SPOŁECZEŃSTWO I GOSPODARKA

Rozdział 1 . Ludność

Dane z epok poprzedzających pierwsze spisy powszechne (poł. XVIII w.) mają z konieczności jedynie orientacyjny charakter. Ponadto dane przeciętne z natury swej skrywają pokaźne niekiedy różnice pomiędzy częściami składowymi państw (np. rzadsze zaludnienie Litwy niż Korony). Mimo to poniższe zestawienie gęstości zaludnienia w wybranych państwach europejskich dobrze ilustruje odmienności warunków każdego z nich.

Zaludnienie Europy i świata wepoce nowożytnej

Wg Jean-Noela Birabena (1979) Na powolność rozwoju ludnościowego Europy wpływały cykliczne nieurodzaje (zwykle na każde stulecie przypadało 20-25 lat nieurodzaju), powodujące wzrost umieralności. Mniejsze znaczenie niż w średniowieczu miały natomiast epidemie, które pojawiały się lokalnie (głównie w miastach) i nie ogarniały całego kontynentu. Dalsza minimalizacja ich oddziaływania była zasługą zarządzeń sanitarno-higienicznych; w poł. XVIII w. z pomocą przyszła wiedza medyczna (szczepienie ospy). Nadal jednak niska była średnia długość życia.Wskaźnik ten obniżała bardzo wysoka umieralność niemowląt.

Wieś europejska w XVI-XVIl1 w.W epoce nowożytnej gospodarka prawie wszystkich regionów Europy była nadal zdominowana przez rolnictwo i hodowlę. Dlatego mówiąc o stosunkach na wsi w stuleciach XVI-XVIII, trzeba pamiętać, że traktuje się o większości ludności, która (z nielicznymi wyjątkami miast-państw) wytwarzała przeważającą część produktu społecznego.Dziedzictwem średniowiecza był podział ludności wiejskiej na posiadających ziemię panów feudalnych i poddanych im chłopów. Już od XIII w. - stopniowo i z różnym nasileniem w poszczególnych państwach Europy Zachodniej - zależności te zmniejszały się i zanikały, powodując (przy wielu wariantach pośrednich) ukształtowanie się modelu dzierżawy ziem pańskich przez wolnych już osobiście chłopów. Chłop po opłaceniu czynszu mógł swobodnie dysponować wypracowaną nadwyżką. Skłaniało go to do intensyfikacji gospodarki (melioracja, rozszerzanie obszaru upraw). Natomiast właściciel ziemski zamieniał się w rentiera (tzn. otrzymywał rentę pieniężną z tytułu dzierżaw, których udzielał chłopom).W Europie Środkowej i Wschodniej warunki dla podobnego przebiegu zjawisk gospodarczych stworzyła kolonizacja na tzw. prawie niemieckim (s. 102). W XV w. wstrzymano jednak dalsze lokacje na wsi, a od końca tego stulecia renta odrobkowa zaczęła odgrywać coraz większą rolę, minimalizując znaczenie czynszu w świadczeniach chłopa na rzecz pana. Doszło do tzw. wtórnego poddaństwa chłopów; przyczyny tych procesów zostaną wyjaśnione poniżej.W rezultacie Europa podzieliła się na trzy strefy gospodarcze:1. gospodarki czynszowej (dzierżawy), z likwidacją zależności osobistej i sądowej - obejmującą Europę Zachodnią od (wprzybliżeniu)linii Łaby; 2. połownictwa, które polegało na oddawaniu panu przez chłopa określonej części (często, choć nie zawsze, połowy) zbiorów w zamian za dzierżawę ziemi - występowało w południowej Europie; 3. gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (zob. niżej) - obejmującą Europę Środkową i Wschodnią, na wschód od linii Łaby.

1. Dualizm rozwoju gospodarczego Europy

Wśród tych zróżnicowań szczególne znaczenie miał podział pohxdnikowy, w dalszej perspektywie oddzielający przemysłową Europę Zachodnią od rolniczej Europy na wschód od Łaby. Jego skutki nie ograniczały się do sfery gospodarczej, lecz wpływały również na zmiany społeczne, sferę kultury, a nawet - pośrednio - na losy polityczne tego obszaru.

