Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego - omówienie

Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego powstały w Paryżu w 1832 r. Mickiewicz sam
sfinansował publikację tego utworu, a mimo tego zrezygnował nawet z umieszczenia na okładce
swego nazwiska. Publikacja ta była niezwykła także ze względu na format przypominający książeczkę
do nabożeństwa, w jakim została wydana (początkowo miała nosić tytuł Katechizm pielgrzymstwa
polskiego). Księgi są utworem dydaktycznym z pogranicza publicystyki i literatury, to manifest poety
skierowany do Polaków przebywających na popowstaniowej emigracji, swoisty podręcznik
politycznych i moralnych zasad dla skłóconej społeczności emigracyjnej, z którą Mickiewicz zetknął się
w Paryżu.

Księgi składają się z dwóch ściśle powiązanych ze sobą części zakończonych Modlitwą pielgrzyma i
Litanią pielgrzyma. Tę dwudzielność odkrywa już sam tytuł. W Księgach narodu poeta prowadzi
rozważania na temat historii wolności w dziejach ludzkości. Na tak zarysowanym tle formułuje swój
moralny dekalog dla polskich wychodźców i prognozuje przyszłe wydarzenia polityczne. Zagadnienia
te porusza w Księgach pielgrzymstwa.

Księgi narodu polskiego od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego – tak brzmi pełny tytuł
części pierwszej.

„Na początku była wiara w jednego BOGA, i była wolność na świecie.”

Jednak wolność dana ludziom przez Boga została przez nich lekkomyślnie utracona. Ludzie
sprzeniewierzyli się Bogu

„I stała się połowa ludzi niewolnicą drugiej połowy […]”

Zaczęły się na świecie wojny, niewola i odtąd historia ludzkości jest nieustanną walką o wyzwolenie
się spod władzy wszelkich despotyzmów. W czasach starożytnych despotyczny był – według
Mickiewicza – ustrój Rzymu, czego dowiodło zwłaszcza męczeństwo Chrystusa, „najniewinniejszego z
ludzi”. Jednak fakt ten stał się jednocześnie momentem zwrotnym – chrześcijaństwo rozpoczęło
nowy etap w dziejach ludzkości, oparty na prawie Bożym, w którym najważniejsze wartości to
wolność i uniwersalizm. Pozytywnie ocenia poeta średniowieczne dążenie do zjednoczenia Europy i
krytykuje królów nowożytnej Europy, którzy ten ład rozbili. To oni są sprawcami wojen toczących się
dla powiększenia terytorium, realizacji własnych interesów, zwłaszcza chęci zysku. To oni również
doprowadzili do rozbioru Polski i umęczenia narodu polskiego w powstaniu listopadowym.

Wydarzeniom tym przypisuje Mickiewicz podobną rolę jak śmierci Chrystusa. To znów moment
przesilenia dziejowego, szansa na przywrócenie wszystkim narodom wolności. Polska bowiem jako
jedyna zachowała ideały wiary i wolności, oparła się wyznawanemu na Zachodzie materializmowi i
dzięki temu jest ona predestynowana do odegrania roli odkupicielki, roli „Chrystusa narodów”. O
rozbiorach Polski mówi się zatem w metaforyce męczeństwa Chrystusa:

„I umęczono naród polski, i złożono w grobie, a królowie wykrzyknęli: ‘Zabiliśmy i pochowaliśmy
Wolność’.”

A przyszłe odzyskanie wolności ukazywane jest jako zmartwychwstanie:

„[…] Naród polski nie umarł, ciało jego leży w grobie […] A trzeciego dnia dusza wróci do ciała i
Naród zmartwychwstanie, i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli.”

Wiara w odrodzenie Polski, w zbawczy sens ofiary, widziana w analogii do męczeństwa Chrystusa,
określana jest jako idea mesjanistyczna. Zgodnie z nią męczeńskie dzieje narodu doprowadzą do
duchowego przeobrażenia, a ta duchowa przemiana dotyczyć będzie całego świata:

„A jako za zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi całej ofiary krwawe, tak za
zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w Chrześcijaństwie wojny.”

Mickiewicz stawia więc przed Polakami wielkie wyzwanie i wskazuje tym samym cel polskim
emigrantom. Nie są oni przecież zwykłymi wygnańcami na obcej ziemi, lecz „pielgrzymami”, którzy
mają do spełnienia wielką misję dla swego kraju i całej Europy:

„Duszą Narodu polskiego jest pielgrzymstwo polskie.
A każdy Polak w pielgrzymstwie nie nazywa się tułaczem, bo tułacz jest błądzący bez celu.
Ani wygnańcem, bo wygnańcem jest człowiek wygnany wyrokiem urzędu, a Polaka nie wygnał
urząd jego.”

I tak rozpoczyna się druga część Mickiewiczowskiego utworu – Księgi pielgrzymstwa polskiego. Są
one zbiorem nauk i przypowieści,

„[…] które zebrał Chrześcijanin pielgrzym z ust i pism Chrześcijan Polaków, męczenników i
pielgrzymów.”

Poeta kieruje je do swoich rodaków, bezpośrednio się do nich zwracając:

„Czytajcie je Bracia – Wiara – Żołnierze […]”

Odwołuje się w swoich historiach do takich postaw i zachowań, jakich oczekuje od polskich
emigrantów, starając się w ten sposób wskazać im drogę postępowania.

