidło,
- poletka z roślinami miododajnymi i pyłkodajnymi.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać postacie pszczół?
�� ��
2) podać różnice między trzema postaciami pszczół na podstawie budowy
morfologicznej? �� ��
3) określić zadania matki pszczelej?
�� ��
4) scharakteryzować warunki unasienniania matek pszczelich?
�� ��
5) wymienić właściwości substancji matecznej?
�� ��
6) rozpoznać karmicielki i strażniczki?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.4. Życie rodziny pszczelej w ciągu roku
4.4.1. Materiał nauczania
Praca pszczół na kwiatach ma ogromny wpływ na środowisko, zwiększają one plony około
50 gatunków roślin uprawianych. Znaczenie pszczół jako zapylaczy roślin uprawnych jest dziś
o wiele większe niż w czasach, gdy gospodarka rolna miała charakter pierwotny. Będzie ono też
wzrastało stale wraz z podnoszeniem się poziomu agrotechniki.
Aktywność pszczół na przestrzeni roku podporządkowana jest długości dnia oraz warunkom
klimatyczno-pożytkowym głównie temperaturze powietrza i okresowi kwitnienia roślin
pożytkowych. Poczynając od przedwiośnia w życiu rodziny można wyróżnić następujące okresy.
- odnawiania się składu,
- wzrastania siły i rójki,
- pożytku głównego,
- zmniejszania się siły i odnawiania jej składu,
- przygotowania do zimowli i zimowli.
Okres odnawiania się składu rodziny
Rozpoczyna się w momencie dokonania przez rodzinę właściwego oblotu wiosennego
w czasie którego pszczoły wydalają nagromadzony kał w jelicie grubym i zapoznają się
z położeniem gniazda. Ma to miejsce na przedwiośniu gdy temperatura powietrza (w cieniu)
utrzymuje się w granicach 10 12�C. Po oblocie oczyszczającym temperatura w centrum gniazda
ustala się na poziomie 34 35�C i matka rozpoczyna systematyczne składanie jaj.
W ciepłe dni pszczoły wylatują po wodę, z początkiem kwitnienia pierwszych roślin
pożytkowych przystępują do zbioru pyłku i nektaru.
W okresie tym następuje wymiana pszczół, zimujące stopniowo giną a ich miejsce zajmują
młode, zatem stan liczebny rodziny nie ulega większym zmianom. Odmładzanie się składu
rodziny uwarunkowane jest:
- zasobnością gniazda w pokarm, zwłaszcza pyłkowy gwarantujący rozwój i funkcjonowanie
gruczołów gardzielowych karmicielek młodych larw,
- dopływem wody koniecznej do sporządzania papki miodowo-pyłkowej podawanej starszym
larwom,
- odpowiednią wielkością gniazda, tak dostosowaną do siły rodziny by pszczoły mogły ogrzać
wychowywany czerw.
W tym okresie liczebność rodziny pszczelej tylko nieznacznie się zmniejsza. Wprawdzie
z każdym dniem przybywa coraz większa ilość młodych pszczół, równocześnie jednak stare
pszczoły, które zimowały wymierają. Im szybciej dokona się ta wymiana tym szybciej
rodziny pszczele osiągają dojrzałość biologiczną, która ma wpływ na zbiór miodu.
Okres wzrastania siły i rójka
Pod wpływem wydłużania się dnia i dopływu pokarmu do gniazda intensywność czerwienia
matki wzrasta, z czasem przybywa pszczół w rodzinie. Na przełomie maja i czerwca rodziny
osiągają dojrzałość biologiczną, wykazując pęd do rójki to jest naturalnego sposobu
rozmnażania się pszczół. Rójka jest następstwem:
- nadmiaru mleczka pszczelego w rodzinie spowodowanego nadwyżką karmicielek w stosunku
do liczby młodych larw,
- pojawienia się w rodzinie trutówek anatomicznych czyli młodych pszczół, u których pod
wpływem obfitego odżywiania się mleczkiem pszczelim nastąpił częściowy rozwój jajników.