2. Rewolucja cen

Na początku XVI w. w całej Europie gwałtownie wzrosły ceny na wszystkie towary. Było to spowodowane przez napływ z Ameryki Płd. kruszców (złota, srebra), które dzięki powiązaniom rynkowym przedostawały się do wszystkich krajów europejskich.

Równocześnie następowała zmiana relacji cen artykułów rolniczych do artykułów rzemieślniczych. Żywność drożała, zaś produkty rzemiosła relatywnie taniały. Urbanizacja zachodniej części kontynentu oraz znaczne zwiększenie się tam odsetka ludności miejskiej wywoływały popyt na produkty żywnościowe, pociągający za sobą dalszy wzrost cen. Związki gospodarcze powodowały, że do podobnych zmian relacji cen dochodziło również w Europie Środkowej i Wschodniej. Wzrost cen na artykuły żywnościowe w XVI w. pogłębił rolniczy charakter gospodarki środkowoi wschodnioeuropejskiej, zahamował tempo inwestycji w sektorze miejskim. 3. Grodzenia w Anglii

Stanowiły z początku metodę reorganizacji produkcji rolnej po kryzysie XIV w. i "czarnej śmierci", która spowodowała wyludnienie Europy. Służyły komasacji gruntów i usprawnieniu uprawy roli. W XVI w., na skutek wzrostu opłacalności hodowli owiec (z wełny produkowano sukno) w stosunku do produkcji roślinnej, grodzenia najczęściej łączyły się z przekształceniem dawnych gruntów rolnych w obszerne pastwiska. Hodowla owiec wymagała bowiem minimalnych nakładów materialnych i małego wkładu pracy. Nowe sposoby gospodarowania można było stosować tylko w większych gospodarstwach, toteż stopniowo dochodziło do koncentracji ziemi w rękach stosunkowo nielicznych posiadaczy. Ubożsi chłopi (nie bez prób oporu) wyzbywali się gospodarstw lub oddawali je w dzierżawę zamożniejszym sąsiadom, a sami często wędrowali do miast. Grodzenie pastwisk z użyciem żywopłotów zmieniło krajobraz Anglii. W XVII w. pojawiły się tzw. grodzenia nowego typu, których celem było przygotowanie pokaźnych obszarów ziemi pod produkcję roślinną. Prowadzona nowymi metodami (gospodarstwa farmerskie), z wykorzystaniem ulepszeń technicznych, umożliwiła ona uzyskiwanie większej wydajności i osiągnięcie przez Anglię w końcu XVII w. najpierw samowystarczalności, a potem nadwyżki zbóż na eksport. Gospodarka angielska dostosowała się w ten sposób do koniunktury na produkcję zbożową, z której w poprzednim stuleciu korzystała Europa Środkowa i Wschodnia. Grodzenia miały doniosłe konsekwencje społeczne. Właściwymi reformatorami angielskiego rolnictwa byli bogaci wolni chłopi oraz - przede wszystkim - nowa szlachta (gentry), którą tworzyli ludzie rozmaitego pochodzenia społecznego, wyróżniający się aktywnością gospodarczą. Coraz częstsze w XVI i XVII w. kupowanie tytułów szlacheckich z rąk zawsze potrzebującego pieniędzy monarchy lub jego urzędników dodatkowo ułatwiało wejście do stanu szlacheckiego. Nie istniał podział zajęć na szlacheckie i mieszczańskie. Członkowie gentry zajmowali się handlem, zaś mieszczanie nieraz posiadali dobra ziemskie. Często w tych samych rękach pozostawały i stada owiec z pastwiskami, i manufaktury produkujące sukno. Zacierał się więc podział stanowy, ajedynym regulatorem procesów gospodarczych stawał się pieniądz. Ostateczne zrośnięcie się szlachty i burżuazji dokonywało się po "sławetnej rewolucji" (s. 148), w ciągu I50 lat określanych jako złoty wiek ziemiaństwa angielskiego.

