ny był jedyną dostępną drogę awansu społecznego. Pod względem politycznym i ideowym
wyższe duchowieństwo było dość wiernym odbiciem społeczności szlacheckiej. Przewyższało ją
wykształceniem, gdyż w XVIII w. alfabetyzacja objęła 100% duchownych (łącznie z zakonami).
Dla gołoty szlacheckiej był to wskaźnik nieosiągalny. Również wykształcenie wyższe znacznie
częściej występowało wśród kleru niż w kręgu świeckich. Nic zatem dziwnego, że do 1773 r.
zakony (jezuici, pijarzy, teatyni) dominowały w szkolnictwie, a po ustanowieniu Komisji Edukacji
Narodowej eks jezuici stanowili znaczącą część personelu nauczającego.
4. Chłopstwo
Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej powodował ważkie konsekwencje dla
chłopstwa. Powiększanie folwarku pociągało za sobą zmniejszanie pól kmiecych (nieraz do 1/4
łanu). Stopniowo malała różnica między kmieciem gospodarującym na części łanu a
zagrodnikiem. Zapotrzebowanie folwarku na robociznę zaowocowało zwiększaniem liczby
zagrodników, a także komorników i innych kategorii bezrolnych. Rosła liczba czeladzi, jak
nazywano folwarcznych pracowników najemnych. W miarę zamykania się dóbr szlacheckich
przed kontaktami zewnętrznymi rosła liczba wiejskich rzemieślników ("partaczy"), łączących
rękodzieło z pracą na roli.
Zmiany zachodziły także w obrębie wiejskich warstw uprcywilejowanych. Malała liczba sołectw i
wybraniectw (dziedzicznych gospodarstw zwolnionych od powinności dworskich w zamian za
służbę wojskową) pozostających w rękach chłopów. Z biegiem czasu za chłopów zaczęto
uważać młynarzy, kuźników i karczmarzy, których status pierwotnie był odmienny.
W coraz większym stopniu folwark i wieś stawały się jednym organizmem połączonym
niezliczonymi więziami i zależnościami. To właśnie, w równym stopniu co formalny zakaz,
powodowało, że zbiegostwo chłopów nie było bardzo częste.
Rozdział 5.
Miasta w Europie Zachodniej
1. Urbanizacja
Epoka nowożytna to okres, w którym postępowała urbanizacja Europy. Wzrastało zaludnienie
większości miast, przy utrzymujących się znacznych różnicach między ludniejszymi miastami
zachodnioeuropejs
kimi a mniej ludnymi ośrodkami w centrum i na wschodzie kontynentu (Paryż i Londyn w pocz.
XVIII w. po ok. 700 tys., Neapol ok. 400 tys., Palermo ok. 200 tys., podczas gdy w połowie tegoż
wieku Wiedeń liczył 175 tys., Berlin 105 tys., a Moskwa 150 tys.; Warszawa przekroczyła liczbę
100 tys. mieszkańców dopiero w nietypowym okresie Sejmu Czteroletniego).
Ważne zmiany w geografii procesów urbanizacyjnych zachodziły pod wpływem dwóch głównych
czynników miastotwórczych: handlu i funkcji administracyjnych (w tym zwłaszcza stołecznych).
Pierwszy z nich powodował rozwój miast w okresach, gdy przechodziły przez nie szlaki
handlowe (Lizbona w XVI w., Sewilla w XVI-XVII w., Kadyks w XVII-XVIII w., Livorno i Marsylia w
XVII-XVIII w., w tychże stuleciach Frankfurt nad Menem, w XVIII w. Liverpool, Bristol, Le Havre,
Bordeaux, Nantes). Wzrostowi nowych ośrodków miejskich często towarzyszył upadek
znaczenia dawniejszych centrów, jak np. miast hanzeatyckich, Wenecji, Genui, Florencji w XVII
w. Niekiedy bliskie sobie geograiicznie miasta przejmowały jedno od drugiego dotychczasową
rolę, np. Antwerpia do końca XVI w. i wzrastający od początku następnego stulecia Amsterdam.
Czynnik stołeczności wpłynął na rozwój większości stolic państw europejskich, w tym również
Warszawy w końcu XVIII w., gdy rozbudowywano administrację państwową.
