Szkoła Policji w Katowicach
Prawo cywilne cz. III
Podmioty stosunku cywilnoprawnego
 osoby fizyczne
Opracowanie:
podinsp. Piotr Górnik
podkom. Janusz Kaleta
Zakład Słu\
by Kryminalnej
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2010
S
P
A
O
A

L
O
I
C
K
J
Z
I
 2
© Wszelkie prawa zastrze\
one  Szkoła Policji w Katowicach 2010
KsiÄ…\
ki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezale\
nie od zastosowanej
techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy.
Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach
3
Spis treści
Wykaz wa\
niejszych skrótów 5
Wstęp 7
1. Pojęcie podmiotu stosunku cywilnoprawnego 9
2. Osoby fizyczne 10
2.1. Zdolność prawna osób fizycznych 10
2.2. Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych 13
2.3. Indywidualizacja osoby fizycznej 15
3. Dobra osobiste 17
Tablice 23
Literatura 31
4
5
Wykaz wa\
niejszych skrótów
art. artykuł
Dz. U. Dziennik Ustaw
k. c. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.  Kodeks cywilny
(Dz. U. Nr 16, poz. 93 z póz
n. zm.)
k. k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.  Kodeks karny
(Dz. U. Nr 89, poz. 555 z póz
n. zm.)
k.p.c ustawa z dnia 17 listopada 1964 r.  Kodeks postępowania
cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z póz
Å„. zm.)
k.r.o ustawa z dnia 25 lutego 1964 r.  Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(Dz. U. Nr 9, poz. 59 z póz
Å„. zm.)
n. następne
s. strona
6
7
Wstęp
W codziennym \
yciu spotykamy siÄ™ nieustannie z sytuacjami uregulowanymi
przez prawo cywilne. Równie\
policjanci w trakcie wykonywania codziennych
czynności słu\
bowych bardzo często spotykają się z zagadnieniami wchodzącymi
w zakres tego prawa. W związku z tym znajomość przez nich zagadnień z zakresu
prawa cywilnego pozwoli na lepsze wykonywanie przez nich czynności słu\
bowych.
Jednocześnie wiedza ta mo\
e być przez nich wykorzystywana w \
yciu codziennym.
Niniejsze opracowanie jest kontynuacjÄ… opracowania z zakresu prawa
cywilnego, w którym dotąd przedstawiono charakterystykę prawa cywilnego, jego
systematykę, zasady w nim występujące, z
ródła prawa cywilnego oraz charakterystykę
stosunku cywilnoprawnego i zdarzeń cywilnoprawnych.
Wskazanym jest zapoznanie się przez policjantów z proponowanym
opracowaniem tym bardziej, \
e w programach szkoleń na realizację tego przedmiotu
przeznaczona jest skromna liczba godzin dydaktycznych.
W pracy oparto się o stan prawny na dzień 1 grudnia 2009 r.
8
9
1. Pojęcie podmiotu stosunku cywilnoprawnego
Jednym z elementów stosunku cywilnoprawnego są jego podmioty.
Podmiotami stosunków prawa cywilnego, określonymi przez prawo cywilne, mogą
być osoby fizyczne (ludzie) i osoby prawne, tj. twory sztuczne, które prawo uznaje za
mające podmiotowość prawną, np. przedsiębiorstwo państwowe, spółdzielnia, bank,
szkoła wy\
sza, gmina, spółka akcyjna1.
Z podmiotowością prawną wią\
ą się: zdolność prawna i zdolność do czynności
prawnych.
1. Zdolność prawna jest wspólną cechą podmiotów prawa cywilnego. Jest to
mo\
liwość bycia podmiotem (nabywania) praw (podmiotowych) i obowiązków
regulowanych przepisami prawa cywilnego. Jest ona naturalną i nieodłączną
konsekwencją podmiotowości prawnej. Nie mo\
na się jej zrzec ani ograniczyć
w drodze czynności prawnej. Zdolność prawna w zasadzie powstaje wraz
z uzyskaniem podmiotowości prawnej i utrzymuje się przez cały czas istnienia,
tej ostatniej2.
2. Zdolność do czynności prawnych to mo\
liwość nabywania praw i zaciągania
zobowiązań w drodze czynności prawnych dokonywanych przez podmiot,
oznacza zdolność do stawania się podmiotem praw i obowiązków w wyniku
działań obejmujących nie tylko czynności prawne, lecz tak\
e czyny (zarówno
zgodne z prawem, jak i bezprawne, np. wyrzÄ…dzenie szkody czynem
niedozwolonym)3.
1
Z. Szczurek, Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001, s. 45.
2
A. Lipiński, Kompendium prawa cywilnego  Część ogólna i prawo rzeczowe, Zakamycze 2004, s. 41.
3
E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego, C.H. Beck 2005, s. 37.
10
2. Osoby fizyczne
Ka\
dy człowiek od chwili urodzenia a\
do śmierci jest podmiotem prawa
cywilnego, a zatem podmiotem, który mo\
e posiadać prawa podmiotowe prawnie
chronione. W ten sposób nawet niemowlę mo\
e posiadać prawa podmiotowe oraz
zwiÄ…zane z tymi prawami obowiÄ…zki (np. dziecko mo\
e stać się właścicielem
nieruchomości w wyniku dziedziczenia). Ta mo\
liwość jest związana z przyznaną
wszystkim osobom fizycznym zdolnością prawną4.
2.1. Zdolność prawna osób fizycznych
Zdolność prawna to mo\
ność bycia podmiotem praw i obowiązków ze sfery
prawa cywilnego. Zdolność tę posiada ka\
dy człowiek w jednakowym stopniu, bez
względu na wiek czy stan umysłu bądz
stan zdrowia5.
