Tadeusz Wawrzyński

WOJNA POLSKO-SOWIECKA 1919—1920 —

STAN I PERSPEKTYWY BADAŃ ORAZ

CHARAKTERYSTYKA AKT PROWENIENCJI WOJSKOWEJ

Pomimo, że od zakończenia działań wojennych upłynęło 75 lat przebieg

wojny polsko-sowieckiej nie został całkowicie opracowany. Przed drugą wojną

światową powstało wprawdzie wiele prac, ale zbyt krótki okres nie pozwolił na

zbadanie różnych problemów. Dodatkowym czynnikiem utrudniającym badania był

fakt, że większość akt proweniencji wojskowej nie była nawet prowizorycznie

porządkowana.

Z opracowań opublikowanych przed drogą wojną światową należy wymienić

syntezę Adama Przybylskiego (Wojna Polska 1918—1921, Warszawa 1930) oraz

prace Józefa Piłsudskiego (Rok 1920, Warszawa 1924), Tadeusza Kutrzeby (Wyprawa

kijowska 1920 roku, Warszawa 1937, Bitwa nad Niemnem wrzesień-październik

1920, Warszawa 1926), Władysława Sikorskiego (Nad Wisłą i Wkrą. Studium z

polsko-rosyjskiej wojny, Lwów — Warszawa 1928), Stanisława Szeptyckiego (Front

Litewsko-Białoruski, Kraków 1925), Lucjana Żeligowskiego (Wojna w roku 1920.

Wspomnienia i rozważania, Warszawa 1930) i Bolesława Zawadzkiego (System

obronny w 1920 roku, Warszawa 1926), a także niedokończoną z powodu wybuchu

wojny syntezę przełomowych wydarzeń 1920 roku, opublikowaną przez Wojskowe

Biuro Historyczne (Bitwa warszawska, t. I Bitwa nad Bugiem 27.VII — 7.VIII.1920,

cz. I—II, Warszawa 1935, t II Bitwa nad Wisłą 7.VIII — 12.VIII.1920, ks. 1, cz. 2,

Warszawa 1937.

Na uwagę zasługują również opracowania obejmujące wybrane fragmenty

dziejów wojny polsko-sowieckiej: Adama Przybylskiego (Działania wstępne w wojnie

polsko-rosyjskiej 1918—1920, Warszawa 1928), Jerzego Grobickiego (Zajęcie

Brześcia Litewskiego w lutym 1919 i poprzedzające je wypadki na Polesiu, Bellona

1932, t. XXXIX), Jana Ciatowicza (Manewr na Mozyrz i Kalenkowicze, Warszawa

1925), Tadeusza Piskora (Wyprawa wileńska, Warszawa 1919; Działania dywizji

kawalerii na Ukrainie od 20.IV do 20.VI.1920 roku, Warszawa 1926), Juliana

Stachiewicza (Manewr na Żytomierz w kwietniu 1920 roku, Bellona 1924, t. XIII, z.

2; Działania zaczepne 3 armii na Ukrainie, Warszawa 1925), Kazimierza Iranka-

Osmeckiego (Wyprawa na Poryck i Tarczyn, Warszawa 1930), Feliksa Liberta

(Upadek Brześcia, Warszawa 1926), Mariana Kukiela (Bitwa pod Wołoczyskami 11—

24 lipca 1920, Warszawa 1923), Bolesława Waligóry (Bój na przedmieściu Warszawy

w sierpniu 1920 roku, Warszawa 1934) Piotra Demkowskiego (Bój pod

Wołkowyskiem, Warszawa 1924), Stanisława Kozickiego (Bój pod Lidą, Warszawa

1930), Jana Sadowskiego (Bój pod Brzostowicami, Warszawa 1928), Henryka

Berezowskiego (Bitwa pod Komarowem, Przegląd Kawaleryjski 1934, nr 1) i Jana

Bartlewicza (Flotylla pińska i jej udział w wojnie polsko-sowieckiej 1918—1920,

Warszawa 1933).

Po drugiej wojnie światowej zaznaczyła się dwutorowość w badaniach nad

wojną polsko-sowiecką. W kraju poważne badania nie były możliwe, gdyż nastąpiły

ograniczenia tematyczne i interpretacyjne w historii najnowszej. Publikowane prace

miały charakter propagandowy i prezentowały jednostronny, radziecki punkt

widzenia; odpowiedzialnością za wybuch wojny obarczano wyłącznie stronę polską.

Wystarczy podać jeden przykład: S. Arski, A. Korta, Z. Safian, Zmowa grabieżców.

Awantura Piłsudskiego w 1920 roku, Warszawa 1951. Publikacje emigracyjne były

bardziej urozmaicone, gdyż wychodziły spod piór przedstawicieli różnych orientacji.

