Fundamentalizm muzułmański

Termin „fundamentalizm” w odniesieniu do islamu używany jest w wielu znaczeniach, skąd

bierze się sporo nieporozumień. Ogólnie odnosi się go do prądów myślowych i ruchów

muzułmańskich, które narodziły się pod wpływem kontaktów z Zachodem. Obserwujący Zachód

przedstawiciele świata muzułmańskiego zauważyli, już w XIX, a zwłaszcza w XX w., że

cywilizacja muzułmańska, w przeszłości stojąca pod wieloma aspektami wyżej niż zachodnia,

współcześnie jest znacznie słabsza i została w tyle pod względem rozwoju technologicznego.

Skutkiem tego jest jej słabość militarna i polityczna w świecie, gdzie dominującą rolę odgrywają

państwa europejskie i USA, nierzadko wpływając na sytuację w różnych państwach

muzułmańskich. Do tego cywilizacja zachodnia dominuje w przekazie medialnym, przez co

postrzegana jest jako roszcząca sobie pretensje do bycia uniwersalną, a więc – jako zagrożenie

dla innych wzorców duchowych i etycznych, w tym muzułmańskich.

Obserwacje te stały się początkiem głoszenia postulatów odnowy islamu i jego cywilizacji

poprzez powrót do podstawowych zasad, czyli do fundamentów wiary – stąd fundamentalizm.

Proponowane są przy tym różne drogi tej odnowy. Są wśród nich i takie, które postulują

oczyszczenie islamu z naleciałości historycznych, ale nie odrzucają zdobyczy cywilizacji

zachodniej i nie są do niej nastawione wrogo. Ich przedstawiciele nazywani są modernistami.

Są także tendencje znacznie bardziej radykalne, odrzucające wszystko, co nie pochodzi ze

świata muzułmańskiego. Ich przedstawiciele odrzucają zachodnie wzory sprawowania władzy,

kształtu państwa, stylu życia itd. i postulują zastąpienie ich przez te, które mają korzenie u

źródeł islamu. Tendencje te łączą się zazwyczaj z polityzacją islamu, traktowanego jako

podstawa organizacji systemu państwowego i społecznego. Niekiedy prowadzą one do

agresywnego nastawienia wobec Zachodu, uważanego za bezbożny, ponieważ nie kieruje się

już wcale wartościami chrześcijańskimi – dlatego ludzie Zachodu przestali być „ludem Księgi” i z

tego powodu można ich nawracać siłą i przemocą. Zaplecze masowe tego typu nurtów

stanowią rzesze ubogich mieszkańców państw muzułmańskich, którzy jako niewykształceni

łatwo ulegają propagandzie, obarczającej winą za ich biedę wyzysk ekonomiczny ze strony

państw Zachodu. Fundamentaliści przede wszystkim jednak zwracają się przeciw władzom

swoich własnych państw, obwiniając je o nadmierne uleganie mocarstwom zachodnim i

służenie ich interesom – takie oskarżenia wysuwane są na przykład pod adresem dynastii

Saudów, panującej w Arabii Saudyjskiej.

Różnego rodzaju nurty tradycjonalistyczne były obecne w islamie wcześniej (np. wahhabizm

powstały w XVIII w.), a jako że charakteryzował je szacunek dla tradycji przodków, ich arabska

nazwa to salafijja (arab. salaf – „przodkowie”) – jest to jedna z nazw fundamentalizmu

(wczesnego) w języku arabskim. Najbardziej znaczący teoretycy fundamentalizmu to:

1 / 4

Fundamentalizm muzułmański

Raszid Rida (1865–1935) – Syryjczyk, uczeń modernisty Muhammada Abduha, zwolennika

unowocześnienia islamu i przystosowania go do warunków współczesnych, przy adaptacji

pewnych osiągnięć europejskich; współtworzył początkowo reformizm w teologii muzułmańskiej,

potem dążył do oczyszczenia islamu ze wszystkich obcych naleciałości, zbliżając się do

wahhabizmu; antykolonialny działacz polityczny o nastawieniu panmuzułmańskim;

Abu al-Ala al-Maududi (1903–1979) – Pakistańczyk, autor koncepcji utożsamiającej świat

Zachodu z nową dżahilijją, która oznacza wszystko, co nie jest podporządkowane Bogu i

zasadom islamu; stąd walka z Zachodem jest obowiązkiem muzułmanina; założyciel Jamaat-i

Islami; jego koncepcje rozwijali kolejni myśliciele fundamentalistyczni;

Sajjid Kutb (1906–1966) – Egipcjanin; rozczarowany Zachodem podjął koncepcje

Al-Maududiego: uważał, że świat zachodni zatracił wszelki system wartości; negował nawet to,

że chrześcijanie są „ludem Księgi”, opowiadał się za prowadzeniem „świętej wojny” przeciw

Zachodowi; odrzucał zachodnie idee, w tym koncepcje państwa i propagował oparcie

organizacji społeczeństw muzułmańskich na prawie Bożym; ideolog Braci Muzułmanów (patrz

niżej) i wielu współczesnych ruchów fundamentalistyczych, w Egipcie więziony za przekonania.