Początkiem zdolności prawnej człowieka jest chwila jego urodzenia (art. 8
k.c.), a więc moment oddzielenia od ciała matki. Niezbędną przesłanką nabycia
zdolności prawnej jest, by dziecko urodziło się \
ywe; nie ma przy tym znaczenia, czy
jego organizm zdolny jest spełniać samodzielnie funkcje \
yciowe. Zdolność prawną
nabędzie więc tak\
e noworodek niezdolny do \
ycia, który urodził się \
ywy, lecz \
ył
krócej ni\
24 godziny. Przyjście na świat dziecka nie\
ywego spowoduje brak
zdolności prawnej po jego stronie, co będzie miało swoje konsekwencje np. w prawie
spadkowym przy ustalaniu kręgu spadkobierców.
Poniewa\
ustalenie faktu \
ywych narodzin człowieka mo\
e niekiedy nastręczać
trudności, dlatego w art. 9 k.c. wprowadzono domniemanie prawne, według którego
ustawa przyjmuje, i\
dziecko przyszło na świat \
ywe. Jest to domniemanie prawne
usuwalne (wzruszalne)  praesumptio iuris tantum  co oznacza, \
e mo\
e być ono
obalone dowodem przeciwnym. Ka\
dy więc, kto chce wzruszyć domniemanie
wynikajÄ…ce z art. 9 k.c. i wywodzi, i\
dziecko urodziło się martwe, powinien ten fakt
wykazać. Domniemanie to prowadzi zatem do przerzucenia cię\
aru dowodu6.
4
M. Piotrowski, Prawo cywilne  Krótki wykład, Poznań 2002, s. 38.
5
Tam\
e, s. 38.
6
E. Gniewek, op. cit., s. 29.
11
W pewnym zakresie nawet płód (nasciturus) jest chroniony przez prawo,
w odniesieniu od zdarzeń, które miały miejsce w okresie płodowym, a dotyczyły tej
osoby, pod warunkiem \
ywych narodzin. Ochrona ta przejawia siÄ™ w takich sferach
jak dziedziczenie, darowizna, ochrona w zwiÄ…zku z doznaniem szkody oraz w zakresie
mo\
liwości ustanowienia kuratora dla ochrony praw takiego dziecka7.
Zdolność prawna człowieka ustaje zawsze z chwilą jego śmierci, która
wyznacza tym samym kres osoby fizycznej. W następstwie tego gasną lub przechodzą
na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa lub obowiązki.
Zmarły nie mo\
e równie\
nabywać w swoim imieniu \
adnych nowych praw
i obowiązków.
Ze względu na doniosłe konsekwencje prawne, jakie wywołuje śmierć
człowieka, a zwłaszcza z uwagi na potrzebę ochrony \
ycia i zdrowia ludzkiego
w związku z dokonywanymi przeszczepami jego organów, szczególnej doniosłości
nabiera problem jasnego określenia chwili śmierci człowieka. Za taką uznaje się tzw.
śmierć mózgową, polegającą na trwałym i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia
mózgu. Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządza go urząd stanu
cywilnego po przedstawieniu mu karty zgonu, wystawionej przez lekarza  co jest
przypadkiem typowym  oraz na podstawie pisemnego zgłoszenia właściwego organu
prowadzącego dochodzenie, co do okoliczności zgonu. Ponadto urząd stanu cywilnego
sporządza akt zgonu na podstawie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych:
o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za zmarłego8.
Są przypadki, w których śmierć człowieka jest niewątpliwa, jednak\
e nie
sporządzono aktu zgonu w trybie zwykłym. Dla takich sytuacji przewidziano
szczególny tryb postępowania sądowego o stwierdzenie zgonu (art. 535  538 k.p.c.).
W postanowieniu stwierdzającym zgon sąd oznacza ściśle chwilę śmierci, stosownie
do wyników postępowania. Gdyby jednak dokładnie ustalenie takiej chwili nie było
mo\
liwe, przyjmuje się najbardziej prawdopodobną datę śmierci. Postanowienie sądu
o stwierdzeniu zgonu ma charakter deklaratoryjny, nie tworzy bowiem nowego stanu,
7
M. Piotrowski, op. cit., s. 38.
8
Z. Radwański, Prawo cywilne  część ogólna, wyd. 6, C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 152, 153.
12
a jedynie stwierdza fakt śmierci. Orzeczenie sądu rejonowego stanowi podstawę do
sporzÄ…dzenia aktu zgonu przez urzÄ…d stanu cywilnego9.
Uzyskanie karty zgonu nie jest mo\
liwe w razie zaginięcia człowieka. Tego
rodzaju sytuacja powoduje przewa\
nie liczne wątpliwości oraz stan niepewności,
zwłaszcza w zakresie sytuacji rodzinnej, postępowania z majątkiem zaginionego itd.
Rozwiązaniem tej sytuacji jest instytucja uznania za zmarłego10. Porównanie
instytucji uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu przedstawia tablica nr 1.
Przepisy wprowadzają dwie przesłanki uznania za zmarłego, które muszą
zachodzić kumulatywnie:
- fakt zaginięcia osoby, która ma być uznana za zmarłą,
- upływ od chwili tego zaginięcia pewnego czasu, ró\
nego zale\
nie od sytuacji,
w jakiej to zdarzenie zastąpiło.
Zaginionym według prawa polskiego jest osoba, o której nie wiadomo czy
\
yje11.
Zaginiony mo\
e być uznany za zmarłego po upływie 10 lat od końca roku
kalendarzowego, w którym według istniejących informacji jeszcze \
ył. Ten zasadniczy
termin ulega ze względu na wiek zaginionego, wydłu\
eniu albo skróceniu. Gdyby
bowiem zaginiony w chwili uznania ukończył 70 lat, to wystarczy upływ 5 lat.