Na uwagę obok kilku opracowań syntetycznych i monograficznych

1

zasługują prace z

1

P. Z a r e m b a, Historia dwudziestolecia (1918—1939). Do druku przygotował M. Ł a t y ń s k i,

t. 1—2, Paryż 1981; T. P i s z c z k o w s k i, Odbudowanie Polski 1914—1921. Historia i polityka. Londyn
1969; A. C i e n c i a ł a, T K o m a r n i c k i, From Versailles to Locarno, Kansas 1984; T.

zakresu historii wojskowości jak np.: Wiktora Sukiennickiego (Przyczyny i początek

wojny polsko-sowieckiej 1919—1921, Bellona, z. 1—2 i 3—4, 1963 i z. 1—2, 1964),

Tadeusza Piskora (Myśl manewru znad Wieprza, Niepodległość, t. 3, 1951),

Stanisława Biegańskiego (Bitwa warszawska 1920 roku, Bellona z. 4, 1955, z. 1—2,

3, 4 1956), Józefa Moszczeńskiego (Francuska Misja Wojskowa w Polsce w czasie

bitwy warszawskiej w 1920 roku, Niepodległość, t. 1, 1948).

Zmiany polityczne jakie nastąpiły w Polsce w 1989 roku, spowodowały, że

podział na historiografię krajową i emigracyjną stał się nieaktualny. Zniesienie

ograniczeń cenzuralnych oraz możliwość interpretacji zdarzeń zgodnie z ich

przebiegiem, a nie z narzuconą z góry tezą, pozwoliły na rozpoczęcie poważnych

badań nad wojną 1919—1920 roku, wydarzeniem tak niezwykle istotnym w naszej

historii, a zarazem tak drażliwym w stosunkach polsko-rosyjskich. Historycy szybko

skorzystali z zaistniałych możliwości, co zaowocowało wieloma publikacjami

2

.

Dodatkowym czynnikiem stymulującym był fakt, że wkrótce po wspomnianych

zmianach politycznych, obchodzono uroczyście, po raz pierwszy po drugiej wojnie

światowej, 70 rocznicę bitwy warszawskiej.

Z publikacji, jakie się ukazały po 1989 roku należy na początku wymienić

bibliografię przygotowaną przez Urszulę Olech, a wydaną pod auspicjami

Wojskowego Instytutu Historycznego (Wojna polsko-sowiecka 1919—1921.

Materiały do bibliografii, Warszawa 1990). W porównaniu do przedwojennej

bibliografii Feliksa Liberta (Materiały do bibliografii wojny polsko-sowieckiej.

Warszawa 1935) obejmującej 2.720 pozycji, bibliografia Urszuli Olech jest

zdecydowanie mniej kompletna (1.222 pozycje). Należy jednak pamiętać, że Libert

rejestrował również okolicznościowe artykuły prasowe, zupełnie nieprzydatne do

badań historycznych. Pomimo kilku istotnych przeoczeń bibliografia Urszuli Olech

stanowi dobry przewodnik dla historyków po znacznym już dorobku w zakresie badań

nad wojną polsko-sowiecką.

K o m a r n i c k i, The Rebirth of the Polish Republic, London (1957); RS. W a n d y c z, Soviet-polish
relations 1917—1921, Cambridge 1969. Autorem interesującej pracy jest angielski historyk N. D a v i e s,
White Eagle Red Star. The Polish-Soviet War 1919—1920, London 1972.

2

Pełny ich przegląd podaje A. N o w a k, Wojna polsko-sowiecka 1919—1921 roku w świetle

najnowszych publikacji, Kwartalnik Historyczny nr 3, 1993. s. 79—107.

Następnie należy uwzględnić publikacje o charakterze syntetycznym. Są to

prace: Mieczysława Wrzoska (Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918—1921,

Warszawa 1992)

3

, Antoniego Czubińskiego (Walka o granice wschodnie w latach

1918—1921, Opole 1993) oraz Zdzisława Mariana Musialika (Wojna polsko-

bolszewicka 1919—1920, Włocławek [1991]).

Ukazało się także kalendarium opracowane przez Grzegorza Łukomskiego,

Bogusława Polaka i Mieczysława Wrzoska (Wojna polsko-bolszewicka 1919—1920.

Działania bojowe. Kalendarium, t. 1—2, Koszalin 1990).

Z zakresu historii wojskowości wymienić należy niewielką syntetyczną pracę

Marka Tarczyńskiego (Cud nad Wisłą. Bitwa warszawska 1920, Warszawa 1990) oraz

związany. z tą tematyką artykuł Jerzego Strychalskiego (Spór o autorstwo bitwy

warszawskiej, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1—2, 1990). Północno-wschodni

obszar działań omawia praca Lecha Wyszczelskiego (Niemen 1920, Warszawa 1991),

poświęcona drugiej ważnej operacji w wojnie polsko-sowieckiej oraz publikacje

Grzegorza Łukomskiego i Bogusława Polaka (W obronie Wilna, Grodna i Mińska.

Front Litewsko-Białoruski w wojnie polsko-bolszewickiej 1918—1920, Koszalin —

Warszawa 1994) i Grzegorza Łukomskiego (Walka Rzeczypospolitej o kresy

północno-wschodnie 1818—1920 Poznań 1994).

Dziejom lotnictwa polskiego w wojnie 1919—1920 roku poświęcił swą

publikacje Krzysztof Tarkowski (Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją sowiecką

1919—1920, Warszawa 1991). Niestety autor nie ustrzegł się bardzo wielu błędów, a

więc historia lotnictwa w wojnie polsko-sowieckiej czeka na solidne opracowanie.

