ARCH. MED. S
D. KRYM., 2009, LIX, 243-247 PRACE KAZUISTYCZNE
Andrzej Ossowski, Jarosław Piątek, Piotr Brzeziński, Grażyna Zielińska,
Mirosław Parafiniuk
Identyfikacja stanowiska szkieletowego
z okresu II wojny światowej*
Identification of the site of skeletal remains from World War II
Z Zakładu Medycyny Sądowej Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie
Kierownik: dr hab. n. med. M. Parafiniuk
Celem niniejszej pracy było przedstawienie wy- ległych podczas działań zbrojnych. Oprócz
pracowanego modelu postępowania w przypadku
rannych, z pierwszej linii zaczęto ewakuować
ujawnienia stanowiska grobowego z okresu II wojny
także poległych tak szybko, jak to było moż-
światowej oraz możliwości identyfikacji osobniczej.
liwe starając się wszystkich identyfikować
W wielu podobnych przypadkach zastosowanie iden- na bieżąco, co miało olbrzymie znaczenie
tyfikacyjnych metod genetycznych jest niemożliwe ze
psychologiczne dla walczących żołnierzy, jak
względu na brak materiału porównawczego. Ukazany
też reszty społeczeństwa nie popierającego
tryb postępowania okazał się skuteczny mimo ponad
w większości wypadków konfliktu zbrojnego.
60 lat jakie minęły od chwili śmierci.
budowano i buduje się mit bohatera i państwa,
które nie pozostawia swoich poległych na polu
The objective of the present article is to show the
bitwy. Pomimo, że ostatnia wojna przetoczyła
model of processing in case of discovering a WW
się przez obszar Pomorza Zachodniego ponad
II grave with skeletal remains and to discuss the
60 lat temu, to jednak dalej istnieje problem za-
possibilities of personal identification of the victims. In
ginionych i poległych podczas tamtych działań
many similar cases, it is impossible to employ genetic
zbrojnych. badania terenowe wykonane przez
methods because of lack of samples for comparison.
nasz zespół ukazują, że prace poszukiwawczo-
The shown procedure proved to be efficient in spite -ekshumacyjne żołnierzy polskich i radzieckich
of the fact that more than 60 years passed since the
prowadzone w latach 40 i 50 ubiegłego wieku
date of death.
nie objęły wszystkich mogił. A strona niemiecka
mogła rozpocząć te prace dopiero po roku 1990.
Słowa kluczowe: identyfikacja osobnicza,
Z tych powodów skala problemu na Pomorzu
antropologia, badania historyczne,
Zachodnim jest olbrzymia. Zintensyfikowanie
Key words: personal identification, anthropol- prac budowlanych i drogowych spowodowało
ogy, historical research
lawinowy wzrost ujawnień pochówków z okresu
II wojny światowej. W samym rejonie Szczecina
WST
P
rocznie znajdowane są szczątki kilkudziesięciu
osób, które zginęły podczas ostatniej wojny.
Identyfikacja ofiar konfliktów zbrojnych ma
Wzrasta też świadomość społeczna, coraz wię-
olbrzymie znaczenie zarówno dla rodzin ofiar,
cej takich przypadków jest zgłaszanych a polegli
jak i dla ogółu społeczeństwa. Wraz z rozwojem
trafiają na cmentarze wojenne. W niniejszym
cywilizacyjnym coraz większą uwagę zaczęto
doniesieniu przedstawiamy wypracowany przez
zwracać na losy pojedynczej osoby, próbując
nas tryb postępowania w takich przypadkach,
w różny sposób identyfikować żołnierzy po- od ekshumacji aż do identyfikacji personalnej.
* Autorzy pracy dedykują ją Prof. dr hab. med. Jerzemu Janicy.
244 Andrzej Ossowski Nr 3
CEL Ciała były ułożone w pozycji wyprostowanej
na wznak z rękami złożonymi na miednicy. Jama
Celem pracy jest przedstawienie wypraco- grobowa nr 1 miała wymiary 3x2 m z dnem pła-
wanego przez nasz zespół trybu postępowania skim o głębokości 1,2 m; dwa ciała były ułożone
identyfikacyjnego, w przypadku ujawnienia w odległości 50 cm od siebie. Jama grobowa nr
pochówków z okresu II wojny światowej, od 2, zlokalizowana była w odległości 1 m od jamy
ekshumacji przeprowadzonej przez Zespół aż grobowej nr 1, miała wymiary 2x1 m z dnem
do identyfikacji personalnej. płaskim o głębokości 1,2 m i znajdowały się
w niej pojedyncze zwłoki. Szczątki pogrzebano
MATERIAł I METODY bez trumien, owijając jedynie płachtami namio-
towymi (Zeltbahn 31), o czym świadczą guziki
badaniom poddano stanowisko grobo- i kółka cynkowe [3] znajdowane przy szkieletach
we ujawnione w lesie nadmorskim w rejonie na całej ich długości.