Ich bezczynne przesiadywanie na plastrach utrudnia wentylację, w gniez
dzie wzrasta stężenie
CO2, oddziaływujące ujemnie na aktywność pszczół,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
- zakłócenia przepływu substancji matecznej w rodzinie wywołanego zbyt dużą liczbą pszczół
w rodzinie, bezczynnością trutówek, bądz
jej niedoborem z uwagi na stary wiek matki,
- ciasnoty w gniez
dzie zwłaszcza w okresach upałów, stanowiąc obronę rodziny przed
przegrzaniem czerwiu,
- niekorzystnego układu warunków przyrodniczo - pożytkowych, np. lata o dobrym pożytku
rozwojowym po którym występuje słaby wziątek czy też w czasie głównego pożytku panują
warunki niesprzyjające nektarowaniu roślin,
- zbyt dużego zagęszczenia rodzin na danym obszarze,
- uwarunkowań genetycznych, np. pszczoła kraińska odznacza się większą rojliwością
w porównaniu z pszczołą kaukaską.
Pierwszymi objawami świadczącymi o wchodzeniu rodziny w nastrój rojowy jest
przystąpienie pszczół do budowy komórek trutowych i wychowywania trutni.
Za początek rójki przyjmuje się pojawienie w rodzinie miseczek matecznikowych. Pszczoły
zmuszają matkę do ich zaczerwienia po czym poddają ją  kuracji odchudzającej i swoistego
rodzaju treningowi w celu przygotowania jej do lotu rojowego (przerwanie karmienia matki
mleczkiem powoduje zmniejszenie jajników i przerwanie ich funkcjonowania, co wpływa na
zmniejszenie masy ciała matki i przystosowanie jej do lotu).
Na siedem dni przed wygryzieniem się młodej matki czyli po zasklepieniu jej
matecznika, macierzak opuszcza pierwszy rój zwany pierwakiem. W skład jego wchodzą
młode pszczoły między innymi trutówki anatomiczne oraz stara matka, która wylatuje gdy
gniazdo opuszcza największa liczba pszczół. Zanim rodzina wyda rój, grupa pszczół zwanych
wywiadowczyniami poszukuje w terenie miejsc nadających się do założenia nowego gniazda.
O lokalizacji tych miejsc powiadamiają pszczoły w gniez
dzie tańcami wywijanymi, które
wykonują przez kilka godzin a nawet parę dni. Tuż przed wyjściem roju wywiadowczynie
tańczą taniec furkoczący. Kierując się do wylotka poruszają intensywnie skrzydełkami które
wydają charakterystyczny furkot. Tańczą go do czasu opuszczenia macierzaka przez rój.
Ponownie wykonują taniec furkoczący po przybyciu do nowej siedziby.
W macierzaku, pierwsza wygryziona matka dąży do zgryzienia pozostałych
mateczników. Jeżeli rodzina jest w silnym nastroju rojowym i są dobre warunki pogodowe,
pszczoły nie dopuszczają do zniszczenia pozostałych mateczników, wówczas około 9 dnia po
wyjściu pierwaka macierzak opuszcza drugi rój (drużak), po 3 dniach trzeci (trzeciak)
a w następnych dniach 4 (czwartak) i 5 (piątak).
Przeważnie rodziny roją się między godziną 9 a 13 z tym, że roje z matkami
unasiennionymi wychodzą w godzinach przedpołudniowych, zaś z nieunasienionymi około
południa. W skład rojów z matkami nieunasienionymi (których może być kilka w roju) a więc
drużaków i następnych wchodzą również trutnie.
Okres pożytku głównego.
Jest to czas kwitnienia najważniejszych roślin miododajnych. W przeciętnych warunkach
pożytkowych Polski rozpoczyna się 15 25 czerwca a kończy 10 15 lipca. Na obszarach
zasobnych w póz
niejsze atrakcyjne pożytki początek pożytku głównego poprzedza zwykle
okres rójek.
Dobra matka tak czerwi, aby na czas głównego pożytku była w gniez
dzie największa
ilość zbieraczek. Ilość zbieraczek w stosunku do innych pszczół w rodzinie powinna być jak
największa (około 60%), gdyż one decydują o zbiorze miodu. O obfitości zbioru miodu
decyduje ilość zbieraczek i przewaga czerwiu krytego w czasie pożytku i ich przewaga nad
pszczołami nielotnymi (ulowymi) i czerwiem otwartym.