Mustafa as-Siba’i (1915–1964) – Syryjczyk, także związany z Braćmi Muzułmanami, których

oddział założył w Syrii; propagował „muzułmański socjalizm”, gdyż według niego islam przyniósł

ideę sprawiedliwości społecznej i jest sposobem jej realizacji, zatem inny socjalizm nie jest

muzułmanom potrzebny; krytykował Zachód za materializm (obecny zarówno w kapitalizmie, jak

i w socjalizmie/komunizmie) i zatracenie wartości duchowych oraz obarczał jego politykę, w tym

kolonializm, winą za zacofanie i nędzę społeczeństw muzułmańskich; propagował antyjudaizm,

będący wynikiem konfliktu izraelsko-palestyńskiego; na jego ideach wspierał się socjalizm

egipski Gamala Abd an-Nasera, natomiast w Syrii jego książki są zakazane.

Istnieje w świecie islamu wiele organizacji, realizujących radykalne postulaty

fundamentalistyczne, czyli integrystyczne – najważniejszą i najstarszą z nich jest

stowarzyszenie Bracia Muzułmanie, powstałe w 1928 r. w Egipcie, którego założycielem był

Hasan al-Banna. Inne, to Hamas i Hezbollah, nieodżegnujące się od stosowania terroru, ale

prowadzące także innego rodzaju działalność, w tym edukacyjną i charytatywną wśród ubogich

warstw społeczeństwa, co pomaga im zdobywać zwolenników. Do popularności

fundamentalizmu przyczynia się także konflikt izraelsko-palestyński, w którym państwa

zachodnie, zwłaszcza USA, odgrywają istotną rolę, opowiadając się po stronie Izraela. Jest to

konflikt etniczny, który jednak łatwo daje się w propagandzie przekształcić w konflikt religijny.

2 / 4

Fundamentalizm muzułmański

Część z radykalnych fundamentalistów sięga po terror. Z zasady przedstawiciele tej grupy nie

wywodzą się z najbiedniejszych i niewykształconych warstw społecznych, należą raczej do

klasy średniej. Nierzadko są wykształceni na Zachodzie, czego przykładem mogą być sprawcy

zamachów, przeprowadzonych przez Al-Kaidę 11 września 2001 r., czy sam Osama ben

Laden.

Ruchy i partie polityczne o nastawieniu fundamentalistycznym coraz częściej zyskują

zwolenników w społecznościach muzułmańskich, rozczarowanych niewydolnością i

nepotyzmem rządów wzorujących się tylko powierzchownie na europejskich systemach

sprawowania władzy. I tak w 1991 r. wybory parlamentarne w Algierii wygrało ugrupowanie

fundamentalistyczne, Islamski Front Ocalenia (FIS). M.in. pod naciskiem świata zachodniego

wybory zostały anulowane przez sprawujących w Algierii władzę wojskowych, konstytucja

zawieszona, w odpowiedzi FIS sięgnął po broń, czego następstwem stała się wieloletnia,

krwawa wojna domowa. Z kolei w Turcji w 1996 r. zwycięstwo w wyborach odniosła Partia

Dobrobytu (Refah) o nastawieniu fundamentalistycznym. W 1999 r. została ona

zdelegalizowana, jej członkowie utworzyli wówczas Partię Cnoty (Fazilet Partisi),

zdelegalizowaną z kolei w 2000 r. W 2003 r. rząd w Turcji utworzyła Partia Sprawiedliwości i

Rozwoju (Adalet ve Kalkinma Partisi), także o tendencjach fundamentalistycznych, ale bardziej

liberalna – i to ona obecnie prowadzi zabiegi mające na celu wprowadzenie Turcji do UE, co

może się wydawać paradoksalne, gdyż fundamentaliści zazwyczaj bywają wrogo nastawieni

wobec świata zachodniego.

Z wieloznaczności terminu „fundamentalizm” w odniesieniu do islamu bierze się wiele

nieporozumień, a ponieważ przy okazji jest on nośny propagandowo, bywa nadużywany. Na

przykład często jest on stosowany wobec tych muzułmanów, którzy po prostu przywiązani są do

zasad swojej wiary i konsekwentnie je praktykują, a np. żyjąc w środowiskach społeczeństw

Zachodu nie ulegają laicyzacji, jednocześnie zachowując lojalność w stosunku do państwa

zachodniego, w którym przyszło im żyć. Przykładem tego może być seria nieprzychylnych

wypowiedzi na temat Tarika Ramadana, uczonego, teologa i kaznodziei, mieszkającego w

Szwajcarii. Ramadan propaguje jedynie ideę bycia lojalnym obywatelem państw europejskich

przy zachowaniu pełnej tożsamości muzułmańskiej i uczestniczy czynnie w wielu akcjach na

rzecz dialogu między islamem a innymi religiami.

W innych językach europejskich na określenie fundamentalizmu muzułmańskiego stosowane są

różne terminy, np. we francuskim intégrisme, islamisme, w angielskim islamism – stąd w tym

ostatnim fundamentalistę nazywa się islamist, który to wyraz został mechanicznie przełożony do

języka polskiego przez media jako „islamista”, mimo że ten wyraz istniał w nim już na

oznaczenie „badacza islamu”. Z kolei w samym języku arabskim trudno o dobry termin na

3 / 4

Fundamentalizm muzułmański

określenie zjawiska fundamentalizmu – używa się m.in. terminów tamamijja („integryzm”),

usulijja („fundamentalizm”, ale tym terminem określa się też inne zjawiska) lub al-dżumud

ad-dini („konserwatyzm religijny”).

Należy też pamiętać, że fundamentalizm jest zjawiskiem ponadreligijnym – nie jest zatem

charakterystyczny tylko dla islamu. Także w obrębie innych wyznań napotkać można podobne

poglądy, od nawoływania do odnowy przez powrót do źródeł po próby narzucenia wszystkim

„jedynie słusznej drogi życiowej”.

Agata S. Nalborczyk

4 / 4