Bardzo wartościowa jest natomiast praca Zbigniewa Karpusa o losach jeńców

i internowanych (Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy w Polsce w latach 1918—

1924. Z dziejów militarno-politycznych wojny polsko-radzieckiej, Toruń 1991). Autor

omawia w niej również zagadnienia związane z organizowaniem oddziałów

antybolszewickich walczących u boku Polski.

3

Jest to właściwie reedycja pracy Wojsko Polskie i operacje wojenne lat 1918—1921, Białystok

1988.

Z dziedziny biografistyki warta odnotowania jest niewielka, ale oparta na

szerokiej bazie źródłowej publikacja Andrzeja Suchcitza (Generałowie wojny polsko-

sowieckiej 1919—1920. Mały słownik biograficzny, Białystok 1993).

Z wydawnictw źródłowych na uwagę zasługuje publikacja przygotowana

przez Janusza Ciska (Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, Londyn

1990), w której pokaźna część przekazów źródłowych dotyczy tworzenia oddziałów

rosyjskich i białoruskich walczących z Rosją sowiecką, a także wybór źródeł

dotyczących wojny 1919—1920 roku (głównie bitwy warszawskiej), a pochodzących

z zasobów Centralnego Archiwum Wojskowego, publikowanych na łamach

Wojskowego Przeglądu Historycznego, poczynając od pierwszego numeru z 1991

roku.

Na zakończenie tego krótkiego przeglądu ograniczonego do prac o charakterze

syntetycznym oraz dotyczących aspektów militarnych należy wymienić materiały z

sesji naukowej zorganizowanej przez Zakład Dziejów Europy XIX i XX wieku

Instytutu Historii PAN w Warszawie (Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg

walk i tło międzynarodowe. Materiały sesji naukowej w Instytucie Historii PAN 1—

2.X.1990, red. A. Koryn, Warszawa 1991) oraz sesji naukowej w Szczecinie (Wojna

polsko-radziecka 1920. Materiały z sesji naukowej w Szczecinie 24—25.V.1990, red.

J. Faryś, Szczecin 1990).

Pomimo pokaźnego już dorobku historyków wojskowości czeka jeszcze dużo

pracy, gdyż wiele tematów wymaga opracowania. Konieczna wręcz jest pełniejsza

monografia dotycząca bitwy warszawskiej, a także monografie — mimo

wartościowych prac Tadeusza Kutrzeby — poświęcone wyprawie kijowskiej i bitwie

nad Niemnem. Brak jest monografii poszczególnych frontów i armii oraz rodzajów

broni i służb. Należałoby również opracować dzieje grup operacyjnych i taktycznych

oraz dywizji piechoty i brygad kawalerii, przynajmniej tych, które odegrały bardziej

znaczącą rolę w wojnie. Czeka na opracowanie także Kampania „Zima” — uderzenie

na Dyneburg wspólnie z Łotyszami. Zupełnie „białą plamą” jest sprawa jeńców

polskich w niewoli sowieckiej. Nieznana jest nie tylko ogólna ich liczba, lecz także

nieznane są wszystkie miejscowości, w których znajdowały się obozy jenieckie.

Tematów wymagających opracowania można wymienić znacznie więcej.

Perspektywy badań rysują się dość optymistycznie. Akta proweniencji

wojskowej, przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym zostały

uporządkowane i są dostępne dla badaczy. Stan zachowania akt, pomimo strat

poniesionych w czasie H wojny światowej, jest zupełnie dobry, szczególnie z

wyższych szczebli dowodzenia (Naczelne Dowództwo WP, dowództwa frontów i

armii). Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja z aktami od szczebla dywizji w dół.

Uzupełnienie materiałów aktowych stanowią relacje i opracowania, w większości

niepublikowane. Cenne przekazy źródłowe dotyczące wojny polsko-sowieckiej

znajdują się także w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku (Adiutantura

Generalna, teki gen. Rozwadowskiego), a dostęp do nich jest obecnie znacznie

łatwiejsza niż przed laty. Można mieć również nadzieję na umożliwienie polskim

badaczom korzystania z archiwów rosyjskich. Niezależnie jednak od tego, działania

strony sowieckiej w wojnie 1919—1920 roku są już teraz łatwiejsze do

przedstawienia, gdyż oprócz nielicznych wartościowych prac z okresu

przedwojennego

4

historyk ma do dyspozycji wydawnictwa źródłowe

5

.

Niestety, pomimo znacznie większych obecnie możliwości badawczych i

zniesienia ograniczeń cenzuralnych polscy historycy nie wykazują większego

zainteresowania tematyką wojny polsko-sowieckiej. W latach 1990—1994 zgłoszono

w Centralnym Archiwum Wojskowym tylko 8 prac habilitacyjnych i doktorskich, z

czego

3 poświecone są oddziałom sprzymierzonym. Pozostałe prace dotyczą bitwy

warszawskiej (2), operacji nad Niemnem, działań na obszarze Polesia oraz lotnictwa.

