Zabili nas w Wigilię
Trudno zrozumieć zbrodnię popełnioną w podolskiej wsi Ihrowica 24 grudnia 1944
roku1. Dlaczego do polskich domów podczas wigilijnej wieczerzy wdarli się nagle
zbrojni banderowcy z OUN UPA i okoliczni ukraińscy chłopi, mordując, rabując i paląc?
Czym zasłużyli sobie miejscowi Polacy na tak straszne potraktowanie? Dlaczego pod
ciosami ukraińskiej siekiery zginął wyjątkowo dobry i kochający ludzi człowiek, ksiądz
Stanisław Szczepankiewicz, który przez całe lata z oddaniem leczył i pielęgnował
wszystkich chorych, bez względu na narodowość i wyznanie?
Zbrodniarzom sprzyja wszystko. Brak dokumentów (niszczyli je sami), śmierć świadków (wielu
zabili sami), upływ czasu zabierający ludziom pamięć, strachy czające się w ludzkich głowach na
każde wspomnienie, wreszcie  koszmary dręczące tych, co wiedzą.
Dla każdego Polaka jest oczywiste, że patriotyzm to rzecz chwalebna, a walka o niezawisłe
państwo jest wręcz obowiązkiem każdego. Nie powinno być jednak dla nas obojętne, jak taka
walka jest prowadzona. W przypadku nacjonalistów ukraińskich z OUN i UPA droga do
Samostijnej okazała się drogą ludobójstwa. Natchnieni sowiecką ideą rewolucji, a potem
ideami nazistowskimi postanowili oni, działając  na skróty , przyspieszyć procesy historyczne.
Od początku poważnie rozważali zniszczenie ludności polskiej na terenach uznawanych przez
nich za ukraińskie. Idea brutalnej czystki etnicznej na tych ziemiach stanowiła wręcz istotę
nacjonalizmu ukraińskiego2
Ilustracja 1: Kazimierz Litwin, syn
Franciszka, ur. w 1927 r. w Ihrowicy,
żołnierz Istrebitielnych Batalionów. W
czasie patrolu w dniu 24 grudnia 1944
r. został schwytany przez UPA, piłką do
drzewa odcięto mu głowę.
Pracujący na emigracji historyk Krzysztof A
ada po dokładnym przeanalizowaniu
piśmiennictwa głównych ukraińskich działaczy nacjonalistycznych dowiódł, że idea
1 Opis zdarzeń zawarł w swych książkach naoczny świadek ludobójstwa Jan Białowąs (Zdawało się, że pomarli,
a oni wciąż żyją,Lublin 1995; Wspomnienia z Ihrowicy na Podolu,Lublin 1997; Krwawa Podolska Wigilia w
Ihrowicy w 1944 roku, Lublin 2003; Pogrzeb po sześćdziesięciu czterech latach, Lublin 2009). Jest on też
autorem opracowania  Żył i umarł dla innych. Wspomnienie o zamordowanym księdzu Stanisławie
Szczepankiewiczu, proboszczu Ihrowicy .
2 Tadeusz Piotrowski niezwykle trafnie zauważa, że czystka etniczna była integralnym komponentem
przygotowywanej przez OUN rewolucji. Autor ocenił intencje i charakter ideologii OUN:  Tak jak Sowieci,
mobilizowali oni chłopów ukraińskich w celu rewolucji socjalnej� z jej integralnym komponentem: czystką
etniczną. (Być może na tym polega prawdziwe znaczenie pojęcia nacjonalizm integralny�) , za: T.
Piotrkowski, Poland`s Holocaust. Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second
Republic, 1918 1947, Jefferson, NC 1998, s. 204; K. A
ada, Pomiędzy wypędzeniem a eksterminacją. Nacjonaliści
ukraińscy wobec Polaków na Kresach; Musimy ich wyniszczyć, musimy oczyścić Ukrainę,[w:] Cz. Partacz, K. A
ada,
Polska wobec ukraińskich dążeń niepodległościowych w czasie II wojny światowej, Toruń 2003, s. 71.
eksterminacji Polaków oraz wyrzucenia pozostałej przy życiu ludności polskiej ze spornych
ziem była bardzo popularna wśród ukraińskich elit politycznych już w pierwszej połowie XIX
wieku3.
