RYBY 

MORSKIE 

LEKSYKON PRZYRODNICZY 

Fritz Terofal, Claus Militz 

RYBY 

MORSKIE 

Przekład i adaptacja 

Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski 

Świat Książki 

Koncepcja serii: Gunter Steinbach 
Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfuhrer:Meeresfische 

Ilustracje: Fritz Wendler, Dominique Rebourgeon 

© Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983 
© polskiego wydania Bertelsmann Publishing Warszawa 1996 

Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania 
danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie 
w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe 
-tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. 

Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Ryby morskie: 
Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Adademii Nauk 
dr Henryk Garbarczyk 
dr Eligiusz Nowakowski 

Redaktor serii: 
Beata Lewandowska-Kattan 

Redaktor tomu Ryby morskie 
Katarzyna Duran 

Opracowanie graficzne książki: 
według oryginału niemieckiego 

Skład i łamanie: 
PHOTOTEXT Warszawa 

Printed in Germany 

ISBN 83-7129-306-2 
Nr 1533 

SPIS TREŚCI 

7 Wstęp 

8 Ryby chrzestne: 

Rekiny: 

Rząd sześcioszparoksztaltne 

Rodzina sześcioszparowate 

10 Rząd rekinokształtne 

Rodzina tawroszowate 

Rodzina lamnowate 

14 Rodzina długoszparowate 

Rodzina kosogonowate 

16 Rodzina rekinkowate 

18 Rodzina mustelowate 

20 Rodzina żarłaczowate 

22 Rodzina młotowate 

Rząd koleniokształtne 

Rodzina liksowate 

24 Rodzina koleniowate 

26 Rodzina brązoszowate 

Rodzina raszplowate 

28 Płaszczki: 

Rząd piłokształtne 

Rodzina piłowate 

Rząd rochokształtne 

Rodzina rochowate 

30 Rząd drętwokształtne 

Rodzina drętwowate 

32 Rząd rajokształtne 

Rodzina rajowate (płaszczki 

właściwe) 

48 Rodzina ogończowate 

Rodzina orleniowate 

50 Rodzina mantowate 

Chimery: 

Rząd chimerokształtne 

Rodzina chimerowate 

52 Ryby kostne: 

Rząd śledziokształtne 

Rodzina śledziowate 

54 Rodzina sardelowate 

56 Rząd łososiokształtne 

Rodzina stynkowate 

Rodzina argentynowate 

58 Rząd węgorzokształtne 

Rodzina murenowate 

Rodzina kongerowate 

60 Rząd belonokształtne 

Rodzina belonowate 

Rodzina makreloszowate 

62 Rodzina ptaszorowate 

Rząd aterynokształtne 

Rodzina aterynowate 

64 Rząd dorszokształtne 

Rodzina dorszowate 

68 Rodzina morszczukowate 

70 Rząd wyślizgokształtne 

Rodzina wyślizgowate 

Rodzina karapowate 

72 Rząd ciernikokształtne 

Rodzina ciernikowate 

Rząd igliczniokształtne 

Rodzina bekaśnikowate 

74 Rodzina igliczniowate 

78 Rząd piotroszokształtne 

Rodzina piotroszowate 

Rodzina kaproszowate 

80 Rząd beryksoksztaltne 

Rodzina beryksowate 

Rząd strojnikokształtne 

Rodzina strojnikowate 

82 Rodzina wstęgorowate 

Rząd okoniokształtne 

Rodzina barakudowate

1 

84 Rodzina cefalowate

1 

Rodzina apogonowate 

86 Rodzina barwenowate 

' W niektórych ujęciach systematycznych obie te 
rodziny wyodrębia się w oddzielny rząd cefalo-
ksztattnych (mugilokształtnych) - przyp. ttum. 

Rodzina strzępielowate 

92 Rodzina prażmowate 

102 Rodzina śródkolcowate 
104 Rodzina kulbinowate 
106 Rodzina tasergalowate 
108 Rodzina ostrobokowate 
112 Rodzina smaglowate 

Rodzina bramowate 

114 Rodzina wstęgówkowate 

Rodzina garbikowate 

116 Rodzina wargaczowate 
130 Rodzina skarusowate 
132 Rodzina ostroszowate 
134 Rodzina skaberowate 
136 Rodzina makrelowate 
142 Rodzina żaglicowate 

Rodzina miecznikowate 

144 Rodzina dianowate 

Rodzina pompilowate 

146 Rodzina lirowate 
148 Rodzina dobijakowate 
150 Rodzina ślizgowate 
154 Rodzina klinkowate 

Rodzina trójpłetwikowate 

156 Rodzina pałaszowate 

Rodzina ostropłetwcowate 

158 Rodzina stychejkowate 

Rodzina taśmiakowate 

160 Rodzina węgorzycowate 
162 Rodzina zębaczowate 
164 Rodzina babkowate 
172 Rząd skorpenokształtne 

Rodzina kurkowate 

176 Rodzina strwolotkowate

2 

178 Rodzina skorpenowate 
182 Rodzina głowaczowate 
184 Rodzina lisicowate 
186 Rodzina taszowate 

Rodzina dennikowate 

188 Rząd plastugoksztattne 

Rodzina nagładowate 

192 Rodzina skarpowate 

194 Rodzina flądrowate 

200 Rodzina solowate 
202 Rząd podnawkokształtne

3 

Rodzina podnawkowate

3 

Rząd najeżkokształtne 

Rodzina rogatnicowate 

204 Rząd grotnikoksztattne 

Rodzina grotnikowate 

206 Rząd żabnicokształtne 

Rodzina żabnicowate 
Rząd samogłowokształtne

4 

Rodzina samogłowowate

4 

209 Spis treści dodatku 
210 I Morze 
227 II Europejskie wędkarstwo mor­

skie 

279 III Zagrożone morza 
283 Wykaz gatunków 
288 Autorzy 

2

 Pozycja systematyczna tej rodziny nie jest do 

końca ustalona, według jednych badaczy jest to 

podrząd w rzędzie okonioksztattnych, wedtug in­

nych odrębny rząd strwolotkoksztaltnych (przyp. 

tłum.). 

1

 W większości obecnych ujęć podnawkokształtne 

są w randze podrzędu (jako podnawkowce) włą­

czane do rzędu okonioksztattnych (przyp. tłum.). 

4

 W większości ujęć samogłowowate nie stanowią 

odrębnego rzędu, ale należą do rzędu najeżko-

kształtnych (przyp. tłum.). 

Sześcioszpar szary Siedmioszpar spiczastogłowy 
(Hexanchus griseus) (Heptranchias perło) 

Rodzina sześcioszparowate (Hexanchidae) 
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z szeroką 
głową i krótkim, tępym pyskiem. Oczy duże, 
owalne, bez migawkowej przesłony; 6 szczelin 
skrzelowych, położonych bocznie przed płet­
wami piersiowymi, ku tyłowi coraz mniej­
szych; tryskawka zaokrąglona. Pysk dolny, 
szeroki. Uzębienie: w szczęce górnej zęby 
trójkątne, w dolnej drobnopiłkowane zęby 
grzebieniaste. Płetwa grzbietowa pojedyncza, 
przesunięta daleko do tyłu, a jej nasada znaj­
duje się nad przerwą między płetwami brzusz­
nymi a płetwą odbytową. Tylne promienie 
płetw brzusznych samca są przekształcone 

w pełniący rolę uchwytu narząd kopulacyjny 

- gonopodium, wzmocniony chrzestnym szkie­

letem z kanałem wewnętrznym, którym nasie­
nie zostaje wprowadzone do otworu kloakal-
nego samicy (zapłodnienie wewnętrzne 

- u wszystkich rekinów i płaszczek). Trzon 
ogonowy krótki; górny płat płetwy ogonowej 
silnie powiększony, z wycięciem na tylnym 

brzegu. Pęcherza pławnego brak, jak u wszys­

tkich rekinów i płaszczek. Ubarwienie, bardzo 
zmienne, zwykle kawowe do czekoladowobrą-
zowego, rzadziej ciemnoszare, strona brzusz­
na jaśniejsza. Długość: do 5 m, samice są 
większe od samców. 

Występowanie: wszystkie morza strefy ciepłej 

i umiarkowanej. Zachodni i wschodni Atlantyk, 

kanał La Manche, latem czasami w Morzu 
Północnym; Morze Śródziemne. Najczęściej 
w strefie wody na głębokościach 200-1000 m 
(maksymalnie 2000 m), w północnej części 
zasięgu przygodnie blisko powierzchni lub 
w płytkich wodach (do 70 m). 

Tryb życia: żyje samotnie, przy dnie; w ciągu 
dnia leży na dnie, żeruje nocą. 
Pokarm: głównie ryby, okazyjnie skorupiaki. 
Rozród: jajożyworodny (tzn. młode wylęgają 
się z jaj w ciele samicy i pozostają jeszcze 
krótki czas w jej jajowodach, nim znajdą się 
w wodzie); osiąga dojrzałość płciową przy dłu­
gości ciała 2,10 m. W miocie rodzi się większa 
liczba młodych o długości ciała 40-60 cm (w 
jajowodzie samicy o długości ciała 4,8 m zna­
leziono 108 zarodków). 

Rodzina sześcioszparowate (Hexanchidae) 
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z wąską gło­
wą i spiczastym pyskiem. Oczy duże, owalne, 
bez migawkowej przesłony; 7 bardzo dużych 
szczelin skrzelowych, sięgających poniżej ga­
rdła i położonych przed płetwami piersiowymi, 
ku tyłowi coraz mniejszych; tryskawka zaokrą­
glona. Pysk dolny, szeroki. Uzębienie: 
w szczęce górnej zęby trójkątne z długim, 
ostrym wierzchołkiem, w dolnej 5 szeregów 

dużych, drobnopiłkowanych zębów. Płetwa 
grzbietowa pojedyncza, przesunięta daleko do 
tyłu, a jej nasada znajduje się nad przerwą 
między płetwami brzusznymi a płetwą odbyto­
wą. Trzon ogonowy długi; górny płat płetwy 
ogonowej silnie powiększony, z wycięciem na 
tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet szarobrą-
zowy, niekiedy z niewyraźnymi ciemniejszymi 
plamami, strona brzuszna nieco jaśniejsza. 
Przednie krawędzie płetw piersiowych oraz 
zakończenie i dolny skraj płetwy ogonowej 
biało obrzeżone; szczególnie u młodych osob­
ników wierzchołek płetwy grzbietowej i górny 
brzeg płetwy ogonowej są czarne. Dtugość: 
maksymalnie do 1,4 m. 

Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony 
w morzach strefy tropikalnej, mniej liczny 
w strefie umiarkowanej. W Atlantyku w obszarze 
między Portugalią a Kubą; Morze Śródziemne. 
Środowisko: blisko dna, najczęściej na więk­
szych głębokościach (250-500 m), tylko przy­
godnie w płytkich wodach (do 50 m). 
Tryb życia: biologia tego rekina jest jeszcze 

słabo poznana. 

Pokarm: głównie ryby (np. morszczuki) i gło-
wonogi; zbyt duża zdobycz, która nie może 
być połknięta od razu, jest przytrzymywana 
spiczastymi górnymi zębami, podczas gdy 
rozdrabniają ją grzebieniaste zęby w szczęce 
dolnej. 
Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową 
przy długości ciała ok. 70 cm, samice stają się 
po raz pierwszy płodne dorastając do 

85-90 cm. Jest jajożyworodny; samica rodzi 
od 9 do 20 młodych, mających w chwili porodu 
28 cm długości. 

8 

Tawrosz piaskowy Ostronos atlantycki 

(Odontaspis taurus) (Isurus oxyrinchus) 

Rodzina tawroszowate (Odontaspidae) 

Wygląd: wydłużone, krępe ciało z małą, nieco 
spłaszczoną głową; pysk spiczasty, stożkowa­
ty; odległość od końca pyska do otworu gębo­
wego krótsza od najdłuższej szczeliny skrze-
lowej. Oczy małe, owalne, bez migawkowej 
przesłony; 5 szczelin skrzelowych, położonych 
wyraźnie przed płetwami piersiowymi; tryska-
wka mała. Uzębienie: w obu szczękach dłu­
gie, wąskolancetowate zęby o gładkim brzegu 
i z jednym małym ząbkiem na każdym boku 
podstawy. Płetwa grzbietowa podwójna, przy 
czym obie płetwy zbliżonej wielkości; przed­
nia znajduje się przed płetwami brzusznymi, 
tylna przed płetwą odbytową. Płetwy piersio­

we długie, mocne. Górny płat płetwy ogonowej 
sierpowaty, z głębokim wycięciem na dolnym 

brzegu. Trzon ogonowy bez bocznej stępki, 
z wklęsłością znajdującą się bezpośrednio 
przed nasadą płetwy ogonowej. Ubarwienie: 
grzbiet ciemnoszary, szarobrązowy lub brązo­

wawy, z ciemniejszymi, nieregularnie rozmie­
szczonymi plamami, także na bokach, zwłasz­
cza u młodych osobników. Strona brzuszna 
jasnoszara, często ostro odgraniczona od cie­
mno zabarwionego grzbietu. Długość: maksy­
malnie do 3,5 m (masa ciała do 180 kg). 
Występowanie: wszystkie ciepłe morza, szcze­
gólnie jednak preferuje wody strefy subtropi­
kalnej. We wschodnim Atlantyku od Maroka po 
południową Afrykę; Morze Śródziemne. 

Środowisko: zwykle nad piaszczystym dnem, 

najczęściej do głębokości 70 m. 

Tryb życia: żyje przy dnie, często bywa spoty­
kany blisko wybrzeży, jednak poluje w szer­
szej strefie. Może łykać powietrze i napełnić 
nim żołądek; dzięki temu zmniejsza ciężar 
ciała i unika opadania na dno, gdy zaprzesta­
nie ruchów pływnych. 

Pokarm: głównie ryby i głowonogi; także sko­
rupiaki. 
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­

ści ciała blisko 2,2 m; zapłodnione samice 
wędrują na poród do najbliżej położonej umia­

rkowanie ciepłej strefy; w miocie przychodzą 
na świat jedynie dwa młode. Rodzą się zimą 
po ciąży trwającej 8-9 miesięcy - w momencie 
urodzenia mierzą 95-120 cm długości. 

Rodzina lamnowate (Lamnidae) 

Wygląd: silnie wydłużone, wrzecionowate ciało 

(smuklejsze niż u lamny śledziowej) z długą, 
spiczastą głową i stożkowatym, spiczastym py­

skiem. Pięć szczelin skrzelowych, położonych 
przed płetwami piersiowymi. Uzębienie: w obu 
szczękach podobne, bardzo wąskie, spiczaste 
zęby o gładkim brzegu, bez bocznych ząbków 
na podstawie. Płetwa grzbietowa podwójna, 
pierwsza położona wyraźnie za nasadą płetw 
piersiowych, druga, zdecydowanie mniejsza, 
prawie nad podobnej wielkości płetwą odbyto­
wą. Płetwy piersiowe są krótsze od głowy. Po 
obu stronach trzonu ogonowego znajduje się 
długi kil. Płetwa ogonowa półksiężycowata, jej 
górny płat nieznacznie większy, z wycięciem 
na tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet i boki 
metalicznie niebieskie (po śmierci zwierzęcia 
odcień ciemnoszary), strona brzuszna biaława, 

a spodnia strona głowy czysto biała. Długość: 
maksymalnie do 4 m (do 500 kg). 
Występowanie: głównie w strefie umiarkowanie 
ciepłej wszechoceanu, lokalnie również w stre­
fie tropikalnej. We wsch. Atlantyku sięga na pół­
noc do Anglii; zach. część Morza Śródziemnego. 
Środowisko: w strefie otwartej wody, nad sto­
kami kontynentalnymi, niekiedy również w wo­
dach przybrzeżnych. 

Tryb życia: rekin wód otwartego morza, unika­
jący wód płytkich, pływający tuż pod powierz­
chnią, gdzie jako silny pływak poluje na zdo­
bycz. Często wyskakuje wtedy wysoko z wody. 
Pokarm: głównie ryby ławicowe, a także poje­
dynczo żyjące duże ryby i głowonogi. 
Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową 
przy długości ok. 2 m, samice przy nieco 
większej długości ciała. Jest jajożyworodny; 
w miocie rodzi się 6-10 młodych, mających 
w momencie urodzenia 60-70 cm długości. 
Gatunek pokrewny: u niedawno opisanego o. 
dlugoptetwego - /. paucus, płetwy piersiowe 

są niemal takiej długości co głowa, a spodnia 
strona głowy przynajmniej na części powierz­
chni ciemnoszara; występowanie tego gatunku 
stwierdzono w tropikalnej strefie Obszaru In-
dopacyficznego i wokół Kuby, ale prawdopo­
dobnie jest on szerzej rozmieszczony w więk­
szości mórz tropikalnych. 

10 

Lamna śledziowa, zarłacz  ś l e d z i o w y 
[Larrwa nasus) 

Rodzina lamnowate [Lamnidae) 
Wygląd: stosunkowo krótkie, silne, wrzeciono­
wate ciało ze stożkowatym, nieco zaokrąglo­
nym pyskiem. Pięć długich szczelin skrze-
lowych (nie schodzących jednak na dolną 
część ciała), położonych przed płetwami pier­
siowymi. Uzębienie: zęby w obu szczękach 
podobne, wąskie, o gładkim brzegu, z jednym 
ząbkiem z obu stron podstawy. Płetwa grzbie­

towa podwójna: pierwsza położona nad lub 
bezpośrednio za nasadą płetw piersiowych, 
druga nad podobnej wielkości płetwą odbyto­
wą. Trzon ogonowy długi, wąski, z jednym 
kilem na każdej stronie; kil znajduje się także 
na dolnym brzegu płetwy ogonowej; przed 
płetwą ogonową od góry i z dołu wyraźne 
zwężenie. Płetwa ogonowa półksiężycowata, 

jej górny płat nieco większy, z wycięciem na 
tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet ciemno-

lub niebieskoszary, strona brzuszna czysto 
biała. Płetwy grzbietowe ciemno zabarwione, 
przednia zazwyczaj jasno obrzeżona; płetwa 

odbytowa biała do jasnoszarej. Długość: mak­
symalnie do 3,5 m (masa ciała 150-200 kg). 
Występowanie: południowy Pacyfik, Atlantyk. 

W północnej części Atlantyku od Maroka, połu­
dniowej Islandii po północną część Morza Ba­

rentsa; kanał La Manche, Morze Północne, 

zachodni Bałtyk, Morze Śródziemne. 
Środowisko: w strefie otwartego morza, zwykle 
w górnych warstwach wody, dociera do zi-
mniejszych wód niż inne rekiny; rzadko znaj­
duje się ją na głębokościach poniżej 150 m. 
Wydaje się, że w okresie zimowym przewęd-
rowuje bardziej na południe (być może schodzi 
jedynie w głębsze warstwy toni wodnej). 
Tryb życia: szybka, wytrwała pływaczka, zwyk­
le w niedużych stadach zapędzająca się za 

ławicami ryb w pobliże wybrzeży. 
Pokarm: ryby i głowonogi. 

Rozród: samice osiągają dojrzałość płciową 
przy długości ok. 1,5 m; brzemienne samice 

spotyka się przez cały rok. Jest jajożyworod-

na; w każdym jajowodzie rozwijają się 1-2 
(rzadko 3) młode, które rodzą się na wiosnę. 