Do tego należy dodać kilkanaście zaledwie prac magisterskich. Jest to tym bardziej

niezrozumiałe, że przecież są do odrobienia ogromne zaległości w badaniach, których

nie prowadzono w Polsce przez 45 lat. Opublikowane w ciągu ostatnich kilku lat prace

4

J.N. S i e r g i e j e w, Od Dźwiny ku Wiśle, Warszawa 1925 (oryginalne wydanie rosyjskie z 1924

roku); M. T u c h a c z e w s k i, Pochod za Wisłu. Lekcyi proczitannyje na dopołnitielnem kursie Wojennoj
akademii RKKA, 7—10 fiewrala 1923 g., Smoleńsk 1923, wydanie polskie: J. P i ł s u d s k i, Rok 1920, M.
T u c h a c z e w s k i, Pochód za Wisłę, Łódź 1989; N.E. K a k u r i n, WA. M i e l i k o w, Wojna z
Biełopoliakmi 1920 g., Moskwa 1925; W. T r i a f a n d i ł o w, Wzaimodiejstwie mieżdu Zapadnom i
Jugozapadnom frontami wo wremia letniego nastuplenija Krasnoj Armii za Wisłu w 1920 g., Wojna i
riewolucyja k. 2, 1925; B. S z a p o s z n i k o w, Na Wisle. K istorii kampanii 1920 g., Moskwa 1924.

5

Direktivy Gławnego Komandovanija Krasnoj Armii (1917—1920), t 1—2, Moskwa 1968—1970;

Direktivy komandavanija frontov Krasnoj Armii 1917—1922, t. 1—3, Moskwa 1971—1973. Szerokie
omówienie publikacji sowieckich daje R. W o j n a, Historiografia radziecka wojny polsko-bolszewickiej [w:]
Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tło międzynarodowe. Materiały sesji naukowej w Instytucie
Historii PAN 1—2 października 1990. Pod redakcją A. K o r y n a, Warszawa 1991, s. 142—158.

bazowały głównie na wcześniejszym dorobku, pora więc teraz przejść do solidnych

badań źródłowych, które wniosłyby nowe, dotychczas nie znane, elementy do dziejów

wojny polsko-sowieckiej.

* *

*

W czasie II wojny światowej uległy zagładzie liczne archiwalia, w tym

również akta proweniencji wojskowej. Tak się jednak szczęśliwie złożyło, że źródła

do wojny polsko-sowieckiej 1919—1920 roku dotrwały do naszych czasów. Nie

znaczy to oczywiście, że są one w stanie kompletnym, największe jednak luki

występują głównie w aktach wytworzonych przez dowództwa i oddziały niższego

szczebla dowodzenia. Brak jest niestety również części akt operacyjnych Naczelnego

Dowództwa WP oraz dowództw frontów i armii. Już zresztą bezpośrednio po

zakończeniu działań wojennych 1920 roku stwierdzono brak pewnych akt, niektóre z

nich zostały bowiem celowo zniszczone w czasie odwrotu wojsk polskich, inne zaś

dostały się prawdopodobnie w ręce nieprzyjaciela. Występowały także poważne

trudności w kompletowaniu poszczególnych zespołów archiwalnych. Tak oto pisano

na ten temat w broszurce pt. „Archiwum Wojskowe”, wydanej w 1937 roku:

„Oceniając ogólnie całokształt prac podjętych w dziedzinie archiwistyki wojskowej w

okresie wojny należy stwierdzić duży wysiłek tych pierwszych archiwistów w wojsku.

Ze względu jednak na to, że archiwiści z najrozmaitszych przyczyn, niejednokrotnie

niezależnych od nich, nie zdołali sobie zapewnili należytej kontroli wydanych

rozkazów, nie posiadali przygotowanych magazynów archiwalnych, a przede

wszystkim dostatecznego i fachowo przygotowanego personelu, wysiłek ich nie dał

należytych rezultatów i archiwiści nie byli w stanie wykonać powierzonych im zadań.

[...]. Należy pamiętać, że z przewrotów kończących wojnę światową, które zniszczyły

armie zaborcze, wynieśliśmy w spuściźnie tez przyzwyczajenie do złego obchodzenia

się z aktami i u nas było można obserwować nie tylko brak poszanowania akt, lecz

również przywłaszczania sobie akt urzędowych”.

Wkrótce po zakończeniu wojny akta rozwiązanych dowództw zostały

przekazane do Archiwum Wojskowego. Nie dotyczyło to jednak akt operacyjnych,

które gromadziła Sekcja Historyczno-Operacyjna Oddziału m Naczelnego Dowództwa

WP, przekształcona w 1922 roku w Biuro Historyczne Sztabu Generalnego. Dopiero

w 1927 roku archiwum podręczne tego biura, wtedy już Wojskowego Biura

Historycznego Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych włączono do Archiwum

Wojskowego. Do porządkowania akt Naczelnego Dowództwa WP oraz niektórych

dowództw frontów i armii przystąpiono dopiero w końcu lat trzydziestych, jednakże

wybuch II wojny światowej przerwał te prace. W czasie kampanii wrześniowej 1939

część akt uległa zniszczeniu podczas ewakuacji, część zdołano wywieźć na Zachód i

znajduje się obecnie w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Pozostałe

zbiory Archiwum Wojskowego wraz z aktami znajdującymi się w instytucjach i

jednostkach wojskowych Niemcy zgromadzili w Gdańsku-Oliwie, gdzie dotrwały do

zakończenia wojny i następnie weszły w skład zasobu CAW.

Trudno obecnie określić ogólny stan zachowanych akt z wojny 1919—1920

roku w stosunku do wytworzonych, możliwe jest to tylko w odniesieniu do niektórych

zespołów archiwalnych.