Pszczoły zbieraczki do pracy w polu wzywane są przez pszczoły zwiadowczynie tańcami
werbunkowymi, wykonywanymi w gniez
dzie po znalezieniu pożytku. Pszczoła
zwiadowczyni, która natrafiła na obfite z
ródło nektaru lub pyłku, po powrocie do ula
informuje o tym w specjalne sposoby pszczoły znajdujące się w ulu. We wszystkich
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
wypadkach informacje o tym, na jaką roślinę należy lecieć, uzyskują zwerbowane pszczoły
przez obwąchiwanie tancerki, której włochate ciało jest przesiąknięte aromatem kwiatów, na
jakich przebywała przed chwilą. Jeśli chodzi o werbowanie pszczół do zbioru nektaru,
większe jeszcze znaczenie ma to, że przed rozpoczęciem tańca pszczoła rozdaje otaczającym
ją pszczołom przyniesiony z pola nektar.
Jeżeli z
ródło pożytku leży w bezpośredniej bliskości ula, pszczoła werbowniczka
wykonuje tak zwany taniec  okręcany" (rys.13a). Biegnie ona po niedużej przestrzeni plastra,
naokoło jednej komórki, zataczając krąg albo dwa w prawo lub lewo; w pewnym momencie
obraca się i biegnie w przeciwnym kierunku. Cechą charakterystyczną tego tańca jest to, iż
pszczoła zatacza przynajmniej jedno zamknięte koło. Taniec ten powiadamia pszczoły, że
z
ródło pożytku znajduje się w odległości nie większej niż 20 30m od ula. Taniec okręcany
nie informuje o tym, w jakim kierunku należy szukać pożytku. Jeżeli pożytek leży nieco
dalej, zachowanie się pszczoły jest inne, taniec przybiera charakter sierpowatego. Brak jest w
nim elementu koła, a przebiegany przez pszczołę tor ma kształt wygiętej ósemki. Oś ósemki
wskazuje kierunek, w którym zwerbowane pszczoły mają szukać z
ródła pożytku.
aaa a b
Rys. 13. Tańce pszczół: a) okrężny, b) wywijany [wg Frisch]
W przypadku gdy odległość od ula do roślin pożytkowych przekracza 50 m,
werbowniczka przebiegając po torach wewnętrznych wykonuje charakterystyczne ruchy
(wywijanie) odwłokiem (rys.13 b). W miarę zwiększania się odległości częstotliwość ruchów
odwłoka wzrasta, a jednocześnie wewnętrzne ramiona pętli ósemkowatego toru coraz bardziej
zbliżają się do siebie. Jeżeli odległość między ulem a z
ródłem pożytku wynosi około 100m
i więcej, to ramiona pętli ósemkowatego toru pokrywają się zupełnie. Taniec taki określa się
jako taniec  wywijany". Werbowniczka biegając po plastrze zatacza półkole w jedną stronę,
następnie po linii prostej wraca do punktu wyjścia, wywijając przy tym odwłokiem, wykonuje
półkole w przeciwną stronę, znów przebiega tor prosty itd. Tempo tańca informuje
o odległości, w jakiej znajduje się z
ródło pożytku. Tak np. gdy znajduje się ono w odległości
około 100 m, tancerka przebiega po prostej potrząsając odwłokiem około 10 razy w ciągu 15
sekund. Przy odległości około 3 km powtarza ten bieg tylko 2 razy w ciągu 15 sekund. Kąt
między osią tańca a pionem odpowiada kątowi między linią kierunku lotu na pożytek a linią
przeprowadzoną od ula do położenia słońca. Światło odbijające się od bezchmurnego nieba
jest spolaryzowane, a oko złożone pszczoły ma zdolność rozróżniania stopnia spolaryzowania
światła. Toteż jeżeli część nieba jest wolna od chmur, informacja co do kierunku lotu nie traci
swego znaczenia nawet wówczas, gdy słońce jest przysłonięte chmurami.
Czas pożytku głównego odznacza się intensywną pracą pszczół, budują plastry, znoszą
nektar i pyłek. Dążą do zgromadzenia jak największych ilości pokarmu, zwłaszcza miodu.