Gatunek pokrewny: u żyjącej w Oceanie Spokoj­
nym I. dwustępkowej - L ditropis strona brzusz­
na jest biaława, pokryta ciemniejszymi plamami. 

12 

Rekin ludojad, żarłacz ludojad, ż. biały 
(Carcharodon carcharias) 

Rodzina lamnowate (Lamnidae) 
Wygląd: silne, krępe, wrzecionowate ciało ze 
stosunkowo krótkim, tępostożkowatym pys­
kiem. Oczy małe. Pięć długich szczelin skrzelo-

wych (nie schodzących jednak na dolną część 
ciała), położonych przed płetwami piersiowymi. 
Tryskawka malutka. Uzębienie: w obu szczę­
kach podobne szeroko trójkątne zęby o piłko-
wanym brzegu. Płetwa grzbietowa podwójna: 
pierwsza duża, trójkątna, położona za nasadą 
płetw piersiowych, tak że ich tylna krawędź 
znajduje się pod nią; znacznie mniejsza druga 
płetwa grzbietowa położona bezpośrednio 
przed podobnej wielkości płetwą odbytową. 
Płetwy piersiowe duże i długie, sierpowate. 
Trzon ogonowy z kilem na każdej stronie; płet­
wa ogonowa duża, półksiężycowata, a jej płaty 
górny i dolny zbliżonej wielkości. Ubarwienie: 
grzbiet zazwyczaj ciemno- lub niebieskoszary, 
niekiedy z brązowym odcieniem, strona brzusz­
na jasnoszara do białawej, często także czysto 
biała. Płetwy mają ciemne, a spody płetw pier­
siowych czarne zakończenia. Płetwy piersiowe 

w nasadowej części często z czarną plamą. 

Długość: do 8 m. 

Występowanie: rozprzestrzeniony we wszys­
tkich cieplejszych morzach, ale docierający 

i do stref chłodniejszych (Zatoka Maine/USA, 

przybrzeżne wody Kalifornii, południowa Afry­
ka, południowa Australia i Nowa Zelandia). 

We wschodnim Atlantyku dochodzi na północ 
do Zatoki Biskajskiej; Morze Śródziemne. 
Środowisko: w płytkich wodach szelfowych 
starsze osobniki także w wodach pelagialu. 
Tryb życia: owiany złą sławą „ludożercy" ludo­
jad żyje samotnie lub w niewielkich stadach, 
zarówno w strefie otwartej wody, jak i blisko 
wybrzeży, gdzie z uwagi na swoją agresy­
wność może zagrozić kąpiącym się i nurkom. 
Pokarm: ryby (inne rekiny i tuńczyki), żółwie 
morskie, delfiny, foki, oraz wszelkie możliwe 
odpadki, wyrzucane do morza ze statków. 
Rozród: w wodach południowoafrykańskich 

samce osiągają dojrzałość płciową przy dłu­
gości ciała ok. 2,75-3 m, samice przy ok. 4 m. 
Jest jajożyworodny; w miocie rodzi się do 30 
młodych, mających w momencie porodu pra­
wie 36 cm długości i 800 g masy ciała. 

3J 

a 

Długoszpar, rekin olbrzymi, r. słoneczny 
(Cetorhinus maximus) 

Rodzina długoszparowate (Cetorhinidae) 
Wygląd: budową przypomina lamnę śledziową, 
różni się jednak od niej zasadniczo tym, że 
5 bardzo wysokich szczelin skrzelowych sięga 
u niego od wierzchu głowy po niemal środkową 
linię piersi. U dorosłych okazów pysk krótki 
i tępy, u młodych osobników natomiast długi 
i ruchomy. Oczy małe. Bardzo szeroki otwór 
gębowy. Uzębienie: zęby drobne, stożkowate, 
ustawione w 4-9 szeregach i bardzo liczne (do 
3000). Na łukach skrzelowych długie, wąskie, ro­
gowe wyrostki służące do odfiltrowywania plan­
ktonu z wody; tryskawka malutka. Płetwa grzbie­
towa podwójna: pierwsza duża, trójkątna, poło­
żona nad środkiem odległości między płetwami 
piersiowymi i brzusznymi; znacznie mniejsza 

druga płetwa grzbietowa jest położona przed 
podobnej wielkości płetwą odbytową. Trzon 
ogonowy z kilem na każdej stronie; płetwa ogo­
nowa duża, półksiężycowata, a jej płat górny 
wydłużony, wcięty na tylnej krawędzi (w górnej 
jednej trzeciej długości). Ubarwienie: grzbiet 
szarobrązowy do niemal czarnego, strona brzu­
szna jaśniejsza, z białawymi plamami, zlewają­
cymi się niekiedy w rozjaśnione podłużne pasy. 
Długość: zazwyczaj 3-12 m, maksymalnie 15 m. 
Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk od Islandii 
i Norwegii po pn.-zach. Afrykę; zachodnia 
część Morza Śródziemnego. Główny obszar 
rozmieszczenia wokół Europy obejmuje rejon 
położony na południe od Islandii; w pobliżu 
Hebrydów i Orkadów trafiają się jedynie osob­
niki z letniej migracji do północnej części Mo­
rza Północnego i zachodnich wybrzeży Norwe­
gii; jesienią zawracają na południe i schodzą 

w listopadzie w głębsze partie wody. 
Tryb życia: bardzo towarzyski, pływający 
w grupach liczących 12-15 (niekiedy nawet do 

100) osobników; często chętnie wygrzewa się 

przy powierzchni wody (stąd jedna z nazw). 
Żerując pływa w wodzie z szeroko otwartą 
paszczą, filtrując plankton (w ciągu godziny 
przefiltrowuje 1000-15001 wody). 
Pokarm: organizmy planktoniczne. 
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy 4-7m 

długości ciała (wiek 3-4 lata). Żyworodny; cią­
ża trwa 2 lata, w miocie rodzi się jedno, 

rzadziej dwa młode. 

14 

Kosogon, lis morski 
(Alopias i/ulpinus) 

Rodzina kosogonowate (Alopiidae) 
Wygląd: wąskie, wydłużone ciało z krótkim, 
tępym pyskiem i ze szczególnie silnie wydłu­
żonym górnym płatem płetwy ogonowej (o 
długości równej łącznej długości głowy i tuło­
wia). Oczy duże. Pięć bardzo małych szczelin 
skrzelowych; tryskawka mała lub jej brak. 

Uzębienie: zęby w obu szczękach podobne, 

trójkątne, małe i o gładkim brzegu, u ich pod­
stawy 1-2 ząbki boczne. Płetwa grzbietowa 
podwójna, przednia znajduje się między płet­
wami piersiowymi a brzusznymi, tylna mała, 

równa wielkością płetwie odbytowej. Bardzo 

długie płetwy piersiowe. Trzon ogonowy bocz­
nie spłaszczony, bez kila, z wycięciem na 
górnym brzegu (bezpośrednio przed nasadą 
płetwy ogonowej). Ubarwienie: zmienne, od 
łupkowoszarego, niebieskoszarego, szaro-
brązowego do czarniawego, często z metalicz­
nym połyskiem. Strona brzuszna biała, niekie­
dy z szarym nalotem. Dolna strona pyska 
i płetw ciemna (barwy grzbietu). Długość: ma­
ksymalnie do 6 m (masa ciała do 500 kg). 

Występowanie: wszystkie morza strefy tro­

pikalnej i subtropikalnej; we wschodnim Atlan­

tyku dociera w miesiącach letnich do Trond-
heim i Lofotów, sporadycznie w Morzu Północ­
nym i w cieśninie Kattegat. 
Środowisko: dorosłe osobniki zasiedlają wody 
otwartego morza, młode spotyka się także 
w wodach przybrzeżnych. 
Tryb życia: żyje zazwyczaj samotnie, niekiedy 
również trzyma się parami. Odbywa dalekie 
wędrówki, płynąc tuż pod powierzchnią wody. 
Poluje przede wszystkim na ryby ławicowe 

w strefie otwartego morza, głównie na mak­

rele i śledzie. Okrąża upatrzoną ławicę coraz 
węższymi kręgami, jednocześnie biczując wo­
dę płetwą ogonową. Po zbiciu ofiar w ciasną 

gromadę ryby już łatwo padają jego łupem. 
Część ryb w ławicy (a także niekiedy zgłod­

niałe ptaki czatujące na zdobycz) jest głuszo­
na mocnymi uderzeniami płetwy. 

Pokarm: ryby, głowonogi i skorupiaki. 
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­
ści ciała blisko 4 m; jajożyworodny - młode 
(zwykle 2-4) rodzą się latem i w momencie 
urodzenia mierzą 1,2-1,5 m długości. 

Rekinek psi 
(Scyliorhinus canicula) 

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) 
Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało z krót­
kim, zaokrąglonym pyskiem. Podłużno-owalne 
oczy z grubym fałdem skórnym na dolnym 
brzegu, bez migawkowej przesłony. Otwory no­
sowe (na dolnej stronie głowy) łączą się ry­
nienkami z krawędzią warg; zatyczki nosowe 
niemal stykają się wzdłuż linii środkowej głowy 
przed otworem gębowym. Pięć małych szczelin 

skrzelowych, z których dwie ostatnie znajdują 
się nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby bar­
dzo liczne, drobne. Dwie bardzo przesunięte ku 
tyłowi ciała płetwy grzbietowe, tak że przednia 
znajduje się nad lub za nasadą płetw brzusz­
nych, tylna zwykle za nasadą płetwy odbyto­
wej. Tylne krawędzie płetw brzusznych wydłu­
żone, spiczaste. Górny płat płetwy ogonowej 
nieznacznie wygięty do góry, dolny płat więk­
szy. Ubarwienie: grzbiet brązowy do czerwo-
nobrązowego, szary lub żółtawoszary, pokryty 

wieloma małymi i kilkoma większymi brązowy­

mi lub czarnymi plamami, niekiedy również 
małymi białymi piętnami. Brzuch jasnoszary 
lub żółtawy, bez plam. Młode rekinki z 6-7 
nieostro ograniczonymi, ciemnymi, poprzecz­
nymi pasami. Długość: zwykle 60-75cm. 

Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk - od zacho­
dniej Norwegii i Wysp Szetlandzkich po Sene­
gal, kanał La Manche, Morze Północne, cieś­
niny Skagerrak, Kattegat, Wielki i Mały Bełt; 
Morze Śródziemne. 

Środowisko: przebywa najchętniej na pia­
szczystych ławicach porośniętych obficie glo­
nami na głębokościach 10-85 m, maksymalnie 
do 400 m głębokości. 
Tryb życia: nieszkodliwy, przydenny, zwykle 
w większych grupach, w ciągu dnia spotykany 
najczęściej, gdy „śpi" na dnie; staje się ak­
tywny dopiero o zmierzchu. Żeruje przy dnie. 
Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne. 
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­
ści ciała blisko 60 cm; pod koniec lata dorosłe 
osobniki schodzą na głębszą wodę, gdzie od­
bywają gody. Jest jajorodny; 6-centymetrowe 

jaja otoczone rogową otoczką przyczepione są 
parami do glonów i kamieni długimi, giętkimi 
nićmi. Liczba jaj 18-20, okres inkubacji 5-11 
miesięcy. 

Rekinek plamisty, r.  p a n t e r k a 
(Scyliorhinus stellaris) 

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) 
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało, bardziej krę­
pe niż u r. psiego. Głowa masywna, z bardziej 
zaokrąglonym pyskiem. Podłużno-owalne oczy 
z grubym fałdem skórnym na dolnym brzegu, 
bez migawkowej przesłony. Rynienki nosowe 
kończą się przed krawędzią warg; zatyczki no­

sowe są wzdłuż linii środkowej głowy wyraźnie 

rozdzielone. Pięć małych szczelin skrzelowych, 

z których 2 ostatnie znajdują się nad płetwą 
piersiową. Uzębienie: zęby bardzo liczne, dro­
bne. Dwie bardzo przesunięte ku tyłowi ciała 
płetwy grzbietowe, przednia zaczyna się bez­
pośrednio za nasadą płetw brzusznych, tylna 
za środkiem nasady płetwy odbytowej. Tylne 
krawędzie płetw brzusznych zaokrąglone. Gór­
ny płat płetwy ogonowej tylko nieznacznie wy­
gięty do góry, dolny płat większy. Ubarwienie: 
zależnie od wieku i rejonu występowania roz­
maite. Grzbiet ciemnoszary, szarobrązowy do 

czerwonobrązowego, pokryty okrągłymi brązo­
wymi plamami; wokół ich jasnego środka uło­
żone są gwieździście lub koliście czarne cętki. 
Plamy są rozmieszczone rzadziej niż u r. psie­
go. Młode rekinki z 5-6 ciemnymi, rozmytymi, 
poprzecznymi pasami. Długość: do 150 cm (ba­
rdzo rzadko). 

Występowanie: pn. Atlantyk - od Szkocji i pd. 

Norwegii po pn.-zach. Afrykę, pd.-zach. część 
Morza Północnego, kanał La Manche; jednak 
na północ od Zatoki Biskajskiej liczebność 

tego gatunku gwałtownie spada. 
Środowisko: przebywa w spokojnych miejs­
cach nad dnem skalistym, przeważnie na głę­

bokości 20-60 m. Mniej liczny od r. psiego. 

Tryb życia: aktywny o zmierzchu i nocą w płyt-

szych wodach niż r. psi. 
Pokarm: bentoniczne bezkręgowce, małe ryby. 
Rozród: jajorodny; otoczone rogową otoczką 

o wymiarach 10-13 x 3,5 cm, duże, brązowe 
jaja parami przyczepione są do koralowców, 
trawy morskiej lub wodorostów długimi, spi­
ralnymi nićmi. W Morzu Śródziemnym składa­

nie jaj trwa cały rok, w północnej części zasię­

gu tylko w miesiącach letnich. Młode o dłu­
gości ciała 10-16 cm i z małym pęcherzykiem 
żółtkowym wylęgają się po blisko 9-miesięcz-
nym okresie inkubacji. 

16 

V 

i 

Pilogon 
(Galeus melostomus) 

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae) 

Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało 

(10-14-krotnie dłuższe od swojej wysokości) 
o małej, spłaszczonej głowie (jej długość sta­
nowi 1/5—1/6 całkowitej długości ciała). Pysk 
dość długi, zaokrąglony. Duże, podłużno-owal-
ne oczy bez migawkowej przesłony. Tuż za 
okiem znajduje się mała tryskawka. Pięć ma­
łych szczelin skrzelowych, z których ostatnia 
znajduje się nad płetwą piersiową. Dwie małe, 

zbliżonej wielkości płetwy grzbietowe, z któ­
rych przednia znajduje się za nasadą płetw 
brzusznych, tylna nad tylną trzecią częścią płe­
twy odbytowej. Płetwa odbytowa o długiej na­
sadzie. Duże, szerokie płetwy piersiowe; płet­
wy brzuszne długie, trapezowate. Płetwa ogo­
nowa bardzo długa (1/4 całkowitej długości 
ciała) o osi lekko wygiętej do dołu; płat dolny 
większy. Na jej górnej krawędzi znajduje się 
szereg płaskich, przypominających zęby piły 
kolców (stąd nazwa!). Ubarwienie: zależnie od 
rejonu występowania grzbiet szarobrązowy do 
szarożółtego, boki jaśniejsze, brzuch białawy; 
grzbiet i boki pokryte dużymi, ciemnymi, jasno 
obwiedzionymi plamami. Otwór gębowy (stąd 
naukowa nazwa łacińska - melostomus znaczy 
czarnogęby) i otrzewna czarne. Długość: 60-80 

cm, maksymalnie do 1,2 m. 
Występowanie: pn. Atlantyk - od środkowej 

Norwegii po pn.-zach. Afrykę i Maderę (brak 
w południowej części Morza Północnego); 
zach. część Morza Śródziemnego, bardzo rza­

dko w Adriatyku. 

Środowisko: blisko dna nad mulistym pod­
łożem, zwykle na głębokościach 150-400 m, 
maksymalnie 900 m; sporadycznie spotyka się 
go również na głębokości zaledwie 55 m. 
Tryb życia: biologia tego rekinka, przebywają­
cego przy dnie na większych głębokościach 
niż pokrewne gatunki, jest słabo poznana. 
Pokarm: bentoniczne bezkręgowce (skoru­
piaki, mięczaki) i ryby oraz małe ryby żyjące 
w otwartej toni wodnej. 
Rozród: jajorodny; w Morzu Śródziemnym jaja 

są składane przez cały rok, w północnej czę­
ści zasięgu składanie ikry jest ograniczone do 
okresu wiosny i lata. Samica składa 2-4 (do 8) 
jaj. Żółtawe, mierzące 6 x 3 cm otoczki mają 
w miejsce długich nici czepnych jedynie po 
2 krótkie, spiczaste wyrostki na każdym rogu. 

Mustel siwy,  s i w o s z 
(Mustelus mustelus) 

Rodzina mustelowate* (Triakidae) 

Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało 
o długim, spiczastym pysku i gładkiej skórze 

(lancetowate ząbki skórne są bardzo drobne 
i mają krótki kil). Owalne oczy z podłużnym 

fałdem na dolnej krawędzi, bez migawkowej 
przesłony. Tryskawka dobrze widoczna. Pięć 
małych szczelin skrzelowych, z których ostat­

nia znajduje się nad płetwą piersiową. Uzę­
bienie: drobne, zaokrąglone i płaskie, ułożone 

w wielu szeregach zęby tworzą, podobnie jak 
u płaszczek, rodzaj tarczki (rekiny płaszczko-
gębe). Dwie prawie równej wielkości płetwy 
grzbietowe, z których przednia znajduje się 
między płetwami piersiowymi a brzusznymi, 
tylna przed płetwą odbytową. Płetwa ogonowa 
sierpowata, lekko wznosząca się ku górze 
z głębokim wycięciem; płat dolny większy. 

Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj jednolicie sza­

ry, szarobrązowy do czerwonawoszarego, nie­
kiedy pokryty ciemniejszymi plamami; boki ja­
śniejsze, strona brzuszna brudnobiała. Dłu­
gość: 1,5 m (maksymalnie 2 m). 

Występowanie: wsch. Atlantyk - od Portugalii 
do pd. Afryki; Morze Śródziemne. 
Środowisko: wody przybrzeżne, nad piaszczy­
stym i mulistym dnem, na głębokościach 
5-100 m, maksymalnie 300 m. 
Tryb życia: przebywa przy dnie; żeruje nocą. 
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i małe ryby. 
Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową 
przy długości ciała 70-74 cm, samice 80 cm. 
Brzemienne samice spotyka się o każdej po­
rze roku. Żyworodny; w ciele matki tworzy się 
rodzaj łożyska odżywiającego zarodki, a ciąża 
trwa (w Morzu Śródziemnym) blisko 10 mie­
sięcy. W miocie rodzi się 4-28 młodych mie­
rzących 35 cm długości. 
Gatunki pokrewne: mustel gwiaździsty (M. 
asterias) o maksymalnej długości ciała 1,5 m, 

z białymi plamami na grzbiecie i bokach 
z pn.-wsch. Atlantyku (od Wysp Szetlandzkich 

po Mauretanię, południowa i zachodnia część 
Morza Północnego, kanał La Manche); osiąga­

jący również 1,5 m długości m. śródziemnomo­
rski [M. punctulatus) występuje w Morzu Śród­
ziemnym i u brzegów pn.-zach. Afryki - grzbiet 
z pojedynczymi brązowoczarnymi plamami, 

a tylna krawędź obu płetw grzbietowych z cie­
mniejszym nieregularnym obrzeżeniem. 