*

* *

Najważniejsze znaczenie mają oczywiście akta Naczelnego Dowództwa

Wojska Polskiego liczące w sumie 2.154 jednostki archiwalne (około 98 mb). Stan

ilościowy akt w poszczególnych zespołach archiwalnych przedstawia się następująco:

1. Dowództwo Kwatery Wodza Naczelnego

— 11 j.a.; 0,25 mb

2. Adiutantura Generalna

— 28 j.a.; 0,60 mb

3. I Zastępca Szefa Sztabu

— 4 j.a.; 0,10 mb

4. II Zastępca Szef a Sztabu

— 6 j.a.; 0,12 mb

5. Naczelne Dowództwo WP (Sztab Gen.)

— 54 j.a.; 1,25 mb

— Rozkazy

6. Naczelne Dowództwo WP (Główne Kwa-

— 15 j.a.; 0,50 mb

termistrzostwo) — Rozkazy

7. Oddział

I

—

160

j.a.;

4,65

mb

8. Oddział

II —

262

j.a.;

16,00

mb

9. Oddział III

— 11 j.a.; 2,45 mb

10. Oddział

IV —

423

j.a.;

15,90

mb

11. Oddział V

— 127 j.a.; 5,00 mb

12. Szefostwo Lotnictwa

— 61 j.a.; 2,45 mb

13. Szef Łączności

— 72 j.a.; 3,00 mb

14. Szef Inżynierii i Saperów

— 87 j.a.; 2,30 mb

15. Szef Kolejnictwa

— 107 j.a.; 4,50 mb

16. Szef Intendentury Polowej

— 108 j.a.; 4,20 mb

17. Szef Sanitarny

— 168 j.a.; 6,40 mb

18. Szefostwo Weterynarii

— 50 j.a.; 1,35 mb

19. Szefostwo Żandarmerii Polowej

— 35 j.a.; 1,25 mb

20. Centralny Zarząd Poczt Polowych

— 20 j.a.; 0,65 mb

21. Szefostwo Sadownictwa Polowego

— 46 j.a.; 1,80 mb

22. Sądy Polowe

— 10 j.a.; 0,30 mb

23. Generalny Inspektor Piechoty przy Wodzu

— 14 j.a.; 0,25 mb

Naczelnym

24. Generalny Inspektor Jazdy przy Wodzu

— 13 j.a.; 0,20 mb

Naczelnym

25. Generalny Inspektor Artylerii przy Wodzu

— 11 j.a.; 0,25 mb

Naczelnym

26. Generalny Inspektor Wojsk Techn. przy

— 10 j.a.; 0,15 mb

Wodzu Naczelnym

27. Inspektor Sanitarny Frontu Wschodniego

— 1 j.a.; 0,05 mb

przy NDWP

28. Komisja Gospodarcza

— 2 j.a.; 0,04 mb

29. Naczelne Dowództwo WP — Ordre de Bataille

— 61 j.a.; 2,30 mb

30. Naczelne Dowództwo WP — Stany Liczebne

— 82 j.a.; 5,50 mb

Z wymienionych zespołów archiwalnych na uwagę zasługują szczególnie akta

oddziałów I—V.

Akta Oddziału I stanowią bardzo cenne źródło do badań nad strukturą

organizacyjną Wojska Polskiego w latach 1919—1921. Dotyczą one organizacji i

reorganizacji naczelnych władz wojskowych, dowództw frontów, armii, grup

operacyjnych i taktycznych, dywizji, brygad oraz oddziałów i pododdziałów rodzajów

wojsk. Na uwagę zasługują schematy organizacyjne, etaty, O. de B., komunikaty

dyslokacyjne, raporty z inspekcji oddziałów, zarządzenia i rozkazy dotyczące

zjednoczenia Armii gen. Hallera oraz Armii Wielkopolskiej z armią w kraju, a także

materiały o organizacji oddziałów białoruskich i ukraińskich walczących po stronie

polskiej. W znacznej ilości występują tu akta związane z rozwojem szkolnictwa

wojskowego, a więc rozkazy o organizacji szkół oficerskich i podoficerskich, kursów,

obozów ćwiczeń, programy nauczania, instrukcje oraz raporty z przebiegu szkolenia.

Istotne znaczenie mają również zestawienia i wyciągi z doświadczeń bojowych.

Bardzo bogatym źródłem do poznania ówczesnej sytuacji wojskowo-

politycznej są dobrze zachowane akta Oddziału II. Na uwagę zasługują raporty i

referaty informacyjne omawiające sytuację polityczną i wojskową nie tylko w Rosji,

ale także we wszystkich prawie państwach europejskich oraz w Chinach i Japonii.