miejscowości łukęcin w województwie za-
chodniopomorskim. Dotyczą one stanowiska Szkielet nr 1
szkieletowego z okresu II wojny światowej, Jest to szkielet mężczyzny w wieku około 25
w którym ujawniono szczątki trzech mężczyzn. lat, przy szczątkach kostnych odkryto skórzany
Odnalezione przedmioty kultury materialnej pas główny z szelkami bojowymi podtrzymują-
poddano badaniom historycznym. Wiek okre- cymi ekwipunek i założonymi na nim dwiema
ślono na podstawie oceny zrastania szwów ładownicami (Patronentasche 11) i bagnetem
czaszkowych, analizy starcia zębów metodą w pochwie z żabką (Seitengewehr S 84/98) [4].
Gierasimova, analizy spojenia łonowego metodą W ładownicach znajdowała się amunicja pro-
Todda i Vandervela [1, 2]. badań historycznych dukcji czeskiej do karabinu Mauser o kalibrze
dokonano przy współpracy z Deutsche Rotes 7,92 mm. brakowało klamry od pasa głównego.
Kreuz z Kassel (DRK), Deutsche Dienststelle Koszula wojskowa szara zapinana na cynkowe
(Wehrmachtsauskunftstelle f�r Kriegerverluste guziki (czterodziurkowe), spodnie standardowe
und Kriegsgefangene) WASt z berlina, Volks- wojskowe, ujawniono również dwa rodzaje gu-
bund Deutsche Kriegsgr�berf�rsorge (VDK) zików mundurowych: jedne w kolorze szarozie-
z Kassel i Fundacją  Pamięć z Warszawy. lonym od kurtki mundurowej oraz drugie białe
wzmacniane od kurtki zimowej pikowanej [3].
bADANIA W okolicy klatki piersiowej odkryto przedmioty
osobiste: talerz emaliowany, widelec, łyżkę,
badane stanowisko grobowe znajdowało się standardowy niezbędnik wojskowy, lusterko,
w miejscowości łukęcin (woj. zachodniopomor- dwa grzebienie, pędzel i maszynkę do golenia,
skie) w odległości 25 metrów od skarpy wydmy harmonijkę ustną, latarkę i portfel z cynkowymi
i zorientowane na osi północ-południe z głowami monetami. Ilość rzeczy osobistych sugeruje, że
skierowanymi ku północy. poległy został pochowany wraz z plecakiem. Na
czaszce spoczywały okulary w kościanej opra-
Ryc. 1. Polegli żołnierze oznaczeni numerami 1 i 2 wie. Na stopach znajdowały się standardowe
od lewej strony. niemieckie skórzane, sznurowane trzewiki woj-
Fig. 1. Fallen soldiers marked with numbers 1 and 2 skowe. W okolicach lewego przedramienia ujaw-
from the left side. niono połówkę znaku tożsamości wykonanego
ze stali. W okolicy lewego nadgarstka znajdo-
wała się tabliczka mosiężna z graweracją. Znak
tożsamości wykonany ze stali uległ całkowitej
korozji i nie udało się go odczytać, natomiast
z mosiężnej tabliczki po oczyszczeniu odczyta-
no, awers: R. FOUCAULT  rewers: 41, AV. LE
VERSAILLES PLESSIS RObINSON. W obrębie
szkieletu podczas eksploracji ujawniono liczne
drobne odłamki 2-5 mm zlokalizowane w ten
sposób, że były powbijane w poszczególne
partie szkieletu w szczególności w obrębie kości
długich a w mniejszym stopniu w pozostałych
częściach szkieletu. Oznacza to, że siła przebi-
Nr 3 STANOWISKO SZKIELETOWE Z OKRESU II WOJNY śWIATOWEJ 245
jająca była wystarczająca do pokonania oporu szeniach ujawniono pewną ilość destruktów
części miękkich ciała. Należy zatem przyjąć, iż amunicji pistoletowej Parabellum kalibru 9 mm.
