WP�ŁYW TOTALITARYZMU NA PSYCHIKÊ LUDZK�Ą NA PODSTAWIE LITERATURY OBOZOWEJ



�śKa�żda minuta obozu, to minuta ws�ączania trucizny"- pisa�ł Waar�łam Sza�łomow. �śJest tu wiele rzeczy o których cz�łowiek nie powinien wiedzie�Ś, których nie powinien widzie�Ś, a jeœli zobaczy�ł- to najlepiej, �żeby szybko umar�ł".

S�łowa te pochodz�ą z �śOpowiada�ą ko�łymskich", bêd�ących jednym z najwa�żniejszych œwiadectw stalinowskiego terroru. Autorem jest osoba, która blisko dwadzieœcia lat spêdzi�ła w wiêzieniach i obozach jenieckich- tworach totalitaryzmu- na dalekiej Syberii. Opowiadania te w pe�łni przedstawiaj�ą destrukcyjny wp�ływ systemu na psychikê ludzk�ą, s�ą opini�ą cz�łowieka, który sam doœwiadczy�ł okrucie�ąstw obozów koncentracyjnych. Potwierdzaj�ą, i�ż dwa systemy: faszyzm i stalinizm zupe�łnie odkszta�łci�ły istotê ludzk�ą, odhumanizowa�ły j�ą, �śwydar�ły" ludziom ich wnêtrze, uczucia, pozostawiaj�ąc na ich miejsce tylko cia�ło- bezduszn�ą materiê, której jedynym celem jest przetrwanie.

Podobne rozwa�żania na temat oddzia�ływania dwóch bezwzglêdnych systemów na cz�łowieka, zawieraj�ą utwory: �śMedaliony", �śInny œwiat" i opowiadania Borowskiego.

�śMedaliony" Zofii Na�łkowskiej to wstrz�ąsaj�ący dokument ludobójstwa i cierpie�ą ludzkich podczas drugiej wojny œwiatowej, sygnalizuj�ący spustoszenie w psychice cz�łowieka, które ma wp�ływ na ca�łe jego póŸniejsze �życie.

�śProfesor Spanner" to opowiadanie, w którym autorka przedstawia okrutne praktyki lekarza, który eksperymentowa�ł na zw�łokach ludzkich. Na�łkowska opisuje gotuj�ące siê cia�ła, pojemniki zape�łnione tylko g�łowami, piece do spalania �śodpadów" i koœci, oraz kawa�łki chropowatego myd�ła. Po tym obrazie, mamy przedstawione zeznania m�łodego gda�ąszczanina- pomocnika profesora, który zajmowa�ł siê wyrabianiem myd�ła z t�łuszczu ludzkiego. Jest osob�ą, która nie widzia�ła w swojej pracy nic amoralnego, traktowa�ła j�ą jak ka�żde inne zajêcie. Cz�łowiek ten nie móg�ł zrozumie�Ś dlaczego zosta�ł oskar�żony, nikt bowiem wczeœniej nie powiedzia�ł mu, i�ż wyrabianie myd�ła na bazie zw�łok to straszliwy czyn. O swojej pracy opowiada obojêtnie, bez �śwyrzutów sumienia", nie zdaje sobie sprawy z tragedii tysiêcy ludzi. Pomimo, i�ż jego ojciec trafi�ł do obozu, podziwia Niemców: �śW Niemczech ludzie umiej�ą zrobi�Ś coœ z niczego". Cia�ło ludzkie jest dla niego niczym, myd�ło to natomiast �ścoœ". Stwierdza, i�ż pocz�ątkowo mia�ł opory u�żywaj�ąc tego myd�ła, jednak póŸniej siê przyzwyczai�ł, bo �śdobrze siê mydli�ło".

Na podstawie zezna�ą m�łodego cz�łowieka, Na�łkowska stwierdza, i�ż ofiary to nie tylko ludzie, którzy trafili do obozów. Wg niej ofiary to ca�ła ludzkoœ�Ś, która musia�ła �ży�Ś w tak brutalnych czasach i przygl�ąda�Ś siê tym straszliwym zbrodniom.