18 

Żarłacz błękitny 
(Prionace glauca) 

Żarłacz szary 
(Galeorhinus galeus) 

Rodzina żarlaczowate (Carcharhinidae) 

Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało 
o długim, spiczastym pysku i stosunkowo gła­
dkiej skórze, pokrytej jedynie małymi ząbkami 
skórnymi. Owalne oczy z migawkową przesło­
ną. Tryskawki brak. Pięć małych szczelin 
skrzelowych, z których ostatnia znajduje się 
nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby duże, 
trójkątne, o piłkowanym brzegu. Dwie płetwy 
grzbietowe, z których przednia jest znacznie 
większa od tylnej; jej nasada znajduje się 
między płetwami piersiowymi a brzusznymi. 
Płetwy piersiowe długie, sierpowate. Trzon 
ogonowy długi, bocznie spłaszczony, bez kilu 
(w odróżnieniu od lamny śledziowej), 
z poprzecznym wycięciem przed nasadą płet­

wy ogonowej. Płat górny płetwy ogonowej 
znacznie większy od płata dolnego, na tylnej 
krawędzi wycięty, ostro wzniesiony ku górze. 

Ubarwienie: grzbiet błyszcząco ciemnoniebie­

ski (po śmierci zwierzęcia barwy bledną uzys­
kując matowoszary odcień); boki jaśniejsze, 
strona brzuszna biała, końce płetw pier­
siowych czarniawe. Długość: około 4 m. 
Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony 
w prawie wszystkich morzach od strefy tropi­
kalnej po umiarkowanie ciepłą. W północnym 
Atlantyku od południowych wybrzeży Wielkiej 
Brytanii i Irlandii do Senegalu; Azory, Madera, 

Wyspy Kanaryjskie i Zielonego Przylądka; se­
zonowo latem sporadycznie w Morzu Północ­
nym, cieśninie Skagerrak i wodach wokół śro­
dkowej Norwegii. 

Tryb życia: żerujący nocą rekin otwartego mo­
rza, podejmujący często dalekie wędrówki. 
Uważany za gatunek bardzo agresywny, napa­
dający niekiedy na kąpiących się i nurków. 
Pokarm: ryby ławicowe (głównie makrele i śle­
dzie) oraz dorsze, kolenie i głowonogi. 
Rozród: samice osiągają dojrzałość płciową 
przy długości ciała 2,5 m; nic nie wiadomo 
dotychczas o okresie godowym. Żyworodny; 

zarodki odżywiane są w ciele matki za pomo­
cą swego rodzaju łożyska. W zależności od 
wielkości i wieku samicy w miocie rodzi się od 
5 do 63 młodych mierzących w chwili urodzin 
50-60 cm długości. 

2 0 

Rodzina mustelowate* (Triakidae) 

Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o długim, 

bardzo spiczastym pysku. Owalne oczy z mi­
gawkową przesłoną w przednim kącie oka. 

Tryskawka wyraźnie widoczna. Pięć małych 
szczelin skrzelowych, z których ostatnia znaj­
duje się nad płetwą piersiową. Uzębienie: na­
chylone do przodu trójkątne zęby o gładkim 
brzegu wewnętrznym i powycinanym w ząbki, 
piłkowanym brzegu zewnętrznym. Dwie płet­
wy grzbietowe, z których przednia jest 2-3-
-krotnie większa od tylnej; jest położona mię­
dzy płetwami piersiowymi a brzusznymi (za­
zwyczaj bliżej płetw piersiowych). Tylna płet­
wa grzbietowa zaczyna się nieco przed płetwą 
odbytową. Płetwy piersiowe długie, zaostrzo­
ne na końcach. Płetwa ogonowa sierpowata, 
a jej górny płat większy, wzniesiony ku górze, 
na tylnej krawędzi głęboko wycięty. Ubarwie­
nie: grzbiet jednolicie niebieskoszary lub sza-
robrązowy; boki jaśniejsze, strona brzuszna 

jasnoszara do białawej, z perłowym połys­
kiem. Długość: samce maksymalnie 1,80 m 
(masa ciała 35 kg), samice maksymalnie do 
2,3 m (do 70 kg masy ciała). 
Występowanie: wschodni Atlantyk od połu­
dniowych wybrzeży Norwegii i Szkocji do po­
łudniowej Afryki (łącznie z Natalem); Morze 
Północne, kanał La Manche (lokalnie liczny 
w Morzu Północnym - koło Helgolandu i w cie­
śninach Skagerrak i Kattegat, w mniejszej licz­
bie latem u brzegów Islandii i północnej Nor­
wegii), Morze Śródziemne. 
Środowisko: najczęściej nad dnem żwirowatym 
i piaszczystym na głębokościach 40-400 m. 

Tryb życia: przebywa przy dnie, a w strefie 
otwartej wody i w warstwach przypowierzch­

niowych spotykany tylko sporadycznie. Latem 
pojedynczo lub w niewielkich stadach 
przemieszcza się do wód przybrzeżnych. 

Pokarm: głównie bentoniczne oraz żyjące na 
dnie bezkręgowce (wieloszczety, skorupiaki, 
mięczaki, szkarłupnie); jego łupem padają tak­
że organizmy żyjące w otwartej toni wodnej. 
Rozród: jajożyworodny; w północnych wo­
dach, najczęściej latem, w miocie rodzi się 
20-40 młodych, mierzących w chwili urodzin 
40 cm długości. 

Młot, rekin młot,  g ł o w o m ł o t pospolity 
(Sphyrna zygaena) 

Rodzina młotowate (Sphyrnidae) 
Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało (po­
dobne do ciała żartacza błękitnego) z rozsze­
rzoną na boki młotowatą głową. Przedni brzeg 
pyska bez zatokowego wgłębienia, zaokrąglo­
ny. Oczy (z migawkową przesłoną) i otwory 
nosowe na bocznych końcach rozszerzeń gło­
wy. Tryskawki brak. Pięć małych szczelin 
skrzelowych, z których 2 ostatnie znajdują się 
nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby szero­
kie, trójkątne o skośnych wierzchołkach, 30-31 

w górnej szczęce, 24-29 w dolnej; u młodych 
osobników ich brzeg jest gładki, zęby u star­
szych (zwłaszcza górne) są zwykle słabo pił-
kowane. Dwie płetwy grzbietowe, z których 
przednia jest duża i trójkątna, tylna natomiast 
niewielka, a jej tylna krawędź jest wyciągnięta 
w szpic. Płetwa odbytowa jest nieco większa 
od tylnej płetwy grzbietowej i nieznacznie ją 
poprzedza. Płetwy piersiowe długie, sierpowa-
te (2/3 długości głowy). Na trzonie ogonowym 
tylko jedno górne zagłębienie (bruzda przed-
ogonowa). Płat górny płetwy ogonowej bardzo 
długi, z wycięciem na zewnętrznej krawędzi. 
Ubarwienie: grzbiet ołowianoszary, szaro- lub 
oliwkowobrązowy; boki jaśniejsze, strona 
brzuszna szarobiała lub biała, końce płetw 
i ich tylne krawędzie zwykle czarniawe. Dłu­
gość: maksymalnie 4 m. 

Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony 
w prawie wszystkich ciepłych i umiarkowanie 
ciepłych morzach (w tropikach rzadki). W pół­

nocnym Atlantyku od Portugalii po Senegal; 

sporadycznie przenika do kanału La Manche, 
do brzegów Walii, a nawet Szkocji. 
Środowisko: zarówno w wodach otwartego 
morza, jak i w wodach przybrzeżnych, zwykle 
nad głębszymi miejscami, od warstw powierz­
chniowych po głębokość 400 m. 
Tryb życia: zwinny, silny pływak, przemierza­

jący Atlantyk w miesiącach letnich. W płytkich 
wodach bywa agresywny i może być niebez­
pieczny dla kąpiących się i płetwonurków. 
Pokarm: głównie ryby (rekiny, ogończe, ryby 
kostne) oraz skorupiaki i głowonogi. 
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­
ści ciała do 2,4 m. Żyworodny; w miocie rodzi 
się 10-40 młodych mierzących w chwili uro­
dzin 50-60 cm długości. 

Rekin polarny 
[Somniosus microcephaius) 

Rodzina liksowate* (Dalatiidae) 
Wygląd: silne, wrzecionowate ciało z szerokim, 
zaokrąglonym pyskiem. Małe, okrągłe oczy bez 
migawkowej przesłony. Tryskawka bardzo mała, 
podłużna. Pięć małych szczelin skrzelowych 
znajduje się przed płetwami piersiowymi. Uzę­
bienie: zęby w obu szczękach jednowierzchoł-
kowe; w górnej szczęce wąskie i stożkowate, 
w dolnej szerokie i ze skośnie na zewnątrz 
skierowanym wierzchołkiem. Dwie stosunkowo 
niewielkie płetwy grzbietowe, bez kolca u nasa­

dy, z których większa, przednia znajduje się 

między płetwami piersiowymi a brzusznymi, 
a tylna nad końcem nasady płetw brzusznych. 
Brak płetwy odbytowej. Trzon ogonowy bez 
bruzd przedogonowych, z krótkim kilem na obu 
bokach płetwy ogonowej. Płetwa ogonowa z do­
brze rozwiniętymi płatami - górnym i dolnym. 

Wątroba tego rekina jest wyjątkowo duża - sta­

nowi 15-20% całej masy ciała i służy jako organ 
magazynujący substancje odżywcze. Ubarwie­
nie: ciało i płetwy jednolicie ciemnoszare, ciem­
nobrązowe lub oliwkowozielonkawe, z metalicz­
nym czerwonawym połyskiem. Długość: 3-4 m, 
maksymalnie 7 m (masa ciała do 2500 kg). 

Występowanie: pn. Atlantyk, na wschód do Mo­

rza Białego, Spitsbergenu, Wysp Niedźwiedzich, 

zach. Islandii i wsch. Grenlandii, na południe do 

Morza Północnego i Kattegatu; zabłąkane osob­
niki trafiają się w pd. części Morza Północnego. 

Środowisko: arktyczny rekin głębinowy, żyjący 
na głębokościach 200-600 m (maksymalnie 

1200 m), przede wszystkim nad mulistym pod­

łożem w wodzie o temperaturze 0-TC. 
Tryb życia: wędrujący w stadach rekin przy-
denny, zapuszczający się w poszukiwaniu po­
karmu daleko na południe aż do atlantyckich 
wybrzeży Francji. Cechuje się doskonale roz­
winiętym węchem, którym posługuje się szu­
kając zdobyczy, wzrok ma słaby. 
Pokarm: wszelkie zwierzęta morskie. 
Rozród: żyworodny; młode mierzą w chwili 
urodzin 40-70 cm. 

Gatunek pokrewny: w Morzu Śródziemnym 
i przyległych rejonach pn. Atlantyku żyje blis­
ko spokrewniony lemargo (S. rostratus), głębi­
nowy rekin o długości ciała 1 m mający narzą­
dy świetlne rozmieszczone wzdłuż linii bocz­
nej i na przedniej części grzbietu. 

22 

Koleń pospolity 
(Sgualus acanthias) 

Rodzina koleniowate (Squalidae) 

Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z krótkim, 
spiczastym pyskiem. Duże, owalne oczy bez 

migawkowej przesłony. Tryskawka jest obec­
na. Pięć małych szczelin skrzelowych znajduje 

się przed płetwami piersiowymi. Szeroki ot­
wór gębowy. Uzębienie: zęby w obu 
szczękach jednakowe, z 1 wierzchołkiem sil­
nie skośnie skierowanym na zewnątrz i o gła­
dkiej krawędzi; w górnej szczęce 24-28, w dol­
nej 22-24 zęby. Dwie płetwy grzbietowe, 
przednia większa od tylnej; z przodu każdej 
jeden mocny kolec (nieco dłuższy u samca), 
niższy jednak od samej płetwy. Płetwy piersio­
we duże, szerokie; nasady płetw brzusznych 
znajdują się bliżej tylnej niż przedniej płetwy 
grzbietowej; brak płetwy odbytowej. Trzon 
ogonowy z podłużnym kilem na bokach, z gór­
ną bruzdą przedogonową. Płetwa ogonowa 

z dużym płatem grzbietowym, który nie ma 
wycięcia na zewnętrznej krawędzi. Ubar­

wienie: jasnoszare do ciemnoszarego lub brą­

zowawego, boki jaśniejsze, strona brzuszna 
biaława. Grzbiet i boki z nieregularnie rozrzu­
conymi białymi plamami, niknącymi z wie­
kiem. Długość: do 1,2 m; samce mniejsze. 

Występowanie: w pn. Atlantyku od pd. Grenlan­
dii, Islandii i okolic Murmańska do Maroka, Ma-
dery i Wysp Kanaryjskich; Morze Północne, ka­

nał La Manche; zabłąkane osobniki trafiają się 

w Bałtyku; Morze Śródziemne i Morze Czarne. 
Środowisko: przebywa zwykle nad dnem muli-
stym, w wodzie o temperaturze 6-15

;

C od wód 

płytkich po głębiny do 900 m. 
Tryb życia: najpospolitszy rekin przydenny pn. 
Atlantyku, docierający do wód przybrzeżnych; 

tworzy ogromne stada mogące liczyć ponad 

1000 osobników. 

Pokarm: ryby (śledzie, dorsze, morszczuki) 
i bezkręgowce. 
Rozród: jajożyworodny; samce osiągają 
dojrzałość przy długości ciała 60-80 cm, sami­
ce 75-90 cm; samice wędrują na poród (ciąża 

trwa 18-22 miesiące) wiosną i latem do wód 
przybrzeżnych. W miocie rodzi się 4-8 
młodych, mierzących 20-33 cm. 
Gatunek pokrewny: k. piaskowy (S. blainvillei) 
nie ma białych plam, a kolec tylnej płetwy 
grzbietowej jest długi. 

2 4 

Kolczak czarny 
(Etmopterus spinax) 

Rodzina koleniowate (Squalidae) 

Wygląd: silnie wydłużone, smukłe ciało o dłu­
gim pysku i charakterystycznie aksamitnej skó­

rze. Oczy duże, bez migawkowej przesłony. 
Duża tryskawka o nerkowatym kształcie jest 
umieszczona skośnie powyżej oczu. Pięć 

szczelin skrzelowych znajduje się przed płet­
wami piersiowymi. Uzębienie: zęby w szczęce 
górnej (27-31) są pięciowierzchołkowe o je­
dnym dużym wierzchołku głównym oraz dwóch 

małych z każdej strony podstawy (wyjątkowo 

zęby są proste, igłowate, z jednym tylko wierz­
chołkiem); zęby szczęki dolnej (36-40) z bardzo 
skośnie ustawionym trójkątnym wierzchołkiem, 
o gładkich krawędziach. Dwie płetwy grzbieto­
we, przednia mniejsza od tylnej, a jej początek 
znajduje się nad końcem nasady płetw piersio­
wych; z przodu każdej z płetw grzbietowych 

jeden mocny kolec. Nasada tylnej płetwy 
grzbietowej znajduje się bezpośrednio za na­
sadą płetw brzusznych. Płetwy piersiowe krót­
kie, czworokątne; brak płetwy odbytowej. Duża, 
silna płetwa ogonowa. Linia boczna wyraźnie 
widoczna. Ubarwienie: czekoladowobrązowe 
do czarniawego, z mniej lub bardziej widocz­
nym rysunkiem boków, wywołanym prze­
chodzeniem na ich dolne partie intensywnie 
czarnego ubarwienia brzucha. Wnętrze jamy 
gębowej czarne. Na stronie brzusznej maleńkie 
świetlne organy wydzielające intensywne zielo­
ne lub niebieskawe światło. Płetwa ogonowa 
u młodych osobników z wyraźną ciemną kra­
wędzią. Długość: w Morzu Śródziemnym do 50 

cm, w Atlantyku do 90 cm (najmniejszy gatunek 
rekina w pn. Atlantyku). 

Występowanie: północny Atlantyk od Tromsó 
w Norwegii i Islandii po Senegal; Morze Śród­
ziemne (w Adriatyku bardzo rzadko). 
Środowisko: przebywa zwykle na głębokości 
200-500 m (maksymalnie do 2000 m). W pół­
nocnej części zasięgu spotykany również 
w wodach płytszych (70-90 m). 
Tryb życia: rekin żyjący przy dnie na dużych 
głębokościach. Nocą pojawia się czasami 
w przypowierzchniowych warstwach wody. 

Pokarm: ryby, głowonogi i krewetki. 
Rozród: jajożyworodny; młode (15-20 w mio­
cie) o przeciętnej długości 10 cm rodzą się 
w miesiącach letnich. 

Brązosz 
(Oxynotus centrina) 

Rodzina brązoszowate* (Oxynotidae) 

Wygląd: krótkie, grube, ścieśnione ciało (w 

przekroju poprzecznym trójkątne) z silnie pod­
wyższonym grzbietem i szorstką skórą. 

Wzdłuż linii grzbietu biegnie długi, skórzasty 

kil. Na dolnych krawędziach boków dwa na­

stępne długie kile ciągnące się od płetw pier­
siowych do brzusznych. Głowa mała, spłasz­
czona. Oczy duże, bez migawkowej przesłony. 
Duża tryskawka, owalna lub półksiężycowata, 
znajduje się bardzo blisko oka. Pięć bardzo 

małych szczelin skrzelowych znajduje się 
przed płetwami piersiowymi. Otwór gębowy 
mały o niewielkiej krzywiźnie. Uzębienie: zę­

by szczęki górnej (10) wąskie i spiczaste, żu­
chwy (9) większe, szersze i bardzo drobno 
piłkowane. Dwie płetwy grzbietowe z bardzo 
silnymi kolcami sięgającymi niemal górnych 
krawędzi płetw; kolec przy przedniej jest skie­
rowany ku przodowi, kolec przy tylnej jest 
zakrzywiony do tyłu. Nasada tylnej płetwy jest 
położona prawie bezpośrednio nad nasadami 
płetw brzusznych. Płetwy piersiowe są spicza­
ste i mierzą ok. 3/4 długości głowy. Krótki 
trzon ogonowy jest zakończony stosunkowo 
małą płetwą ogonową; brak płetwy odbytowej. 
Linia boczna wyraźnie widoczna. Ubarwienie: 
brązowawe, ciemnoszare lub czerwonawe 

z ciemnymi plamami; strona brzuszna jaśniej­
sza. Oczy zielonkawe. Długość: maksymalnie 
1,5 m (w Morzu Śródziemnym 60-80 cm). 
Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. wybrze­
ży Anglii do Angoli; Morze Śródziemne. 
Środowisko: nad piaszczystym lub mulistym 
dnem na głębokości od 50 m do ponad 500 m. 
Tryb życia: z uwagi na ogromną rzadkość tego 
rekina niewiele wiadomo o jego trybie życia. 
Przypuszcza się jednak, że większość czasu 
spędza leżąc bez ruchu na dnie, a wyrusza na 
poszukiwanie pokarmu dopiero o zmierzchu. 
Pokarm: zwierzęta bentoniczne. 
Rozród: jajożyworodny; zapłodnienie w stycz­
niu, a urodziny młodych 3 miesiące później. 