4. Nowe uprawy w rolnictwie

W XVI w. rozpowszechniła się uprawa kukurydzy oraz ryżu (dolina Padu), co przyczyniło się do przezwyciężenia klęsk głodu. W tym samym czasie we Włoszech rozpowszechniła się uprawa cytryn i pomarańczy. W XVII w. w Holandii, a w XVIII w. w Anglii zaczęto uprawiać rośliny pastewne (motylkowe, np. koniczyna, oraz okopowe - rzepa, później burak pastewny). Od początku XVIII w. rozpoczęła się na masową skalę uprawa kartofli. Nowości te w krajaeh Europy Środkowej tpowszehniły się dopiero w ciągu XIX w.

5. Rewolucja agrarna

Rewolucja agrarna, zapoczątkowana w Holandii i Anglii w XVIII w., trwała w innych państwach przez cały wiek XIX. Polegała na: zastosowaniu płodozmianu i wyeliminowaniu ugorów, zastosowaniu maszyn i doskonalszych narzędzi, intensywnego nawożenia (także nawozami sztucznymi) i melioracji (osuszanie, nawadnianie, niwelacja), a także na wprowadzeniu nowych upraw przemysłowych i paszowych oraz selekcji nasion, na wprowadzeniu uszlachetnionych gatunków żywego inwentarza i rozwoju hodowli przy wykorzystaniu nowej bazy paszowej, na uprzemysłowieniu rolnictwa i utowarowieniu indywidualnych gospodarstw. Najważniejsza ze zmian - wprowadzenie płodozmianu - spowodowała rozszerzenie powierzchni upraw, a przez to wzrost globalnej produkcji. 6. Nowa szlachta

W większości państw europejskich doszło w XVI-XVII w. do powstania nowej szlachty. W monarchiach absolutnych wywodziła się ona z nabywców urzędów, najczęściej mieszczan, którymi monarchia posługiwała się przy organizowaniu fachowej administracji i skarbowości. Dołączali do niej wzbogaceni dzierżawcy podatków, dostawcy dla wojska oraz wierzyciele królewscy.

Najbardziej znanym przykładem jest francuska noblesse de robe (szlachta sukni, czyli urzędnicza), kształtująca się od końca XVI w.; podobne grupy pojawiały się też w innych państwach. Choć nowa szlachta różniła się i była odróżniana od dawnej szlachty rodowej, po paru stuleciach stopiła się z nią w jedno.

Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana

1. Folwark pańszczyźniany

Folwark pańszczyźniany, który wrósł w krajobraz gospodarczy centralnej i wschodniej Europy, to gospodarstwo rolnicze lub rolniczo-hodowlane pierwotnie prowadzone przez pana feudalnego na własny

użytek (tzw. ziemie dworskie). Pojawienie się koniunktury zachęcającej do eksportu zboża spowodowało, że od przełomu XV i XVI w. folwarki zaczęto powiększać przez karczunki i zagospodarowywanie pustek, wykupywanie gruntów sołeckich, zagarnianie opuszczonych gruntów chłopskich. Na ogół nie rugowano kmieci, gdyż powodowałoby to brak siły roboczej do uprawy zwiększonego areału folwarcznego. Często zdarzało się natomiast, że ograniczano obszar uprawianej przez nich ziemi, niekiedy tak drastycznie, że kmiecie stawali się zagrodnikami. Na przełomie XV i XVI w. przeciętny folwark miał od 2-3 do 6-8 łanów (łan = 16-25 ha), później jego powierzchnia często wzrastała (nawet do kilkudziesięciu łanów w dobrach wielkich właścicieli ziemskich). Folwark przypadał na jedną lub kilka wsi - w zależności od dawnych stosunków własnościowych. Jego powierzchnia na ogół nie przekraczała łącznej powierzchni gruntów chłopśkich. W XVI - I poł. XVII w. folwarki powstały w większości wsi w Koronie, poza regionami najbardziej (Żuławy Wiślane) i najmniej (Pogórze Karpackie) rozwiniętymi, zarówno w dobrach szlachty, jak i w królewszczyznach, w majątkach kościelnych, a nawet w należących do większych miast. W XVI w. ziemie folwarczne stanowiły od 17 do 33% gruntów uprawnych w centralnej Polsce.