Wiele interesujących materiałów informuje o armii Denikina, Kołczaka, Wrangla,

Armii Ukraińskiej, Armii Białoruskiej gen. Bałachowicza oraz o innych oddziałach

narodowościowych. Oczywiście najwięcej przekazów źródłowych dotyczy Armii

Czerwonej. Są to szkice sytuacyjne, meldunki telegraficzne, raporty o stanie

liczebnym i dyslokacji oraz informacje o organizacjach powstańczych na tyłach wojsk

rosyjskich. Na uwagę zasługują raporty o ruchu komunistycznym w Europie oraz o

emigracji rosyjskiej. Bardzo licznie występują meldunki wywiadowcze o sytuacji na

poszczególnych frontach. Znajdują się tu również protokoły przesłuchań jeńców oraz

Polaków zbiegłych z niewoli. Bardzo cenne są liczne przekazy źródłowe dotyczące

sytuacji wojskowo-politycznej w Polsce, a więc materiały związane z działalnością

komunistyczną, meldunki wywiadowcze o osobach podejrzanych o szpiegostwo, o

nastrojach w wojsku oraz o stosunku wojska do ludności cywilnej. Ponadto wymienić

należy materiały dotyczące jeńców i internowanych, a więc raporty z obozów i spisy

imienne.

Akta Oddziału III zawierają istotne źródła do poznania przebiegu działań

bojowych. Najbardziej cenne są komunikaty operacyjne frontu wschodniego

wydawane przez Oddział III Naczelnego Dowództwa WP codziennie, a niekiedy

nawet dwa razy dziennie. Informują one zwięźle ale zarazem ściśle o wydarzeniach na

poszczególnych frontach. Podstawę do opracowywania komunikatów operacyjnych

stanowiły meldunki sytuacyjne dowództw frontów, armii, grup operacyjnych i

taktycznych oraz dywizji.

Włączono ta także akta Sztabu Ścisłego z operacji kijowskiej i akta Kwatery

Głównej z bitwy nad Niemnem.

Znaczną część zespołu stanowią materiały dotyczące organizacji różnych

rodzajów wojsk, komunikaty dyslokacyjne oraz zarządzenia o przegrupowaniach.

Występują tu również przekazy źródłowe informujące o sytuacji wojskowej w Rosji

oraz o sytuacji wojskowo-politycznej w kraju. Niestety akta Oddziału III są znacznie

zdekompletowane. Stan zachowanych akt w stosunku do wytworzonych wynosi

zaledwie około 50%, a w stosunku do stanu zespołu z 1939 roku — około 60%.

Szczególnie dotkliwą lukę dla badacza stanowią rozkazy operacyjne zachowane w

bardzo niewielkim stopniu.

Zupełnie dobrze zachowały się akta Oddziału IV, które zawierają głównie

przekazy źródłowe dotyczące zaopatrzenia. Są tu raporty o sytuacji materialnej

poszczególnych frontów i armii, raporty sytuacyjno-transportowe, zapotrzebowania

jednostek i instytucji wojskowych na broń, amunicję, sprzęt, samochody i materiały

pędne, raporty o stanie technicznym frontu wschodniego oraz wykazy transportów

odchodzących na front i raporty o stanie broni i amunicji. Na uwagę zasługuje również

referat o możliwościach produkcyjnych przemysłu krajowego dla potrzeb wojska.

Ponadto należy wymienić materiały dotyczące przezbrojenia oddziałów oraz zakupu

broni i amunicji w kraju i zagranicą.

Akta Oddziału V stanowią zaledwie 25% w stosunku do akt wytworzonych.

Zgodnie z kompetencjami oddziału przeważają tu materiały personalne, ale ponadto

występuje wiele przekazów źródłowych dotyczących organizacji wojska, a więc

rozkazy i zarządzenia organizacyjne, etaty, komunikaty dyslokacyjne, O. de B. i

raporty stanu liczebnego. Na uwagę zasługują również: instrukcja operacyjna z

sierpnia 1920 roku, program uzupełnienia armii z 1 maja 1920 roku, zarządzenia

dotyczące przesunięć obszaru wojennego oraz plan demobilizacyjny i wskazówki do

przeprowadzenia demobilizacji. Ponadto należy wymienić materiały dotyczące jeńców

i internowanych, a więc zarządzenia w sprawie organizacji i likwidacji obozów oraz w

sprawie transportowania jeńców i instrukcję dla obozów jeńców.

Wśród innych zespołów archiwalnych NDWP należy wymienić akta

przynajmniej kilku szefostw.

Z akt Szefa Lotnictwa badacza powinny zainteresować zwłaszcza następujące

przekazy źródłowe: O. de B. wojsk lotniczych poszczególnych frontów, dyslokacja

eskadr lotniczych, sprawozdania z lotów bojowych i wywiadowczych, protokoły z

przebiegu wypadków samolotowych, zestawienia działalności bojowej eskadr, wykazy

strat oraz zestawienia personelu i środków technicznych.

W aktach Szefostwa Kolejnictwa Polowego występują materiały dotyczące

organizacji i działania wojskowych linii kolejowych, budowy mostów i linii

kolejowych, organizacji transportów oraz instrukcje i skorowidze ewakuacyjne. Na

uwagę zasługują postulaty strategiczne w sprawie budowy nowych linii kolejowych z

września 1919 roku.

Z akt Szefa Inżynierii i Saperów wymienić należy komunikaty dyslokacyjne i

O. de B. oddziałów saperskich, szkice i meldunki techniczne o stanie robót

fortyfikacyjnych oraz materiały dotyczące budowy mostów i organizacji prac

fortyfikacyjnych.