Rodziny dziko żyjące zbierają go z przeznaczeniem na zimowe zapasy a zatem w naturalnych
warunkach jest to czas przygotowania się pszczół do nadchodzącej zimy. Nastawienie rodzin
na gromadzenie pożywienia prowadzi do ograniczenia matki w czerwieniu, ponieważ
większość plastrów pszczoły zalewają nakropem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Okres zmniejszania się siły i odnawiania składu rodziny
Po pożytku głównym następuje spadek siły rodziny, bowiem wytężona praca pszczół
w czasie jego trwania wpływa na skracanie długości życia pokolenia uczestniczącego
w zbiorach miodu, zaś młodych pszczół przybywa niewiele z uwagi na ograniczone
czerwienie matki w poprzednim okresie. W rodzinie ubywa również trutni, które po ustaniu
obfitego wziątku są stopniowo wypędzane przez pszczoły z gniazda. W tym okresie pszczoły
strażniczki wykonują taniec alarmowy. Taniec ten mobilizuje inne pszczoły do pilnowania
wylotu lub atakowania wroga. Tańcząca pszczoła strażniczka biega szybko po plastrze,
potrącając napotkane pszczoły głową i czułkami. W tańcu tym poruszają się na plastrach po
torach zygzakowatych, wężowatych lub spiralnych.
Pojawienie się w tym czasie choćby niewielkiego pożytku pobudza matkę do
intensywniejszego składania jaj, pszczoły z nich wygryzające się zajmą miejsce tych, które
uczestniczyły w zbiorach miodu. Znaczny ich procent zwłaszcza z jaj złożonych w okresie od
połowy lipca do końca sierpnia wejdzie w skład zimującej rodziny. Pszczoły te spożywają
znaczne ilości pierzgi, jednak ich gruczoły gardzielowe ani woskowe nie podejmują funkcji
wydzielniczych, niewykorzystane substancje odżywcze gromadzą w ciałach tłuszczowych.
Małe zaangażowanie do prac w gniez
dzie jak i poza nim czyni je pokoleniem
długowiecznym, żyjącym aż do wiosny przyszłego sezonu.
Długowieczność pszczół w dużym stopniu uzależniona jest od ich zaangażowania w procesie
karmienia larw. Im mniejsza liczba larw przypada na jedną pszczołę tym okres życia wydłuża
się.
Zapewnienie rodzinom w okresie odmładzania się jej składu umiarkowanego wziątku
nektarowego i pyłkowego wzmaga czerwienie matki a w konsekwencji gwarantuje dużą siłę
i prawidłowy skład zimującej rodzinie.
Okres przygotowania i przebieg zimowli.
Przed nastaniem jesiennych chłodów, pszczoły uszczelniają gniazdo kitem. Na początku
września matka z reguły przerywa czerwienie, z chwilą wygryzienia się ostatnich młodych pszczół
temperatura w gniez
dzie obniża się do około 20�C. Loty pszczół stopniowo ustają, jedynie
w ciepłe, słoneczne dni wylatują by wydalić kał.
Po dokonaniu ostatniego oblotu jesiennego nastaje okres spoczynku zimowego pszczół.
Utrzymujący się stopniowy spadek temperatury na zewnątrz gniazda wywołuje skupianie się
pszczół, przy temperaturze 6 8�C zawiązują kłąb zimowy. Ma on kształt nieregularnie kulisty
i z reguły usytuowany jest w dolnej części gniazda na przeciw wylotu (rys. 14).
Rys. 14. Ułożenie kłębu zimowego [wg. Ostrowska]
Nie stanowi on jednolitej masy, poprzecinany jest plastrami. Ponieważ dolne partie plastrów
przy wylotku są puste, bez pokarmu, pszczoły w części kłębu uformowanej na nich skupiają się
w uliczkach jak również wchodzą do pustych komórek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
W górnej części kłębu położonej na wypełnionych zapasami plastrach gromadzą się
w uliczkach. Wewnątrz kłębu w jego centrum przebywa matka z najmłodszymi pszczołami
obsiadającymi stosunkowo luz
no plastry, panuje tu najwyższa temperatura, w bezczerwiowym
kłębie rzędu 20 30�C, zaś w wychowującym czerw wzrasta do 29 36�C. Powierzchnię kłębu -
jego otoczkę grubości od 2,5 do 7,0 cm tworzą najstarsze silnie stłoczone pszczoły. Utrzymują
one temperaturę w otoczce na poziomie 10 15�C. Jeżeli na powierzchni kłębu ciepłota pszczół
obniża się do około 10�C przechodzą one do środka a ich miejsce zajmują inne. Między
centrum a otoczką kłębu przebywa najwięcej pszczół, w przestrzeni tej temperatura oscyluje w
granicach od 20 do 25�C. Układ temperatury w kłębie uzależniony jest od warunków
termicznych panujących na zewnątrz gniazda (ryc. 15).