tak duża liczba odłamków, działająca na dużej Przy szkielecie ujawniono ponadto przedmioty
powierzchni ciała, musiała spowodować uszko- osobiste: na palcach złoty sygnet próby 585
dzenia ważnych dla życia narządów w szczegól- z czarnym oczkiem oraz złotą obrączkę ślubną
ności w obrębie klatki piersiowej i brzucha. próby 333, skórzany pasek od spodni, grze-
bień, rękawice skórzane, aparat fotograficzny,
Szkielet nr 2 maszynkę do golenia, żyletki zapasowe, szelki
Jest to szkielet mężczyzny w wieku 18-23 lata, do spodni, drobne monety niemieckie. W okoli-
przy szczątkach kostnych odkryto dwa rodzaje cach klatki piersiowej ujawniono połówkę znaku
guzików mundurowych: metalowe w kolorze tożsamości wykonanego z cynku. Znak tożsa-
szarozielonym oraz ceramiczne koloru szaro- mości po oczyszczeniu odczytano:
niebieskiego co wskazuje na to, że żołnierz był  Kfz. 4./s. Ers. Abt. mot.
ubrany w standardową kurtkę mundurową oraz A. R. 54
kurtkę polową maskującą Luftwaffe dla wojsk 147
walczących na ziemi [4]. Ponadto stwierdzono bLUTGR. 0
koszulę wojskową szarą zapinaną na cynkowe (Kraftfahrzeug 4 Schwere Ersatz Abteilung
guziki (czterodziurkowe) oraz spodnie standar- Motorisiert Artillerie Regiment 54)
dowe wojskowe. W okolicy głowy odkryto dużą 4 kompania samochodowa zapasowego
ilość zatrzasków metalowych z płachty przeciw zmotoryzowanego dywizjonu ciężkiej artylerii
iperytowej (Gasplane). Na stopach znajdowały 54 pułku artylerii, numer indywidualny 147,
się standardowe niemieckie skórzane, sznu- grupa krwi 0 [5]
rowane trzewiki wojskowe. W okolicach klatki W obrębie czaszki stwierdzono rozległe zła-
piersiowej ujawniono połówkę znaku tożsa- mania po stronie prawej obejmujące łuskę kości
mości wykonanego z cynku. Znak tożsamości czołowej powyżej oczodołu prawego, przecho-
po oczyszczeniu odczytano: dząc dalej ku tyłowi w obręb kości ciemieniowej
 Schw. Flak Ers. Abt. 37 prawej i skroniowej prawej tworząc duże odłamy
901 kostne. bardziej przyśrodkowo, na granicy łuski
A kości czołowej i ciemieniowej, prawdopodobnie
(Schwere Flak Ersatz Abteilung 37) otwór wlotowy o kształcie przypominającym
37 zapasowy dywizjon ciężkiej artylerii trójkąt z pęknięciami komunikującymi się z opi-
przeciwlotniczej, numer indywidualny 901, sanymi wyżej pęknięciami. Opisane obrażenia
grupa krwi A [5] powstały wskutek urazu zadanego najprawdo-
W obrębie badanego szkieletu stwierdzono podobniej odłamkiem posiadającym bardzo
obecność uszkodzenia kości czaszki. Za łuską dużą energię kinetyczną, spowodowało to
kości skroniowej w rzucie szwu strzałkowego rozległe opisane powyżej złamania a co za tym
w tym miejscu pęknięcia odchodzą na boki, do- idzie rozległe uszkodzenia ośrodkowego układu
datkowo stwierdzono uniesienie pokrywy kości nerwowego.
ciemieniowych od poziomu. Stwierdzone obra-
żenia należy wiązać ze skutkami urazu zadane- Ryc. 2. Poległy żołnierz oznaczony numerem 3.
go np. odłamkiem, z bardzo dużą siłą w wyniku Fig. 2. Fallen soldier marked with number 3.
czego mogło dojść do rozległego uszkodzenia
ośrodkowego układu nerwowego.
Szkielet nr 3
Jest to szkielet mężczyzny w wieku około 25
lat, przy szczątkach kostnych odkryto guziki me-
talowe szarogranatowe od kurtki mundurowej
oraz guziki ceramiczne koloru szarozielonego
od kurtki maskującej Luftwaffe dla wojsk wal-
czących na ziemi. Ponadto stwierdzono koszulę
wojskową szarą zapinaną na cynkowe guziki
(czterodziurkowe) oraz spodnie standardowe
wojskowe [3]. Poległy miał na nogach wysokie
buty skórzane produkcji niemieckiej. W kie-
246 Andrzej Ossowski Nr 3
Dane pochodzące ze znaków tożsamości w nocy z 10 na 11 marca 1945 roku. Zawinięcie
zostały przesłane do Deutsche Dienststelle w płachty namiotowe i charakter pochówku
w berlinie, gdzie nastąpiła identyfikacja pole- świadczą, że polegli zostali pochowani przez
głych żołnierzy. żołnierzy niemieckich. Na podstawie badań
zachowanych elementów wyposażenia i oporzą-
Rys historyczny dzenia stwierdzono, że są to szkielety żołnierzy
W pasie nadmorskim w marcu 1945 roku grupy niemieckich.
