PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Bernarda Bereza
Instytut Psychologii, Katedra Psychologii Klinicznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie
y
ródła niepokoju pacjentów
długotrwale hemodializowanych
Sources of anxiety in patients chronically hemodialyzed
STRESZCZENIE
Wstęp
Dla większości osób diagnoza przewlekłej cho-
Jedną z podstawowych emocji nacechowanych ne-
gatywnie, ujawniającą się podczas choroby, jest roby stanowi początek przytłaczającej gamy do-
niepokój. Wyniki badań dowodzą, że wywoływaniu
świadczanych lęków. Ten specyficzny rodzaj emocji
przykrych dla pacjenta stanów lękowych oraz do-
dotyczy głównie antycypacji przyszłości. Chory czło-
świadczaniu własnej choroby jako zagrożenia sprzy-
wiek boi się praktycznie wszystkiego: długotrwałe-
jają trudności w zaakceptowaniu schorzenia, uciąż-
go leczenia, ostatecznego wyniku, nasilenia fizycz-
liwości somatyczne oraz brak wsparcia psychologicz-
nego bólu, cierpienia, okaleczenia ciała, ogranicze-
nego. Autor niniejszej pracy koncentruje się na usta-
nia dotychczasowej aktywności, izolacji od świata,
leniu podstawowych z
ródeł niepokoju doświadcza-
odrzucenia przez bliskich, zależności od innych, by-
nego przez pacjentów z przewlekłą niewydolnością
cia balastem dla rodziny, własnej śmierci. Emocje
nerek, poddawanych hemodializie.
będące reakcją na wyobrażone lub antycypowane,
ale także rzeczywiste transakcje z otoczeniem są re-
słowa kluczowe: przewlekła niewydolność nerek,
zultatem aktywności poznawczej osoby (rozważania
długotrwała hemodializa, niepokój
przyczyn choroby, następstw); raz wzbudzone mogą
z kolei wpływać na sposób, w jaki pacjent ocenia
ABSTRACT
i rozumie swoją sytuację (stosunek do leczenia, spo-
One of the main negative emotions appearing dur- soby zachowania) [1, 2]. Negatywne nacechowanie
ing ilness is anxiety. Results of the studies prove, emocji może wynikać z pesymistycznego spojrzenia
that the main factors contributing to generating
na życie, wcześniejszych doświadczeń, predyspozy-
anxiety and perception of a disease as a threat are:
cji osobowościowych, braku wsparcia i braku poczu-
difficulties in accepting the disease, somatic diffi-
cia sensu życia w chorobie oraz wiązać się z trakto-
culties and lack of psychological support. The au-
waniem choroby jako zagrożenia. W takiej sytuacji
thor concentrates on identifying the main sources
pacjent postrzega schorzenie jako wydarzenie życio-
of anxiety in patients with chronic renal failure,
we zakłócające dotychczasowy lub wcześniejszy stan
treated with hemodialysis.
równowagi i bezpieczeństwa, narażające jednostkę
na destabilizację aktualnej sytuacji życiowej oraz na-
key words: chronic renal failure, chronic
ruszające jej plany na przyszłość [3 6]. Jedną
hemodialysis, anxiety
z podstawowych negatywnych emocji, jaka ujawnia
się podczas choroby, jest niepokój. Jego pozytywne
oddziaływanie polega między innymi na mobilizowa-
niu pacjenta do szukania specjalistycznej pomocy czy
przestrzegania zaleceń lekarskich. Negatywne dzia-
łanie niepokoju obejmuje  poza niekorzystnym
Adres do korespondencji: dr n. hum. Bernarda Bereza
Instytut Psychologii KUL, Katedra Psychologii Klinicznej wpływem na przebieg fizjologicznych procesów
Al. Racławickie 14, 20 950 Lublin
życiowych [7]  trudności w koncentracji uwagi, za-
tel.: [phone]
burzenia pamięci, myślenia, drażliwość, stany depre-
e-mail: [e-mail]
syjne, brak poczucia sensu życia, zachowania rezy-
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007; 1 (7): 8 14
Copyright � 2007 Via Medica gnacyjne, w tym także autodestrukcyjne.