Pod zaborem austriackim  Zoria Hałyćkaja zachęcała do wytępienia  polskich panów ,
pouczała chłopów, jakich narzędzi mają używać do walki: pali, drągów, toporów i siekier. 31
lipca 1848 roku na posiedzeniu unickiej Rady Świętojurskiej we Lwowie po raz pierwszy
użyto jakże popularnego póz
niej hasła:  Lachy za San! 4. Z takim bagażem Ukraińcy weszli w
przełomowy dla dziejów tej części Europy Środkowej okres wojen światowych. Nie należy
więc się dziwić, że do strasznych okrucieństw na polskiej ludności, palenia, torturowania,
gwałtów doszło już u schyłku I wojny światowej i w czasie wojny polsko-ukraińskiej o Galicję
w roku 19195
Najbardziej znaczącą rolę w propagowaniu nienawiści do Polaków odegrał czołowy ideolog
nacjonalizmu ukraińskiego Dmytro Doncow. Ogłoszona w roku 1926 w pracy Nacionalizm
doktryna nacjonalizmu ukraińskiego wywarła potężny wpływ na kształtowanie się postaw
młodych Ukraińców zamieszkujących Małopolskę Wschodnią:  Bądz
cie napastnikami i
zdobywcami, zanim będziecie mogli stać się włodarzami i posiadaczami [& ] wrogość jest
nieunikniona . Takie przesłanie to rzucenie wyzwania cywilizacji całej ludzkości. W tym sensie
pokrywało się ono ze znaną wypowiedzą Hitlera:  Silni przepędzają słabych, ponieważ pęd do
życia w jego ostatecznej postaci zawsze roztrzaska groteskowe okowy tak zwanego
humanitaryzmu, ażeby w jego miejsce mógł wystąpić humanitaryzm przyrody, która tępi
słabych, aby oczyścić miejsce dla silnych 6. Jeden z rozdziałów pracy Doncowa nosi tytuł:
 Twórcza przemoc oraz mniejszość inicjatywna, jako siły porządkujące&  .
3 K. A
ada, op. cit., s.69 95 i 278 304.
4 W czasie buntu Bohdana Chmielnickiego powstały hasła:  Lachy za Słucz czy  Znajesz Lasze, po Słucz nasze ,
a w czasie II wojny światowej już nie  Lachy za San , ale  za Wisłok , a nawet  za Wisłę , patrz: Cz. Partacz, K.
A
ada, op. cit.,s. 7 8. Stąd też nagminne przypadki przyjmowania przez członków OUN i UPA w czasie II wojny
światowej pseudonimów:  Hajdamaka ,  Rizun ,  Hołoworiz ,  Krwawyj wyszatil ,  Polakożer ,  Żydożer ,
gloryfikowanie okrucieństwa w wierszach i pieśniach bojówek UPA. Było to tylko nawiązanie do długiej,
mrocznej tradycji.
5 L. Kulińska, Działalność terrorystyczna i sabotażowa nacjonalistycznych organizacji ukraińskich w Polsce w
latach 1922 1939,Kraków 2009,s. 34 39. Jednym z niedawno odnalezionych przez Rafała Sierchułę z
Poznania w  Kurierze Poznańskim (z 30.11.1937, R. 32, nr 548) przykładów tego okrucieństwa było
zamordowanie przez Ukraińców siedmiu polskich żołnierzy pojmanych w czasie wojny polsko-ukraińskiej w
roku 1919 w Jezupolu w powiecie stanisławowskim. Przed śmiercią Ukraińcy poddali ich strasznym
torturom, po czym nagich owinęli drutem kolczastym, powiesili na stodole i spalili żywcem na oczach
mieszkańców
6 A. Hitler, Mein Kampf, M�nchen 1940, s. 557.
Ilustracja 2: Polka mieszkająca w Ihrowicy
przy grobie ks. Stanisława
Szczepankiewicza, 2004 r.
Realizacją owej koncepcji było w czasie II wojny światowej powołanie w OUN Bandery, potem
w UPA Służby Bezpeky  terrorystyczno-policyjnego organu stosującego przemoc  lepszych
ludzi wobec prostych i słabszych, jak choćby chłopskiej polskiej ludności cywilnej Wołynia i
Małopolski Wschodniej, ale też wobec nie dość lojalnych Ukraińców. Rozwijając swe myśli,
Doncow pisał:  Bez przemocy i żelaznej bezwzględności niczego w historii nie stworzono [& ]
przemoc, żelazna dyscyplina i wojna  oto metody, przy pomocy których wybrane narody szły
drogą postępu 7.