żołnierzy niemieckich w sposób mniej lub bardziej Szkielet nr 1 jest to szkielet mężczyzny w wie-
zorganizowany próbowały się przebijać w kierun- ku 25 lat, żołnierza niemieckiego narodowości
ku Przesmyku Dziwnowskiego. Przesmyk ten, francuskiej, nazywającego się Rene Foucault,
jest to wąski pas terenu pomiędzy Zalewem Ka- zamieszkałego w miejscowości Plessis-Robin-
mieńskim a bałtykiem. W marcu 1945 roku był on son przy ulicy Avenue Le Versailles 41. Służył
obsadzony przez jednostki z 6 Szkoły łączności on w 33 Ochotniczej Dywizji Grenadierów SS
Luftwaffe z Dziwnowa [6]. Na przesmyk nacierały  Charlemagne .
wojska radzieckie. Dnia 9 marca radziecka 171 Szkielet nr 2 jest to szkielet mężczyzny w wie-
Dywizja Strzelecka, ze składu 3 Armii Uderzenio- ku 21 lat, żołnierza niemieckiego, należącego do
wej, forsownym marszem z rejonu Reska dotarła 1 pułku podchorążych artylerii Szkoły Podcho-
do morza pomiędzy Pustkowem a Dziwnówkiem rążych Artylerii Gross-born (borne Sulinowo),
z zadaniem oczyszczenia tego rejonu z jednostek przeformowanej pod koniec stycznia 1945 w Dy-
nieprzyjaciela. Radzieckie dowództwo w wyniku wizję Piechoty  b�rwalde [6]. Zidentyfikowany
zaniedbań nie zgromadziło na czas informacji został jako Fahnenjunker-Soldat (szeregowy
o koncentracji w rejonie Pogorzelicy i Trzęsacza podchorąży) Herbert Jenke, ur. 03 maja 1924
dużych sił niemieckich z rozbitych w rejonie roku w braunau.
Połczyn-Drawsko-świdwin-łobez jednostek Szkielet nr 3 należał do mężczyzny w wieku
niemieckiej 3 Armii Pancernej [7]. Dowodzenie 25 lat, żołnierza niemieckiego należącego do
nad zgrupowaniem objął generał von Tettau. Dywizji Piechoty  b�rwalde , zidentyfikowanego
Po nawiązaniu łączności radiowej z garnizonem jako Fahnenjunker-Unteroffizier (kapral podcho-
Dziwnowa, zdecydowano o koordynacji działań rąży) Paul Rohnstock, ur. 02 sierpnia 1920 roku
celem przebicia się niemieckich zgrupowań w Jassen.
na wyspę Wolin. Przez cały dzień 10 marca toczy- Po podjęciu stanowiska, wykonaniu badań
ły się walki w rejonie Karnic i Cerkwicy. Radzieckie historycznych, opisaniu przedmiotów kultury
jednostki 207 Dywizji Strzeleckiej, mającej za materialnej i badań antropologicznych znaki toż-
zadanie opanowanie Trzęsacza, Rewala i Niecho- samości przekazano do organizacji WASt z ber-
rza, napotkały niespodziewanie silny opór i nie lina, gdzie nastąpiła identyfikacja osobnicza na
tylko nie posunęły się naprzód, ale i oddały teren podstawie znaków tożsamości ujawnionych przy
[8]. Nocą na 11 marca na rozwinięte na zachód szczątkach. Po identyfikacji dane przekazano
od Trzęsacza oddziały 171 Dywizji Strzeleckiej do Niemieckiego Czerwonego Krzyża (DRK)
wyszło uderzenie zgrupowania niemieckiego. z Kassel celem konfrontacji danych uzyskanych
W pierwszej linii szedł najmniej zdemoralizowa- z WASt z danymi DRK, aby potwierdzić identyfi-
ny i osłabiony 4 pułk podchorążych artylerii ze kację i skreślić ich z listy zaginionych. Kolejnym
szkoły w Gross-born (borne Sulinowo) majora etapem jest zgłoszenie zaistniałego zdarzenia
buchenau. Wspierały go pojedyncze ocalałe Fundacji  Pamięć z Warszawy, która jest przed-
niemieckie pojazdy pancerne ze składu Dywizji stawicielem VDK, celem przekazania szczątków
Pancernej  Holstein [6]. Krótko póz
niej na tyły stronie niemieckiej. Szczątki przekazane VDK
zaangażowanych w zaciekłe nocne walki oddzia- zostały pochowane na cmentarzu wojennym
łów radzieckich wyszło natarcie pododdziałów w miejscowości Glinna pod Szczecinem.