8 www.psychiatria.med.pl
Bernarda Bereza, y
ródła niepokoju pacjentów długotrwale hemodializowanych
Tabela 1. Statystyki opisowe Skali Oceny Własnej
Autor niniejszej pracy koncentruje się na ustale-
Choroby w badanej grupie (n = 89)
niu podstawowych z
ródeł niepokoju doświadczanego
Table 1. Descriptive statistics from the Scale of Evalu-
przez pacjentów z przewlekłą niewydolnością nerek.
ating One s Illness in the tested group (n = 89)
Podskale M SD Min. Maks.
Materiał i metody
Zagrożenie 4,15 0,82 1,88 5,00
Badania przeprowadzono w Katedrze Psycho-
Korzyść 2,37 0,83 1,00 4,57
logii Klinicznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskie-
Przeszkoda 4,00 0,66 2,25 5,00
go w Lublinie. Nawiązano bezpośredni indywidual-
Wyzwanie 3,81 0,73 1,67 5,00
ny kontakt z 200 chorymi objętymi programem dłu-
Krzywda 3,19 1,07 1,00 5,00
gotrwałych hemodializ w przebiegu niewydolności Wartość 3,16 0,97 1,00 5,00
Znaczenie 3,93 0,71 2,20 5,00
nerek. Z powodu przeszkód medycznych (zaburzenia
psychiczne, obniżony poziom intelektualny, otępie-
SD (standard deviation)  odchylenie standardowe
nie dializacyjne, dysfunkcje narządu wzroku), braku
motywacji oraz niekompletności badań do dalszej
analizy dopuszczono wyniki 89 pacjentów. W skład
Tabela 2. Zmienne wyjaśniające ocenę przewlekłej
grupy wchodziło 46 mężczyzn i 43 kobiety. Średnia
niewydolności nerek jako zagrożenie
wieku wynosiła około 52 lat. Większość osób (49,4%)
Table 2. Changing elaborating evaluation of chronic
znalazła się w przedziale wiekowym od poniżej
kidney failure as a threat
44 lat do powyżej 63 lat. Odnotowany czas choro-
wania wynosił średnio 13 lat, okres leczenia nefrolo- Zagrożenie Uciążliwości emocjonalne (+)
Wsparcie od psychologów ( )
gicznego  średnio 5 lat.
R2 = 0,33; F = 5,57; Wsparcie od przyjaciół ( )
Badania prowadzono metodą kliniczną, częś-
p = 0,021 Uciążliwości somatyczne (+)
ciowo w trakcie zabiegów hemodializacyjnych. Sto-
sowano między innymi następujące metody: wywiad
kliniczny, obserwację psychologiczną, Skalę Oceny
Własnej Choroby (SOWC) (S. Steuden, K. Janowski, nej drażliwości pacjentów, wewnętrznego napięcia,
2002), Test Poczucia Sensu Życia (PIL, Purpose in Life) niekiedy agresji  potęgowanych dodatkowo bio-
(J.C. Crumbaugh, L.T. Maholick, 1963), Skalę Uciążli- chemiczną huśtawką między kolejnymi sesjami dia-
wości związanych z Dializą (SUD) (2003) w opracowa- lizy  ale także w przygnębieniu badanych, obniżo-
niu B. Berezy oraz Ankietę dotyczącą problemów osób nym nastroju, poczuciu osamotnienia w związku
dializowanych (B. Bereza, S. Steuden, 2003). Obliczeń z chorobą, świadomości przybliżającej się perspek-
dokonano, korzystając z pakietów komputerowych tywy śmierci), nasilające się z czasem uciążliwości
Statistica 5.1 oraz SPSS 11.5. somatyczne, odczuwalne działania niepożądane dia-
lizoterapii oraz sama procedura leczenia (w tym re-
akcja organizmu na każdorazowe zabiegi hemodiali-
Wyniki zy). Specjalistyczna pomoc psychologiczna i wsparcie
Badaną próbę populacji dializowanych osób przyjaciół wiążą się z mniejszym nasileniem lęków
cechuje najwyższy wskaz
nik oceny własnej choroby i obaw doświadczanych podczas dializy.