Natomiast w \
adnym razie nie wolno nikogo uznać za zmarłego przed końcem roku
kalendarzowego, w którym ukończyłby on 23 lata (art. 29 k.c.). W postanowieniu sąd
oznacza chwilę przypuszczalnej ( domniemanej ) śmierci, którą stosownie
do okoliczności uznał za najbardziej prawdopodobną, a w przypadku braku takich
danych  pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się
mo\
liwe. Je\
eli w orzeczeniu ustalono tylko dzień  domniemanej śmierci, nale\
y
przyjąć, \
e zaginiony zmarł o godz. 24.00 (art. 31 k.c.)12.
Je\
eli zaginięcie człowieka nastąpiło w związku z bli\
ej określonymi w ustawie
zdarzeniami, które zwiększają prawdopodobieństwo jego śmierci (np. katastrofa
statku, wojna), wtedy terminy oczekiwania ulegają istotnemu skróceniu. Gdy kilka
9
E. Gniewek, op. cit., s. 33, 34.
10
A. Lipiński, op. cit., s. 48.
11
Z. Szczurek, op. cit., s. 47.
12
Z. Radwański, op. cit., s. 154.
13
osób zaginęło podczas gro\
ącego im wspólnie niebezpieczeństwa, to w przypadku
braku innych ustaleń nale\
y przyjąć, \
e zmarły one równocześnie (art. 32 k.c.).
Przesłanki uznania za zmarłego w przypadku podstawowym i w przypadkach
szczególnych przedstawia tablica nr 2.
Postanowienie o uznaniu za zmarłego wią\
e wszystkie osoby dopóty, dopóki
nie zostanie uchylone w rezultacie odrębnego postępowania w którym sąd ustali,\
e
osoba zaginiona \
yje albo \
e zmarła w innej chwili ni\
oznaczono to w postanowieniu
o uznaniu za zmarłego ( art. 539  543 k.p.c.)13.
2.2. Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych
Zdolność do czynności prawnych to mo\
liwość, aby poprzez dokonywanie
czynności prawnych nabywać prawa podmiotowe i zaciągać zobowiązania. Przyjmuje
siÄ™, \
e dokonywanie czynności tego rodzaju mo\
e być powierzone jedynie takiej
osobie fizycznej, która wykazuje odpowiedni stopień świadomości odnośnie do
skutków prawnych dokonywanych czynności. Dlatego zdolność do czynności
prawnych człowiek uzyskuje dopiero wraz z upływem czasu, pod warunkiem,
\
e wzrostowi biologicznemu towarzyszy wzrost świadomości. Mo\
e się równie\

zdarzać, \
e zakres posiadanej zdolności do czynności prawnych zmniejsza się lub taką
zdolność osoba traci całkowicie. Z punktu widzenia zakresu zdolności do czynności
prawnych osób fizycznych wyró\
nić mo\
na trzy sytuacje:
- brak zdolności do czynności prawnych,
- ograniczona zdolność do czynności prawnych,
- pełna zdolność do czynności prawnych.
Przyjmuje siÄ™, \
e dla oceny, czy dana osoba fizyczna mo\
e rozsÄ…dnie
dokonywać czynności prawnych, decydujące są dwie kwestie: wiek oraz stan
psychofizyczny osoby14.
13
Tam\
e, s. 154.
14
M. Piotrowski, op. cit., s. 38 39.
14
Zdolności do czynności prawnych nie mają małoletni do 13 lat oraz osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie. Takie ubezwłasnowolnienie mo\
e zostać orzeczone
wyłącznie w odniesieniu do osoby, która:
- ukończyła 13 lat, a jednocześnie
- na skutek choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego lub innych
zaburzeń osobowości (pijaństwo, narkomania) nie jest w stanie pokierować
swym postępowaniem (art. 13 k.c.).
Czynność prawna dokonana przez taką osobę w zasadzie jest (bezwzględnie)
niewa\
na, chyba \
e dotyczy ona drobnych, bie\
Ä…cych spraw z zakresu \
ycia
codziennego. Je\
eli taka czynność prawna doprowadziła do zawarcia umowy,
ta ostatnia jest wa\
na z chwilÄ… jej wykonania, chyba \
e pociÄ…ga za sobÄ… ra\
Ä…ce
pokrzywdzenie ubezwłasnowolnionego (art. 14 k.c.). Ustawodawca wyszedł
z zało\
enia, \
e w ograniczonym zakresie osoby te mogą jednak korzystać ze zdolności
do czynności prawnych. Ustalenie, na czym polega istota wspomnianych  drobnych
spraw wymaga indywidualnej oceny ka\
dego stanu faktycznego. Dla
ubezwłasnowolnionego całkowicie sąd ustanawia opiekę, chyba \
e
ubezwłasnowolniony pozostaje (ze względu na wiek) pod władzą rodzicielską15.
Przesłanki oraz skutki całkowitego i częściowego ubezwłasnowolnienia
przedstawia tablica nr 3.
Z chwilą ukończenia 13 lat, a\
do osiągnięcia pełnoletniości osoba fizyczna
posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Jej mo\
liwości w zakresie
dokonywania czynności prawnych są zró\
nicowane. W zakresie niektórych spraw
osoba taka uzyskuje mo\
liwości, jakie posiada osoba mająca pełną zdolność
do czynności prawnych, co oznacza, \
e mo\
e określonych czynności prawnych
dokonywać zupełnie samodzielnie:
- czynności prawne, które nie są ani zobowiązujące, ani rozporządzające,
- umowy nale\
ące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bie\
Ä…cych
sprawach \
ycia codziennego,
- umowy o pracÄ™,
- rozporzÄ…dzenie zarobkiem,
15
A. Lipiński, op. cit., s. 43.
15
- czynności dotyczące przedmiotów, które zostały oddane tym osobom
do swobodnego u\
ytku.