Ilustracja 3: Miejsce budowy nowego kościoła pod wezwaniem Św.
Krzyża, Ihrowica 1938
Siłą napędową tak sformułowanej idei nacjonalizmu była ekspansja terytorialna:  pragnąc
świetności swego kraju, oznacza pragnąć nieszczęścia swoich sąsiadów [...] ekspansji swojego
7 D. Doncow, głoszący takie hasła, w czasie ostatniej wojny wcielone w czyn, nie został nigdy osądzony,
potępiony ani nawet skazany na ostracyzm  do dziś pozostaje guru skrajnych nacjonalistów ukraińskich
kraju wyrzeka się tylko ten, u kogo całkowicie obumarło poczucie patriotyzmu [...] bowiem
gdy historia jest walką o panowanie i władzę, o wzięcie w posiadanie  to twórcza przemoc
musi odgrywać dużą rolę w tym procesie, albowiem zawłaszczanie to przede wszystkim
pragnienie pokonania . Nie brakowało w tej ideologii wątków stricte rasistowskich.
Najbardziej bezwzględni przywódcy nacjonalizmu ukraińskiego odpowiedzialni za zbrodnię
ludobójstwa  Stefan Bandera i Roman Szuchewycz, ogłoszeni przez prezydenta Juszczenkę
 bohaterami Ukrainy , wychowali się na tych właśnie ideach.
Fanatyzm ukraińskich nacjonalistów dał o sobie znać w II Rzeczypospolitej, gdy młodzi, często
nienależycie wyszkoleni ukraińscy chłopcy, posyłani przez bezwzględnych przywódców, szli
dokonywać napadów i zamachów terrorystycznych. Jeszcze przed powstaniem OUN został
opracowany  Dekalog ukraińskiego nacjonalisty autorstwa Stepana A
enkawśkiego.
Obowiązkowo uczyła się go ukraińska młodzież nacjonalistyczna. Tu znajdziemy zalecenia
dotyczące postępowania z  obcoplemieńcami , które wprowadzano w czyn, gdy tylko
nadarzyła się okazja. Oto kilka z nich:
Nie zawahasz się wykonać największego przestępstwa, jeśli tego wymagać będzie dobro
sprawy.
Nienawiścią i podstępem będziesz przyjmować wroga twojej nacji.
Będziesz dążyć do poszerzenia siły, chwały, bogactwa i przestrzeni państwa ukraińskiego,
nawet w drodze zniewolenia obcoplemieńców8 .
Ilustracja 4: Jan Białowąs, autor książek o Ihrowicy przy swoim
pierwszym samochodzie w czasie usuwaniadefektów w
towarzystwie kolegów pilotów
Rosenbergowska koncepcja buforowego państwa ukraińsko-białorusko-litewskiego oraz
nadzieje rychłej rewizji obowiązujących traktatów pokojowych pobudzały tylko separatyzm
mniejszości ukraińskiej w Polsce. Podsumowując, ukraińscy działacze nacjonalistyczni w
okresie przedwojennym brali pod uwagę realizację następujących wariantów:
1) usunięcie (wypędzenie) polskiej ludności kresowej (i innych zamieszkujących Kresy,
nieukraińskich nacji),
2) ludobójczą eksterminację,
3) przymusową asymilację pozostałych
8 Zniekształconą formę podstawowego tekstu rozpowszechnił R. Drozd w publikacji pt. Ukrajińska Powstańcza
Armia, Warszawa 1998. Tekst ten cytowany jest w pełnym w oryginalnym opracowaniu II Oddziału Sztabu
Generalnego z lat 30.  Geneza i rozwój ukraińskiego ruchu wywrotowego U.W.O. O.U.N. , CA MSWiA, zesp.
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, sygn. R I/138 (dziś w BU IPN). Szerzej na ten temat też w: K. A
ada, op.
cit., s. 69 95 oraz w pracach Wiktora Poliszczuka, w tym głównie y
ródła zbrodni OUN i UPA, t. 1: Zasady
ideologiczne nacjonalizmu ukraińskiego i Ukraiński ruch nacjonalistyczny: struktura organizacyjna i
założenia programowe, Toronto 2003; Nacjonalizm ukraiński w dokumentach, cz. 1 i 2, Toronto 2002.