w kategorii  zagrożenie . Uzyskane średnie wyniki Niezależnie od powyższych wniosków w cza-
zastosowanej skali przedstawiono w tabeli 1. sie pracy badawczej zidentyfikowano następujące
Podwyższony poziom lęku jest widoczny z
ródła niepokoju: utrata subiektywnie ważnych funkcji
w obszarze życia rodzinnego, zawodowego, ale tak- ciała, nieprzewidywalność statusu zdrowia, nieprze-
że zainteresowań, kondycji fizycznej, kontaktów widywalność skutków leczenia, procedura poddawa-
z innymi ludz
mi i osobistej niezależności. nia zabiegowi hemodializy, reżim leczenia, perspek-
Spośród zmiennych wprowadzonych do mode- tywa przeszczepu organu, zmiana jakości życia,
lu analizy regresji 4 okazują się istotne statystycznie poczucie osamotnienia, perspektywa śmierci, bez-
w przewidywaniu czynnika doświadczania przewle- radność, perspektywa życia najbliższych.
kłej niewydolności nerek jako zagrożenia. Uzyskane
rezultaty zamieszczono w tabeli 2. Utrata subiektywnie ważnych funkcji ciała
Wywoływaniu niepokojów doświadczanych Niewątpliwą przyczyną lęków i obaw doświad-
w obliczu choroby sprzyjają trudności z zaakcepto- czanych przez dializowanych pacjentów jest aktual-
waniem schorzenia (widoczne w postaci wzmożo- ny stan somatyczny. W badanej grupie stwierdza się
www.psychiatria.med.pl 9
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 1
Tabela 3. Procentowa charakterystyka dializowanych osób ze względu na współwystępujące choroby (liczebność,
odsetek oraz różnice statystyczne) (n = 89)
Table 3. The percentage characteristics of people dialyzed on account of comorbid illnesses (number, percentage
as well as statistical differences) (n = 89)
c2 p Ł
c Ł
Choroby współwystępujące Mężczyz
ni Kobiety Ogółem
c Ł
c Ł
c Ł
nnn
Układ sercowo-naczyniowy 20 43,5% 13 30,2% 33 37,1% 1,67 0,196
Układ hormonalny 8 17,4% 6 13,9% 14 15,7% 0,20 0,656
Układ kostny 5 10,9% 8 18,6% 13 14,6% 1,07 0,302
Układ wewnętrzny 4 8,7% 5 11,6% 9 10,1% 0,21 0,646
Inne 12 26,1% 16 37,2% 28 31,5% 1,27 0,259
Brak odpowiedzi 3 6,5% 2 4,6% 5 5,6% 0,15 0,702
różnego typu choroby współwystępujące z niewy- odczuwalne przez pacjentów zmiany w psychice pod
dolnością nerek (tab. 3). wpływem choroby terminalnej istotnie statystycznie
W obrazie klinicznym przewlekłej niewydolno- różnicują badanych mężczyzn i kobiety. Pacjentki
ści nerek dominują zaburzenia układu sercowo-na- częściej (niemal 6-krotnie) sygnalizują cechy uogól-
czyniowego. U co 3. pacjenta z badanej próby nionego lęku (p = 0,039). Mężczyzn wyróżniają na-
populacji chorych (37,1%) występowały arytmia, tomiast większa otwartość, brak oporu, a nawet
miażdżyca naczyń krwionośnych, nadciśnienie tęt- samoistne podejmowanie tematu niepokojów do-
nicze, niewydolność mięśnia sercowego z epizoda- świadczanych w sferze intymnej. Skarżąc się na ogra-
mi wielokrotnych zawałów bądz
wylewów. Druga niczenie aktywności seksualnej  zmieniającej jakość
co do częstości występowania grupa chorób doty- ich partnerskich związków  w ocenie poczucia sa-
czyła zaburzeń układu hormonalnego (co 6. pacjent tysfakcji z aktualnego pożycia intymnego mężczyz
ni
skarży się na dolegliwości wywoływane cukrzycą, wykazywali jednak większy optymizm niż kobiety
nadczynność przytarczyc itp.). Schorzenia mniej po- (brak różnic istotnych statystycznie).