Niektóre czynności prawne mogą być jednak dokonywane wyłącznie przez
osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych i nie mogą być dokonane
w imieniu tej osoby przez osobę w omawianym tu wieku, ani nie mogą być
dokonywane w imieniu tej osoby przez jej przedstawicieli ustawowych (np.
sporządzenie testamentu). Pozostałe czynności prawne mogą być dokonywane przez
ww. osoby za zgodą ich przedstawicieli ustawowych (rodziców bądz
opiekunów).
Zgoda ta mo\
e być wyra\
ona tak\
e po dokonaniu czynności prawnej (co nazywamy
 potwierdzeniem ). Jednak\
e do chwili uzyskania takiej zgody (lub do chwili
uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych przez małoletniego) skuteczność
prawna tej czynności jest zawieszona16.
Pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie. Są to więc
osoby, które ukończyły 18 rok \
ycia, a ponadto osoby małoletnie, które zawarły
związek mał\
eński. Odnosi się to tylko do kobiet, bo im sąd mo\
e zezwolić
na zawarcie mał\
eństwa z ukończeniem 16 roku \
ycia. Kobiety te nie tracÄ… nabytej
zdolności w razie uniewa\
nienia mał\
eństwa. Osoby korzystające z pełnej zdolności
do czynności prawnych mogą dokonywać w granicach obowiązującego porządku
prawnego i w sposób zgodny z przepisami prawa wszelkich czynności prawnych
samodzielnie, czyli własnym działaniem, czy to osobiście, czy te\
przez
ustanowionego pełnomocnika. Osoba mająca zdolność do czynności prawnych mo\
e
być jej pozbawiona całkowicie lub częściowo na mocy orzeczenia sądu okręgowego17.
Zakres zdolności do czynności prawnych przedstawia tablica nr 4.
2.3. Indywidualizacja osoby fizycznej
Występowanie człowieka w stosunkach społecznych, w tym tak\
e
cywilnoprawnych, wymaga zindywidualizowania podmiotu, wskazania cech
wyró\
niających go spośród innych osób. Indywidualizacja jest niezbędna przy
16
M. Piotrowski, op. cit., s. 39 40.
17
Z. Szczurek, op. cit., s. 51.
16
określaniu sfery praw i obowiązków konkretnej osoby, ustaleniu jej
odpowiedzialności, oznaczeniu dóbr osobistych, wskazaniu jej pozycji w stosunkach
rodzinnych.
Cechami indywidualizującymi człowieka są w szczególności: imię i nazwisko,
stan cywilny oraz miejsce zamieszkania.
Nadanie dziecku imienia nale\
y do atrybutów władzy rodzicielskiej, gdy\

z reguły rodzice dokonują odpowiedniego wyboru imienia i zgłaszają ten fakt
w urzędzie stanu cywilnego w celu sporządzenia aktu urodzenia. Je\
eli przy
sporzÄ…dzeniu aktu urodzenia rodzice nie dokonali wyboru imienia (imion) dziecka,
kierownik urzędu stanu cywilnego wpisuje do aktu urodzenia jedno z imion zwykle
u\
ywanych w kraju, czyniÄ…c o tym stosownÄ… wzmiankÄ™. Niedopuszczalne jest
wpisywanie do aktu urodzenia więcej ni\
dwu imion, a tak\
e imienia ośmieszającego,
nieprzyzwoitego, w formie zdrobniałej oraz imienia niepozwalającego odró\
nić płci.
Rodzice dziecka mogą w ciągu sześciu miesięcy od daty sporządzenia aktu urodzenia
zło\
yć kierownikowi urzędu stanu cywilnego pisemne oświadczenie o zmianie imienia
(imion) dziecka wpisanego do aktu urodzenia w chwili jego sporzÄ…dzenia. Zmiana
imienia mo\
e nastąpić tak\
e wskutek przysposobienia dziecka. Nazwisko zale\
ne jest
od pochodzenia człowieka od określonych rodziców (ojca), urodzenia w mał\
eństwie
(art. 88 k.r.o.), uznania przez ojca (art. 89 ż 1 k.r.o.), ustalenia ojcostwa (art. 89 ż 2
k.r.o.), zawarcia mał\
eństwa (art. 25 k.r.o.), przysposobienia (art. 122 i 126 ż 2 k.r.o.).
Nazwisko mo\
e składać się najwy\
ej w dwóch części (członów). Dyrektywa ta ma
zastosowanie równie\
do nazwisk w przypadku zawarcia mał\
eństwa lub
przysposobienia18.
Stan cywilny osoby fizycznej obejmuje pochodzenie człowieka od określonych
rodziców oraz informację o pozostawaniu w związku mał\
eńskim. Informacje
te podlegają ujawnieniu w księgach stanu cywilnego. Te ostatnie są wyłącznym
dowodem istnienia ujawnionych w nich okoliczności.
Miejsce zamieszkania to miejsce przebywania z zamiarem stałego pobytu,
o czym decyduje zobiektywizowany zamiar danej osoby, ujawniajÄ…cy siÄ™
w koncentracji jej aktywności \
yciowej (art. 25 k.c.). Mo\
na mieć tylko jedno miejsce
18
E. Gniewek, op. cit., s. 43, 44.
17
zamieszkania, niekoniecznie to\
same z miejscem zameldowania na pobyt stały. Je\
eli
dana osoba nie ma miejsca zamieszkania, ustawy przewidują rozwiązania zastępcze
(np. w odniesieniu do właściwości miejscowej sądu, doręczania pism procesowych).
Pochodne miejsce zamieszkania dotyczy osób, których interesy reprezentują ich
rodzice bÄ…dz
opiekunowie. W zasadzie jest nim miejsce zamieszkania tych ostatnich
(art. 26 i n. k.c.)19.
3. Dobra osobiste
Atrybutem ka\
dej osoby fizycznej sÄ… dobra osobiste.