Gatunek pokrewny: kolcoskór (O. paradoxuś] 
występuje od Szkocji do Maroka, na głębokoś­
ciach 350-600 m. Jest jednolicie ciemnoszaro 
ubarwiony, a końce płetw grzbietowych są 
u niego chorągiewkowato wydłużone; kolec 
przedniej płetwy grzbietowej jest skierowany 
w stronę ogona. 

Raszpla zwyczajna, anioł morski, skwat 
(Squatina squatina) 

Rodzina raszplowate (Squatinidae) 

Wygląd: grzbietobrzusznie spłaszczone w prze­
dniej części ciało (podobne do ciała płaszczki) 
o szerokiej, płaskiej głowie i krótkim, zaokrąg­

lonym pysku. Oczy małe, bez migawkowej prze­
słony. Tryskawki duże, półksiężycowate. Otwór 

gębowy szeroki, końcowy, bardzo rozciągliwy. 

Uzębienie: małe, o gładkich krawędziach, szero­

kich podstawach i długich, trójkątnych, ostrych 
wierzchołkach. Pięć szczelin skrzelowych leży na 
bokach głowy, przed płetwami piersiowymi. Płet­
wy piersiowe szerokie, skrzydłowato rozpostarte. 
Płaty ich nie są zrośnięte z głową, a ich brzegi są 
zaokrąglone. Płetwy brzuszne podobne, jednak 

znacznie mniejsze. Brak płetwy odbytowej. Trzon 
ogonowy poziomy, zakończony małą płetwą ogo­

nową o dolnym płacie lepiej rozwiniętym od 

górnego. Na trzonie ogona osadzone są blisko 
siebie dwie płetwy grzbietowe. Ubarwienie: 
grzbiet szary, brązowawy lub zielonkawy, zwykle 
z ciemnymi plamami lub marmurkowym wzorem. 
U młodych osobników często występują również 
rzędy jasnych plam. Długość: przeciętnie 90-120 
cm, maksymalnie 2,4 m; masa ciała 80 kg (naj­
większy gatunek w Atlantyku). 
Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk od Wysp Ka­
naryjskich do pn. Anglii i pd. Norwegii, Skager-
rak, Kattegat; pd.-zach. rejony Morza Północ­
nego, kanał La Manche, Morze Śródziemne. 
Środowisko: w przybrzeżnych wodach, nad 
piaszczystym i mulistym podłożem, na głębo­
kości od 5 do 100 m. 

Tryb życia: mało ruchliwa ryba denna, częś­
ciowo zagrzebująca się w podłożu. Płynie 
dzięki silnym, bocznym uderzeniom ogona. 
Pokarm: denne ryby, skorupiaki i mięczaki. 

Rozród: jajożyworodna; po przezimowaniu na 

większych głębokościach samice ciągną do 
płytkich, przybrzeżnych wód, gdzie przychodzą 

na świat młode (7-25 w miocie), mające ok. 20 

cm długości. W Morzu Śródziemnym porody 

następują wiosną, w pn. Atlantyku latem. 

Gatunki pokrewne: bliskimi gatunkami są ra­
szpla ciernista* (S. aculeata), osiągająca ma­

ksymalną długość 1,5 m (wzdłuż linii grzbietu 

występuje rząd kolców), oraz r. plamista* 
(S. oculata) długości również dochodzącej do 

1,5 m; płetwy grzbietowe są przesunięte dale­

ko do tyłu, a na płetwach piersiowych i trzonie 
ogona znajdują się czarne plamy. 

26 

Piła, ryba piła 

(Pristis pristis) 

Rodzina piłowate (Pristidae) 
Wygląd: wydłużone, rekinowate ciało o grzbie­

tobrzusznie spłaszczonej głowie i silnie 
wydłużonym pysku tworzącym wyrostek (rost-

rum) w kształcie długiego miecza, uzbrojony 
po bokach w 16-20 silnych, spiczastych 

zębów. Oczy i leżące bezpośrednio za nimi 
tryskawki umieszczone są na wierzchniej, 
a otwór gębowy i szczeliny skrzelowe na spo­
dniej stronie głowy. Uzębienie: szczęki wypo­
sażone w małe zęby, które ułożone są w licz­
nych rzędach tworząc płytę przypominającą 
plaster miodu. Dwie prawie jednakowej wiel­
kości płetwy grzbietowe, z których pierwsza 
leży nad płetwami brzusznymi. Płetwy piersio­
we szerokie, w przedniej części zrośnięte 
z głową. Brak płetwy odbytowej. Z obydwu 
stron trzonu ogonowego ciągnie się tałd skóry. 
Mocna płetwa ogonowa pozbawiona jest dol­
nego płatu. U samców wszystkich piłowatych 
tylne promienie płetw brzusznych przekształ­
cone są w pałeczkowatego kształtu, działający 

jak klamra narząd kopulacyjny służący do 
przytrzymywania i zapiadniania samicy. Jak 
wszystkie piłowate nie ma pęcherza pławne-
go. Ubarwienie: wierzch ciała szarobrązowy, 
strona brzuszna żółtoszara lub białoszara. 

Długość: maksymalnie do 4,5 m. 

Występowanie: wschodni Atlantyk od Portugalii 
do Angoli; zachodnia część Morza Śródziemne­
go (gatunek ten uważany jest tu za rzadki; przy­
puszcza się, że są to osobniki pochodzące z At­
lantyku - spotyka się je od Sycylii wzdłuż wy­
brzeży Francji i Hiszpanii oraz wokół Balearów). 
Tryb życia: w przeciwieństwie do wszystkich 
innych płaszczkokształtnych (poza rochowaty-
mi) piła, jak rekiny, pływa dzięki silnym ude­
rzeniom ogona na boki. Mieczem zabija swoją 
zdobycz, może odpędzać nim napastników. 
Pokarm: głównie ryby. 

Rozród: jajożyworodna; u samicy o długości 
ciała 4,5 m znaleziono 23 zarodki. 
Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona z piłą 
p, drobnozębna (P. pectinatus) ma po bokach 
rostrum od 25 do 32 zębów (sporadycznie 
bywa spotykana w polskiej części Bałtyku 

- przyp. tłum.). 

28 

Rocha 

(Rhinobatos rhinobatos) 

Rodzina rochowate (Rhinobatidae) 
Wygląd: przednia część ciała grzbietobrzusznie 

spłaszczona, podobnie jak u płaszczek; tylna 
walcowata, jak u rekinów. Długi, trójkątny, za­
okrąglony na końcu pysk. Oczy i duże tryskawki 
położone są na wierzchu, a otwór gębowy 
i 5 szczelin skrzelowych na brzusznej stronie 
głowy. Uzębienie: szczęki z wieloma rzędami 
małych, zaokrąglonych zębów, tworzących stru­
kturę przypominającą plaster miodu. Wzdłuż li­
nii grzbietu, w tym również pomiędzy umiesz­
czonymi na trzonie ogonowym dwiema jednako­
wej wielkości płetwami grzbietowymi, biegnie 
szereg małych kolców, mniej ostrych u młodych 
osobników. Płetwy piersiowe są przyrośnięte na 
całej swej długości do boków głowy i przednich 
partii tułowia. Płetwy brzuszne są wyraźnie od­
dzielone od płetw piersiowych; ich zewnętrzne 
krawędzie (podobnie jak w płetwach piersio­
wych) są zaokrąglone. Brak płetwy odbytowej. 
Fałd skórny z obu stron trzonu ogonowego; 
płetwa ogonowa dobrze rozwinięta, bez dolnego 
płata. Ubarwienie: grzbiet od brązowoszarego 

do oliwkowego, strona brzuszna biaława. Płetwy 
grzbietowe i ogonowa z jasnymi krawędziami. 

Długość: maksymalnie metr. 

Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. rejonów 
Zatoki Biskajskiej do Angoli, Morze Śródziem­
ne (głównie w południowych, cieplejszych re­
jonach wzdłuż afrykańskiego wybrzeża); ró­
wnież w Adriatyku. 

Środowisko: występuje w płytkich wodach na 
piaszczystym lub mulistym dnie. 
Tryb życia: typowy mieszkaniec rejonów przy­
brzeżnych. Zwykle leży na dnie, często częś­
ciowo zagrzebany w miękkim osadzie. 
Pokarm: małe zwierzęta denne; głównie kraby, 
ślimaki i małże; żyjące przy dnie ryby. Może 
powodować poważne szkody w ławicach ostryg. 
Rozród: żyworodna (jajożyworodna). 
Gatunki pokrewne: we wsch. Atlantyku, od Po­
rtugalii do Angoli, i w pd. części Morza Śród­
ziemnego występuje r. czarnobroda* {Rh. ce-
miculus), osiągająca do 2 m długości i żyjąca 
na głębokości 10—80 m, również w wodach 
słonawych. Jej charakterystyczne cechy to 
piaskowej barwy grzbiet i ciemna plama na 

spodzie czubka pyska. 

Drętwa pstra 
(Torpedo marmorata) 

Rodzina drętwowate (Torpedinidae) 

Wygląd: spłaszczone grzbietobrzusznie, 

prawie okrągłe, mięsiste ciało z wyraźnie od­
dzielonym, krótkim i silnym trzonem ogo­
nowym. Skóra gładka (bez kolców). Oczy ma­
łe. Tryskawki z 6-8 małymi, skórnymi płatkami 
(frędzelkami), położonymi na ich wewnętrznej 
krawędzi. Otwór gębowy oraz 5 szczelin 
skrzelowych znajduje się na stronie brzusznej. 
Uzębienie: na szczęce górnej 15-30, na dolnej 
13-28 małych, ostrych zębów. Na trzonie ogo­
nowym dwie płetwy grzbietowe; przednia jest 
nieco większa. Szerokie i mięsiste płetwy pie­
rsiowe tworzą zewnętrzną krawędź krążkowa-

tego tułowia. Płetwy brzuszne oddzielone od 
siebie, szerokie, zaokrąglone. Po obydwu stro­

nach trzonu ogonowego występuje skórny 

fałd. Płetwa ogonowa dobrze rozwinięta, trój­

kątna, o nieco dłuższym górnym płacie. Brak 
płetwy odbytowej. Z każdej strony kolistego 

ciała, pomiędzy głową a płetwami piersiowy­

mi, znajdują się prześwitujące przez skórę 
narządy elektryczne. Linia boczna uwstecznio-
na (szczątkowa). Ubarwienie: bardzo zmienne 

w zależności od miejsca występowania: od 
jasno- do ciemnobrązowego, wyraźnie ciemno 

marmurkowane. Strona brzuszna biaława 

z ciemną obwódką. Długość: do 60 cm. 
Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki 
Biskajskiej po południową Afrykę; na północ 
od Zatoki Biskajskiej, u wybrzeży południowej 
Anglii i północnej Bretanii - znacznie rzadsza. 
W kanale La Manche i Morzu Północnym jest 
tylko rzadkim, letnim gościem. 

Tryb życia: nocny, samotny; dzień spędza częś­
ciowo zagrzebana w podłożu, tak że rozpoznać 

można tylko zarys ciała, zawsze jednak nad 
powierzchnię dna wystają oczy i tryskawki. Po­
karm zdobywa porażając swą zdobycz prądem 

elektrycznym o napięciu od 45 do 220 V. 
Pokarm: głównie skorupiaki (kraby), mięczaki 
i małe denne ryby. 

Rozród: jajożyworodna. Ciąża trwa 7-10 mie­
sięcy. Samica, zależnie od rozmiarów, rodzi 
młode długości do 32 cm i szerokości 6,5 cm; 
w Morzu Śródziemnym we wrześniu i w paź­
dzierniku. 

Drętwa pawik 
(Torpedo torpedo) 

Rodzina drętwowate (Torpedinidae) 

Wygląd: spłaszczona grzbietobrzusznie, prawie 
okrągła tarcza ciała z wyraźnie oddzielonym, 

krótkim i silnym trzonem ogonowym; przednia 
krawędź lekko wklęsła lub prawie prosta. Skó­
ra gładka. Małe oczy, duże tryskawki o niemal 

gładkich wewnętrznych krawędziach u ryb do­
rosłych (długości powyżej 30 cm), i frędzelko-
watych u ryb młodych. Uzębienie: w szczęce 
18-33, w żuchwie 15-26 zębów. Na trzonie ogo­
nowym znajdują się dwie płetwy grzbietowe, 
z których przednia jest większa (półtora raza 
wyższa od długości swej podstawy). Szerokie, 
mięsiste płetwy brzuszne są oddzielone od sie­
bie, szerokie, zaokrąglone. Długość trzonu 
ogonowego odpowiada niemal długości tuło­
wia; płetwa ogonowa dobrze rozwinięta. Brak 
płetwy odbytowej. Na każdym boku tułowia 
znajduje się duży narząd elektryczny. Ubarwie­
nie: strona grzbietowa od jasno- do ciemno­
brązowej, z 1-7 (zwykle 5) niebieskimi, czarno 
lub żółto obwiedzionymi plamami. Strona brzu­
szna biaława z ciemną obwódką. Długość: ma­
ksymalnie 60 cm. 

Występowanie: wschodni Atlantyk od południo­
wej części Zatoki Biskajskiej po Angolę; Morze 
Śródziemne. 
Środowisko: przebywa na piaszczystym i mulis-
tym dnie, wśród podwodnych łąk w płytkich, 
przybrzeżnych wodach do głębokości 50 m. 
Tryb życia: nocny, samotny; dzień spędza za­
grzebana po oczy i tryskawki w podłożu. 
Pokarm: małe, denne ryby oraz skorupiaki. 
Rozród: jajożyworodna; czas rozwoju zarod­
ków (od 3 do 21 w miocie zależnie od wielkości 
samicy) wynosi 5-6 miesięcy (od marca do 
września) i zależy od temperatury wody. Młode 
mają w chwili urodzenia długość 8 cm. 
Gatunek pokrewny: d. brunatna (T. nobiliana), 

żyjąca w Atlantyku (na wschód od Angoli do pd. 
Afryki) oraz w Morzu Śródziemnym na głęboko­
ści od 10 do 350 m. Osiąga długość 1,8m i masę 
70 kg. Charakterystyczne jest dla niej jednolite, 
ciemnobrązowe, ciemnozielone do ciemno­
niebieskiego ubarwienie grzbietu; tryskawki 
z gładkimi krawędziami, nerkowate; przednia 
płetwa grzbietowa dwa razy większa od tylnej. 

30 

Raja motyl 
[Raja miraletus) 

Rodzina rajowate (płaszczki właściwe) 
(Rajidae) 
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała o szo­
rstkiej skórze wzdłuż nieznacznie wklęsłej, 
przedniej krawędzi ciała i w rejonie głowy. Pysk 
krótki i (zwłaszcza u samców) spiczasty. Kra­
wędź płetw piersiowych (tzw. skrzydeł) niemal 
prostokątna. Oczy większe od tryskawek. Uzę­
bienie: od 40 do 42 małych zębów; u samców są 
one spiczaste, u samic zaokrąglone. Dwie nie­
mal jednakowej wielkości, stojące blisko siebie 
płetwy grzbietowe znajdują się przy końcu trzo­
nu ogona. Brak płetwy odbytowej. Płetwa ogo­
nowa bardzo mała. Wzdłuż wierzchu smukłego, 
bocznie ścieśnionego trzonu ogonowego (dłuż­
szego niż połowa długości tułowia) biegnie sze­
reg 14-18 kolców; u samców po każdej jego 
stronie ciągnie się jeszcze jeden, a u samic dwa 
dodatkowe rzędy kolców. Pomiędzy płetwami 

grzbietowymi znajdują się 2-3 kolce; kilka poło­
żonych jest również w pobliżu oczu. Samce 
mają również kolce przed otworem gębowym 
oraz na płetwach piersiowych. Ubarwienie: stro­
na grzbietowa jasnobrązowa, żółtawa lub szara 
z ciemnymi brzegami i małymi czarnobrązowy-
mi plamkami (u samców dodatkowo żółtawe 
punkty). Rejon pyska jaśniejszy. Pośrodku rom-
bowatego ciała znajdują się dwie rzucające się 
w oczy, jasnoniebieskie plamy z niebieskoczar-
ną, żółtą lub pomarańczową obwódką. Brzuch 
białawy. Długość: maksymalnie 60 cm. 

Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. części Za­
toki Biskajskiej do południowej Afryki. W Morzu 
Śródziemnym jest bardzo liczna. 
Środowisko: przebywa w przybrzeżnych 
wodach na piaszczystym lub mulistym podło­
żu, zwykle na głębokości 90-300 m. 
Tryb życia: podczas lata ryby ciągną do płyt­
kich wód przybrzeżnych, gdzie spotkać je mo­
żna już na głębokości 30 m, zagrzebane po 
oczy i tryskawki w podłożu. Wystraszone pły­
ną dzięki przemieszczającym się od przodu ku 

tyłowi falistym ruchom płetw piersiowych. 
Pokarm: bezkręgowce i żyjące przy dnie ryby. 
Rozród: jajorodna; jaja są osłonięte rogową, 
prostokątną otoczką (4,2-5,2 cm długości, 
3-3,5 cm szerokości) z kilkucentymetrowej 
długości wyrostkami na rogach. 

3 2 

Raja gwiaździsta 
(Raja aster i as) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała 
o lekko wklęsłej przedniej krawędzi. Pysk nie­
co wydłużony, ale rozwartokątny. Skóra 
grzbietu szorstka, z 60-70 kolcami ułożonymi 
w długim szeregu od oczu do przedniej płetwy 
grzbietowej. Wzdłuż trzonu ogonowego znaj­
dują się dwa dodatkowe rzędy kolców. Doros­

łe samce mają ponadto małe ruchome kolce 

na płetwach piersiowych i przed oczami. Pra­

wie prosty otwór gębowy i 5 szczelin skrzelo-
wych znajdują się na stronie brzusznej. Uzę­

bienie: na szczękach osadzone są 34—44 zęby, 
u samców spiczaste, u samic tępe. Na końcu 

smukłego, dość długiego trzonu ogonowego 
znajdują się dwie niemal jednakowej długości, 
stojące bardzo blisko siebie płetwy grzbietowe 
(ich nasady są znacznie dłuższe niż odległość 
pomiędzy nimi). Płetwa ogonowa uwstecznio-
na. Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: stro­
na grzbietowa, w zależności od miejsca prze­
bywania ryby, od jasno- do czerwonobrązowej 
lub oliwkowozielonej do żółtej, z licznymi ma­
łymi, czarnobrązowymi punktami oraz pewną 
liczbą rozsianych pomiędzy nimi dużych, 
okrągłych, żółtych plam. Pysk jednolicie jasno-
brązowy. Często na każdym „skrzydle" jedna 

ciemna, jasno obwiedziona plama. Strona 
brzuszna biała, z ciemnymi plamami i krawę­
dziami. Długość: maksymalnie 70 cm. 
Występowanie: tylko w Morzu Śródziemnym, 
opisany z rejonu Ibizy (Baleary), ale występuje 
w nim pospolicie (np. koło półwyspu Istria na 
Adriatyku jest najliczniejszym gatunkiem rai). 
Środowisko: przebywa w przybrzeżnych 
wodach na piaszczystym i mulistym dnie, zwy­
kle na głębokości 7-40 m, czasami głębiej, do 
100 m. 