wszechnie pojawiające się w badanej grupie pacjen-
tów obejmowały objawy ze strony układu kostnego Nieprzewidywalność statusu zdrowia
(reumatoidalne zapalenie stawów, osteoporozę, zwy- Niemal co 4. pacjent (25,8%) łączył niepokój
rodnienia stawów itp.), układu wewnętrznego (torbiele doświadczany w przewlekłej niewydolności nerek
wątroby, wirusowe zapalenie wątroby, owrzodzenia z poczuciem utraty kontroli nad własnym organi-
dwunastnicy i żołądka, toczeń trzewny, żółciowe za- zmem i stanem zdrowia. Schyłkowe stadium choro-
palenie żołądka itp.) oraz innego typu dolegliwości, by cechują liczne, niespodziewane, nagłe i ostre kry-
niewyróżniające badanych spośród populacji ogól- zysy zdrowia. Życie pacjenta poddawanego hemo-
nej (infekcje, anemia, choroba szpiku kostnego, nie- dializie przebiega w okresach względnej stabilności
wydolność górnych i dolnych dróg oddechowych, zdrowia, przeplatanych niestabilnością i powtórnym
astma oskrzelowa, alergie, utrata słuchu, padaczka, odzyskaniem równowagi. Osoba nie jest w stanie
nerwica itp.). Mężczyz
ni i kobiety nie różnili się istotnie przewidzieć, kiedy jej zdrowie się pogorszy albo kie-
statystycznie pod względem zachorowań na inne cho- dy osiągnie w końcu stan stabilności. Choremu za-
roby w czasie leczenia technikami nerkozastępczymi. wsze towarzyszy niepewność związana z jakością sa-
Niewydolność nerek wywiera determinujący mopoczucia po dializie; niepokój wzbudza reakcja
wpływ również na funkcjonowanie seksualne [8]. organizmu na kolejny zabieg (czy danego dnia oso-
Wyniki przeprowadzonych badań potwierdzają, że ba będzie się czuła dobrze, czy będzie musiała leżeć
przeszkody natury somatycznej, skutkujące utratą albo kłaść się do łóżka na cały dzień, jak długo to
intymności seksualnej, stanowią niezwykłe obciąże- potrwa). Pacjent musi mieć umiejętność trafnego roz-
nie psychiczne. Oprócz bezmoczu i zmian czynności poznawania oznak nieprawidłowości we własnym
fizjologicznych w badanej próbie populacji dializo- funkcjonowaniu, definiowania i interpretowania
wanych chorych czynnikami wywołującymi niepokój symptomów schorzenia. Antycypacja oraz bezsilność
były zaburzenia menstruacyjne i problemy z zajściem w oczekiwaniu na pojawienie się niekorzystnie od-
w ciążę u kobiet oraz zaburzenia popędu seksualnego czuwanych zmian samopoczucia po kolejnym zabie-
i aspekt aktywności intymnej u mężczyzn. Subiektywnie gu stają się z
ródłem stresu psychologicznego.
10 www.psychiatria.med.pl
Bernarda Bereza, y
ródła niepokoju pacjentów długotrwale hemodializowanych
Nieprzewidywalność skutków leczenia 10. pacjent (10,11%) ciągle nie potrafił pogodzić się
Narastające z czasem dolegliwości somatycz- z dializą, przyzwyczaić się do reżimu leczenia oraz no-
ne oraz tak zwane doświadczenie dializacyjne cho- wych warunków życia. Obawy dotyczyły ewentualnych
rych [9] jest podłożem nasilonych obaw związanych konsekwencji niesprostania restrykcyjnym wymaga-
rozmiarem, ale także dynamiką doświadczanych strat niom związanym ze specyfiką choroby, obejmującym
zdrowia, kondycji fizycznej oraz samopoczucia psy- między innymi kontrolę wahań masy ciała, utrzymanie
chicznego w konsekwencji długotrwałego leczenia. właściwej diety (ograniczenie spożycia soli, protein itd.)
Co 6. (15,7%) spośród badanych pacjentów niepo- oraz przyjmowanie minimalnej ilości płynów. Doświad-
koiła dalekosiężna perspektywa powikłań długotrwa- czane napięcie wzmacniał dodatkowo przymus dokład-
łej dializoterapii (jak będzie się rozwijać choroba nego planowania i organizacji posiłków, podróży oraz
i jaki będzie efekt leczenia) oraz subiektywnie od- podporządkowania stylu dotychczasowego życia ter-
czuwalna, postępująca słabość organizmu. minom kolejnych zabiegów hemodializy.