Przepisy prawa cywilnego nie zawierajÄ… definicji tego zwrotu. Nale\
y jednak
przyjąć, \
e odnosi się on do uznanych przez system prawny wartości (tj. wysoko
cenionych stanów rzeczy), obejmujących fizyczną i psychiczną integralność
człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, co stanowi
przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej20.
Dobra osobiste człowieka są kategorią niemajątkową, nieodłącznie związaną
z jego istnieniem, bez względu na wra\
liwość psychiczną, wiek, zdolność do
czynności prawnych, stan majątkowy danej osoby itd. Nie dają się bezpośrednio
wyrazić w kategoriach ekonomicznych, chocia\
mogą na nie wywierać znaczący
wpływ (np. w zakresie reputacji zawodowej). Są nimi zwłaszcza:
- zdrowie,
- wolność,
- cześć,
- swoboda sumienia
- nazwisko lub pseudonim,
- nietykalność mieszkania,
- twórczość artystyczna.
19
A. Lipiński, op. cit., s. 47.
20
Z. Radwański, op. cit., s.156.
18
Wyliczenie to ma zatem charakter przykładowy, o czym świadczy określenie
 zwłaszcza . Cytowany przepis nie wyklucza zatem istnienia innych dóbr osobistych.
Omawiane przepisy mają charakter bezwzględnie obowiązujących21.
Odnosząc się do poszczególnych dóbr osobistych ujętych w art. 23 k.c. nale\
y
zauwa\
yć:
1. Odnośnie dobra osobistego jakim jest zdrowie, niewątpliwe ochronie podlega
równie\
nietykalność cielesna oraz \
ycie, a wszystkie te trzy dobra osobiste
odnoszą się do sfery integralności fizycznej człowieka. Dobra te ze względu na
swoją doniosłość są chronione równie\
prawem karnym, zaÅ› obowiÄ…zek ich
poszanowania i ochrony został zapisany w art. 38 i 41 Konstytucji RP oraz
licznych dokumentach międzynarodowych. Szczegółowe wymogi dotyczące
ochrony zdrowia i \
ycia ludzkiego zawarte zostały w regulacjach prawnych
i etycznych dotyczÄ…cych opieki medycznej, eksperymentu medycznego.
2. Wolność jest równie\
dobrem osobistym człowieka, którego ochrona
gwarantowana jest konstytucyjnie oraz prawem międzynarodowym,
a realizowana nie tylko na gruncie prawa cywilnego, ale i prawa karnego.
Pojęcie wolności jako dobra osobistego powinno być wykładane szeroko,
nale\
y nim objąć zarówno  wolność do , jak i  wolność od , zarówno wolność
w sensie fizycznej swobody poruszania siÄ™, decydowania o swoich czynach, jak
i wolność w sensie wolności psychicznej, jako wolności od zastraszenia, gróz
b.
3. Cześć jest wartością właściwą ka\
demu człowiekowi, uto\
samianą równie\

z tzw. dobra sławą, dobrym imieniem. Podlega ochronie w ka\
dej dziedzinie
\
ycia człowieka, w sferze prywatnej, rodzinnej, zawodowej oraz sferze
aktywności społecznej czy publicznej. Naruszenie tego dobra osobistego mo\
e
mieć miejsce w przypadku pomówienia o naganne postępowanie, w ka\
dej
sferze aktywności jednostki, jeśli mo\
e to narazić ją na negatywne oceny
ze strony społeczeństwa, odebrać jej nale\
ny presti\
czy narazić na utratę
zaufania koniecznego dla pełnionych funkcji, wykonywanego zawodu, czy
prowadzonej działalności. Sama negatywna ocena osoby czy te\
jej
21
A. Lipiński, op. cit., s. 45.
19
postępowania nie musi zawsze prowadzić do naruszenia czci osoby
krytykowanej.
Jednak krytyka nie powinna przekraczać granic potrzebnych dla osiągnięcia jej
celu, nie mo\
e być to krytyka złośliwa, lecz powinna być wywa\
ona, rzeczowa
i oparta na ocenie faktów oraz podjęta w interesie społecznym, ogólnym. Nieco
Å‚agodniejszej ocenie poddana jest krytyka przedstawiana w odpowiedniej
formie literackiej, kiedy dopuszczone są czasem bardziej dosadne środki
ekspresji. Ale i w takim przypadku powinna to być krytyka podjęta w interesie
ogólnym, nie zmierzająca do szykanowania osoby krytykowanej.
4. Swoboda sumienia  to dobro osobiste jest emanacjÄ… jednego z podstawowych
i tradycyjnie wymienianych praw człowieka, gwarantowanego zarówno
w Konstytucji RP, jak i w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r., czy Karcie Praw
Podstawowych UE. Swoboda sumienia obejmuje zarówno wolność myśli,
sumienia i wyznania, tak w znaczeniu pozytywnym, jak i w znaczeniu
negatywnym, a więc i prawo nieujawniania swoich przekonań, konfesji lub jej
braku. W aspekcie pozytywnym to wolność uzewnętrzniania tak indywidualne,
jak i zbiorowo, prywatnie i publicznie swoich przekonań czy wyznania.
Swoboda sumienia oznacza równie\
zakaz dyskryminacji ze względu na
poglÄ…dy lub wyznanie.
5. Nazwisko i pseudonim podlegają ochronie, której celem jest uniemo\
liwienie
u\
ywania tych danych przez osoby nieuprawnione. Szczególny re\
im
wprowadzony został dla ochrony danych osobowych ustawą z dnia 29 sierpnia
1997 r. o ochronie danych osobowych. Zgodnie z art. 1 ustawy, ka\
dy ma
prawo do ochrony dotyczÄ…cych go danych osobowych. FunkcjÄ… tego prawa jest
przede wszystkim ochrona sfery prywatności jednostki. Ochrona nazwiska
została w orzecznictwie Sądu Najwy\
szego rozstrzygnięta równie\
na ochronÄ™
nazw grup ludzkich. SÄ…d Najwy\
szy przyjÄ…Å‚, \
e nazwa takiej grupy mo\
e
stanowić dobro osobiste ka\
dego z jej członków (por. wyr. SN z 30.05.1988 r.,
I CR 124/88, OSN 1989, Nr 5, poz. 87).