Rys. 15. Układ temperatur wewnątrz ula i w kłębie pszczół zimujących przy
różnych temperaturach zewnętrznych powietrza [wg A. Bildela]
Silna koncentracja pszczół w kłębie utrudnia wymianę powietrza co prowadzi do wzrostu
stężenia CO2 do 4 5% kosztem tlenu, którego zawartość obniża się do 17-18%. Podniesiony
poziom CO2 przyczynia się do ograniczenia aktywności życiowej pszczół. Zapotrzebowanie na
pokarm w rodzinie spada do minimum, koniecznego do wytworzenia odpowiedniej ilości energii
cieplnej. Jak podaje literatura w miarę zużywania się zapasów kłąb przesuwa się stopniowo do
góry a następnie ku tyłowi gniazda. Korzystając z korzystnych zmian temperatury otoczenia
poszerza swoje pierwotne terytorium w proporcjach odpowiadających zmianom temperatury
otoczenia. Ważne jest zatem odpowiednie rozmieszczenie pokarmu na plastrach (rys. 16, 17).
Rys. 16. Prawidłowy układ zapasów w gniez
dzie o zabudowie ciepłej [wg M. Janiszewski]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Rys. 17. Prawidłowy układ zapasów w gniez
dzie o zabudowie zimnej [wg M. Janiszewski]
Przedzielenie zapasów pustymi plastrami może doprowadzić do podziału kłębu jak również
spowodować osypywanie się pszczół z głodu zwłaszcza w okresach silnych mrozów.
Zimujące pszczoły nie wydalają kału. Gromadzi się on w jelicie prostym, które dzięki
znacznej rozciągliwości może pomieścić do 40mg kału.
Powiększanie się mas kałowych w jelitach pod koniec zimowli przyczynia się do wzrostu
temperatury w centrum kłębu do trzydziestu paru stopni.
Wysoka temperatura, wydłużanie się dnia i podawanie matce mleczka pobudza ją do
wznowienia składania jaj. Początkowo czerwi bardzo ostrożnie, składa jaja na niewielkiej
powierzchni (1 2dm2), po czym odczekuje do czasu wygryzienia się młodych pszczół i zaczerwia
nową powierzchnię.
Zapewnienie odpowiedniej temperatury i żywienie larw znacznie zwiększa zużycie pokarmu
w rodzinie. Odsklepiony miód wchłania parę wodną wydzielaną przez organizmy pszczół a tym
samym nadaje się do sporządzania papki miodowo - pyłkowej dla larw.
Z chwilą dokonania pierwszego oblotu wiosennego kończy się okres zimowli pszczół.
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie okresy można wyróżnić w życiu rodziny pszczelej?
2. Od czego zależy odmładzanie się składu rodziny pszczelej?
3. Jakie znasz rodzaje tańców i kiedy one są wykonywane.
4. Jakie czynniki sprzyjają powstawaniu nastroju rojowego w rodzinie pszczelej?
5. W którym momencie rodzina pszczela wydaje pierwszy rój?
6. Jaka jest struktura rodziny pszczelej w okresie pożytku?
7. Jakie warunki decydują o dobrej zimowli rodzin pszczelich?
8. Jakie warstwy wyróżniamy w kłębie zimującej rodziny i w której przebywa matka
pszczela?