Procedura przeprowadzania zabiegu Perspektywa przeszczepienia organu
hemodializy W badanej próbie populacji dializowanych cho-
U co 3. spośród badanych pacjentów (35,9%) rych aż co 5. osoba (20,2%) przebyła epizod niepo-
 częściej wśród kobiet (brak różnic istotnych sta- myślnej transplantacji nerki (2 pacjentów w grupie
tystycznie)  zgłaszanym z
ródłem niepokoju była badanej 2-krotnie po odrzuceniu organu wracało do
techniczna strona hemodializy (inwazyjny charakter dializoterapii). Tego typu doświadczenie dializacyj-
leczenia) oraz zabiegi bezpośrednio poprzedzają- ne nie sprzyja kształtowaniu pozytywnych postaw
ce dializoterapię. Powstające obawy są wyrazem wobec przeszczepu. W czasie dokonywania pomia-
stresu psychologicznego, dotyczą wbijania igieł, rów okazało się również, że blisko co 7. pacjent
wstawiania cewników, przewidywania kłopotów (6,7%) jest włączony na listę oczekujących na trans-
z przetoką oraz samopoczucia podczas zabiegu. plantację. Mimo braku obiektywnych przeszkód aż
Ślady po wielokrotnych wkłuciach, zbliznowace- co 4. z badanych osób (25,8%) nie poddałaby się
nia i zrogowacenia naskórka w obrębie przetoki, jednak zabiegowi. Specyficzny rodzaj zgłaszanego
ale także żółtawy odcień skóry są z
ródłem obawy tu lęku  bardziej charakterystycznego dla kobiet
przed niezrozumieniem specyfiki schorzenia w róż- (brak różnic istotnych statystycznie)  obejmuje
nych sytuacjach społecznych, stygmatyzacją i utoż- świadomość dużego ryzyka odrzucenia organu i ko-
samianiem chorego na przykład ze środowiskiem nieczności powrotu do dializ. Tym spośród chorych,
narkomanów. którzy mimo to wyrażają wolę poddania się trans-
Konieczność stałej gotowości do podróży, napię- plantacji (74,2% osób), towarzyszyła troska, czy zo-
cie związane z oczekiwaniem na środek transportu, staną włączeni na listę oczekujących na przeszczep;
wymaganie od chorego dyspozycyjności oraz stosun- niestabilny stan zdrowia był u nich z
ródłem obaw
kowo wcześniejszego odpowiedniego przygotowa- przed przeszkodami w postaci przeciwwskazań me-
nia do wyjścia z domu (higiena osobista, stosowny, dycznych; niepokój wzbudzała niedostateczna licz-
czysty ubiór itp.) zwłaszcza dla osób w starszym wie- ba dawców, powtarzała się również niepewność do-
ku, stanowiących znaczną większość populacji diali- tycząca ostatecznego wyniku zabiegu.
zowanych chorych, stają się dodatkowym z
ródłem
niepokoju  tym większego, im bardziej w proces Zmiana jakości życia
leczenia angażuje się rodzina pacjenta (najczęściej Niepokój sygnalizowany w przeprowadzonych
w przygotowaniach pomagają partnerzy życiowi, ale badaniach chorzy dializowani łączyli z subiektywnie
także dzieci). Pacjenci obawiają się także długiego, odczuwalną zmianą dotychczasowej jakości życia.
nieruchomego leżenia w trakcie zabiegu, powodu- Uzyskane wyniki zestawiono w tabeli 4.