6. Wizerunek rozumiany jako utrwalony w jakiejkolwiek technologii obraz osoby
ludzkiej podlega ochronie. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga, co do
20
zasady, zwolnienia osoby na nim przedstawionej, chyba \
e osoba ta otrzymała
zapłatę za pozowanie i nie poczyniono przy tym zastrze\
enia wymogu
zezwolenia, albo chodzi o rozpowszechnienie wizerunku osoby powszechnie
znanej, który został wykonany w związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji
publicznych, społecznych czy zawodowych. Ponadto bez zezwolenia mo\
e być
równie\
rozpowszechniany wizerunek osoby, stanowiący jedynie szczegół
pewnej całości, takiej jak zgromadzenia, krajobraz, impreza publiczna. Na
zasadach podobnych do ochrony wizerunku, orzecznictwo przyznało ochronę
dobru osobistemu, jakim jest głos człowieka, chroniąc przed nieuprawnioną
jego emisją w środkach masowego przekazu.
7. Tajemnica korespondencji jest tylko jednym z aspektów wolności
komunikowania się oraz ochrony sfery prywatności. Ochronę tajemnicy
korespondencji gwarantujÄ… przepisy art. 47 i 49 Konstytucji RP oraz Konwencji
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a spośród przepisów
ustaw szczególnych  ustawa z dnia 16 lipca 2004 r.  Prawo
telekomunikacyjne i ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r.  Prawo pocztowe.
Tajemnica korespondencji jest prawem o charakterze gwarancyjnym dla
ochrony wolności komunikowania, nawiązywania więzi międzyludzkich
i ochrony prywatności.
8. Nietykalność mieszkania jest prawem gwarantowanym jednostce w art. 50
Konstytucji, konwencjach międzynarodowych i chronionym równie\
normami
prawa karnego (art.193 k.k.). Nale\
y przyjąć, \
e dobro to obejmuje ochronÄ™ tak
samego mieszkania, jak i innych pomieszczeń, a tak\
e pojazdów, z których
korzysta lub z którymi w pewien sposób związana jest jednostka. Naruszenie
nietykalności mieszkania mo\
e być w pewnych sytuacjach dozwolone
wyraz
nym przepisem ustawy i mo\
e nastąpić tylko wskutek wszczęcia
odpowiedniej procedury, co dotyczy przede wszystkim działań operacyjnych
organów dochodzeniowo-śledczych.
9. Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska podlega
równie\
ochronie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego o dobrach
osobistych, acz w związku z regulacjami szczególnymi, praktyczne znaczenie
tych przepisów dla ochrony dóbr osobistych twórcy czy wynalazcy jest
21
mniejsze. Ustawami szczególnymi w tym zakresie są: ustawa z dnia 4 lutego
1994 r. o Prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawa z dnia 30
czerwca 2000 r.  Prawo własności przemysłowej22.
Sytuację tego, czyje dobro naruszono, polepsza art. 24 k.c. Zakłada on
domniemanie bezprawności naruszenia dobra osobistego. Ma ono charakter
wzruszalny. Do czasu wykazania, \
e naruszenie było zgodne z prawem, traktuje się je
jako bezprawne. Dopuszczalne jest jednak naruszenie cudzych dóbr osobistych
w sposób nienoszący znamion bezprawności. Tak więc bezprawność naruszenia
cudzych dóbr osobistych wyłączają:
- zgoda uprawnionego; podlega ocenie z punktu widzenia art. 58 k.c.
(przykładami mogą być zabiegi medyczne, zawody sportowe, uprawianie
praktyk seksualnych),
- działania oparte na normie prawnej lub będące realizacją prawa podmiotowego;
przykładami mogą być działania w obronie koniecznej (art. 422 k.c.) bądz

w stanie wy\
szej konieczności (art. 423 k.c.), a tak\
e działania funkcjonariusza
publicznego stanowiące wykonywanie obowiązków określonych ustawą (np.
w razie tymczasowego aresztowania orzeczonego przez sÄ…d, zatrzymania przez
organ ścigania itd.).
W świetle wymagań Kodeksu cywilnego środkami ochrony dóbr osobistych są
roszczenia o:
- zaniechanie groz
by naruszeń, chyba \
e nie sÄ… one bezprawne,
- usunięcie skutków naruszenia  mo\
na \
ądać, by naruszający dopełnił
czynności niezbędnych do usunięcia skutków, w szczególności przez zło\
enie
oświadczenia o określonej treści (np. zawierającego wyrazy ubolewania
z powodu pomówienia danej osoby).
Ten, czyjego dobro osobiste zostało naruszone, mo\
e nadto \
ądać:
- zadośćuczynienia pienię\
nego, lub
- zapłaty odpowiedniej sumy pienię\
nej na wskazany cel społeczny (art. 24 k.c.
ic fine).
22
M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne  część ogólna, pytania, kazusy, tablice, C.H. Beck, Warszawa
2006, s. 59 62.
22
O ile zaś takie naruszenie dobra osobistego spowodowało powstanie szkody
(pojmowanej jako uszczerbek materialny), poszkodowany mo\
e domagać się jej
naprawienia (zob. art. 415 k.c., wedle którego ten, kto z winy swej wyrządził
drugiemu szkodÄ™ obowiÄ…zany jest do jej naprawienia)23.