Ilustracja 5: Ucieranie tortów dla gości, pracą kierowała Aurelia
Chabin - nauczycielka
Planowali dokonać tego samodzielnie lub w ścisłej współpracy z wrogami Polski, przede
wszystkim Niemcami i Rosją. Nie chcieli być jednak jedynie narzędziem. Przeciwnie, dążyli do
wykorzystania dla swoich celów ich aparatu państwowo-represyjnego9.
Aby zwyciężyć, musieli swoje hasła bezwzględnej walki z Polakami zaszczepić zwykłym
ludziom, często żyjącym w zgodzie, a nawet zażyłości z polskimi sąsiadami. W ruch poszła
odpowiednio ukierunkowana propaganda. Ponieważ nacjonalistom ukraińskim brakowało
racji natury politycznej, używali innych argumentów. Swą agitację oparli na podkreślaniu
gorszej pozycji społecznej i socjalnej Ukraińców oraz  wiecznej, historycznej ukraińskiej
krzywdy 10. Oczywiście pomijano historyczną kwestię własności czy odpowiedzialności
zaborców za wielowiekowe zacofanie województw kresowych. W takim  klasowym podejściu
widać silną inspirację ze strony komunizmu. Nacjonaliści obiecywali ukraińskim chłopom, że
Polakom i innym  czużyńcom ziemia i własność będą odebrane siłą i bez prawa do
odszkodowania.
Do niebywałego nasilenia mordów doszło w wojennych latach 1943 1944  najpierw na
Wołyniu, Polesiu, a następnie w Małopolsce Wschodniej i Lubelszczyz
nie, np. w
Hrubieszowskiem. Wraz z przemieszczaniem się frontu ataki na ludność polską przesunęły się
na lewy brzeg Sanu  na teren dzisiejszego województwa podkarpackiego.
Od początku wojny agitatorzy i bojówkarze z OUN wzywali Ukraińców do zabijania i
wypędzania  czużyńców . Zbroili chłopów, szkolili, nakazywali bezwzględność. Akcje te
nasiliły się po zmianie okupacji na niemiecką. Do pozbywania się Polaków początkowo
wykorzystywali aparat przemocy okupantów, by w końcu wziąć sprawy we własne ręce. Nie
bez wpływu na rozmiary okrucieństwa pozostawała łatwość, z jaką militarne i pomocnicze
formacje ukraińskie Nachtigall, Roland czy Schutzmannschaft na niemieckim żołdzie
wymordowały wcześniej żydowską ludność Kresów. Nie wolno zapominać, że członkowie tych
 szwadronów śmierci już w roku 1941 na Podolu, a 1942 na Białorusi unicestwiły dziesiątki
tysięcy cywilów. Rok póz
niej ci zaprawieni w masowych i wyrafinowanych zbrodniach
ukraińscy najemnicy z Szuchewyczem na czele trafili do UPA11.
9 Warto zapoznać się też z innymi pracami przybliżającymi zagadnienia nacjonalizmu ukraińskiego: T. Stryjek,
Ukraińska idea narodowa okresu międzywojennego. Analiza wybranych koncepcji, Wrocław 2000: A. Wróbel,
Polska i Polacy w koncepcjach współczesnych ukraińskich partii nacjonalistycznych,Warszawa 2003.
10 Szerzej na ten temat m.in. w: W. Mędrzecki, Polityka narodowościowa II Rzeczypospolitej a antypolska akcja
UPA w latach 1943 1944, [w:] Antypolska akcja OUN UPA 1943 1944, Fakty i interpretacje, red. G. Motyka, D.
Libionka, Warszawa 2002.
11 Schooling in Murder: Schutzmannschaft Battaillon and Hauptsturmf�hrer Roman Shukhevych in Belarus
1942, Per Anders Rudling, Ernst-Moritz-Arndt-Universit�t, Greifswald (Germany), ukaże sie niedługo w
Ilustracja 6: Rodzina ks. Stanisława Szczepankiewicza. Od lewej:
Najstarsza siostra Aniela, brat Bronisław - zamordowany, mąż
siostry Marii - Dorazyl, siostra Maria - zamordowana, ks. Stanisław
- zamordowany, brat Antoni i matka Anna - zamordowana
Od roku 1943 nie może już być mowy o jakichkolwiek spontanicznych akcjach antypolskich.