Tryb życia: dzień spędza zagrzebana po oczy 

i tryskawki w miękkim podłożu. Zdobycz chwy­

ta przykrywając ją swym ciałem. 
Pokarm: różne gatunki żyjących na dnie zwie­

rząt, zwłaszcza małe ryby i kraby. 

Rozród: dojrzałość płciową uzyskuje przy dłu­
gości 45 cm. Jajorodna; prześwitujące, zielon-
kawobrązowe, prostokątne otoczki jajowe 
(4,5x3 cm) składane są w ciągu całego roku. 

Raja białoplama 
(Raja brachyura) 

Raja (płaszczka) nabijana, r. ciernista 
(Raja clavata) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała 
z prawie prostokątnymi „skrzydłami". Pysk 

nieco wydłużony, tępo zakończony, rozwarto-
kątny. Skóra grzbietu dorosłych osobników 

jest szorstka na całej swej powierzchni; 
wzdłuż górnej krawędzi trzonu ogonowego 
biegnie długi szereg kolców. U młodych osob­

ników ciągnie się on przez środek grzbietu, 
a z boków trzonu ogonowego występują doda­

tkowe rzędy kolców po jednym z każdej stro­
ny; w szczątkowej postaci mogą się one za­
chować u dorosłych samic. U dorosłych sam­
ców małe kolce występują na płetwach pier­
siowych i bokach głowy. Oczy mniejsze od 
tryskawek. Uzębienie: u obydwu płci 60-90 
spiczastych zębów. Na końcu krótkiego, smuk­
łego trzonu ogonowego osadzone są dwie, 
prawie jednakowej wielkości, stojące blisko 
siebie płetwy grzbietowe. Płetwa ogonowa 
uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. Uba­

rwienie: strona grzbietowa jasnobrązowa z li­

cznymi, rozsianymi po całej powierzchni, ma­
łymi, czarnymi cętkami oraz nielicznymi, nie­
regularnie rozmieszczonymi, większymi jas­

nymi plamami. Brzuch białawy lub białożółty. 
U młodych osobników koniec pyska czarny. 
Długość: maksymalnie 1,5 m (masa ok. 12 kg). 

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp 
Szetlandzkich do Madery oraz wzdłuż wybrze­
ża północnoafrykańskiego. Rzadko w zachod­

niej części Morza Śródziemnego. 

Środowisko: na piaszczystym i mulistym dnie, 
głównie na głębokości 40-110 m. Młode osob­
niki żyją zwykle w płytszych wodach; dorosłe 
schodzą głębiej, powracając w pobliże brze­
gów jedynie w miesiącach letnich. 
Pokarm: małe zwierzęta denne, głównie ryby, 
kraby i mięczaki. 

Rozród: jajorodna; duże rogowe otoczki jajo­
we (11-14 cm długości na 7-9 cm szerokości) 
mają na każdym rogu długi, czepny wyrostek. 

Wiosną i wczesnym latem jedna samica skła­
da do 30 jaj. Na algierskim wybrzeżu zaobser­
wowano, że odbywa się to w miesiącach zimo­
wych, a wylęgające się młode przebywają pó­
źniej na głębokości do 15 m. Okres rozwoju 
zarodków wynosi około 7 miesięcy. 

3 4 

Rodzina rajowate (Rajidae) 

Wygląd: szeroka, rombokształtna tarcza ciała (z 

przodu wklęsła) o „skrzydłach" z ostrymi krawę­

dziami i krótkim, rozwartokątnym pyskiem, oraz 
z kolcami na wierzchniej i spodniej stronie. 
U dorosłych osobników dodatkowo na stronie 
grzbietowej znajdują się liczne, duże kolce, osa­
dzone w skórze razem z szerokimi, gładkimi 
tarczkami. U samic kolce te znajdują się rów­
nież na spodniej stronie ciała. U młodych osob­
ników i u samic wzdłuż grzbietu i trzonu ogono­
wego ciągnie się długi szereg kolców. U sam­
ców występuje on tylko wzdłuż trzonu ogonowe­
go, z tym, że samce mają dodatkowe, ruchome 
małe kolce na płetwach piersiowych i przed 
oczami. Uzębienie: od 36 do 45 zębów; u sam­
ców spiczastych, u samic natomiast spłaszczo­
nych. Na końcu długiego, wąskiego trzonu ogo­
nowego osadzone są dwie małe płetwy grzbie­

towe. Płetwa ogonowa mała. Brak płetwy odby­
towej. Samce mają duży, pałeczkowaty narząd 

kopulacyjny. Ubarwienie: strona grzbietowa jest 

jasnoszara lub jasnobrązowa, przede wszystkim 

u młodych osobników z jasnymi, brązowo ob­
wiedzionymi plamami i małymi czarnymi punk­

tami, które mogą łączyć się w faliste linie. Stro­
na brzuszna biała z ciemnym brzegiem. 

Długość: samców do 70 cm, samic do 125 cm. 

Występowanie: wsch. Atlantyk od pn. Norwegii 

i pd. Islandii do pd. Afryki; Morze Północne, 

zachodnie rejony Bałtyku, kanał La Manche; 
Morze Śródziemne i Morze Czarne. 
Środowisko: przebywa głównie na piaszczys­
tym i mulistym dnie, zarówno w wodach płyt­
kich (20-60 m), jak i na głębokich (do 500 m). 
Tryb życia: zmierzchowo-nocny. Z dużymi oso­
bnikami należy obchodzić się ostrożnie, gdyż 
mogą wytwarzać silne ładunki elektryczne. 
Pokarm: głównie kraby, ale także wieloszcze-

ty, mięczaki, jeżowce i bentoniczne ryby. 
Rozród: dojrzałość płciową samice uzyskują 
w dziewiątym, samce zaś - w siódmym roku 
życia. W okresie rozrodu ciągną do płytkich, 
przybrzeżnych wód, gdzie w pobliżu powierz­
chni wody dochodzi do zapłodnienia. Jajorod­
na; otoczki jajowe (do 20 na samicę, rozmiary 
6-9x5-7 cm) składane są w płytkich wodach 
przybrzeżnych. 

Raja drobnooka 
(Raja microocellata) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała 
z wklęsłą przednią krawędzią i kanciastymi, 
ostro zakończonymi płetwami piersiowymi 

(„skrzydłami"). Pysk nieco wydłużony, nie­
mniej jednak rozwartokątny. Skóra gładka, tyl­
ko w przedniej części tarczy ciała pokryta skór­
nymi ząbkami. Wzdłuż linii grzbietu biegnie 

szereg małych kolców, a po obydwu stronach 
trzonu ogonowego występują rzędy podobnych 
kolców. Oczy i tryskawki małe. Prawie prosty 
otwór gębowy oraz 5 szczelin skrzelowych 
znajdują się na spodniej stronie ciała. Niemal 
jednakowej wielkości płetwy grzbietowe po­
łożone są blisko siebie przy końcu cienkiego, 
dość długiego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­
nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. 
Tylne promienie płetw brzusznych przekształ­
cone są u samców w duży, pałeczkowaty na­
rząd kopulacyjny, dodatkowo wyposażony 
w haczyki czepne. Ubarwienie: zależnie od 
zasiedlanego rejonu strona grzbietowa jest 

szara lub brązowawa, z małymi, białymi punk­
tami i falistymi paskami. Strona brzuszna biała. 
Długość: maksymalnie 82cm. 
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Irlandii, Korn-
walii i na południe od kanału La Manche do 
wybrzeża afrykańskiego (Maroko). Nie występu­

je w Morzu Północnym i Morzu Śródziemnym. 
Środowisko: w wodach przybrzeżnych, maksy­

malnie do głębokości 100 m. Preferuje miejsca 
płytkie i piaszczyste, jednak w niektórych rejo­
nach gatunek ten jest bardzo liczny, podczas 

gdy w innych, pozornie takich samych bioto­
pach, nie jest w ogóle spotykany. 
Tryb życia: zmierzchowo-nocny. Dzień spędza 
zagrzebana po oczy i tryskawki w piasku, tak 
że można dostrzec tylko jej zarys. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, głównie 
skorupiaki oraz małe, żyjące przy dnie ryby 
(płastugokształtne, dobijakowate). 
Rozród: biologia rozrodu tego bardzo często 

spotykanego gatunku jest jeszcze słabo 
poznana. Jajorodna; jaja znajdują się w po-
duszkowatych, rogowych, zielonkawobrązo-
wych otoczkach (8,7-9,5 x 5,4-6,3 cm), mają­
cych na końcach rogowe wyrostki (na jednym 
końcu dwa długie, na drugim dwa krótkie). 

3 6 

Raja nakrapiana 
(Raja montagui) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 

Wygląd: szerokie, rombokształtne ciało (szer­
sze niż dłuższe, na przedniej krawędzi wklęs­
łe) o kanciastych, niezbyt ostrych krawędziach 
płetw piersiowych („skrzydeł"). Pysk nieco 
wydłużony, niemniej jednak rozwartokątny. 
U młodych ryb skóra pokryta kolcami tylko 
w obrębie pyska, u ryb dorosłych również 
z tyłu za oczami. Wzdłuż grzbietu, od oczu do 
przedniej płetwy grzbietowej (na trzonie ogo­
nowym), ciągnie się szereg kolców (u młodych 
ryb jest ich 30, u osobników dorosłych 40-50). 
Samce mają dodatkowo ruchome kolce na 
pysku oraz na przedniej krawędzi płetw pier­
siowych. Uzębienie: 50-60 zębów, spiczastych 
u samców, u samic zaokrąglonych. Dwie małe, 
osadzone blisko siebie płetwy grzbietowe (po­
między nimi 1-3 kolce) położone są na końcu 

dość długiego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­

nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. 
Ubarwienie: zależnie od miejsca przebywania 
ryby strona grzbietowa jest szara, jasnobrązo-

wa lub żółtawa z wieloma małymi, czarnymi 

plamami, które nie sięgają jednak do brzegów 

tarczy ciała. Często na każdym „skrzydle" 
znajduje się jedna żółta plama (z ciemnym 
środkiem lub bez niego), otoczona pierś­
cieniem odsuniętych od siebie czarnych punk­
tów. Strona brzuszna biaława lub różowa. Dłu­
gość: maksymalnie do metra. 
Występowanie: północny Atlantyk od Wysp 
Szetlandzkich do pn.-zach. wybrzeża Afryki 
(Maroko) i Wysp Kanaryjskich. Występuje tak­
że w kanale La Manche, pd. rejonach Morza 
Północnego i w Morzu Śródziemnym. 
Środowisko: w wodach przybrzeżnych, zarów­
no nad piaszczystym, jak i mulistym, a nawet 
skalistym podłożem, na głębokości 25-100 m. 
Tryb życia: o tym dość pospolitym gatunku, 
blisko spokrewnionym z rają gwiaździstą, r. 
białoplamą i r. plamistą, niewiele wiadomo. 

Pokarm: zwierzęta bentoniczne. 
Rozród: w kanale La Manche otoczki jajowe 
(6,4-7,7 cm x 3,7-4,6 cm) składane są wiosną 
i wczesnym latem. Na każdym rogu mają krót­
kie wyrostki; z jednej strony otoczka jest gład­
ka, z drugiej pokryta siecią drobnych, rogo­
wych listew. Rozwój zarodkowy trwa 5 miesięcy. 

Raja (płaszczka) promienista 
(Raja radiata) 

Raja gładka,  p ł a s z c z k a naga 
(Raja batis) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 

Wygląd: szeroka, rombokształtna tarcza ciała 

(przednia krawędź tylko lekko wklęsła) z za­

okrąglonymi krawędziami płetw piersiowych 
(„skrzydeł"). Pysk słabo wydłużony, rozwarto-

kątny. Wzdłuż linii grzbietu i trzonu ogonowe­
go dorosłych osobników biegnie rząd 12-19 
dużych kolców, osadzonych na tkwiących 

w skórze promieniście rowkowanych płytkach. 
Często po obydwu stronach tego rzędu wystę­
pują następne, duże kolce. Strona brzuszna aż 
do okolic pyska jest gładka. Małe oczy i trys-
kawki. Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone 
są blisko siebie na końcu długiego, bocznie 
ścieśnionego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­
nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. 

Ubarwienie: strona grzbietowa jasnobrązowa 

z licznymi, małymi, czarnymi punktami (mogą 
się one łączyć tworząc okrągłe, ciemne pola) 

i nielicznymi, niewyraźnymi, białawymi plama­
mi. Strona brzuszna biała. Długość: najczęś­

ciej 60 cm, maksymalnie metr. 
Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego 

i Spitsbergenu do Irlandii i kanału La Manche, 
Morze Północne (z wyjątkiem jego pd. re­

jonów), w zach. części Bałtyku (u polskich 
brzegów wyjątkowo jako jedyny gatunek rai 
- przyp. tłum.). 

Środowisko: przebywa na piaszczystym, muli-
stym i skalistym podłożu na głębokości 
20-1000 m (zazwyczaj od 50 do 100 m), prze­
ważnie w wodzie o temperaturze do 10°C. 
Tryb życia: wybitnie północnoatlantycki ga­
tunek rai. Miejscami występuje bardzo licznie, 
stanowiąc częsty przyłów przy okazji połowów 
innych ryb. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, jak wie-
loszczety, skorupiaki, jeżowce i małe ryby. 
Rozród: jajorodna. Zielonkawoczarne, pokryte 

delikatnymi jedwabistymi włoskami otoczki ja­
jowe (4,4-6,8 cm długości i 3,5-5,1 cm szero­
kości) są mniejsze niż u rai (płaszczki) nabija­
nej. Liczba składanych przez samicę otoczek 
jajowych oraz czas rozwoju zarodków nie są 
znane. Młode, w chwili wylęgu mają długość 
9-10 cm, często dojrzewają płciowo już przy 
30 cm długości. Dojrzałe samce można rozpo­
znać po obecności organu kopulacyjnego oraz 
ruchomych kolcach na płetwach piersiowych. 

Rodzina rajowate [Rajidae) 

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (przed­

nia krawędź wyraźnie wklęsła), ze spiczastymi 
„skrzydłami". Pysk u osobników dorosłych długi, 
ostrokątny. Strona grzbietowa samców pokryta 
kolcami, które u samic występują tylko w przed­
niej części ciała; skóra osobników młodych jest 
gładka. U dorosłych raj po bokach trzonu ogono­

wego ciągnie się szereg kolców (brak środkowe­
go szeregu). U młodych ryb duże kolce występu­
ją w okolicy oczu oraz na grzbietowej stronie 
trzonu ogonowego, gdzie tworzą jeden szereg. 

Uzębienie: 40-50 zębów w każdej szczęce, zęby 

samców są dłuższe i spiczaste, samic szersze 

i tępo zakończone. Dwie małe, prawie stykające 

się ze sobą płetwy grzbietowe znajdują się na 

końcu silnego, długiego trzonu ogonowego. Ubar­

wienie: strona grzbietowa brązowo- lub żółtosza-

ra z małymi białymi lub żółtymi punktami albo 
bez nich. U młodych raj na płetwach piersiowych 
występuje często jedna ciemna plama z jasną 
obwódką. Strona brzuszna, zależnie od wieku 
ryby, jest biała, jasnoszara lub niebieskawa, 
z czarnymi punktami lub prążkami; w okresie 

dojrzewania płciowego ryby rysunek ten zaczyna 

blednąc (niekiedy strona brzuszna jest czarno 
marmurkowana). Długość: samców do 2 m, sa­
mic ponad 2,5 m (masa 150 kg). 

Występowanie: pn. Atlantyk od Islandii i pn. 

Norwegii do Madery; również w Morzu Pół­
nocnym i zach. Bałtyku (do wybrzeży polskich 
nie dociera - przyp. tłum.), w kanale La Man­
che oraz zach. części Morza Śródziemnego. 

Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym; 
dorosłe raje gładkie żyją najczęściej na głębo­
kości 100-200 m (maksymalnie 600 m), nato­
miast młode -18-30 m. 
Tryb życia: raja gładka w wodach pn.-zach. 
Europy jest jedną z największych płaszczek, 
o dużym znaczeniu w gospodarce rybackiej. 
Pokarm: ryby, skorupiaki, wieloszczety. 
Rozród: samce dojrzewają płciowo dopiero przy 
długości 1,5 m; samice po osiągnięciu jeszcze 
większych rozmiarów. Jest jajorodna. Otoczki 

jajowe o wymiarach 24 x 13 cm są barwy zielo­

nej jak morska woda. W Morzu Śródziemnym 

składane są wiosną i latem, natomiast w Atlan­
tyku późną jesienią i zimą. Okres rozwoju zaro­
dkowego trwa w Atlantyku 9-10 miesięcy. 

38 

Raja ostronosa 
(Raja oxyrinchus) 

Raja kosmata 
(Raja fullonica) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (na 

przedniej krawędzi silnie wcięta) z ostro za­
kończonymi „skrzydłami". Pysk (u osobników 
dorosłych bardzo długi) - 5-6 razy dłuższy od 
rozstawu oczu i dłuższy niż 1/3 szerokości 
głowy, ostrokątny. Po stronie grzbietowej kol­

ce są tylko na pysku oraz na przedniej krawę­
dzi ciała (skóra młodych raj jest mniej szorst­
ka); strona brzuszna niemal cała pokryta kol­
cami. Samce z trzema, natomiast samice 
z dwoma rzędami kolców na grzbietowej stro­
nie trzonu ogonowego. Uzębienie: w każdej 
szczęce 38-50 zębów; środkowe zęby u doros­
łych ryb są zaostrzone (u samic z krótszym 
i szerszym wierzchołkiem), boczne natomiast 
zaokrąglone. Dwie małe płetwy grzbietowe 
osadzone są blisko siebie na końcu długiego, 
wąskiego trzonu ogonowego; u młodych raj 
może pomiędzy nimi występować kolec. Ubar­

wienie: strona grzbietowa łupkowoszara, sza-

robrązowawa do czarnobrązowej; u młodych 
ryb często z małymi, białymi i czarnymi punk­

tami. Strona brzuszna biaława, szara lub brą­
zowawa, z małymi czarnymi plamkami i prąż­
kami. Długość: maksymalnie do 1,6 m. 
Występowanie: północny Atlantyk od Norwegii 
do Maroka; Morze Śródziemne. 
Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym 
na głębokości od 50 do 915 m; młode osobniki 
przebywają zwykle w wodach płytszych, na 
głębokości do 100 m. 

Tryb życia: raja ta, blisko spokrewniona z r. 
gładką, osiąga jednak mniejsze rozmiary 
i przebywa na większych głębokościach. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. 
Rozród: dojrzewa płciowo dopiero przy długo­
ści ciała ok. 1,2 m. Jajorodna; ciemnobrązowe 
otoczki jajowe pokryte żółtymi, rogowymi list­

wami i z bardzo krótkimi wyrostkami na każ­
dym rogu. Składane są wiosną i latem. 
Gatunek pokrewny: w głębokich wodach fior­
dów pd. i śród. Norwegii, jak również u wy­
brzeży pd. Islandii i Irlandii na głębokości 
200-923 m (zwykle 400-500 m) występuje blis­
ko spokrewniona z rają ostronosa r. czarno-
brzucha (R. nidarosiensis). 