9. Dlaczego w okresie zimy pszczoły przejawiają małą aktywność życiową?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Szkicowanie tańców wykonywanych przez pszczoły.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) sporządzić syrop z 0,5 kg cukru i 1l wody,
2) ustawić przed ulikiem obserwacyjnym w odległości 10 metrów talerz z syropem,
3) oznakować pszczołę pobierającą syrop markerem,
4) obserwować mostek wylotowy ulika obserwacyjnego do momentu pojawienia się
pierwszej oznaczonej pszczoły,
5) śledzić drogę oznaczonej pszczoły na plaster,
6) obserwować zachowanie oznaczonej pszczoły na plastrze oraz pszczoły w jej
sąsiedztwie,
7) narysować poruszanie się oznaczonej pszczoły względem komórek,
8) ustawić za ulikiem obserwacyjnym w odległości 200 metrów talerz z syropem,
9) oznakować pszczołę pobierającą syrop białym markerem,
10) obserwować mostek wylotowy ulika obserwacyjnego do momentu pojawienia się
pierwszej oznaczonej pszczoły,
11) śledzić drogę oznaczonej pszczoły na plaster,
12) obserwować zachowanie oznaczonej pszczoły na plastrze oraz pszczoły w jej
sąsiedztwie,
13) narysować poruszanie się oznaczonej pszczoły względem komórek i zachowanie się
pszczół w sąsiedztwie,
14) objaśnić rysunek.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- produkty do sporządzenia syropu (0,5kg cukru i 1l wody),
- ulik obserwacyjny z rodziną pszczelą na pasieczysku,
- talerzyk deserowy,
- biały marker (bezwonny),
- czerwony marker (bezwonny).
Ćwiczenie 2
Określanie ilości czerwia i jego wpływu na zbiór miodu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wybrać na podstawie książki pasiecznej rodzinę słabą i silną,
2) rozpalić podkurzacz i wprowadzić przez wylot 4 kłęby dymu,
3) wyjąć kolejno z gniazd wybranych rodzin pszczelich plastry z czerwiem krytym,
4) dokonać pomiarów powierzchni czerwiu w tych rodzinach,
5) zanotować zdobyte informacje,
6) przeprowadzić ważenie wybranych rodzin po10 dniach przez 5 dni,
7) notować wziątek rodziny pszczelej,
8) przedstawić spostrzeżenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Wyposażenie stanowiska pracy:
 rodziny pszczele silna i słaba,
 rodzina bezmateczna i z matką,
 książka pasieczna,
 dłuto pasieczne,
 podkurzacz,
 strój pasieczny,
 szczoteczka.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać miejsce zakładania mateczników rojowych na plastrze?
�� ��
2) zdefiniować pojęcia nastroju rojowego i rójki?
�� ��
3) określić ilość zakładanych mateczników ratunkowych?
�� ��
4) rozpoznać objawy pobielania plastrów?
�� ��
5) scharakteryzować taniec werbunkowy?
�� ��
6) rozpoznać taniec wywijany, okrężny i sierpowaty?
�� ��
7) wskazać na plastrze linię ul  słońce?
�� ��
8) określić obecność matki pszczelej w rodzinie pszczelej?
�� ��
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
 5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Wybierz cechę, która nie jest właściwa dla gatunków rodzaju Apis
a) budowa jednoplastrowych gniazd.
b) polimorfizm i polietyzm wiekowy.
c) budowa poziomych plastrów.
d) życie w zorganizowanych społeczeństwach.
2. Charakterystyczne dla gatunku Apis cerana jest to, że
a) komórki czerwiu trutowego są niecałkowicie zasklepione.
b) zasklep na komórkach jest całkowity.
c) budowane są pojedyncze plastry.
d) budowane są poziome plastry.
3. Pszczoły tej rasy w okresie póz
nego lata wychowują dużo czerwiu i są bardzo złośliwe.
Opis ten dotyczy rasy
a) włoskiej.
b) kraińskiej.
c) kaukaskiej.
d) środkowoeuropejskiej.
4. Cechą charakterystyczną pszczoły kaukaskiej jest
a) miód zasklepiają na  biało .
b) miód zasklepiaja na  mokro .
c) przechodzą chętnie do nadstawek.
d) są bardzo rojliwe.
5. Na rysunku przedstawiono gniazdo pszczoły
a) miodnej.
b) wschodniej.
c) olbrzymiej.
d) karłowatej.