Przywódcy OUN Bandery, a potem UPA wydawali rozkazy zabijania wszystkich Polaków, w
tym starców, kobiet i dzieci. Czasem mordowano dzieci szczególnie okrutnie, np. przez
rozdzieranie nóżek (z morderczym hasłem  Tyś polski orzeł ), czy rozdzierając im usta
( Polska od morza do morza ), jeszcze żywym wyrywano kończyny, języki, wykłuwano oczy,
tak umęczone nabijano na widły12. Wśród osób popierających mordy na Polakach nie
brakowało też przedstawicieli kleru greckokatolickiego. Znajdziemy liczne przykłady apeli
kleru, np.  Braty za orużja i ty  ta byty Lachiw, a Boh wam hriwdu wydpustyt , czy śpiewany
w czasie procesji Bożego Ciała roku 1943 refren do pieśni i modłów:  rżnij Lachów, rżnij . W
wielu relacjach naocznych świadków i dokumentach znajdują potwierdzenie fakty
błogosławienia przez księży narzędzi zbrodni. Czasem sami księża greckokatoliccy i ich
najbliższe rodziny byli organizatorami albo uczestnikami ludobójstwa. Szczególnie ciemną
kartę zapisał tu ksiądz metropolita Andrzej Szeptycki. W takiej atmosferze, kiedy nawet kler
sankcjonował zbrodnie, nietrudno było o najpotworniejsze uczynki. Znikły opory moralne.
Słowa jednej z najbardziej znanych i kolportowanych do dziś w różnego rodzaju śpiewnikach
UPA pieśni nie pozostawiają złudzeń co do tego, czym kierowali się mordercy:
Zdobywaj, zdobywajmy sławę!
Wykosimy wszystkich Lachów po Warszawę...
Ukraiński narodzie.[& ]
Zdobywaj, zdobywajmy siłę!
Zarżniemy wszystkich Lachów do mogiły...
Ukraiński narodzie [& ]
Gdzie San, gdzie Karpaty,
gdzie Krym, gdzie Kaukaz,
Ukraina  Ukraińcom,
a wszystkim przybłędom  precz!13
zbiorze materiałów pokonferencyjnych  Prawda historyczna a prawda polityczna w badaniach naukowych.
Przykład ludobójstwa na Kresach Południowo-Wschodnich w latach 1939 1946, Wrocław, 20 22 czerwca
2010
12 Patrz: Listy pracownicy Polskiego Komitetu Opiekuńczego, [w:] L. Kulińska, Dzieje Komitetu Ziem
Wschodnich na tle losów ludności polskich kresów, t. 2, s. 802) oraz Wieś Rozważ pow.
Złoczów(1944),ibidem, s. 742.
13 Przykłady pieśni i wierszy Ukraińskiej Powstańczej Armii, za: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo
Poza wyjątkowo okrutnymi sposobami zabijania ofiar warto zwrócić uwagę na ogromną
pomysłowość dowódców OUN i UPA przy organizowaniu podstępów i wymyślnych pułapek, w
które wciągano Polaków. Mordowano wiernych zgromadzonych w kościołach, napadano na
domostwa w czasie świąt kościelnych i państwowych, ślubów, chrzcin, komunii, gdy
domownicy zbierali się w odświętnej atmosferze przy stole, nie spodziewając się ataku. W ten
typ napadów wpisuje się okrutny mord na mieszkańcach Ihrowicy dokonany w Wigilię świąt
Bożego Narodzenia, kiedy banderowcy razem z miejscową ludnością ukraińską zaatakowali
zupełnie zaskoczonych Polaków.
W innych przypadkach przybyli do wioski pojedynczy upowcy zwoływali mężczyzn na
 zebranie pod dowolnym pretekstem (np. organizowania wspólnej partyzantki
antyniemieckiej). Wtedy otaczały ich ukryte wcześniej oddziały upowskie i mordowały, po
czym przystępowały do zabijania pozostałych  kobiet, dzieci i starców. Tak wybijano całe
wsie.
Nacjonaliści ukraińscy byli mistrzami kamuflażu i propagandy, tak jest zresztą do dziś, bo jak
zrozumieć fakt, że to ludobójstwo nadal budzi wątpliwości nawet wśród części Polaków?
Puszczali w obieg wyolbrzymione i fałszywe informacje o polskich zbrodniach na cywilnej
ludności ukraińskiej, aby wzmóc chęć zabijania Polaków. Z kolei polskim sąsiadom wmawiali,
że zbrodnie w innych miejscowościach miały charakter porachunków osobistych czy zemsty,
ale tutaj nikomu nic nie grozi, co skutecznie osłabiało czujność i pozwalało wykorzystać
element zaskoczenia.