4 0 

Rodzina rajowate (Rajidae) 

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała 

(przednia krawędź słabo wcięta, mocniej tylko 
u dorosłych samców) z prostokątnymi „skrzy­
dłami". Pysk osobników dorosłych wydłużony 
(3-krotnie dłuższy od rozstawu oczu), ostrokąt­
ny. Duże oczy (średnica oka równa jest odleg­

łości pomiędzy oczami). Strona grzbietowa 
pokryta licznymi kolcami; na bokach trzonu 
ogonowego po jednym rzędzie kolców (brak 
rzędu środkowego!), docierających do tylnej 
połowy trzonu. Grupy kolców na płetwach pie­
rsiowych, bokach głowy i w okolicach oczu; 
krótkie rzędy kolców pośrodku karku i nad 
oczami. Strona brzuszna gładka, z wyjątkiem 
spodu przedniej krawędzi ciała i trzonu ogo­
nowego. Uzębienie: 58-68 spiczastych zębów, 
takich samych u samców i samic. Brak kolców 
środkowych pomiędzy dwiema małymi, 
osadzonymi blisko siebie płetwami grzbie­

towymi, znajdującymi się na końcu długiego, 

płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa 

zredukowana do maleńkiego, górnego płata. 

Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: strona 

grzbietowa zależnie od miejsca przebywania 

ryb, żółtawo-, zielonkawo- lub brązowawosza-
ra (czasami jednolicie brązowa), z małymi, 

czarnymi plamami. Strona brzuszna mleczno-
biała, bez plam. D/ugość: do 1,2 m. 
Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży Nor­
wegii, Islandii i Wysp Owczych po Maderę; Ska-
gerrak (pojedynczo), Kattegat (bardzo rzadko), 
brak w pd. rejonach Morza Północnego. Morze 
Śródziemne (w Adriatyku rzadko), Kanał Sueski. 
Środowisko: na dnie piaszczystym, czasami 
również skalistym, na głębokości 20-500 m 
(zwykle od 100 do 400 m). 

Tryb życia: w Atlantyku podejmuje sezonowe 
wędrówki, przebywając latem bliżej wybrzeży. 
Pokarm: głównie skorupiaki i ryby. 

Rozród: jajorodna; bursztynowe otoczki jajowe 
(8,8-8,9 x 4,6-4,7 cm koło Wysp Owczych, 

7,5 x 4,5 cm w Zatoce Biskajskiej) składane są 
w głębszych warstwach wody. 
Gatunek pokrewny: w pn.-zach. części Morza 
Śródziemnego żyje rzadka Raja rondeleti, któ­
ra jako odrębny gatunek została opisana do­
piero w 1959 r. 

Raja piaskowa 

[Raja circu I ar is) 

Rodzina rajowate [Rajidae) 
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała 
(przednia krawędź lekko wcięta) o szerokich, 
silnie zaokrąglonych krawędziach płetw pie­
rsiowych (włoska nazwa „Razza rotonda"). 
Pysk nieznacznie wydłużony, rozwartokątny. 
Skóra grzbietu kolczasta, brzucha (z wyjątkiem 
przednich krawędzi tarczy ciała) gładka; tylko 
młode ryby mają jeden środkowy rząd kolców 
na grzbiecie i trzonie ogonowym, u dorosłych 
raj kolce ułożone są w dwa rzędy na bokach 

trzonu ogonowego. Oczy i tryskawki małe. Nie­

mal prosty otwór gębowy i 5 szczelin skrzelo-
wych znajdują się na stronie brzusznej ciała. 
Uzębienie: w każdej szczęce 60-84 spiczaste 
zęby, jednakowe u obu płci. Dwie małe płetwy 
grzbietowe osadzone są blisko siebie na końcu 

długiego, płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa 
ogonowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. 

Ubarwienie: strona grzbietowa jasno-, pomarań­

czowo- lub czerwonawobrązowa, jednobarwna 

lub z 4-6 małymi, białawymi lub żółtawymi pla­
mami, położonymi symetrycznie na bokach 
„skrzydeł" i na płetwach brzusznych. Strona 
brzuszna biała. Długość: do 1,2 m. 

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp 
Owczych, Szetlandów i duńskich wybrzeży 
Morza Północnego, kanału La Manche, połu­
dniowej Irlandii i południowej Anglii po Gibral­
tar i wybrzeża północno-zachodniej Afryki. 
W Morzu Śródziemnym jest mniej liczna. 
Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym 
na głębokości 70-100 m, na głębokości do 
275 m wyjątkowo. 

Tryb życia: ten rzadziej spotykany gatunek rai 

preferuje głębsze warstwy wody. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, głównie 
wieloszczety, skorupiaki i nieduże ryby, oraz 
niewielkie małże i ślimaki. 
Rozród: o rozmnażaniu rai piaskowej jeszcze 
niewiele wiadomo. Jest jajorodna; bursztyno­

wo zabarwione, przezroczyste otoczki jajowe 
o wymiarach 8,4-9,2 x 4,6-5,3 cm są składane, 
według istniejących danych, na wiosnę; dzięki 
znajdującym się na każdym rogu spiczastym 
wyrostkom, jednemu dłuższemu i parze krót­
szych, zakotwiczają się w dnie. Rozwój zarod­
kowy trwa prawdopodobnie kilka miesięcy. 

Raja dwuplama 
[Raja naevus) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o 
nieznacznie wciętej przedniej krawędzi) z za­
okrąglonymi „skrzydłami". Pysk rozwartokątny 

ze słabo zaznaczonym zakończeniem. Skóra 

na grzbiecie kolczasta, szorstka, z wyjątkiem 
gładkich partii skrzydeł. Dorosłe raje mają na 
grzbietowej stronie trzonu ogonowego cztery 
rzędy kolców, z których dwa zaczynają się na 
przodzie ciała; u młodych ryb na trzonie ogono­

wym tylko pojedynczy szereg kolców. Wyodręb­
nione pola kolców znajdują się na „skrzyd­
łach", bokach głowy i w pobliżu oczu. Strona 
brzuszna, z wyjątkiem przednich krawędzi cia­
ła, gładka. Uzębienie: w każdej szczęce 50-60 
spiczastych zębów, jednakowych u obu płci. 
Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone są bar­
dzo blisko siebie na końcu dość długiego, krę­
pego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa zre­
dukowana, a płetwy odbytowej brak. Ubarwie­
nie: strona grzbietowa od jasno- do szarobrą-
zowej z jasnymi punktami. Pośrodku tarczy cia­

ła dwie duże, przypominające oczy, czarne pla­

my z żółtym marmurkowaniem. Strona brzusz­
na biaława. Długość: maksymalnie 70 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ow­
czych i Szetlandzkich, Skagerraku, Kattegatu, 
południowej Anglii i Irlandii po północno-zacho­
dnią Afrykę (Maroko); Morze Śródziemne. 
Środowisko: na dnie piaszczystym, zwykle na 
głębokości poniżej 20 m; starsze ryby do 100 m. 
Tryb życia: o tym gatunku rai niewiele dotych­
czas wiadomo; spotyka się ją zazwyczaj płasko 
leżącą na piasku lub zagrzebaną w nim po 
oczy. Wówczas wodę do oddychania zasysa 
przez tryskawki. Upatrzoną ofiarę atakuje od 
góry i przykrywa ciałem. 
Pokarm: przeważnie wieloszczety, skorupiaki 
i małe ryby, ponadto ślimaki i małże. 
Rozród: jajorodna; brązowe, przezroczyste 

otoczki jajowe o wymiarach 5,9-6,7 x 3,4-4,1 
cm i z jednym dłuższym i parą krótszych wyro­
stków składane są w piasku. Rozwój zarodko­
wy trwa prawie 8 miesięcy. Młode w momen­
cie wylęgu mają już ok. 12 cm długości, 
Gatunki pokrewne: wokół Malty i u wybrzeży 
Tunezji i Algierii na głębokości 60-250 m żyje 
r. maltańska (R. melitensis). 

42 

Raja listmk 
{Raja fylllae) 

Raja siwa 
(Raja alba) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o 
przedniej krawędzi niemal prostej u młodych 
ryb, u samic nieznacznie, a u dorosłych sam­
ców silnie wciętej) z szerokimi, zaokrąglonymi 
na brzegu płetwami piersiowymi. Pysk krótki, 
rozwartokątny, zakończony małym szpicem. 
Silne kolce znajdują się pomiędzy oczami i na 
karku; pojedynczy, nieregularny rząd kolców 
ciągnie się wzdłuż linii środkowej grzbietu 
i trzonu ogonowego (płytki podstawowe kolców 
są żebrowane). Również na bokach trzonu ogo­
nowego jest kilka nieregularnych rzędów kol­

ców. Młode raje mają na grzbiecie i trzonie 
ogonowym jeden rząd regularnie ustawionych 
kolców. Uzębienie: w każdej szczęce 30-38 
zębów, niskich, stożkowatych, o płaskich wierz­
chołkach u samic, u samców wyższych, o ost­

rych wierzchołkach. Dwie małe, łączące się ze 

sobą płetwy grzbietowe osadzone są na końcu 
bardzo długiego (zwłaszcza u młodych ryb), 
płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa 
zredukowana; brak płetwy odbytowej. Ubarwie­
nie: strona grzbietowa popielatoszara do czer-
wonawobrązowej z nieregularnie rozrzuconymi 
okrągłymi, ciemnobrązowymi plamami (przede 
wszystkim u młodych osobników). Strona brzu­
szna biaława, jasnoszara lub jasnobrązowa. 
Płetwy piersiowe i brzuszne często z szeroką, 

ciemną obwódką. Długość: do około 55 cm. 
Występowanie: pn. Atlantyk, na wschodzie sięga 
od Islandii, Spitsbergenu, pn. Norwegii, pn. czę­
ści Morza Północnego, Skagerraku, Kattegatu, 
pd. i zach. Irlandii do Gibraltaru (rzadko). 
Środowisko: na głębokościach 170-2025 m 
(zwykle 300-800 m) w wodach o temperaturze 
do 7°C. 

Tryb życia: mimo, że jest to pospolity gatunek, 

niewiele o nim wiadomo. 

Pokarm: jako młoda ryba żywi się głównie 
skorupiakami, w starszym wieku również ma­
łymi, żyjącymi przy dnie rybami. 
Rozród: samce (prawdopodobnie również i sa­
mice) dojrzewają płciowo już przy 45 cm dłu­
gości ciała. Jajorodna; składane na większych 
głębokościach poduszkowate otoczki jajowe 
mierzą (bez wyrostków) 4x2,5 cm; wylęgające 

się młode mają 7 cm długości. 

4 4 

Rodzina rajowate (Rajidae) 
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (na 
przedniej krawędzi silnie wcięta) z ostro za­
kończonymi „skrzydłami". Pysk długi, jednak 
krótszy niż 1/3 szerokości tarczy, ostrokątny. 
Skóra na grzbiecie dorosłych ryb kolczasta (z 

wyjątkiem środka tarczy ciała), młodych osob­

ników gładka (poza spodnią stroną trzonu 

ogonowego). Wzdłuż linii środkowej trzonu 
ogonowego jeden rząd kolców, na jego bokach 
jeszcze po jednym rzędzie zwykle krótszych 
kolców. Strona brzuszna dorosłych raj kolczas­
ta (poza określonymi częściami „skrzydeł"). 

Uzębienie: w każdej szczęce 40-50 jedna­

kowych u obu płci zębów; zęby środkowe mają 
długie, stożkowate wierzchołki, boczne mają 
wierzchołki zaokrąglone. Dwie małe płetwy 
grzbietowe osadzone są blisko siebie na końcu 
długiego, wąskiego trzonu ogonowego; pomię­

dzy nimi jeden duży kolec. Brak płetw ogono­
wej i odbytowej. Ubarwienie: strona grzbieto­
wa u dorosłych raj żółto- lub niebieskoszara, 
u młodych czerwonawobrązowa z nieregula­
rnie rozrzuconymi, niewyraźnymi, jaśniejszymi 
piętnami (czasami plamki nie występują). Stro­
na brzuszna biała (bez czarnych punktów), 
z różowym połyskiem i szerokim, fioletowocza-
rnym obrzeżeniem płetw piersiowych i brzusz­
nych, z białymi pasami. Długość: maksymalnie 

d o 2 m (szerokość 1,51 m). 
Występowanie: wsch, Atlantyk od Irlandii, Ko-
rnwalii, kanału La Manche do zach. i wsch. 
wybrzeży Afryki Południowej. Morze Śródzie­
mne (w północnym Adriatyku pospolitsza 
latem, wokół Sycylii zimą i wczesną wiosną). 
Środowisko: w płytkich wodach przybrzeżnych 
na piaszczystym i mulistym dnie, na głęboko­
ści 40-200 m (maksymalnie 366 m); młode raje 
przebywają zwykle w płytszych wodach. 
Pokarm: bentoniczne skorupiaki i ryby. 
Rozród: jajorodna; duże otoczki jajowe o wy­
miarach 16—19x 13—15 cm składane są na wio­
snę. Są zaopatrzone w wyrostki na każdym 
rogu - krótsze są hakowato zakrzywione, dłuż­

sze wyraźnie spłaszczone. Rozwój zarodkowy 
trwa 4-5 miesięcy. Nowo narodzone młode 
o bardzo dużym pęcherzyku żółtkowym mają 
prawie 30 cm długości i 19 cm szerokości. 

Raja głębinowa 

(Raja lintea) 

Raja bruzdowana 
(Raja undulata) 

Rodzina rajowate (Rajidae) 
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o 
przedniej krawędzi u młodych ryb prawie pros­
tej, u samic słabo, a u dorosłych samców silnie 
wciętej) z szeroko zaokrąglonymi „skrzydła­
mi". Pysk długi (w zależności od wieku 2,8-4 
razy dłuższy od rozstawu oczu), ostrokątny, 
z wyraźnie wysuniętym do przodu, tępym koń­
cem (przede wszystkim u samców), Oczy małe, 
tryskawki duże. Wzdłuż linii środkowej grzbietu 
i trzonu ogonowego jeden rząd dużych kolców 
(przynajmniej 34 u młodych do 50 u dorosłych 
ryb); na bokach trzonu ogonowego jeszcze dwa 
rzędy kolców. Skupienie kolców znajduje się 
również w okolicy oczu; ponadto pola pokryte 
mniejszymi kolcami są nieregularnie rozmiesz­

czone na przednim brzegu ciała. Strona brzu­
szna gładka. Otwór gębowy pośrodku słabo 
wygięty, u dorosłych samców niemal prosty. 

Uzębienie: w każdej szczęce 48-50 zębów 

o poprzecznoowalnych podstawach i stożkowa­
tych wierzchołkach; zęby dorosłych samców są 
nieznacznie dłuższe i bardziej spiczaste od 
zębów samic. Dwie małe płetwy grzbietowe 
osadzone są bardzo blisko siebie na końcu 
długiego, wąskiego trzonu ogonowego. Płetwa 
ogonowa zredukowana; brak płetwy odbytowej. 

Ubarwienie: strona grzbietowa u dorosłych raj 

łupkowoszara do szarobrązowej, bez plam; stro­
na brzuszna biała. Długość: rzadko ponad metr. 
Występowanie: północny Atlantyk, w części 
zachodniej, od zachodniej i południowej Gren­
landii, we wschodniej, od południowej Islandii, 
Wysp Owczych, Szetlandów i południowo-za-
chodniej Norwegii do zachodniej Irlandii; Ska-
gerrak, Kattegat. 

Środowisko: na głębokości 150-600 m (zazwy­
czaj 250 m), w wodzie o temperaturze 3-6

c

C. 

Tryb życia: niezwykle rzadka raja o słabo po­
znanej biologii. 
Pokarm: głównie drobne ryby bentoniczne (np. 
płastugi), głowonogi i skorupiaki. 
Rozród: jajorodna; poduszkowate, na kra­
wędziach omszone otoczki jajowe mierzą bez 
wyrostków 10,7x7,7 cm. Końce długich naroży 
wyciągnięte są w długi szpic. Wymiary wylę­
gających się młodych nie są znane. 

4 6 

Rodzina rajowate (Rajidae) 
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o 
przedniej krawędzi słabo wciętej, prawie pros­
tej) z zaokrąglonymi „skrzydłami". Pysk nieco 
wydłużony, rozwartokątny. Skóra grzbietu kol­
czasta z wyjątkiem płetw brzusznych i nasady 

trzonu ogonowego. Wzdłuż linii środkowej 
grzbietu i trzonu ogonowego ciągnie się jeden 

nieregularny rząd kolców, na bokach trzonu 
ogonowego u samców jeszce po jednym, u sa­
mic dwa dodatkowe rzędy. U dojrzałych płcio­
wo samców w pobliżu oczu znajdują się małe, 
ruchome, pazurkowate kolce. Uzębienie: w ka­

żdej szczęce 40-50 zębów, u samców o ostrzej­
szych wierzchołkach. Dwie małe płetwy grzbie­
towe osadzone są blisko siebie na końcu dłu­
giego, płaskiego trzonu ogonowego; pomiędzy 
nimi jeden lub dwa kolce względnie bez kol­
ców. Ubarwienie: strona grzbietowa szarobrą-
zowa, brązowa lub żółtobrązowa, z falistymi 
ciemnobrązowymi paskami, obramowanymi 
białymi punktami (ubarwienie, którego nie ma 
żaden inny gatunek płaszczki); powierzchnia 
pyska czerwonawoszara. Brzuch biały, a spod­
nia strona końcowej części trzonu ogonowego 
szarobrązowa. Długość: maksymalnie 1,2 m. 
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Anglii i ka­
nału La Manche do pn.-zach. wybrzeży Afryki; 
Morze Śródziemne. 

Środowisko: wody przybrzeżne, na piaszczys­
tym i mulistym dnie na głębokości 200 m. 
Tryb życia: występuje licznie, jednak w Morzu 
Śródziemnym stosunkowo rzadka. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. 
Rozród: jajorodna; czerwonawobrązowe otocz­
ki jajowe o wymiarach 8,2-9x4,5-5,2 cm skła­
dane są w Morzu Śródziemnym na wiosnę, 
w pn.-wsch. Atlantyku jesienią. Boki otoczek są 
pokryte siateczką z rogowych listewek. 
Gatunki pokrewne: tylko w Morzu Śródziemnym 
występuje szara z czarnymi punktami i kilkoma 

jasnymi plamami, jak również z dwiema wyraź­
nymi, przypominającymi oczy plamami raja pla­
mista (/?. polystigma) długości 60 cm. Do ob­
szaru Morza Śródziemnego ograniczone jest ró­
wnież występowanie R. radula, barwy żółtosza-
rej lub jasnobrązowej, z falistymi brązowoczar-

nymi pasami i licznymi jasnymi plamami. 

Ogończa pastynak 
(Dasyatis pastinaca) 

Rodzina ogończowate (Dasyatiidae) 

Wygląd: silnie spłaszczona grzbietobrzusznie, 

rombowata tarcza ciała (tylko nieznacznie 
szersza niż dłuższa) z zaokrąglonymi „skrzyd­

łami". Pysk mały, lekko spiczasty, rozwartoką-
tny. Skóra gładka, jednak u starszych płasz­
czek grzbiet mogą pokrywać maleńkie haczyki 

i tępe kolce. Oczy są mniejsze od położonych 

za nimi tryskawek. Otwór gębowy szeroki. 