Faszyœci nauczyli gda�ąszczanina obojêtnoœci wobec tego co siê wokó�ł niego dzieje, obojêtnoœci wobec zbrodni, traktowania jej zupe�łnie jak coœ naturalnego. Niemcy zabili w nim wra�żliwoœ�Ś, przebudowali jego system wartoœci. Zatarli w nim wewnêtrzny g�łos, który pozwala�łby odró�żni�Ś dobro od z�ła. Sam mê�żczyzna jest zadowolony ze swojego losu. Jest szczêœliwy, �że ocala�ł- nie wie jednak jak bardzo siê myli. Do ko�ąca �życia pozostanie ofiar�ą totalitaryzmu, a najgorsze jest to, �że sam z tego nie zdaje sobie sprawy.

W opowiadaniu �śPrzy torze kolejowym" pisarka przedstawia dramat m�łodej kobiety �żydowskiej, która uciekaj�ąc z transportu, zosta�ła ciê�żko ranna. Wokó�ł niej zebra�ło siê du�żo ludzi, nikt jednak oprócz wieœniaczki i m�łodego cz�łowieka, który zakupi�ł dla niej alkohol, oraz papierosy, nie udzieli�ł kobiecie pomocy. Na ironiê, ten sam cz�łowiek , który chcia�ł ul�ży�Ś jej w cierpieniu, sta�ł siê jej �śkatem". Wzi�ą�ł od �żandarmów pistolet i zastrzeli�ł konaj�ąc�ą kobietê.





Nie wiadomo dlaczego to zrobi�ł- mo�że chcia�ł ul�ży�Ś jej mêki, a mo�że widz�ąc jak wszyscy wokó�ł zabijaj�ą, sam chcia�ł sprawdzi�Ś, jak to jest pozbawi�Ś kogoœ �życia? Dyskusji nie podlega natomiast fakt, i�ż z�łama�ł podstawow�ą normê moraln�ą, z�łama�ł pi�ąte przykazanie chrzeœcijanina, mówi�ące: �śNie zabijaj". Je�żeli cz�łowiek ten zabi�ł cierpi�ąc�ą kobietê by zobaczy�Ś jakie to uczucie, to czyn jego najdobitniej mówi o tym, co system totalitarny potrafi�ł zrobi�Ś z psychik�ą ludzk�ą, jak zbrodniczo j�ą sobie ukszta�łtowa�ł. Zachowanie œwiadków tragedii kobiety, równie�ż jest podyktowane przez system. Ludzie ci, nie odwa�żyli siê udzieli�Ś pomocy rannej. Obawiali siê represji, konsekwencji, byli sparali�żowani strachem, lêkali siê œmierci, która grozi�ła im za ten czyn. To w�łaœnie totalitaryzm zmienia wra�żliwych ludzi w istoty, które martwi�ą siê tylko o w�łasny los.

W opowiadaniu �ś Doroœli i dzieci w Oœwiêcimiu" Na�łkowska przedstawia wp�ływ totalitarnej w�ładzy na najm�łodszych. Tragiczna jest wymowa zako�ączenia, gdy pewien mê�żczyzna na pytanie: �śW co siê bawicie dzieci ?" odpowiedŸ: �śBawimy siê w palenie �Żydów"- odpowiedŸ jest wstrz�ąsaj�ąca i dok�ładnie przedstawia oddzia�ływanie systemu totalitarnego na dzieci.