Na uwagę badacza zasługują również dwie kolekcje materiałów wydzielonych

z akt Naczelnego Dowództwa WP. W jednej z nich zgromadzono raporty stanu

osobowego i wyposażenia w broń, amunicję, sprzęt i konie, w drugiej zaś O. de B.

frontów, armii, grup operacyjnych i taktycznych, dywizji, brygad oraz jednostek

podległych.

Kolejną ważną grupę materiałów źródłowych, dość dobrze zachowaną,

stanowią akta dowództw frontów i armii. Stan ilościowy akt w poszczególnych

zespołach archiwalnych przedstawia się następująco:

Fronty — Galicyjski

— 103 j.a.; 3,00 mb

Litewsko-Białoruski

—

474

j.a.;

13,30

mb

Podolski

— 50 j.a.; 1,50 mb

Poleski

— 7 j.a.; 0,30 mb

Południowo-Wschodni

— 31 j.a.; 1,00 mb

Południowy

— 41 j.a.; 0,60 mb

Północno-Wschodni

— 39 j.a.; 0,90 mb

Północny

— 41 j.a.; 0,90 mb

Środkowy

— 14 j.a.; 0,50 mb

Ukraiński

— 9 j.a.; 0,10 mb

Wołyński

— 133 j.a.; 3,30 mb

Armie — 1

— 170 j.a.; 5,40 mb

2

—

587

j.a.;

15,00

mb

3

— 277 j.a.; 7,00 mb

4

—

646

j.a;

18,50

mb

5

— 37 j.a.; 0,90 mb

6

—

465

j.a.;

14,50

mb

7

— 131 j.a.; 4,00 mb

Rezerwowa

— 17 j.a.; 0,30 mb

Akta dowództw frontów liczą ogółem 942 j.a. (25,40 mb), zaś armii 2.360 j.a.

(65,60 mb).

Zespoły archiwalne dowództw frontów i armii zawierają interesujące przekazy

źródłowe dotyczące organizacji, sytuacji wojskowo-politycznej, przebiega działań

bojowych, zaopatrzenia i spraw personalnych. Z materiałów o charakterze

organizacyjnym wymienić należy etaty, O. de B., raporty stanu liczebnego, schematy

organizacyjne, zarządzenia i rozkazy w sprawie demobilizacji oraz raporty strat.

Liczną grupę stanowią materiały o charakterze informacyjno-wywiadowczym. Są to

raporty i meldunki wywiadowcze, zestawienia o sytuacji nieprzyjaciela, komunikaty

informacyjne o sytuacji wojskowo-politycznej, meldunki dotyczące szpiegostwa i

działalności komunistycznej oraz protokoły przesłuchań jeńców. Na szczególną uwagę

zasługują raporty delegacji polskiej na rozmowy pokojowe w Mińsku. Wśród

materiałów o charakterze operacyjnym występują raporty i dzienniki bojowe,

sprawozdania z działań bojowych dla prasy, rozmowy juzowe, rozkazy i komunikaty

operacyjne oraz szkice i meldunki sytuacyjne.

Dla badań nad przebiegiem bitwy warszawskiej ważne znaczenie ma zespół

akt Wojskowego Gubernatora Warszawy liczący 25 jednostek archiwalnych (0,25

mb). Instytucja ta została utworzona 29 lipca 1920 roku, a jej zadaniem było

kierowane akcją obronną trójkąta Warszawa — Modlin — Zegrze. Działała do 20

września 1920 roku. W zespole znajdują się m.in. rozporządzenia Rady Obrony

Państwa o stanie oblężenia, zarządzenia o ewakuacji, materiały o utworzeniu,

zadaniach i likwidacji ochotniczych oddziałów cywilnych Obrony Warszawy, O. de B.

jednostek wojskowych w trójkącie Warszawa — Modlin — Zegrze, rozkazy

operacyjne i taktyczne, meldunki sytuacyjne dowództwa armii, grup bojowych i

dowództw odcinków, raporty o rozbitkach armii nieprzyjaciela oraz raporty Sekcji

Defensywy Oddziału II Naczelnego Dowództwa WP i Komendanta Policji o sytuacji

politycznej w Warszawie — zebraniach organizacji politycznych i związków

zawodowych, rewizjach, obławach i aresztowaniach za działalność antypaństwową.

Wspomniano już na wstępie, że im niższy szczebel dowodzenia, tym gorszy

jest stan zachowania akt. Z działających przeciwko Armii Czerwonej w latach 1919—

1920 około 300 grup operacyjnych i taktycznych w Centralnym Archiwum

Wojskowym znajdują się akta tylko kilkudziesięciu. Są to zresztą zespoły przeważnie

szczątkowe, ale i w nich można znaleźć interesujące przekazy źródłowe dotyczące

spraw organizacyjnych i operacyjnych.

Bardzo źle zachowały się też akta dowództw dywizji i brygad piechoty.

Jedynie w 23 zespołach archiwalnych występują w formie szczątkowej rozkazy

operacyjne, komunikaty informacyjne, meldunki sytuacyjne i wywiadowcze.

Zdecydowanie zły jest stan zachowania akt dowództw dywizji i brygad jazdy.

Tylko w zespołach archiwalnych 1 dywizji jazdy i 7 brygady jazdy znajdują się w

niewielkiej ilości przekazy źródłowe o charakterze operacyjnym.