Uzębienie: w każdej szczęce 22-46 zębów (u 

samców bardziej spiczastych), tworzących 
płytkę. Płetwy piersiowe, położone po bokach 
głowy, dobrze wyształcone. Brak płetw grzbie­

towych i płetwy ogonowej. Trzon ogonowy dłu­
gi, cienki, z kilem na górnej i dolnej stronie. 

U dorosłych płaszczek jego długość jest rów­
na długości tarczy ciała, u młodych ryb jest on 

znacznie dłuższy. W przedniej 1/3 trzonu 1-2 
długie ciernie. Ubarwienie: grzbiet ciemno­
szary, żółto- lub czerwonawobrązowy do oliw­
kowego, z białymi plamami u młodych ryb. 
Strona brzuszna brudnobiała z ciemnymi 
brzegami. Długość: do 2,5 m. 
Występowanie: wsch. Atlantyk od Norwegii, 
Morza Północnego, Skagerraku i Kattegatu 
(bardzo rzadko w zach. Bałtyku) oraz kanału 
La Manche do Afryki Pd.; Morze Śródziemne 
i. Morze Czarne. 

Środowisko: w spokojnych, płytkich wodach 
przybrzeżnych nad piaszczystym i mulistym 
dnem, na głębokości do 60 m. 
Tryb życia: prowadzi nocny tryb życia, spędza­

jąc dzień na wpół zagrzebana w miękkim osa­
dzie dennym. Może zadać bardzo bolesne rany 

kolcem jadowym, pokrytym licznymi zadziorami. 

Pokarm: małe bentoniczne ryby, skorupiaki, 

mięczaki i jeżowce. 

Rozród: żyworodna; zarodki zagnieżdżają się 
w kosmkach jajowodu (rozwija się tylko pra­
wy) i są przez nie odżywiane. 
Gatunki pokrewne: ogończa fioletowa (o. pela-
giczna) (D. violacea), osiągająca 1 m o szaro-
lub niebieskofioletowej barwie ciała i biczowa­
tym trzonie ogonowym; o. zachodnia [D. cen-
troura), osiągająca do 3 m długości, z dużymi 
kolcami na stronie grzbietowej, bardzo małymi 
oczami i dużymi tryskawkami; patelnica (fae-
niura grabata) i ptaszyca (Gymnura altavela). 

Orleń pospolity, skrzydlak pospolity 
(Myliobatis aguila) 

Rodzina orleniowate (Myliobatididae) 

Wygląd: bardzo silnie spłaszczona grzbietobrzu­
sznie, rombowata tarcza ciała (prawie dwukrot­

nie tak szeroka jak długa) z dużymi, spiczastymi 
„skrzydłami". Podkowiasta głowa, szersza niż 

dłuższa, wyraźnie oddzielona od tułowia. Na 
bokach głowy znajdują się oczy i duże tryska-
wki. Połączone ze sobą w jeden płat i tworzące 
jakby przedłużenie pyska tzw. płetwy głowowe 
łączą się z płetwami piersiowymi (u rodzaju 
Pteromylaeus, patrz niżej, są od nich oddzielo­
ne). Skóra gładka, jedynie u starszych orleni 
wzdłuż linii grzbietu ciągną się małe kolce. Ot­
wór gębowy szeroki. Uzębienie: płaskie zęby 
ustawione w wielu szeregach przypominają pla­
ster miodu; zęby środkowego szeregu są wy­

ższe i ustawione poprzecznie w stosunku do osi 
długiej. Jedna mała płetwa grzbietowa (daleko 
za tylną krawędzią płetw brzusznych), a za nią 

1-2 kolce znajdujące się na długim i cienkim, 

biczowatym trzonie ogonowym. Brak płetwy 
ogonowej. Ubarwienie: grzbiet ciemnobrązowy, 
szary lub czarniawy, z zielonkawym lub brązo­
wawym połyskiem, trzon ogonowy ciemniejszy. 
Strona brzuszna biaława, krawędzie płetw pier­
siowych czerwonawobrązowe. Długość: maksy­
malnie do 1,5 m. 

Występowanie: wsch. Atlantyk od kanałlu La 
Manche do Madery; koło Azorów (na północ 
od Biskajów rzadki, sporadycznie u brzegów 
Szkocji i pd. Norwegii) i dalej wzdłuż płn.-
-zach. wybrzeża Afryki po Senegal (prawdo­
podobnie dociera do Afryki Pd.); Morze Śró­
dziemne (bardzo częsty w Adriatyku). 
Środowisko: w wodach przybrzeżnych nad 
piaszczystym i mulistym dnem. 
Tryb życia: ten znakomity pływak często „żeg­
luje" za pomocą eleganckich uderzeń „skrzy­
dłami" tuż pod powierzchnią wody, od czasu 
do czasu wyskakując także ponad nią. 
Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne. 
Rozród: żyworodny. Porody odbywają się od 

września do lutego, a w jednym miocie rodzi 
się od 3 do 7 młodych. 

Gatunek pokrewny: o. afrykański (Pteromy­

laeus bovinus) o daleko wystającej głowie, dłu­

gim spiczastym pysku i małej płetwie grzbieto­
wej osadzonej nad płetwami brzusznymi. 

48 

Mobula 
(Mobula mobula) 

Rodzina manlowate (Mobulidae) 

Wygląd: bardzo silnie spłaszczona grzbieto-

brzusznie, rombowata tarcza ciała (2-3-krotnie 
tak szeroka jak długa) z dużymi, ostrokątnymi 
„skrzydłami", których przednie krawędzie są 
wypukłe, a tylne wklęsłe. Szeroka głowa, na 
której bokach umieszczone są oczy i duże trys-
kawki, jest wyraźnie oddzielona od tułowia. 

Tzw. płetwy głowowe są rozdzielone i tworzą 

na pysku dwa wydłużone, cienkie, łyżkowate 
płaty („rogi"), wysunięte poziomo do przodu 
i bardzo ruchliwe. Otwór gębowy końcowy, bar­

dzo szeroki (prawie tak szeroki jak głowa). 
Szczeliny skrzelowe duże i długie. Uzębienie: 
w każdej szczęce 150-160 szeregów bardzo 
małych, owalnych lub sercowatych zębów o tę­
pych wierzchołkach. Jedna mała płetwa grzbie­
towa, osadzona ponad płetwami brzusznymi, 
i za nią 1-2 kolce na długim i cienkim trzonie 
ogonowym. U młodych mobul długość trzonu 
ogonowego jest 3-krotnie większa od długości 
tarczy ciała, u dorosłych osobników trzon ogo­
nowy jest krótszy od tarczy. Brak płetwy ogono­
wej. Ubarwienie: grzbiet ciemnobrązowy do 
niebieskawoczamego; strona brzuszna biała, 

często czarno punktowana. Końce płetw głowo­
wych najczęściej czarne. Szerokość: rozpięto­
ści „skrzydeł" maksymalnie do 5 m. 
Występowanie: północny Atlantyk od południo-
wo-zachodnich brzegów Irlandii (rzadko), Por­
tugalii (regularnie) wzdłuż wybrzeży północ­
no-zachodniej Afryki po Senegal; Morze Śród­
ziemne (wszędzie rzadka, koło Sycylii pojawia 
się przede wszystkim późnym latem). 

Tryb życia: ten olbrzym wśród płaszczek zwyk­

le pływa parami lub w małych grupach, często 
w pobliżu wybrzeży, unosząc się blisko powie­
rzchni wody za pomocą powolnych ruchów 
swych szerokich płetw piersiowych. Niekiedy 

wyskakuje wysoko z wody, by opaść do niej 
z głośnym pluskiem - usiłuje się w ten sposób 
pozbyć pasożytów skórnych (np. wiosłonogów). 
Pokarm: drobne skorupiaki i larwy ryb, zagar­

niane „płetwami głowowymi" do szeroko ot­

wartej paszczy i odfiltrowywane przez 
przekształcony w gęste sito aparat skrzelowy. 
Rozród: żyworodna; samica wydaje na świat, 
tylko 1-2 młode. 

Chimera,  p r z e r a ż a 
(Chimaera monstrosa) 

Rodzina chimerowate (Chimaeridae) 

Wygląd: wrzecionowate, bocznie nieco spłasz­
czone ciało o stosunkowo dużej głowie (1/7-
-1/8 długości całego ciała). Duże oczy równe 

1/3 długości głowy; brak tryskawki. Pysk 

zaokrąglony, a otwór gębowy mały, dolny. Uzę­
bienie: w szczęce górnej dwie pary, w żuchwie 
jedna para płytek zębowych. Pokrywa skrzelo-
wa okrywa 4 szczeliny skrzelowe. Skóra naga. 
Linia boczna wyraźnie widoczna, rozgałęziają­
ca się na głowie, a wzdłuż boków biegnąca 
faliście. Dwie płetwy grzbietowe - pierwsza 
krótka i wysoka, poprzedzona długim kolcem 
jadowym, druga długa i niska. Duże płetwy 
piersiowe służą rybie jako szerokie, silne wios­
ła. Ostatnie promienie szerokich płetw brzusz­
nych są przekształcone u samców w trzyczęś­
ciowy narząd kopulacyjny służący do przekazy­
wania spermy. Płetwa odbytowa mała, wyraź­
nie oddzielona od falbankowatej płetwy ogono­
wej osadzonej na długim, biczowatym ogonie. 
Szkielet osiowy zbudowany z chrząstki, bez 
wyodrębnionych kręgów. Ubarwienie: grzbiet 
i boki ciemnobrązowe, z jasnobrązowymi pla­
mami i marmurkowaniem; brzuch srebrzysto-

szary, z fioletowym połyskiem. Oczy turkusowe. 
Płetwy nieparzyste czarno obwiedzione. Dłu­
gość: do 1,2 m (masa ciała 25 kg). 
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Islandii i pn. 
Norwegii przez pn. część Morza Północnego, 
Skagerrak, Kattegat, zach. wybrzeża Wielkiej 
Brytanii po pn.-zach. Afrykę (Maroko) i Azory; 

zach. część Morza Śródziemnego i pd. Adriatyk. 
Środowisko: na głębokościach od 100 m (la­
tem) do 500 m (w Atlantyku do 1682 m); młode 
chimery także w wodach przybrzeżnych. 
Tryb życia: żyjąca w pobliżu dna ryba ben-
toniczna o słabo poznanej biologii. 
Pokarm: zwierzęta bentoniczne, 
Rozród: dojrzałe płciowo samce mają na czole 
ruchomy, maczugowaty wyrostek, służący do 
przymocowywania się w czasie kopulacji do 
ciała samicy. Jajorodna; samica składa za­
zwyczaj tylko dwa jaja. Butelkowate, brązowa-
wożółte, rogowe otoczki jajowe o rozmiarach 
17x3 cm kotwiczą się na dnie za pomocą 

długich wyrostków czepnych. Młode, mają 
w momencie wyklucia ok. 11 cm. 

50 

Szprot 
{Sprattus sprattus) 

Rodzina śledziowate (Clupeidae) 

Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­
cznym owalne ciało z wyraźnym kilem (stępką) 

na brzuchu, przy czym łuski stępkowe ostro 
dachówkowato zgięte o końcach skierowanych 
ku tyłowi. Pozostałe łuski koliste, duże, cienkie, 

łatwo wypadające. Głowa bezłuska; pokrywa 
skrzelowa gładka. Oczy z małymi powiekami 
tłuszczowymi. Brak linii bocznej (pory nie wy­
stępują, jednakże narząd linii bocznej na głowie 
jest szczególnie dobrze rozwinięty). Płetwa 
grzbietowa, usztywniona 15-19 miękkimi pro­

mieniami, jest krótka, przesunięta ku tyłowi i za­

czyna się w połowie odległości między tylnym 
brzegiem oka a nasadą płetwy ogonowej. Płet­
wa odbytowa usztywniona 17-23 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa ogonowa głęboko, widlasto 
wcięta. Nasada płetw brzusznych znajduje się 
przed lub pod nasadą płetwy grzbietowej. Pę­
cherz pławny otwarty, tzn. łączy się drożnym 
przewodem powietrznym z jelitem przednim, 
oraz, co jest cechą charakterystyczną wszyst­
kich śledziowatych, ściśle z torebką słuchową. 

Ubarwienie: grzbiet niebieskawy, boki i brzuch 

srebrzyście połyskujące; na bokach długi, żół-
tawobrązowawy pas. Długość: maksymalnie 
16,5 cm (długość życia 5-6 lat). 
Występowanie: wschodni Atlantyk od Norwegii 
do Gibraltaru; kanał La Manche, Morze Północ­
ne i Bałtyk; Morze Śródziemne i Morze Czarne. 
Środowisko: latem na głębokości 10-50 m, 
zimą do 150 metrów. 

Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­
dzi stadny tryb życia. Dniem ławica przebywa 
blisko dna, nocą unosi się ku powierzchni, 
przy czym struktura stada ulega rozluźnieniu. 
Pokarm: plankton. 
Rozród: trze się w pobliżu wybrzeży od końca 
zimy do początku lata (przy temperaturze wody 
6-13 C). Jaja średnicy 0,8-1,5 mm (jaja o naj­
większej średnicy są składane w wodach słona-
wych) unoszą się pelagicznie w wodzie. Samica 
składa 6000-10000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa 
blisko 7 dni. Świeżo wylęgnięte larwy długości 

4 mm są przenoszone prądami morskimi na 
duże odległości. Dojrzewa płciowo w wieku 2 lat 
przy długości ciała 12-13 cm. 
Uwagi: w Bałtyku występuje podgatunek 
szprot bałtycki [S. s. balticus). 

Śledź 
(Clupea harengus) 

Rodzina śledziowate (Clupeidae) 
Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­
cznym owalne ciało z kilem (stępką) na brzu­

chu, przy czym łuski stępkowe nie są ostre. 

Pozostałe łuski koliste, duże, cienkie, łatwo 
wypadające. Głowa bezłuska; pokrywa skrzelo­
wa gładka. Oczy z małymi powiekami tłuszczo­
wymi. Żuchwa wysunięta. Brak linii bocznej. 
Płetwa grzbietowa usztywniona 17-20 miękkimi 
promieniami; zaczyna się w połowie odległości 

od czubka pyska do nasady płetwy ogonowej. 
Płetwa odbytowa usztywniona 16-18 miękkimi 
promieniami. Płetwa ogonowa głęboko, widlas­
to wcięta. Nasada płetw brzusznych znajduje 
się za nasadą płetwy grzbietowej. Ubarwienie: 
grzbiet ciemnoszary lub ciemnozielony, brzuch 
srebrzysty. Długość: rzadko ponad 40 cm (dłu­
gość życia 20-25 lat). 
Występowanie: północny Atlantyk od Oceanu 
Lodowatego do kanału La Manche; Bałtyk. 

Tworzy wiele lokalnych ras, odmian i grup 
ekologicznych, np. śledzie atlantycko-skan-
dynawskie, szelfowe, bałtyckie. 
Środowisko: do 250 m głębokości. 
Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­
dzi stadny tryb życia. Dniem ławica przebywa 
blisko dna, nocą unosi się ku powierzchni. 
Pokarm: plankton (skorupiaki, skrzydłonogi, 
larwy ryb). 
Rozród: pora tarła i miejsce są różne dla okreś­
lonych ras. Ikra opada na dno i tworzy kilkuwar­
stwowy (do 8 warstw) „dywan", co zwabia wielu 
drapieżników, np. plamiaki. Larwy w pierwszych 
stadiach rozwojowych są bardzo długie i wąs­
kie; przeobrażenie w małe śledzie następuje 
przy długości ciała 3-6 cm (w zależności od ra­

sy). Młode śledzie tworzą ogromne stada, częs­
to z młodymi szprotami, podążające w kierunku 
płytkich wód przybrzeżnych, zatok i fiordów. Do­
piero po 6 miesiącach spływają w głębsze war­
stwy wody. Tworzą wtedy ławice złożone z oso­
bników zbliżonej wielkości i wieku. Śledź bałty­
cki dojrzewa płciowo w 2-3 roku życia, a atlan-

tycko-skandynawski w wieku 5-8 lat. 

Uwagi: w przybrzeżnych wodach Bałtyku wy­

stępują 2 inne gatunki z rodziny śledzio­
watych, wchodzące na tarło w ujścia rzek 
- mniejszy parposz (Alosa lallax) i większa 
aloza finta (A alosa). 

52 

Sardynka europejska 
[Sarćma pilchardus) 

Rodzina śledziowate (Clupeidae) 

Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­
cznym owalne ciało z piłkowaną krawędzią 

brzucha. Łuski koliste, duże, cienkie, łatwo wy­
padające (głowa bezłuska); wzdłuż środkowej 
linii ciała 30 łusek. Pokrywa skrzelowa z pro­
mieniście rozchodzącymi się bruzdami. Oczy 

z powiekami tłuszczowymi; żuchwa wystająca. 

Brak linii bocznej. Płetwa grzbietowa, usztyw­
niona 17-18 miękkimi promieniami, jest krótka 
i przesunięta nieco do przodu. Zaczyna się 

bliżej końca pyska niż nasady płetwy ogono­
wej. Płetwa odbytowa usztywniona 17-18 mięk­
kimi promieniami, przy czym dwa ostatnie pro­
mienie są długie. Płetwa ogonowa głęboko, 
widlasto wcięta. Nasada płetw brzusznych 
znajduje się pod tylnym końcem nasady płetwy 
grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet zielonkawy 
lub niebieskawy, brzuch srebrzysty; na bokach 
długa, niebiesko połyskująca smuga. Długość: do 
30 cm; znajdujące się w handlu pod nazwą „sar­
dynki" to młodociane okazy długości 13-16 cm. 

Występowanie; wsch. Atlantyk od pd. Irlandii, 

pd. Norwegii (rzadko) przez Kattegat, pd. 

część Morza Północnego, kanał La Manche do 

Madery i Wysp Kanaryjskich; Morze Śród­

ziemne i Morze Czarne. 
Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; groma­
dzi się najczęściej w ogromne stada, przede 
wszystkim późną wiosną i latem, gdy w po­
szukiwaniu pokarmu podąża na północ i ku 
wybrzeżom. Jesienią wędruje na południe, by 
przezimować w głębszych warstwach wody. 
Pokarm: plankton (skorupiaki, ikra i larwy ryb). 
Rozród: tarło odbywa od kwietnia do listopada 
(u brzegów pd. Anglii), od grudnia do lutego (w 
Zatoce Biskajskiej), od lutego do kwietnia (u wy­
brzeży Portugalii) lub w ciągu całego roku (Mo­
rze Śródziemne). Składane w pobliżu wybrzeży 
jaja unoszą się pelagicznie w wodzie. Samica 
składa 50000-60000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa 

2-4 dni. Świeżo wylęgnięte larwy mają 4 mm. 
Gatunek pokrewny: bardziej na południe wy­
stępuje sardynela atlantycka (Sardinella auri-

ta), której płetwa grzbietowa jest bardzo prze­

sunięta ku przodowi ciała, a wzdłuż boków 

ciągnie się złotożółty pas, szybko zanikający 

po śmierci ryby. 