Gospodarka folwarczna opierała się na darmowej pracy chłopów (pańszczyzna ciągła i piesza) przy użyciu kmiecego sprzężaju i narzędzi. Od XVI w. jej udział stał się dominujący, a wymiar pańszczyzny rósł (zwłaszcza w XVII i I poł. XVIII w.) w miarę powiększania się powierzchni ziem folwarcznych, które musiały zostać uprawione. Granicę eksploatacji chłopów wyznaczała groźba wyludnienia wsi. Dwór był więc zainteresowany w utrzymaniu liczebności wiejskiej populacji. Stale też, choć w zmieniających się proporcjach, obok pańszczyzny wykorzystywano najemną siłę roboczą (ludzie luźni, robotnicy sezonowi, a nawet kmiecie, jeśli zapotrzebowanie przekroczyło wymiar pańszczyzny, do jakiej byli zobowiązani).

W omawianym okresie częściej wykorzystywano żelazo w używanych narzędziach (lemiesze i kroje phxgów, żelazne zęby bron, wozy okute). Zmiany te następowały i na folwarkach, i w gospodarstwach chłopskich; te ostatnie, mimo mniejszych środków, przodowały w rozwoju techniki rolnej i uzyskiwały na ogół lepsze plony.

Korzyści płynące z handlu zbożem dodatkowo stymulowały naturalny proces koncentracji majątków szlacheckich w rękach bogatych i najbogatszych rodów. Zjawisko to, jakkolwiek zróżnicowane terytorialnie, jest

wyraźnie widoczne w stuleciach XVI-XVIII. Istotną rolę w majątkowym różnicowaniu się szlachty odgrywały dochody z królewszczyzn, które, inwestowane w ziemię, stały się źródłem niejednej pokaźnej fortuny dziedzicznej. Podstawową społeczną konsekwencją koncentracji dóbr ziemskich było wzmagające się z czasem rozwarstwienie stanu szlacheckiego, zanik niezależnej szlachty jednowioskowej i uformowanie się klientel magnackich, które łącząc się, dały początek fakcjom magnackim.

2. Handel zbożem

Racją bytu folwarku była produkcja na zbyt za granicę, gdyż zapotrzebowanie krajowe mogły zaspokoić gospodarstwa chłopskie. Istniejące drogi handlowe, głównie wodne, wyznaczały więc zarówno kolejność przechodzenia poszczególnych rejtnów na system folwarczno-pańszczyźniany, jak i (później) wielkość eksportu zbożowego. Dla Korony funkcję tę pełniła Wisła i jej dopływy, a leżące nad nią miasta i położony u ujścia rzeki Gdańsk stały się ważnymi ośrodkami tego handlu. W krajach sąsiadujących podobną rolę odgrywały: Szczecin dla dorzecza Odry, Lubeka dla Meklemburgii, Królewiec dla Prus Książęcych i Litwy oraz Ryga i Rewel dla Inflant i północnej Litwy.

Na podstawie rejestrów celnych w Sundzie, odzwierciedlających cały handel bałtycki, ocenia się, że pod koniec XV w. Rzeczpospolita eksportowała przez Gdańsk ok. 10 tys. łasztów (1 łaszt to 2,2-2,4 t) zboża, w roku 1583 - 60 tys. łasztów, w 1608 r. - 87 tys. łasztów, a w rekordowym roku 1618- 116 tys. łasztów. Przez Gdańsk wywożono 80-90% eksportowanego zboża, toteż globalne wielkości dla całego kraju były nieco wyższe. Wywóz zboża zapewniał dodatni bilans handlu zagranicznego, do czego przyczyniała się też korzystna aż do I połowy XVII w. relacja cen zbóż i artykułów przywożonych z zagranicy (tzw. terms of trade), która powodowała, że za tę samą ilość zboża można było kupić coraz więcej towarów, które sprowadzano do Rzeczypospolitej.

Handlem zbożem (obok handlu towarami leśnymi) zajmowała się sama szlachta. Potrafiła ona wmówić sobie i innym warstwom społecznym, że praktyka ta nie kłóci się z obowiązującymi zakazami (grożącymi utratą klejnotu) podejmowania przez szlachtę zajęć mieszczańskich. O sile tej perswazji decydowała ekonomiczna atrakcyjność przedsięwzięcia. W XVI w. pośrednictwem w handlu zbożowym trudniła się drobna szlachta, często pochodząca z Mazowsza. W ciągu XVII w. i tę dziedzinę zmonopolizowała magnateria, działająca za pośrednictwem swych komi