Podobnie wygląda sytuacja akt dowództw brygad artylerii. Jedynie w

zespołach akt 8, 15 i 17 brygady występują nikłe ilości materiałów operacyjnych.

Jeszcze gorzej zachowały się akta oddziałów rodzajów wojsk. Tylko w kilka

zespołach archiwalnych znajdują się dzienniki wydarzeń, raporty z przebiegu walk,

rozkazy operacyjne, raporty bojowe, meldunki sytuacyjne i listy strat.

Z innych materiałów źródłowych związanych z wojną polsko-sowiecką

wymienić należy akta wojsk wartowniczych i etapowych, Ochotniczej Legii Kobiet i

obozów jeńców. Zgrupowane one są w około 200 zespołach archiwalnych, przeważnie

jednak szczątkowych.

Istotne znaczenie mają natomiast akta Wojskowego Biura Historycznego,

zawierające odpisy akt operacyjnych m.in. Kwatery Głównej Naczelnego Wodza,

Oddziału III Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa WP, dowództw frontów,

armii, grup operacyjnych i taktycznych, a także dowództw rosyjskich. Materiały te

mogą stanowić uzupełnienie istniejących luk w odpowiednich zespołach

archiwalnych. Szczególnie bogato reprezentowane są odpisy dotyczące kampanii

„Zima” i bitwy warszawskiej, co szczególnie trzeba podkreślić, gdyż wydawnictwo

źródeł jej poświęconych zostało doprowadzone tylko do 12 sierpnia 1920 roku z

powodu wybuchu II wojny światowej.

Warto także zwrócić uwagę na występujące w Kolekcjach materiały

drukowane w postaci odezw, obwieszczeń i ulotek. Tam też znajdują się Teki

Laudańskiego zawierające oryginały i odpisy dokumentów dotyczących sytuacji

wojskowo-politycznej oraz leki Teslara, w których zgromadzono odpisy przekazów

źródłowych wytworzonych przez Francuską Misję Wojskową w Polsce.

Bezpośrednio z wojną polsko-sowiecką związane są wnioski odznaczeniowe

Orderu Virtuti Militari i Krzyża Walecznych, liczące w sumie 25 mb.

Z materiałów archiwalnych związanych z wojną jedynie pośrednio

uwzględnić należy oczywiście akta Ministerstwa Spraw Wojskowych, zawierające

przekazy źródłowe dotyczące zwłaszcza organizacji, wyszkolenia uzbrojenia i

wyposażenia wojska, a także akta dowództw okręgów generalnych oraz szkół

wojskowych.

Oprócz materiałów wytworzonych przez dowództwa i oddziały polskie w

Centralnym Archiwum Wojskowym przechowywane są również akta Sprzymierzonej

Armii Ukraińskiej, obejmujące ogółem 1.270 jednostek archiwalnych (26 mb)

zgrupowanych w 20 zespołach. Należy jednak podkreślić. że część tych akt pochodzi z

okresu powojennego. Najważniejsze dla badacza są zespoły archiwalne Głównego

Atamana, Ministerstwa Spraw Wojskowych i Głównego Zarządu Sztabu Generalnego.

Znajdują się w nich dzienniki posiedzeń i protokoły Rady Wojskowej, rozkazy i

meldunki operacyjne, biuletyny informujące o sytuacji politycznej i operacyjnej,

odezwy, statuty, ulotki, rozkazy organizacyjne i etaty oraz protokoły rozmów z

przedstawicielami Denikina.

Omówione zespoły archiwalne zostały opracowane i są dostępne dla badań

naukowych. Jedynym wyjątkiem jest zespół akt Oddziału II Naczelnego Dowództwa

WP, którego porządkowanie rozpocznie się wkrótce. Korzystanie z tych akt jest

jednak możliwe na podstawie spisu.

Na zakończenie należy krótko poinformować o archiwaliach

przechowywanych w innych ośrodkach. W Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym

Jorku, znajduje się zespół akt Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza z lat 1918—

1922, liczący 40 tysięcy stron zebranych w 105 teczkach (w CAW są tylko szczątki

tego zespołu), a ponadto zbiór akt pod nazwą „Wojny polskie” (ogółem 50 tek),

podzielony na 5 grup, z których 1 i 2 zawiera akta z lat 1918—1921 dotyczące wojny

polsko-sowieckiej, polsko-ukraińskiej i sporu polsko-litewskiego, a także zbiór akt

gen. Tadeusza Rozwadowskiego (3 teki), zawierający korespondencję z Francuską

Misją Wojskową w Polsce, dyspozycje i instrukcje z okresu bitwy warszawskiej oraz

sprawozdania z konferencji pokojowej w Rydze z listopada 1920 roku. Warto

podkreślić, że w zbiorach Instytutu przechowywany jest oryginał rozkazu

operacyjnego do bitwy warszawskiej z sierpnia 1920 roku z podpisami Marszałka

Piłsudskiego, gen. Weyganda, gen. Rydza-Śmigłego, gen. Sosnkowskiego i innych.

W moskiewskim Ośrodku Przechowywania Zbiorów Historyczno-

Dokumentacyjnych znajdują się akta Naczelnego Dowództwa WP (194 jednostki

archiwalne). Bliższe informacje o tych aktach będą możliwe po zakończeniu prac

Wojskowej Komisji Archiwalnej.