23
A. Lipiński, op. cit., s. 45, 46.
23
Tablice
Tablica nr 1
Instytucje uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu
Stwierdzenie zgonu Uznanie za zmarłego
Przesłanki 1) akt zgonu nie został 1) osoba zaginęła i
sporządzony i 2) od chwili zaginięcia
2) śmierć danej osoby upłynął określony w
jest niewÄ…tpliwa ustawie okres czasu
Tryb postępowania nieprocesowe przed sądem rejonowym
Charakter orzeczenia deklaratoryjny konstytutywny
y
ródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne  część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 256
24
Tablica nr 2
Przesłanki uznania za zmarłego w przypadku podstawowym i w przypadkach
szczególnych
PRZYPADEK PODSTAWOWY
Uznaną za zmarłą mo\
e zostać:
" osoba która jest zaginiona;
" minęło 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze
\
yła, ale
- 5 lat  gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył 70 lat,
- nie przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłby 23 lata.
Gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych, to uznanie nie mo\
e
nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego (a dla II wojny światowej  od
9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne zostały zakończone, chyba \
e według okoliczności
nie mogły one mieć wpływu na wiadomości o \
yciu zaginionego.
Przykłady
A ma 50 lat
B ma 64 lata
C ma 67 lat
D ma 72 lata
E ma 10 lat
F ma 15 lat
- ka\
dy z nich był widziany ostatni raz 10.10.2004 r. Uznanie za zmarłego najwcześniej mo\
liwe
jest:
A  1.1.2015 r.  liczymy od 31.12.2004 r. 10 lat  do 31.12.2014 r.  nie przed końcem roku
 a więc najwcześniej uznanie mo\
e nastąpić: 1.1.2015 r.
B  1.1.2011 r.  B w roku 2010 ukończy 70 lat, w tej chwili upłynie ju\
6 lat od ostatnich
wiadomości o nim (a wystarczy 5)  więc po zakończeniu roku, w którym ukończy 70 lat
mo\
e być uznany za zmarłego.
C  1.1.2020 r.  C ukończy 70 lat w 2007 r., w tym roku miną 3 lata od końca roku, gdy była o nim
ostatnia wiadomość, a k.c. wymaga 5 lat, więc jeszcze trzeba 2 lata odczekać  do końca 2009
r., a więc uznanie mo\
e nastąpić 1.1.2020 r.
25
D  1.1.2010 r., D ju\
ma ukończone 70 lat, nale\
y więc tylko od roku, w którym była o nim
ostatnia wiadomość odczekać 5 lat, to będzie do 31.12.2009 r., a więc z dniem 1.1.2010 r.
mo\
na uznać go za zmarłego.
E  1.1.2018 r.  po pierwsze od końca roku, w którym była o nim ostatnia wiadomość musi
upłynąć 10 lat  tj. 31.12.2014 r., pod drugie jednak nie mo\
e to nastąpić przed końcem roku,
kiedy E ukończy 23 lata, tj. przed 31.12.2017 r., a więc najwcześniej 1.1.2018 r.
F  1.1.2015 r.  od końca roku, w którym była o nim ostatnia wiadomość musi upłynąć 10 lat  tj.
31.12.2014 r., wtedy F będzie miał ukończone 23 lata (w 2012 r.), w więc najwcześniej mo\
e
być uznany za zmarłego 1.1.2015 r.
PRZYPADKI SZCZEGÓLNE
1) podró\
lotnicza lub morska
zaginiony,
- w czasie podró\
y powietrznej lub morskiej,
- w związku z katastrofą statku lub okrętu albo innym szczególnym zdarzeniem mo\
e
zostać uznany za zmarłego:
" 6 miesięcy od katastrofy/zdarzenia
ale je\
eli katastrofy lub zdarzenia nie mo\
na stwierdzić, to:
" 1 rok od dnia, w którym statek miał przybyć do portu przeznaczenia
+ 6 miesięcy,
a je\
eli statek nie miał portu przeznaczenia, to:
" 2 lata od ostatniej wiadomości o statku + 6 miesięcy
- gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych,
to uznanie nie mo\
e nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego
(a dla II wojny światowej  od 9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne
zostały zakończone, chyba \
e według okoliczności nie mogły mieć one wpływu na
wiadomości o \
yciu zaginionego.
2) inne bezpośrednie niebezpieczeństwo dla \
ycia
- zaginiony,
- w związku z innym bezpośrednim niebezpieczeństwem dla \
ycia:
" mo\
e zostać uznany za zmarłego w 1 rok od dnia, w którym
niebezpieczeństwo ustało/powinno według okoliczności ustać
26
- gdyby koniec tych terminów przypadał na okres wojny lub działań wojennych,
to uznanie nie mo\
e nastąpić przed upływem 1 roku od końca roku kalendarzowego
(a dla II wojny światowej  od 9.5.1945 r.), w którym wojna/działania wojenne
zostały zakończone, chyba \
e według okoliczności nie mogły mieć one wpływu na
wiadomości o \
yciu zaginionego.
3) udział w działaniach wojennych
- zaginiony, który
- brał udział w działaniach wojennych
lub
- przebywał na obszarze objętym działaniami wojennymi i istnieje prawdopodobieństwo,
\
e zaginięcie pozostaje w związku z wywołanym tymi działaniami niebezpieczeństwem
dla \
ycia
" mo\
e zostać uznany za zmarłego w 1 rok od końca roku
kalendarzowego, w którym działania wojenne zakończono (ale dla
zaginionych w związku z II wojna światową  od 9.5.1945 r.).
3) internowanie
- zaginiony,
- w czasie wojny lub działań wojennych, który został
- pozbawiony wolności przez władze obcego państwa,
- i osadzony w miejscu gdzie jego \
yciu groziło szczególne niebezpieczeństwo,
" mo\
e zostać uznany za zmarłego w 1 rok od końca roku
kalendarzowego, w którym działania wojenne zakończono (ale dla
zaginionych w związku z II wojną światową  od 9.5.1945 r.).