jącego między innymi bóle pleców. Dla wielu osób Badani pacjenci (21,3%)  2-krotnie częściej
trudne jest trwanie w bezczynności. mężczyz
ni  najbardziej dotkliwie odczuwali niepo-
kojące zmiany w zakresie pracy. Grupę mężczyzn
Reżim leczenia cechowała rodząca obawy perspektywa zaprzepasz-
Co 3. spośród badanych osób (34,8%) sygnalizo- czenia całego dotychczasowego życia, zmiany jako-
wał niepokój z powodu pojawiających się trudności ści kontaktów społecznych i rodzinnych, utraty ma-
w przystosowaniu do ograniczeń narzucanych przez rzeń i planów na przyszłość. Natomiast z
ródłami nie-
chorobę i sposób leczenia (m.in. dietetycznych, fizycz- pokoju u kobiet były: wyraz
ne obniżenie sprawności
nych, swobody, mobilności). Mimo upływu czasu co fizycznej (p = 0,004), odczuwalne zmiany w psychi-
www.psychiatria.med.pl 11
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 1
Tabela 4. Procentowa charakterystyka osób dializowanych ze względu na subiektywnie odczuwane zmiany jako-
ści życia wskutek choroby (liczebność, odsetek oraz różnice statystyczne) (n = 89)
Table 4. The percentage characteristics of dialyzed people according to subjective experience of changes in the
quality of life caused by the illness (number, percentage and statistical differences) (n = 89)
c2 p Ł
c Ł
Subiektywne poczucie zmiany Mężczyz
ni Kobiety Ogółem
c Ł
c Ł
c Ł
na skutek choroby
nnn
Utrata pracy 13 28,7% 6 13,9% 19 21,3% 2,71 0,100
Całe życie 10 21,7% 7 16,3% 17 19,1% 0,43 0,513
Kontakty z ludz
mi 9 19,6% 5 11,6% 14 15,7% 1,06 0,304
Obniżona sprawność fizyczna 2 4,3% 11 25,6% 13 14,6% 8,03 0,004*
Utrata samodzielności 1 2,2% 2 4,6% 3 3,4% 0,42 0,517
Utrata marzeń 6 13,0% 3 6,9% 9 10,1% 0,90 0,343
Wpływ na psychikę 1 2,2% 6 13,9% 7 7,9% 4,25 0,039**
Dieta pokarmowa 4 8,7% 3 6,9% 7 7,9% 0,09 0,763
Inne 13 28,3% 12 27,9% 25 28,1% 0,00 0,970
Brak odpowiedzi   5 11,6% 5 5,6% 5,67 0,017**
* p Ł 0,010; **p Ł 0,050
ce pod wpływem terminalnej choroby (dojrzalsze żółtawy odcień skóry) oraz zażenowanie chorego,
spojrzenie na rzeczywistość, ale także drażliwość, nie- którego przyczyną może być brak asertywności, ale
pewność jutra, napięcie nerwowe na co dzień, lęk) także obawa przed niezrozumieniem specyfiki scho-
(p = 0,039) oraz utrata samodzielności (brak różnic rzenia w różnych sytuacjach społecznych czy chęć
istotnych statystycznie). uniknięcia wprowadzania drugiej osoby w zakłopo-
tanie (odmowa poczęstunku czy napoju, powstrzy-
Poczucie osamotnienia mywanie się od używek itp.), są bezpośrednimi przy-
Specyficzny rodzaj niepokoju pacjentów hemo- czynami wycofywania się dializowanych osób rów-
dializowanych wywołuje poczucie izolacji nasilające nież z życia towarzyskiego.
się z czasem trwania choroby. W przewlekłej niewy- Perspektywa samotnego zmagania się z ciężką
dolności nerek naturalna potrzeba użyteczności lub chorobą, poczucie bycia niezrozumianym, kontakty
też bycia potrzebnym innym jest tłumiona. Sprzyjają społeczne ograniczone z oczywistych przyczyn do
temu  w zależności od momentu życia osoby małego grona dializowanych współpacjentów, a tak-
 przeszkody w kontynuacji nauki szkolnej, ograni- że zawężenie dotychczasowej aktywności życiowej
czenie aktywności zawodowej bądz
rezygnacja z niej są przyczyną powstawania u chorych poczucia we-
(tylko 13,5% badanych osób pozostaje czynnych za- wnętrznego niepokoju.
wodowo), ale także reorganizacja dotychczasowe-
go czasu wolnego (poświęcenie leczeniu odbywa się Perspektywa śmierci
zwykle kosztem relacji z bliskimi), dotychczas pełnio- Większość osób z badanej grupy klinicznej wy-
nych obowiązków czy ról odgrywanych w środowi- dawała się pogodzona z bardziej lub mniej wyraz
ną
sku rodzinnym (co zgłasza 4,5% badanych). Część ba- perspektywą odejścia, traktując śmierć między inny-
danych osób (7,9%) sygnalizowała  z przyczyn wy- mi jako jeden z etapów życia (40,4%), a nawet
wołanych chorobą  rozpad małżeństwa, przy czym wyzwolenie (15,7%). Identyfikowany niepokój doty-
rozwód bądz
separacja prawie 3-krotnie częściej do- czący perspektywy umierania w badanej grupie ujaw-
tyczy badanych kobiet (indywidualne rozmowy z pa- niał się natomiast w dwojaki sposób: w analizie po-
cjentami wykazały natomiast, że to mężczyz
ni po- staw wobec śmierci oraz w ocenie własnego życia.