Dyskusjê na temat cz�łowieka i totalitaryzmu podejmuje równie�ż T. Borowski w swoich opowiadaniach. Przedstawia w nich cz�łowieka zlagrowanego, konformistê, który przystosowa�ł siê do warunków obozowych. Jest w stanie zabi�Ś, aby tylko zdoby�Ś kawa�łek chleba, zapewniaj�ący mu dalsze bytowanie. Borowski mówi, i�ż w skrajnych warunkach przestaj�ą obowi�ązywa�Ś prawa �śnormalnego" �życia. Cz�łowiek zlagrowany pozbawiony jest ju�ż cz�łowiecze�ąstwa, jest w stanie poœwiêci�Ś najbli�ższych, aby samemu siê uratowa�Ś. Mówi o tym przyk�ład starego �Żyda, który zabija swojego syna, gdy�ż ten ukrad�ł chleb- z�łama�ł dekalog obozowy, oraz obraz kobiety, która wypiera siê w�łasnego dziecka( skazuj�ąc go na samotn�ą œmier�Ś), aby unikn�ą�Ś zagazowania. Nasuwa siê wniosek: ofiary poprzez obozy- poœredni aparat totalitaryzmu, przeistaczaj�ą siê w oprawców.

Wstrz�ąsaj�ąca jest tak�że obojêtnoœ�Ś cz�łowieka zlagrowanego na cierpienia innych. W takiej osobie wypalaj�ą siê wszelkie uczucia i wra�żliwoœ�Ś. Przyk�ładem mo�że by�Ś opowiadanie �śLudzie, którzy szli", w którym narrator jak i reszta wiêŸniów, spokojnie graj�ą w pi�łkê, podczas gdy na poblisk�ą rampê nadjecha�ł transport wiêŸniów, skierowany do krematorium: �śMiêdzy jednym a drugim kornerem, za moimi plecami zagazowano trzy tysi�ące ludzi".

Ponadto Borowski, podobnie jak Na�łkowska, twierdzi, i�ż ofiarami nie s�ą tylko osoby znajduj�ące siê w obozie. Ofiary to tak�że oprawcy, wychowankowie systemu, którzy zatracili wartoœci moralne i etyczne. To system tak ich odkszta�łci�ł, s�ą gotowi zabi�Ś bezbronnych ludzi tylko dla w�łasnej satysfakcji i rozrywki.

Borowski uwa�ża, �że obozy stworzone przez totalitaryzm ca�łkowicie odmieni�ły cz�łowieka, zniszczy�ły jego system wartoœci. Cz�łowiek w sytuacji ekstremalnej przestaje by�Ś czu�ł�ą, wra�żliw�ą osob�ą. Totalitaryzm przemienia go w �śtwardy g�łaz", g�łuchy na �żale, cierpienia i mêki innych. Cz�łowiek w obozie nie jest ju�ż na w pe�łni istot�ą ludzk�ą- jest zwierzêciem, które kieruje siê tylko instynktem przetrwania. Nie potrafi ju�ż wspó�łczu�Ś, litowa�Ś siê, nie pomaga innym- totalitaryzm odar�ł go z jakichkolwiek uczu�Ś.

Kolejnym utworem, poruszaj�ącym podobn�ą tematykê jest �śInny œwiat" G. Herlinga Grudzi�ąskiego. Przedstawia on destrukcyjny wp�ływ systemu na psychikê ludzk�ą, ju�ż od momentu aresztowania. Opisuje obraz tresury wiêŸnia. W�ładzom nie zale�ża�ło tylko na przyznaniu siê do rzekomej winy. Zale�ży jej na tym, aby sam wiêzie�ą przyzna�ł siê nawet do najbardziej absurdalnej winy. Towarzysz�ą temu nie ko�ącz�ące siê cierpienia psychiczne i fizyczne, d�ą�ż�ące do ca�łkowitej zmiany osobowoœci cz�łowieka. Obóz ca�łkowicie przebudowa�ł kodeks etyczno -moralny wiêŸniów. Kradzie�że, donosy na innych, fa�łszywe zeznania, tylko po to, aby ratowa�Ś siê samemu, kobiety oddaj�ące swoje cia�ło za kromkê chleba- to zjawiska powszechne w obozie.