Przypowieść pierwsza, na przykład, opowiada o dużych okrętach i małym statku rybackim, które
znalazły się na morzu w czasie burzy. Wbrew oczekiwaniom potonęły właśnie te duże okręty,
ponieważ pijani majtkowie zbuntowali się i potłukli narzędzia niezbędne do nawigacji. Statek rybacki,
który miał kompas dotarł do brzegu. Tam, co prawda, rozbił się, ale załoga uratowała się i może
odbudować zniszczony statek:

„I okazało się, że wielkość i moc okrętów dobre są, ale bez gwiazdy i kompasu niczym są.
A gwiazdą pielgrzymstwa jest Wiara niebieska, a iglicą magnesową jest Miłość Ojczyzny.”

Inna przypowieść jest historią o pożarze, który wybuchł nocą w mieście. Część mieszkańców, widząc
przez okno, że ogień jest daleko, poszła spać. Inni stali w drzwiach, mówiąc, że będą gasić, kiedy
ogień do nich przyjdzie. Pożar wzmógł się i spalił domy tych, którzy stali w drzwiach i tych, którzy
poszli spać. Tylko „niektórzy ludzie poczciwi” wybiegli z domów ratować sąsiadów. Było ich jednak za
mało i miasto spłonęło. Oni jednak odbudowali je jeszcze większym i piękniejszym. Przypowieść
kończą następujące słowa:

„Miastem owym jest Europa, ogniem nieprzyjaciel jej, despotyzm, a ludzie spiący są Niemcy, a ludzie
we drzwiach stojący Francuzi i Anglicy, a ludzie poczciwi Polacy.”

W ten niedosłowny sposób pokazuje Mickiewicz zalety Polaków: tylko oni pomagają sąsiadom gasić
pożar, tylko im bowiem leży na sercu dobro innych. Tak wysoko ich ocenia, że w pewnym momencie
posuwa się nawet do następującego stwierdzenia:

„Nie wszyscy jesteście równie dobrzy, ale gorszy z was lepszy jest niż dobry cudzoziemiec […]”

Przypomina cały czas o wartościach, które rodacy powinni pielęgnować: głęboka wiara i miłość do
ojczyzny należą do najważniejszych i zawsze powinny iść w parze. Księgi pielgrzymstwa polskiego są
apelem Mickiewicza o poświęcenie, ofiarność, pokorę i zgodę w działaniu dla dobra ojczyzny. Poetę
stać na szczęście także na odrobinę krytycznego spojrzenia, w końcu Polacy nie są bez wad, dostrzega
zwłaszcza ich kłótliwość, nieustanne odwoływanie się do przeszłych zasług i liczne podziały
wewnętrzne.

„Te są Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, nie wymyślone, ale zebrane z dziejów polskich i z
pism, i z opowiadań, i z nauk Polaków, ludzi pobożnych i poświęconych za Ojczyznę, Męczenników,
Wyznawców i Pielgrzymów. A niektóre rzeczy z łaski Bożej.”

Nie tylko zresztą „z łaski Bożej”, ale też w duchu i stylu biblijnym. Mickiewicz zastosował bowiem w
Księgach stylizację biblijną. Sam nawet w jednym z listów do Antoniego Odyńca określił swój utwór
jako „broszurkę polityczną w stylu biblijnym”.

Poeta czerpie zwłaszcza z Nowego Testamentu: postać Chrystusa, jego śmierć i zmartwychwstanie
przywoływane w analogiach do narodu Polskiego czy choćby postawa Piłata wydającego skazujący
Jezusa wyrok:

„A dwaj drudzy królowie rzucili się i związali Naród polski. A Gal sądził i rzekł: ‘Zaprawdę nie znajduję
winy w tym Narodzie, i żona moja Francja, kobieta lękliwa, dręczona jest snami złymi; a wszakże
weźcie a umęczcie ten Naród’. I umył ręce.”

Słowa te odnoszą się do rządu francuskiego, który zajął neutralne stanowisko wobec rozbiorów i
powstań Polski.
Forma paraboliczna, jaką stosuje Mickiewicz w Księgach pielgrzymstwa jest charakterystyczna dla
stylu biblijnych przypowieści – w każdej z nich warstwa przenośna odnosi się w jakiś sposób do
sytuacji Polski i postaw Polaków. Cały utwór jest ponadto napisany prozą stylizowaną na język Biblii,
już pierwsze zdanie wyraziście wskazuje nam to źródło:

„Na początku była wiara w jednego BOGA, i była wolność na świecie.”

Jest bowiem czytelną aluzją do pierwszych słów Ewangelii według św. Jana: „Na początku było Słowo
[…]”. Cały zresztą utwór jest takich podobieństw pełen, pojawia się wiele wyrażeń nawiązujących do
Biblii: umęczono, zstąpiono, złożono w grobie. Zwraca uwagę także zapis tekstu, w każdym akapicie
jest jedno zdanie, co przypomina biblijny podział na wersety.

Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego przyniosły Mickiewiczowi międzynarodową sławę,
przetłumaczone bowiem zostały na wiele języków. Przekład francuski ukazał się już w 1833 r. Część
jednak ośrodków emigracyjnych, tych o poglądach demokratycznych, odniosła się krytycznie do tego
utworu. Protesty wywołały zastosowane konteksty religijne i zbyt pobłażliwe spojrzenie na
szlachecką przeszłość. Używanie argumentacji religijnej do propagowania radykalnego programu
politycznego przyniosło również słowa potępienia w bulli papieża Piusa IX.