garnizonu Dziwnowa. 171 Dywizja Strzelecka
ponosząc duże straty pośpiesznie wycofała się WNIOSKI
na południe, oddając Radawkę i Wrzosowo [9,
10]. Korytarz został otwarty. Wypracowany przez nasz zespół tryb po-
stępowania okazał się skutecznym sposobem
WYNIKI bADAń identyfikacji ofiar II wojny światowej, a zastoso-
wane badania przedmiotów kultury materialnej
Wszyscy żołnierze zginęli prawdopodobnie ujawnionych przy szczątkach prowadzące do
przy próbie przełamania pozycji radzieckich identyfikacji stanowią często jedyną możliwą
Nr 3 STANOWISKO SZKIELETOWE Z OKRESU II WOJNY śWIATOWEJ 247
formę identyfikacji ze względu na brak materia- 4. Windrow M., Embelton G.: 1977. World
łu porównawczego do badań porównawczych War II combat Uniforms and Insignia. Warren:
polimorfizmu DNA. W niektórych przypadkach, Squadron/Signal Publications, London.
z którymi stykaliśmy się w naszej pracy zawo- 5. H�idal J.: Deutsche Erkennungsmarken.
dowej, możliwe było zastosowanie badań histo- Von den Anf�ngen bis heute., Norderstedt 2005,
rycznych, antropologicznych i genetycznych. 440-477.
Zastosowany tryb postępowania pomógł w iden- 6. Lindenblatt H.: Pommern 1945. Eines der
tyfikacji kilku tysięcy żołnierzy znalezionych na letzten Kapitel in der Geschichte vom Unter-
terenie województw zachodniopomorskiego, gang des Dritten Reiches, Wuerzburg 2004,
pomorskiego i lubuskiego. Podczas tych badań 268-273.
cały proces od ekshumacji, aż po identyfikację 7. Zawjałow A. S., Kaladin T. J.: Wostoczno-
personalną był prowadzony przez jeden zespół pomeranskaja operacija sowietskich wojsk. Fe-
ekspertów. Jest to wyjątkowo ważne ponieważ wral  mart 1945. Wojenno-istoriczeskij oczerk,
z doświadczenia naszego wynika, że najważ- Wojennoje Izdatielstwo Ministerstwa Oborony
niejszą częścią identyfikacji jest etap podjęcia Sojuza SSR, Moskwa 1960, 183-186.
szczątków z miejsca ich znalezienia. Właściwe 8. Kosiarz E.: Wyzwolenie Polski północnej
podjęcie stanowiska grobowego, opisanie go 1945, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1967,
i zabezpieczenie wszelkich elementów umoż- 170-174.
liwiających póz
niejszą identyfikację rzutuje na 9. Jadziak E.: Wyzwolenie Pomorza. Dzia-
cały proces póz
niejszej identyfikacji. łania 1 Armii WP w operacji pomorskiej Armii
Radzieckiej 6 III-7 IV 1945, Wydawnictwo MON,
Warszawa 1962, 163-165.
PIśMIENNICTWO 10. Ludowe Wojsko Polskie 1943-1945 pod
redakcją W. Jurgielewicza, Wydawnictwo MON,
1. Malinowski A., Wolański N.: 1988. Metody Warszawa 1973, 625-628.
badań w biologii człowieka. PWN, Warszawa.
2. Malinowski A., bożiłow W.: 1997. Podstawy Adres do korespondencji:
antropometrii. Metody, techniki, normy. PWN, Zakład Medycyny Sądowej PAM w Szczecinie
Warszawa. dr Andrzej Ossowski
3. Mirouze L.: 1990. World War II Uniforms al. Powstańców Wlkp.72
in Colour Photographs. Windrow&Greene Ltd., 70-111 Szczecin
London. [e-mail]