wszechniej skarżą się na rozpad związku ze względu W badanej próbce populacji hemodializowanych
na chorobę). Niezależnie od tego, niemal co 4. (27,0%) chorych zaledwie co 10. osoba (10,1%) opisuje do-
z badanych osób zgłaszała brak partnera życiowego. świadczany wewnętrzny niepokój w kategoriach stra-
Ponadto poczucie wstydu z powodu zmian w obrębie chu  a zatem silnej negatywnej reakcji emocjonal-
ciała (ślady po wielokrotnych wkłuciach, zbliznowa- nej na oczekiwanie konkretnego zagrożenia (śmierci)
cenia i zrogowacenia naskórka w obrębie przetoki, w bliskiej i dokładnie określonej przyszłości. Podob-
12 www.psychiatria.med.pl
Bernarda Bereza, y
ródła niepokoju pacjentów długotrwale hemodializowanych
nie niski odsetek (13,5%) respondentów (2-krotnie nie tej życiowej ambicji w podobnej (29,2%) mierze
częściej mężczyzn; brak różnic istotnych statystycz- pomagało przetrwać życiowe kryzysy.
nie) sygnalizuje, że refleksja nad własnym życiem jest
motorem pojawienia się strachu przed śmiercią.
W tym kontekście wyniki przeprowadzonych badań Podsumowanie
potwierdzają doniesienia wstępne między innymi Podsumowując psychologiczną problematy-
w literaturze anglojęzycznej, wskazujące jakoby lęk kę niepokoju doświadczanego przez pacjentów he-
egzystencjalny różnił się jakościowo w grupie cho- modializowanych, należy zwrócić uwagę na jego
rych dializowanych oraz u osób cierpiących na scho- charakter, częstość oraz znaczenie. Niepokój jest
rzenia związane z zagrożeniem utraty życia. W przy- specyficzną reakcją emocjonalną, ponieważ u prze-
padku pacjentów leczonych nerkozastępczo doświad- wlekle chorych występuje szczególnie często. W prze-
czany niepokój nie dotyczy bowiem bezpośrednio wlekłej niewydolności nerek jest on odpowiedzią na
ostro wyrażonej obawy utraty życia. Osoby hemodia- stale towarzyszące ryzyko, możliwość utraty ważnych
lizowane boją się raczej przedłużenia własnej egzysten- wartości (zdrowia, życia, zmiany jakości funkcjono-
cji. Niektórym pacjentom dializoterapia wydaje się roz- wania własnego i rodziny, ról społecznych itp.),
łożonym w czasie procesem umierania [10, 11]. a tym bardziej charakterystyczny dla choroby brak
stabilności i wiążącą się z nim perspektywę znalezie-
Bezradność nia się w nowej sytuacji  pogłębiającej dotychcza-
Dializowani chorzy doświadczają silnego nie- sowy stres. Praktyczne korzyści wynikające z docie-
pokoju przed sposobem życia pełnym ograniczeń kania z
ródeł niepokoju pacjentów hemodializowa-
i trudności związanych z leczeniem [11, 12]. W pre- nych wiązałyby się bezpośrednio z oddziaływaniami
zentowanych badaniach co 4. osobę (24,7%) niepo- terapeutycznymi zmierzającymi do optymalizacji ja-
koiło poczucie własnej bezsilności, wynikającej z fak- kości życia w badanej grupie chorych. Niepokój jest
tu zachorowania, obciążenia niewydolnością nerek, objawem rzadko wyrażanym słowami. Przyznanie się
ograniczeń, jakie wiążą się z chorobą i sposobem do lęku  zwłaszcza przez dorosłe osoby  jest
leczenia. Podobny odsetek pacjentów (23,6%) doś- odbierane jako wstydliwe. Trudno jest także w po-
wiadczał wewnętrznego napięcia z powodu, ogólnie tocznym rozumieniu różnicować doświadczane na-
mówiąc, małej wiary we własne możliwości, słabego pięcie wewnętrzne i niepokój od strachu. Rozumienie
wpływu na bieg kolejnych wydarzeń życiowych oraz i opisywanie stanu, jaki osoba przeżywa, wymaga
poczucia zależności od czynników zewnętrznych. od niej umiejętności samoobserwacji [13]. Wyłonienie
doświadczanych emocji, werbalizowanie, identyfika-
Perspektywa życia najbliższych cja z
ródeł, a przede wszystkim konfrontacja,  zbli-
Nieodłącznym elementem zmagania się z prze- żenie się do lęku, świadome lub (częściej) podświa-
wlekłą niewydolnością nerek jest obawa przed nad- dome  przepracowanie doświadczanego niepokoju
miernym wpływem własnej choroby na życie najbliż- daje szansę na zmniejszenie jego nasilenia, optyma-
szych osób. Blisko co 2. z badanych (49,4%) z niepo- lizację sposobów radzenia sobie oraz poprawę psy-
kojem stwierdzał, że doświadczane cierpienie zwią- chicznego stanu pacjenta.