Warunki życia w miastach nie poprawiały się wraz ze wzrostem ich zaludnienia. Ciasna, w dużej
części drewniana zabudowa była przyczyną wielu pożarów. Nieznajomość podstawowych zasad
higienicznych i sanitarnych sprzyjała epidemiom. Miasto nowożytne było środowiskiem znacznie
mniej zdrowym dla mieszkańców niż tereny wiejskie.
2. Rzemiosło
Od początku XVI w. narastał kryzys rzemiosła cechowego. Stosunkowo wysoka cena jego
wytworów oraz nacisk na jakość, a nie na ilość produkowanych artykułów stały w sprzeczności z

rosnącym zapotrzebowaniem wielkich miast oraz - w coraz większym stopniu - ludności
wiejskiej. W wyniku rewolucji cenowej XVI-XVII w. ceny produktów rolnych rosły znacznie
szybciej niż ceny artykułów rzemieślniczych, co wielu wytwórców cechowych doprowadziło do
upadku. Specjalizacja w produkcji prowadziła do powstawania nowych zawodów i nowych
cechów, które osłabiały dawniej istniejące i popadały z nimi w konflikty. Wreszcie reglamentacja
produkcji rzemieślniczej przez cechy prowadziła do konfliktów z władzami państwowymi, które w
coraz większym stopniu
zajmowały się kwestiami gospodarczymi i często ułatwiały wyiwdrcom łamanie cechowego
monopolu przez nadawane przywileje.
Nakład
Zapotrzebowanie na większą ilość tańszej produkcji starano się zrealizować, stosując na
szerszą skalę znane od XIII w. formy organizacji pracy: nakład i manufakturę. Pierwsza z nich
(tożsama z chałupnictwem) polegała na wykonywaniu towarów przez rzemieślnika z własnych
lub powierzonych przez przedsiębiorcę surowców i za pomocą własnych lub oddanych do
dyspozycji narzędzi.
Nakład stosowano w kilku różniących się od siebie formach. Minimalnąjego konsekwencją było
oderwanie od rynku wytwórcy, który otrzymywał określoną przez przedsiębiorcę zapłatę za
wykonany artykuł. Maksymalną zaś - sprowadzenie rzemieślnika do roli wynagradzanego od
sztuki wykonawcy, produkującego z cudzych surowców - cudzymi narzędziami.
Nakład oznaczał pozbawienie rzemieślników swobody gospodarowania. Przedsiębiorcy
stosujący system nakładu korzystali z rzemieślników cechowych, nieraz wręcz angażując do
swoich poczynań całe cechy. Najczęstszym sposobem związania rzemieślnika z przedsiębiorcą
było wcześniejsze udzielenie mu pożyczki, której nie mógł spłacić. W przeciwieństwie do luźno
tylko zrzeszonych w cechu samodzielnych warsztatów rzemieślniczych nakład stanowił całość
ekonomiczną. Stosowano go na szeroką skalę we włókiennictwie w północnych Włoszech,
Anglii, Flandrii.
Manufaktura
Całością ekonomiczną i technologiczną była manufaktura. O ile tzw. manufaktura rozproszona
niewiele różniła się od zaawansowanych form nakładu i polegała na wykończaniu pod wspólnym
dachem wytworów wielu różnych producentów, o tyle tzw. manufaktura scentralizowana była
przedsiębiorstwem zlokalizowanym w jednym miejscu, którego działanie opierało się na podziale
pracy między wyspecjalizowanych w danych czynnościach robotników. Możliwe było
wykorzystanie w niej także niewykwalifikowanej siły roboczej oraz spożytkowanie w większym
zakresie siły mechanicznej (koło młyńskie).
Manufaktury przeważnie produkowały taniej, nieraz lepiej, a z reguły oszczędniej niż klasyczne
rzemiosło, które zostało przez nie wyparte z wielu dziedzin wytwórczości. Umożliwiały
zatrudnienie licznej biedoty miejskiej.
Prócz manufaktur zakładanych przez prywatnych przedsiębiorców, które zwykle miały większe
szanse na przetrwanie, w prawie wszystkich krajach Europy powstawały też manufaktury
państwowe, niejednokrotnie deficytowe i podtrzymywane dotacjami skarbowymi. W Prusach i
krajach monarchii habsburskiej (podobnie jak w Rzeczypospolitej) manufaktury często korzystały
z pańszczyźnianej siły roboczej. Największe manufaktury londyńskie zatrudniały nawet do 5 tys.
pracowników.