W opowiadaniu �śNocne �łowy" Grudzi�ąski opisuje historiê Marusi, która zakochuje siê w kowalu - swoim wczeœniejszym gwa�łcicielu. Wydawa�łoby siê, i�ż kowal równie�ż kocha dziewczynê, jednak pewnego dnia, za namow�ą wspó�łmieszka�ąców baraku, ponownie zmusza j�ą do oddania siê mê�żczyznom. Ten obraz najlepiej œwiadczy o wp�ływie obozu, totalitaryzmu na ludzi. Jakiekolwiek wartoœci, uczucia u wiêkszoœci wiêŸniów ulegaj�ą degradacji. Obozowa rzeczywistoœ�Ś odmienia cz�łowieka. W normalnych warunkach kowal nigdy nie zezwoli�łby na to co siê wydarzy�ło, �życie w �łagrach odmieni�ło go-ludzie pod wp�ływem prze�ży�Ś obozowych myœl�ą innymi kategoriami.

Wstrz�ąsaj�ąca jest te�ż opowieœ�Ś o Ponomarence, cz�łowieku, który �śprzesiedzia�ł okr�ąg�łe dziewiê�Ś lat we wszystkich mo�żliwych obozach sowieckich i jako jedyny mówi�ł o nadchodz�ącym zwolnieniu z pewnoœci�ą siebie, wykluczaj�ąc jakiekolwiek obawy". W�ładze sowieckie, totalitaryzm, w jednej chwili skazuj�ą go na œmier�Ś- jego œwiat, budowany do tej pory na fundamencie nadziei, leg�ł w gruzach, gdy dowiedzia�ł siê, i�ż jego wyrok zosta�ł przed�łu�żony. Totalitaryzm zaprzepaœci�ł kolejne istnienie ludzki, krótkim s�łówkiem-�śbiezsroczno".

Obóz wed�ług Grudzi�ąskiego, w opozycji do pogl�ądów Borowskiego, nie jest miejscem, w którym kapituluj�ą wszystkie wartoœci moralne i uczucia. Cz�łowiek ca�łkowicie nie zatraca swojej godnoœci. Mimo wielu cierpie�ą, nie poddaje siê, próbuje walczy�Ś, pomimo tego, i�ż prawie zawsze, walka taka skazana jest na przegran�ą. Przyk�ładem mo�że by�Ś historia Kostylewa, który zadaje sobie straszliwy ból- poprzez parzenie rêki- buntowa�ł siê przeciw pracy w obozie. Nie robi�ł tego, aby unikn�ą�Ś wysi�łku, nie chcia�ł po prostu pracowa�Ś dla Rosjan, wspó�łbudowa�Ś i wspomaga�Ś ich totalitaryzmu: �śNie bêdê dla nich pracowa�ł, cho�Śby za cenê swojego cierpienia, zdrowia i �życia". Tak�że sam autor postanawia sprzeciwi�Ś siê czynionej mu nie sprawiedliwoœci- rozpoczyna protest g�łodowy, który w ko�ącu przynosi mu wolnoœ�Ś. Wzrusza historia Fiodorownej, która za cenê wygodnego �życia u boku doktora, poœwiêca siê mi�łoœci do m�łodego studenta.

Grudzi�ąski twierdzi, i�ż œwiat totalitaryzmu nie jest w stanie pozbawi�Ś normalnego cz�łowieka uczu�Ś- to w�łaœnie dlatego zas�ługujemy na miano Cz�łowieka.

Literatura doby drugiej wojny œwiatowej jest zwierciad�łem, w którym mo�żemy dostrzec odbicie wszystkich krzywd, cierpie�ą, spowodowanych totalitaryzmem, oddzia�łuj�ącym tak degraduj�ącego na psychikê ludzk�ą. Takie potraktowanie tematu jest apelem do przysz�łych pokole�ą, apelem do Nas, abyœmy wiêcej nie dopuœcili do tego, aby podobne wydarzenia mia�ły kiedyœ miejsce. Jest apelem do ludzi rz�ądz�ących by nie tworzyli totalitaryzmu, wojen, obozów, by nie dopuszczali do ludzkiego cierpienia, które powoduje nieodwracalne zmiany w psychice, nie tylko wiêŸniów, ale wszystkich ludzi. Jest przestrog�ą, aby ludzie ludziom ju�ż ju�ż nigdy nie zgotowali podobnego losu.