6. Czerwiem określamy
a) wszystkie stadia rozwoju pszczół, łącznie z jajami.
b) wszystkie stadia rozwoju pszczół bez jaj.
c) niezasklepione stadia rozwojowe pszczół.
d) zasklepione stadia rozwojowe pszczół.
7. Nowa matka nie pojawi się gdy
a) pszczoły chcą się roić
b) zginie stara matka.
c) pszczoły chcą wymienić matkę.
d) strutnieje stara matka.
8. Czerw pszczeli zwarty i równomiernie koliście rozłożony na plastrze jest dowodem, że
w rodzinie
a) znajduje się trutowa matka.
b) znajduje się ułomna matka pszczela.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
c) znajdują się trutówki anatomiczne.
d) znajduje się normalna, zdrowa matka.
9. W stanie osierocenia rodziny pszczelej pojawią się
a) trutówki fizjologiczne.
b) matka trutowa.
c) matka ratunkowa.
d) matka z cichej wymiany.
10. Z wiekiem ilość substancji matecznej wzrasta, a u matki powyżej 3 lat ilość jej maleje do
a) 88%.
b) 75%.
c) 65%.
d) 55%.
11. Gruczoły kieszonkowe występują u
a) robotnic i trutówek.
b) matek i trutówek.
c) robotnic i matek.
d) trutni i matek.
12. Gruczoły woskowe umieszczone są na sternitach od czwartego do siódmego włącznie.
Jeden ze sternitów oznaczono literką
a) D.
A
b) C.
c) B.
D
d) A.
C
B
13. W Polsce przyjęta jest metoda oznaczania indeksu kubitalnego wg Ałpatowa, która
a) przyjmuje procentowy stosunek długości odcinka krótszego do dłuższego.
b) przyjmuje procentowy stosunek długości odcinka dłuższego do krótszego.
c) stosunek liczbowy odcinka dłuższego do krótszego.
d) stosunek liczbowy odcinka krótszego do dłuższego.
14. Rysunek przedstawia pierwszy człon stopy na którym cyfrą a oznaczono
a) ostrogi. b
b) koszyczek.
c) grzebyczek. a
d) szczoteczkę. c
d
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
15. Matka oznaczona literą b zajmuje się
a) sprawdzeniem komórki.
b) szlifowaniem komórki.
c) pobieraniem miódu.
d) składaniem jaja.
16. Wosku nie mogą wydzielać pszczoły
a) wchodzące w skład kłębu zimowego.
b) które wytwarzały wosk, a następnie zaprzestały.
c) w wieku między 12 a 18 dniem życia robotnicy.
d) w wieku ponad 18 dni.
17. Pień z którego wyszedł rój, nazywa się
a) pierwakiem.
b) macierzakiem.
c) drużakiem.
d) pierwakiem śpiewakiem.
18. Do przenoszenia i magazynowania płynnych pokarmów przez pszczołę służy
a) gardziel.
b) wole.
c) przedżołądek.
d) przełyk.
19. Schemat przedstawia ułożenie narządów wewnętrznych robotnicy pszczoły miodnej.
Liczbą 2 oznaczono
a) wole.
b) serce.
c) aortę.
d) przełyk.
20. Charakterystycznym objawem okresu bezpożytkowego jest
a) rabunek.
b) przegra.
c) rójka.
d) budowa plastrów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...............................................................................
Identyfikowanie stanów biologicznych rodziny pszczelej
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedzi Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
6. LITERATURA
1. Bornus L.: ABC mistrza ogrodnika  pszczelarstwo. Wyd. Spółdz., Warszawa 1982
2. Gałuszka H.: Podstawy pszczelnictwa. Skrypt dla szkół wyższych, Kraków 1983
3. Lipiński Z.: Istota oraz mechanizm porzucania gniazd przez roje pszczół miodnych.
Blenam, Olsztyn 2002
4. Muszyńska J.: Zimowanie pszczół. PWRiL, Warszawa 1989
5. Prabucki J.(red): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
6. Skowronek W.: Pszczelnictwo, Puławy 2001
Czasopisma:
 Pszczelarstwo
 Pszczelarz Polski
 Pasieka
 Przegląd Pszczelarski
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46