5) przymusowe wywiezienie
- zaginiony,
- w czasie wojny lub działań wojennych, który został
- wywieziony przymusowo poza granice państwa,
" mo\
e zostać uznany za zmarłego w 3 lata od końca roku
kalendarzowego, w którym jeszcze \
ył, a jednocześnie co najmniej
2 lata od końca roku kalendarzowego, w którym działania wojenne
zakończono (ale dla zaginionych w związku z II wojna światową 
od 9.5.1945 r.).
y
ródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne  część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 253 255
27
Tablica nr 3
Przesłanki oraz skutki całkowitego i częściowego ubezwłasnowolnienia
Przesłanki ubezwłasnowolnienia
(przesłanki muszą być spełnione łącznie)
częściowego całkowitego
1) pełnoletni, 1) po ukończeniu 13 lat
2) z powodu choroby psychicznej, 2) wskutek choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego, innego niedorozwoju umysłowego, innego
rodzaju zaburzeń, innego rodzaju rodzaju zaburzeń, innego rodzaju
zaburzeń psychicznych, w zaburzeń psychicznych, w
szczególności pijaństwa lub szczególności pijaństwa lub
narkomanii, narkomanii,
3) nie jest w stanie kierować swym 3) nie jest w stanie kierować swym
postępowaniem, ale stan tej osoby nie postępowaniem.
uzasadnia ubezwłasnowolnienia
całkowitego,
4) potrzebna jest pomoc dla
prowadzenia spraw tej osoby.
skutki ubezwłasnowolnienia
1) ograniczenie zdolności do czynności 1) pozbawienie zdolności do czynności
prawnych, prawnych,
2) ustanowienie kuratora. 2) ustanowiony zostaje opiekun, chyba
\
e ubezwłasnowolniony pozostaje
pod władzą rodzicielską.
y
ródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne  część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 258
28
Tablica nr 4
Zakres zdolności do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych
Pełna Ograniczona Brak
1 2 3 4
Grupa osób osoba, która ukończyła 18 lat - osoby w wieku między - osoby, które nie
lub zawarła związek mał\
eński 13 a 18 rokiem \
ycia, ukończyły 13 lat,
(kobieta za zgodÄ… sÄ…du
- częściowo
opiekuńczego mo\
e zawrzeć - ubezwłasnowol-
ubezwłasnowolnieni,
związek mał\
eński po nieni całkowicie
ukończeniu 16 roku \
ycia 
- osoby, dla których
i nie traci zdolności mimo
został ustanowiony
uniewa\
nienia mał\
eństwa)
przez sÄ…d w
o ile nie jest
postępowaniu o
ubezwłasnowolniona
ubezwłasnowolnienie
doradca tymczasowy
(art. 549ż 1 k.p.c.)
Czynności wa\
ne, o ile nie zachodzą inne czynności prawne pole- co do zasady 
prawne podstawy niewa\
ności gające na zaciągnięciu czynności prawne
takich osób zobowiązania lub roz- są niewa\
ne ale
porzÄ…dzeniu prawem
osoby o ograniczonej wa\
ne sÄ… umowy
zdolności  wa\
ne tylko powszechnie
za zgodÄ… przedstawiciela zawierane w
ustawowego przy czym: drobnych
bie\
Ä…cych
- umowy mogą zostać
sprawach \
ycia
następczo potwierdzone
codziennego,
przez przedstawiciela
ustawowego lub samÄ…
z chwilÄ… ich
tÄ™ osobÄ™, po uzyskaniu
wykonania, o ile
przez nią pełnej
nie pociÄ…ga to za
zdolności do czynności
sobÄ… ra\
Ä…cego
prawnych,
pokrzywdzenia
- czynności
osoby niezdolnej
jednostronne bez zgody
sÄ… niewa\
ne
umowy powszechnie
zawierane w drobnych
bie\
Ä…cych sprawach
\
ycia codziennego sÄ…
wa\
ne bez zgody
przedstawiciela
ustawowego
29
1 2 3 4
rozporzÄ…dzenie
własnym zarobkiem jest
wa\
ne bez zgody
przedstawiciela, chyba \
e
sąd opiekuńczy inaczej
postanowi,
osoba ograniczona w
zdolności do czynności
prawnych ma pełną
zdolność w zakresie
czynności prawnych
dotyczących określonych
przedmiotów
majÄ…tkowych, oddanych
tej osobie przez przed-
sławiciela ustawowego,
do swobodnego u\
ytku,
chyba \
e dla tych
czynności według ustawy
nie wystarcza zgoda
przedstawiciela
ustawowego (tzn.
potrzeba zgody sÄ…du
opiekuńczego)
y
ródło: M. Hałgas, P. Kostański, Prawo cywilne  część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 256 257
30
Literatura
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r.  Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93
z póz
n. zm.).
2. Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do Kodeksu Cywilnego  Księga pierwsza
 Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2003.
3. Gniewek E., Podstawy prawa cywilnego i handlowego, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998.
4. Hałgas M., Kostański P., Prawo cywilne  część ogólna, pytania, kazusy, tablice,
C. H. Beck, Warszawa 2006.
5. Kubiński P., Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i gospodarczego. Zarys
wykładu, Olsztyn 1996.
6. Lipiński A., Kompendium prawa cywilnego. Część ogólna i prawo rzeczowe,
Zakamycze 2004.
7. Piotrowski M., Prawo cywilne. Krótki wykład, Wydawnictwo WSB, Poznań
2002.
8. Radwański Z., Prawo cywilne  część ogólna, wyd. 6 zmienione i poszerzone,
Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2003.
9. Szczurek Z., Prawo cywilne dla studentów administracji, Zakamycze 2001.
10. Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne  Zarys części ogólnej,
wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000.
11. Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K., Prawo Cywilne  Zarys części ogólnej,
wyd. 2 zmienione, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001.