Wyniki tak prowadzonej akcji były przerażające. Setki tysięcy ludzi bądz
zginęły, bądz
znalazły
się bez dachu nad głową i środków do życia. Na zachód płynęły rzeki uchodz
ców. Mimo
ogromnej ofiarności reszty społeczeństwa kresowego, głównie mieszkańców większych miast
i organizacji społecznych, nie udało się zapobiec wielu nieszczęściom. Brakowało żywności,
leków, ubrań. Beznadziejne położenie pozbawionych wszystkiego ludzi wykorzystali Niemcy,
masowo wywożąc ich na roboty.
Jak wskazują z
ródła, wszelka obrona była bezcelowa, ponieważ nie tylko Ukraińcom, ale także
dwóm pozostałym okupantom sytuacja taka była ze wszech miar na rękę. Polskie władze
podziemne popełniły liczne błędy. Jednak w swych działaniach były skrępowane umowami
koalicyjnymi, natomiast Ukraińcy, bez skrupułów manewrując między okupantami, z ich
przyzwoleniem wykonali swój plan  usunęli fizycznie ludność polską z Kresów. Wobec trzech
wrogów Polacy byli bezradni. Jak w greckiej tragedii, nie było żadnego ratunku ani dobrego
rozwiązania&
Tak pisał z wielkim rozżaleniem o położeniu polskiej ludności kresowej jeden z działaczy
podziemia, Zbigniew Nowosad, tuż przed kolejną zmianą okupacji w roku 1944:  Dzisiaj
ludność kresowa jest zdziesiątkowana przez bolszewików, niszczona przez Niemców,
mordowana przez Ukraińców, ale zniosłaby jeszcze wiele, gdyby nie jej okropne poczucie
opuszczenia przez cały naród, zwłaszcza przez jego czynniki kierownicze. Doszło do tego, że
dziś zadaje sobie ona rozpaczliwe pytanie: Czy my w ogóle jesteśmy Polsce potrzebni? Czy
nie jesteśmy dla niej tylko przykrym kłopotem, przyczyną konfliktu z ukochanymi
słowiańskimi braćmi  Ukraińcami, oraz z Rosją?� 14. Czy pomimo upływu lat ów wyrok
zapomnienia nie został utrzymany w mocy? Wiemy, że wielowiekowe zmagania o przetrwanie
polskości na ziemiach wschodnich zakończyły się klęską. Dorobek dziesiątków pokoleń
żyjących tam ludzi poszedł na marne. Umiera pamięć o ogromnej spuściz
nie kulturowej, która
leży u podstaw polskiej tożsamości i historii. Odchodzą już ostatni świadkowie. Schodzili ze
sceny dziejów w najstraszniejszy sposób, wytępieni przez swych wrogów zewnętrznych i
wewnętrznych. Czy nie jesteśmy czegoś im winni? Mieszkańcy dawnych województw
dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939 1945, t. 1 i 2, Warszawa 2000,
s. 1294.
14 Dość eksperymentów z krwią polską, dokument KZW, Warszawa 1944, CA MSWiA, Zespół SN, t. 439 i 503
(dziś w zbiorach BU IPN).
wschodnich i ich potomkowie na próżno czekają na pomoc władz przy budowaniu Instytutu
Kresowego, który mógłby się podjąć przechowywania wspomnień, spuścizny i innych
pamiątek rozproszonych dziś po licznych instytucjach w kraju. Wsparcia wymagają też
badania naukowe nad dziejami Kresów i samego ludobójstwa dokonanego przez
nacjonalistów ukraińskich. Zainteresowania i pomocy ze strony państwa powinny się też
doczekać ostatnie żyjące w Polsce, i to z reguły w bardzo trudnych warunkach, ofiary i ich
rodziny.
Jednak najważniejsze jest dla nich jednoznaczne potępienie przez władze Rzeczypospolitej,
Kościół, polityków, media sprawców  przywódców i członków OUN i UPA oraz tych
wszystkich Ukraińców, którzy dopuścili się mordowania polskiej ludności. Żadne zasady
poprawności politycznej czy wymogi tzw. wielkiej polityki nie powinny tuszować tak strasznej
zbrodni. Najwyższy czas, by dowiedział się o niej świat.