5. Regiony gospodarcze
W produkcji sukna dominowały: Anglia, północne Włochy, Hiszpania, a w mniejszym stopniu
Flandria. W XVII w. zmalał z kolei udział Włoch w tej produkcji. Tkaniny jedwabne, oprócz Genui,
Mediolanu, Lukki i Florencji, w XVI w. zaczęto produkować w Antwerpii, Bazylei, Zurychu i
Kolonii, a w XVII w. głównym ośrodkiem stał się Lyon. Płótno eksportowano z obszaru Niemiec
(Saksonia, Brandenburgia), Czech (Śląsk) i Polski (Wielkopolska). W XVII i XVIII w. w produkcji
cienkiego białego płótna przodowały Holandia i północna Francja.
Ważne ośrodki przemyshz metalowego znajdowały się w Anglii (Birmingham i Sheffield) oraz w

Nadrenii (Solingen i Ruhra). Część rud i surówki była sprowadzana w XVII w. ze Szwecji, a od
XVIII w. również z Rosji. Już w XVII i I poł. XVIII w. na czoło producentów węgla wysunęła się
Anglia.
6. Handel
Stulecia XVI, XVII aż do poł. XVIII bywają nazywane okresem rewolucji handlowej - przez
analogię do późniejszej rewolucji przemysłowej. Handel bowiem (a nie produkcja) odgrywał
najważniejszą rolę w gospodarce tego okresu. Rozmiary, wartość i zasięg geograficzny wymiany
wzrosły w bezprecedensowy sposób, obejmując dzięki odkryciom geograficznym cały glob
ziemski i wszystkie grupy społeczne, także te, które dotąd - jak np. chłopi - miały niewielką
styczność z rynkiem.
W dziedzinie handlu detalicznego zaszły niewielkie zmiany, choć i tu doszło do koncentracji
obrotów: wzrosła rola kupca osiadłego, prowadzącego rozległe interesy w porównaniu do
wędrownych kupców, charakterystycznych dla wcześniejszych stuleci.
Handel hurtowy zrewolucjonizowały giełdy towarowe (ogólne lub specjalistyczne), na których
zawierano transakcje dotyczące towarów
masowych z określonymi terminami dostaw. Od początku część transakcji miała charakter
spekulacyjny i prowadziła do częstych krachów. Za najstarszą z giełd towarowych uważa się
giełdę w Antwerpii (ok. 1530 r. oddzieliła się ona od giełdy pieniężnej).
Na terenie Europy spadło znaczenie lądowego szlaku handlowego północ-południe (przez Alpy),
gdyż część towarów wożono drogą morską przez Cieśninę Gibraltarską, inne zaś, przeznaczone
do Indii - drogą wodną dookoła Afryki.
Wzrastała natomiast wymiana między wschodem a zachodem Europy, którą wzmagał dualizm
rozwoju agrarnego krajów kontynentu. Handel ten odbywał się zarówno drogą lądową, jak i
morską (towary masowe), przy czym prawie cały transport bałtycki znajdował się w rękach
Holendrów. Część przywiezionych z basenu Bałtyku towarów zużywali oni na własne potrzeby,
część zaś reeksportowali do innych krajów (np. do Francji, która była największym odbiorcą
drewna używanego do budowy okrętów, oraz do Hiszpanii, odbiorcy wschodnioeuropejskiego
zboża).
W XVI w. zachował także znaczenie handel wschód-zachód w basenie Morza Środziemnego,
prowadzony przez Wenecję, której świetność powoli gasła, oraz przez Francuzów z Marsylii.
Zarówno handel bałtycki, jak i lewantyński uległ w XVII w. znacznemu ograniczeniu, lecz nie
zamarł.
Wzrost obrotów handlowych wynikał także z objęcia wymianą kolonii. W odniesieniu do
amerykańskich posiadłości Hiszpanii początkowo trudno wprawdzie mówić o handlu, gdyż był to
raczej rabunek Nowego Świata. Dopiero później sytuacja uległa zmianie. W kontaktach z ludami
Azji od początku handlowano; była to wymiana bardzo korzystna dla Europejczyków. Wszystkie
państwa kolonialne ustanawiały monopol handlu ze swymi koloniami i strzegły się konkurencji.