zane z chorobą oraz dializoterapią może być stresem,
udręką, obłędem czy wręcz tragedią dla najbliższych.
Doświadczane obawy dotyczyły obecnej, ale również
PIŚMIENNICTWO
przyszłej jakości życia członków rodziny, która ra-
1. Hryniewska A. Problem diagnozy stanu psychicznego człowieka
zem z pacjentem trwa w chorobie, lecz pozostanie
przewlekle chorego. W: Szkoła Specjalna 1992; 5: 225 234.
osamotniona po jego śmierci. Próbując zoptymali- 2. Lazarus R. Paradygmat stresu i radzenia sobie. W: Nowiny Psy-
chol. 1986; 3 4: 2 39.
zować poziom doświadczanego stresu, badani pa-
3. Jarosz M. (red.). Psychologia lekarska. Państwowy Zakład Wy-
cjenci (30,3%) większość energii poświęcali najbliż-
dawnictw Lekarskich, Warszawa 1983.
4. Lazarus R.S., Folkman S. Stress, appraisal and coping. Sprin-
szym (zmaganie się z chorobą plasuje się dopiero na
ger, New York 1984.
3. miejscu  16,8%). Dobro i szczęście rodziny dla
5. Lipowski Z.J. Sensory and information inputs overload. Beha-
vioral effects. Compr. Psychiatry 1975; 16: 199 221.
co 3. z pacjentów (32,6%) było nadrzędnym celem
6. Lipowski Z.J. Somatization: the experience and communica-
życia, ważniejszym nawet niż chęć przetrwania, wola
tion of psychological distress as somatic symptoms. Psycho-
życia czy zachowania zdrowia (30,3%). Realizowa- ther. Psychosom. 1987; 47.
www.psychiatria.med.pl 13
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2007, tom 7, nr 1
7. Gałuszka A. Lęk, nadzieja i poczucie sensu życia u osób cho- 11. Witorzeńć M. Przystosowanie chorych z przewlekłą schyłkową
rych przewlekle. W: Block B., Otrębski W. (red.). Człowiek nie-
niewydolnością nerek do leczenia dializami powtarzanymi (zna-
uleczalnie chory. WN KUL, Lublin 1997; 267 275.
czenie czynników psychospołecznych). Psychiatr. Pol. 1992a;
8. Lindqvist R., Carlsson M., Sj�d�n P.-O. Coping strategies and
XXVI: 115 118.
health-related quality of life among spouses of continuous
12. Witorzeńć M. Aspekty psychiatryczne leczenia powtarzanymi
ambulatory peritoneal dialysis, haemodialysis, and transplant
dializami. W: Psychiatr. Pol. 1992b; XXXVI: 110 114.
patients. J. Adv. Nurs. 2000; 31: 1398 1408.
13. de Walden-Gałuszko K. U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli
9. Sikora G. Zaburzenia depresyjne u pacjentów dializowanych.
jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środ-
Terapia depresji. Drogowskazy 2000; 2: 15 19.
kami psychologicznymi. Wydawnictwo Medyczne MAKmed,
10. Davison S.N. Ethical issues in dialysis Aaron Spital, Series Edi-
Gdańsk 2000.
tor. W: Semin. Dialys. 2002; 15; 41.
14 www.psychiatria.med.pl