Na tym tle dochodziło do zatargów i wojen, zaś w XVI i na początku XVII w. nagminne były ataki
angielskich, frańcuskich i holenderskich korsarzy (popieranych przez swych monarchów) na
konwoje hiszpańskie płynące z Ameryki. Po złamaniu hiszpańskiego monopolu te same lub
podobne praktyki zastosowały w swych własnych koloniach państwa inspirujące piratów. Każde
z nich, choć w różnym czasie, wyciągnęło z handlu kolonialnego wiele korzyści.
Przedmiotami handlu na kontynencie europejskim były: sukno angielskie, które wyparło
flandryjskie i włoskie, płótno z północnej Francji, Niderlandów, Niemiec i Europy Środkowej
(Śląsk, później Wielkopolska), jedwab z Włoch, futra z Europy Wschodniej; stopniowo pojawiały
się też w handlu wyroby gotowe z tych produktów. Towarami masowymi były
zboża (żyto, na mniejszą skalęjęczmień i pszenica) wysyłane z rejonu Bałtyku do Antwerpii, a
potem Amsterdamu, stamtąd zaś do Francji, Hiszpanii, Portugalii, a niekiedy nawet do Włoch. W
zasadzie jednak kraje basenu Morza Śródziemnego zaopatrywały się w pszenicę na Sycylii i w
Egipcie. Z rejonu Bałtyku eksportowano też drewno do budowy okrętów, klepki bednarskie,
smołę oraz potaż do bielenia płótna. W północnej Europie kupowano francuską sól oraz

holenderskie śledzie. Z Indii sprowadzano pieprz, cynamon, goździki, gałkę muszkatołową, ryż,
kawę, opium, herbatę, indygo, a w XVII i XVIII w. też perkale i jedwabie. Z Ameryki poza
kruszcami przywożono kakao i tytoń, a z Małych Antyli - trzcinę cukrową. Z Europy wywożono:
do Ażji-sukno i kruszce, do Afryki-wyroby metalowe i drobną galanterię, zaś do Ameryki -
tkaniny, wyroby metalowe, broń i narzędzia. Szczególnym towarem byli niewolnicy wywożeni z
Afryki do Ameryki.
Spośród państw europejskich największymi obrotami handlowymi w I poł. XVII w. mogła
poszczycić się Holandia, a w II poł. tego stulecia i w XVIII w. - Anglia, która korzystała głównie z
handlu oceanicznego. W dziedzinie wymiany wewnątrz Europy prymat dzierżyła ludna Francja.
Rozwój handlu doprowadził do poprawy stanu bitych dróg lądowych, a także do rozbudowy
żeglugi śródlądowej dzięki sieci kanałów. Do ulepszenia połączeń komunikacyjnych (zarówno
lądowych, jak i wodnych) wielu starań dołożyły monarchie absolutne. Od epoki wielkich odkryć
geograficznych udoskonalano też konstrukcję i wyposażenie statków morskich. Ważny w
działalności handlowej obieg informacji ułatwiły organizowane od końca XV I w. państwowe
poczty, których obroty znacząco wzrosły w połowie XVIII stulecia. Od początku XVII w. zaczęły
ukazywać się czasopisma, a sto lat później dzienniki; od razu też pojawiły się periodyki
gospodarcze. Płatne ogłoszenia prasowe upowszechniły się w XVIII w.
7. Spółki akcyjne
Realizacja szeroko zakrojonych imprez handlowych (także, choć w mniejszym stopniu,
produkcyjnych i usługowych) często przekraczała możliwości pojedynczego przedsiębiorcy lub
nawet kilku wspólników. Miejsce ich zajęły szeroko rozpowszechnione w Europie Zachodniej od
przełomu XVI i XVII w. spółki akcyjne, które po wprowadzeniu akcji na okaziciela (o niskich
nominałach) umożliwiły mobilizowanie kapitahz bardzo licznych, mało zamożnych akcjonariuszy.
Akcjami spółek (obok innych papierów wartościowych jak obligacje państwowe, polisy ubez