Sardela europejska,  c h a m s a 
(Engraulis encrasicoius) 

Rodzina sardelowate (Engraulidae) 
Wygląd: bardzo wąskie, bocznie spłaszczone 
ciało o niepiłkowanej krawędzi brzucha. Ot­
wór gębowy bardzo szeroki, dolny (sięga do 

tylnego brzegu oka). Szczęka górna długa, 
spiczasta. Oczy pozbawione powiek tłuszczo­
wych. Brak linii bocznej. Początek płetwy 
grzbietowej, usztywnionej 15-18 miękkimi pro­

mieniami, znajduje się w połowie odległości 
od końca pyska do nasady płetwy ogonowej. 
Płetwa odbytowa usztywniona 20-26 miękkimi 
promieniami. Nasada płetw brzusznych znaj­

duje się przed nasadą płetwy grzbietowej. 
Dwie duże łuski na nasadzie płetwy ogonowej. 

Ubarwienie: grzbiet niebieskozielony, brzuch 

srebrzysty; wzdłuż boków niebieskoszara, sre­
brzyście połyskująca smuga. Długość: maksy­
malnie do 20 cm. 

Występowanie: wschodni Atlantyk od wybrze­
ży zachodnioafrykańskich, Gibraltaru i Zatoki 

Biskajskiej do kanału La Manche, w południo­

wej części Morza Północnego (Wyspy Północ-
nofryzyjskie), u zachodnich brzegów Szkocji 

i Bergen w Norwegii (rzadko); Morze Śród­

ziemne, Czarne i Azowskie. Tworzy 5 ras geo­
graficznych. 
Środowisko: latem w wodach przybrzeżnych, 
wkraczając nawet do wód słonawych. 
Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­
dzi stadny tryb życia, W Atlantyku późną wios­
ną podąża w poszukiwaniu pokarmu na pół­
noc w pobliże wybrzeży, natomiast jesienią 
powraca na południe, gdzie prawdopodobnie 
zimuje w głębszych warstwach wody. 
Pokarm: zooplankton. 

Rozród: trze się, zależnie od rejonu występo­
wania, w różnych terminach - od czerwca do 
sierpnia w południowej części Morza Północ­
nego, od kwietnia do września w Morzu Śród­

ziemnym, i od maja do sierpnia w Morzu 
Azowskim. Owalna, swobodnie unosząca się 
w wodzie ikra jest składana porcjami przez 
dłuższy czas. Samica składa maksymalnie do 
20000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa 2-4 dni, 
a świeżo wylęgające się larwy mierzą 3 mm 
długości. Dojrzewa płciowo w wieku 2 lat przy 
długości ciała 9-12 cm. 

54 

Gromadnik,  k a p e l a n 
[Mallotus villosus) 

Rodzina stynkowate (Osmeridae) 
Wygląd: wydłużone, wąskie, nieznacznie bocz­
nie spłaszczone ciało. Łuski delikatne, łatwo 
wypadające, co najmniej 150 wzdłuż linii bocz­
nej (u żyjącej zarówno w morzu, jak i w wo­
dach słodkich stynki, Osmerus eperlanus, jest 
ich najwyżej 80). Dorosłe samce mają omszo­
ne duże łuski linii bocznej. Oczy duże. Otwór 
gębowy szeroki; szczęka dolna wysunięta. Do­
datkowa płetwa tłuszczowa między płetwą 

grzbietową i ogonową. Nasada płetw brzusz­
nych znajduje się pod pierwszymi promienia­

mi płetwy grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet 
niebieskozielony do niebieskoczarnego, boki 

jaśniejsze z niebieskim połyskiem, brzuch żół-
tawobiały; wszystkie płetwy jasnożółte lub jas-

nobrązowe. Długość: rzadko powyżej 20 cm 
(podgatunek zasiedlający północny Pacyfik 

- większy). 

Występowanie: arktyczne rejony północnego 
Atlantyku - w zachodniej części do Maine 
(USA), we wschodniej do wybrzeży południo­
wej Norwegii. 
Środowisko: zwykle daleko od brzegów 
w przydennych warstwach wody (do 300 m 
głębokości), nocą blisko powierzchni wody. 
Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; wykonuje 
pionowe wędrówki dobowe. Prowadzi stadny 
tryb życia. Liczebność ławic jest różna w po­
szczególnych porach roku; zależy także od rocz­
nika ryb je tworzących. W Oceanie Lodowatym 
gromadniki tworzą duże ławice, ciągnące z pół­
nocnych rejonów Morza Barentsa w okolice Mur­
mańska i gór Finnmark w północnej Norwegii. 
Pokarm: zooplankton. 

Rozród: trze się w wodzie o temperaturze 
2-4°C, przy czym sam akt składania i zapład-
niania ikry trwa tylko 5 sekund. Tarło odbywa 
się na głębokości 5-100 m na piaszczystej 
ławicy. Samica składa 8000-12000 kleistych 

jaj o średnicy 0,6-1,2 mm. Samce giną po 
tarle, natomiast część samic przeżywa i trze 
się ponownie w następnych 2-3 latach. Roz­
wój zarodkowy trwa ok. 4 tygodni, a świeżo 
wylęgające się larwy mierzą 4-5 mm długości. 
Gromadniki dojrzewają płciowo w wieku 2-4 
lat po osiągnięciu przez samce 15-20, a sami­
ce 13-17 cm długości. 

Argentyna smukła 
(Argentina sphyraena) 

Rodzina argentynowate (Argentinidae) 
Wygląd: wydłużone, wąskie ciało o dużych 
oczach. Pysk spiczasty, dłuższy lub o długości 
zbliżonej do średnicy oka. Szczęki krótkie, nie 
sięgające oka; szczęka górna lekko wystająca. 
Zęby występują na języku i podniebieniu, brak 
ich natomiast na szczękach. Wzdłuż linii bocz­
nej 52-53 duże łuski. W płetwie grzbietowej 
10-12, w odbytowej 11-15 miękkich promieni. 
Między płetwą grzbietową a ogonową płetwa 

tłuszczowa. Nasada płetw brzusznych znajdu­
je się pod lub za ostatnimi promieniami płetwy 
grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet żółty lub zie-
lonkawoszary, brzuch srebrzyście połysku­
jący. Wzdłuż boków srebrzysta, niebiesko mie­

niąca się smuga. Ciało żywej ryby prześwitu­

jące; argentyna wydziela zapach gnijących 
ogórków. Długość: maksymalnie do 27 cm. 
Występowanie: północny Atlantyk - od Islandii 

i Lofotów po Gibraltar; nie występuje w połu­
dniowej części Morza Północnego i w kanale 
La Manche. 

Środowisko: nad dnem piaszczystym i mulis-
tym na głębokości 20-1000 m (przeważnie 
30-100 m) zwykle daleko od brzegów w przy­
dennych warstwach wody (do 300 m głęboko­
ści), nocą blisko powierzchni wody. 
Tryb życia: ta bliska krewniaczka łososiowa­
tych przebywa w głębokich, przydennych war­
stwach wody lub nad samym dnem. 
Pokarm: wieloszczety, skorupiaki, drobne ryby. 
Rozród: biologia rozrodu jest słabo poznana. 
Ikra i larwy unoszą się swobodnie w wodzie. 
Gatunek pokrewny: w zimniejszych strefach, 
na południe od Spitsbergenu, w południo-

wo-zachodniej części Morza Barentsa, wokół 
południowej Grenlandii, Islandii i Norwegii, 
w Skagerraku i u brzegów południowej Irlan­
dii, żyje blisko z nią spokrewiona argentyna 
wielka (A silus). Cechy odróżniające tego 
gatunku to pysk krótszy od średnicy oka i obe­
cność w linii bocznej 60-70 łusek. A. wielka 
dorasta do 50 cm długości. 
Uwagi: z łusek a. smukłej oraz z łusek śledzi 
i sardynek wytwarza się esencję perłową 
(„Essence d'Orient") używaną do wyrobu 
sztucznych pereł i lakierów do paznokci. 

56 

Murena śródziemnomorska 
(Muraena helena) 

Rodzina murenowate (Muraenidae) 
Wygląd: krępe, wężowate ciało z małymi, okrą­
głymi otworami skrzelowymi. Brak płetw pier­
siowych. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbyto­
wa są ze sobą zrośnięte i tworzą jednolity fałd. 
Oczy małe, okrągłe. Pysk szeroki, sięgający 
poza oczy; zęby długie, spiczaste. Ubarwienie: 

zwykle ciemnobrązowe z żółtawym lub biała­
wym marmurkowaniem; w przedniej części cia­
ła wzór barwny nieuporządkowany, stając się 
ku tyłowi coraz bardziej regularnym. Otwór 
skrzelowy obwiedziony czarną plamą. Dłu­
gość: maksymalnie 1,5 m. 
Występowanie: północny Atlantyk - od Wysp 
Brytyjskich do Senegalu, Madery, Wysp Kana­
ryjskich i Azorów; Morze Śródziemne. 
Środowisko: przy skalistych wybrzeżach. 

Tryb życia: ryba drapieżna, kryjąca się 
w szczelinach skalnych i grotach, często także 
w zatopionych amforach, z których wystawia 
głowę i przednią część ciała. Szczególnie licz­

nie spotykana w miesiącach zimowych, gdy 

ciągnie na płycizny przybrzeżne na rozród. 
Pokarm: skorupiaki, głowonogi, ryby. 

Rozród: tarło w płytkich wodach przy­
brzeżnych. Ikra i larwy unoszą się swobodnie 
w wodzie i są daleko przenoszone przez prą­
dy morskie. 

Gatunki pokrewne: wokół wysp wschodniego 
Atlantyku Lycodontis anatinus i murena bruna­
tna (L. vicinus), we wschodnim Atlantyku i Mo­
rzu Śródziemnym L unicolor i Anarchias gra-
sii, a u wybrzeży zachodnioafrykańskich i wo­
kół Madery Gymnothorax maderensis. 
Uwagi: wprawdzie ta murena nie ma gruczo­

łów jadowych, to jednak rany spowodowane 
jej ukąszeniem są szczególnie niebezpieczne 
z uwagi na łatwość ulegania zakażeniom bak­
teryjnym. Mięso muren może być lokalnie 

i w niektórych porach roku trujące i powodo­

wać zatrucia z objawami silnych skurczów 
żołądka i zaburzeń nerwowych. 

Konger 
(Conger conger) 

Rodzina kongerowate (Congridae) 
Wygląd: krępe, wężowate ciało ze szczelinowa­

tymi, sięgającymi strony brzusznej otworami 
skrzelowymi. Płetwy piersiowe spiczaste, 
wzmocnione 17-20 promieniami. Płetwy grzbie­
towa, ogonowa i odbytowa są ze sobą zroś­
nięte i tworzą jednolity fałd. Oczy owalne. Pysk 
szeroki, sięgający środka oka; szczęka górna 
nieco wystająca. Skóra bezłuska. Płetwa 
grzbietowa zaczyna się na wysokości końców 
płetw piersiowych (u węgorza, Anguilla anguil-
la, znacznie bardziej z tyłu). Ubarwienie: 
grzbiet szarobrązowy lub czarniawy, z niebies­
kawym połyskiem; brzuch białawy. Długość: 
maksymalnie 1,5 m (masa samic do 65 kg). 

Występowanie: północny Atlantyk, na południe 
do Wysp Kanaryjskich; Morze Północne, kanał 
La Manche, w Bałtyku pojawia się rzadko; 
Morze Śródziemne. 

Środowisko: przede wszystkim przy skalistych 
wybrzeżach, rzadziej na dnie piaszczystym 
i w starych wrakach, na głębokości do 100 m. 

Tryb życia: prowadząca samotny tryb życia ryba 
drapieżna, szukająca schronienia w ciągu dnia 
w różnych kryjówkach i szczelinach skalnych, 
z których wystawia jedynie przednią część ciała. 

Na łowy rusza dopiero o zmierzchu i nocą. 
Pokarm: skorupiaki (homary, langusty), głowo­
nogi, ryby (śledzie, dorsze). 
Rozród: trze się w wodach otwartego morza na 

głębokości 2000-3000 m; dotychczas poznane 
tarliska tej ryby położone są miedzy Gibralta­
rem i Azorami oraz w Morzu Śródziemnym. 
Liczba składanych jaj waha się od 3 do 8 milio­
nów. Po tarle osobniki rodzicielskie giną. Larwy 
są przenoszone prądami morskimi na głęboko­
ści 100-200 m do miejsc żerowiskowych. Proces 
przobrażania się w małego węgorzowatego kon-
gera (przy długości ciała 14-16 cm) trwa 2 lata. 

Wzrost młodych kongerów w wodach przybrzeż­
nych odbywa się następnie bardzo szybko. 
Gatunek pokrewny: wokół Wysp Kanaryjskich, 

Madery, Azorów, a także w Morzu Śródziem­
nym, występuje konger białopletwy (Ariosoma 
balearicum). Można go odróżnić od kongera 

po małym otworze gębowym, okrągłych 
oczach i wąskich płetwach piersiowych (jedy­
nie 8-11 promieni). 

58 

Belona,  b e l o n a  p o s p o l i t a 
(Belone belone) 

Rodzina belonowate (Belonidae) 

Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało z długimi, 
cienkimi szczękami. Ponieważ w czasie doras­
tania belony żuchwa rośnie szybciej od szczęki 
górnej, młode ryby mają ją bardzo długą. Zęby 
długie, spiczaste. Linia boczna przesunięta na 
dół. Usztywniona 17-20 miękkimi promieniami 
płetwa grzbietowa znajduje się daleko z tyłu. Za 
płetwą grzbietową i odbytową nie ma płetewek 
dodatkowych. W płetwie odbytowej 20-23 mięk­
kich promieni. Płetwy piersiowe osadzone są 
wysoko. W płetwach brzusznych 6 miękkich pro­
mieni. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie łączy 
się przewodem powietrznym z jelitem przednim. 

Ubarwienie: grzbiet ciemnoniebieski lub cie­

mnozielony, boki srebrzyście mieniące się, 
brzuch białawy z żółtym połyskiem. Kości są 
charakterystycznie zielone (od minerału wiwia-
nitu). Długość: zazwyczaj do 70 cm (masa ciała 
1 kg; długość życia 3-4 lata), maksymalnie metr. 

Występowanie: północny Atlantyk od Trond-

heim w Norwegii przez Morze Północne i Bał­

tyk po Zatokę Biskajską zasiedla podgatunek 

nominotypowy - B. b. belone, południowe re­

jony północnego Atlantyku i Morze Śródziem­

ne podgatunek B. b. gracilis, a Morze Czarne 
i Azowskie B. b. euxini. 

Środowisko: przypowierzchniowe warstwy wo­
dy pelagialu. 

Tryb życia: żyjąca stadnie ryba otwartego mo­

rza, podchodząca latem po tarle w pobliże wy­
brzeży. Swymi dalekimi wędrówkami przypomi­
na makrelę. Jest doskonałą pływaczką i często, 

uchodząc prześladowcom (tuńczyki, delfiny), wy­
skakuje wysoko ponad powierzchnię wody. 
Pokarm: zooplankton, głowonogi, w starszym 
wieku także małe ryby ławicowe. 
Rozród: w swych wędrówkach tarłowych docie­
ra do wybrzeży brytyjskich w marcu-kwietniu, 
do Morza Północnego, Kattegatu i Bełtów 

w kwietniu-maju. Właściwe tarło odbywa od 
maja do czerwca, czasem do września. Jaja 
o średnicy 3-3,5 mm są składane w liczbie 
1000-35000 sztuk. Mają długie, kleiste nici cze-
pne, którymi przyklejają się do roślin i kamieni. 
Wyląg następuje po ok. 5 tygodniach. Larwy 
mierzą w momencie wylęgu 13 mm długości. 
Młode ryby przebywają blisko brzegu. 

6 0 

Makrelosz 
(Scomberesox saurus) 

Rodzina makreloszowate (Scomberesocidae) 

Wygląd: ciało wydłużone (wyższe i bocznie 

bardziej spłaszczone niż u belony) z długimi, 

cienkimi szczękami; u młodych makreloszy 
żuchwa długości blisko 15 cm wystaje znacz­

nie do przodu, u dorosłych ryb żuchwa 
i szczęka górna są zbliżonej długości. Zęby 
małe. Linia boczna położona bardzo nisko. 
Usztywniona 10-12 miękkimi promieniami płe­

twa grzbietowa znajduje się daleko z tyłu. Za 
nią 5-6 płetewek dodatkowych. W płetwie od­
bytowej 12-14 miękkich promieni; za nią 6-7 
płetewek dodatkowych. W płetwach brzusz­
nych 6 miękkich promieni. Pęcherz pławny 
zamknięty, tzn. nie łączy się przewodem po­
wietrznym z jelitem przednim. Ubarwienie: 
grzbiet niebieskawy lub oliwkowy, brzuch żół­

tawo lub srebrzyście lśniący; wzdłuż boków 
srebrzysta smuga. Długość: maksymalnie 
50 cm. 

Występowanie: subtropikalne i umiarkowanie 
ciepłe rejony północnego Atlantyku, we 
wschodniej części od wybrzeży zachodnioaf-

rykańskich i Wysp Kanaryjskich po Islandię, 
południową Norwegię i Danię (przypadkowo 

w miesiącach letnich dociera do Morza Białe­
go i Morza Barentsa); Morze Śródziemne. Cie­
płe morza półkuli południowej zasiedla inny 
podgatunek makrelosza. 
Środowisko: przypowierzchniowe warstwy wo­
dy pelagialu. 

Tryb życia: żyjąca stadnie ryba otwartego mo­

rza, która uchodząc prześladowcom (tuńczyki 
i inne), wyskakuje wysoko ponad powierzch­
nię wody, podobnie jak bliscy krewniacy - pta-

szorowate. Także ryby otoczone siecią wyska­
kują natychmiast z wody. 
Pokarm: krewetki i inne pelagiczne skorupiaki 
oraz małe ryby. 

Rozród: tarło odbywa się wczesnym latem 

w wodach otwartego morza. Jaja średnicy 
2 mm są zaopatrzone w kleiste nici czepne 
(krótsze niż w przypadku jaj belony), za pomo­
cą których przyczepiają się do dryfujących 
w wodzie taśmowatych glonów. Wylęgające 
się larwy nie mają jeszcze długiego „dzioba", 
który wykształca się w pełni dopiero w póź­
niejszych fazach rozwoju osobniczego. 

Wylotek Ateryna 

Cheilopogon heterurus (Cyplesurus heterurus) (Atherina presbyter) 

Rodzina ptaszorowate (ryby latające) 
(Exocoetidae) 
Wygląd: wydłużone ciało z szerokimi, wysoko 
osadzonymi płetwami piersiowymi; ich drugi 
promień prawie do połowy długości dwudzielny. 
Pysk tępy; zęby tylko na szczękach. Przed po­
czątkiem płetwy grzbietowej 30-38 łusek; 7-9 
(zwykle 8) rzędów łusek między linią boczną 
a płetwą grzbietową, natomiast wzdłuż ciała 
47-49 łusek. Usztywniona 12-14 miękkimi pro­
mieniami płetwa grzbietowa znajduje się daleko 
z tyłu; jej wysokość stanowi co najwyżej 1/10 
odległości od końca pyska do nasady płetwy 
ogonowej. W płetwie odbytowej 8-10 miękkich 
promieni. Dolny płat płetwy ogonowej wydłużo­
ny. Płetwy brzuszne z 6 miękkimi promieniami. 
Długość tych płetw stanowi 1/3-1/2 odległości 
od końca pyska do nasady płetwy ogonowej (ga­

tunki z rodzaju ptaszor - Exocoetus mają płetwy 
brzuszne znacznie krótsze). Pęcherz pławny za­
mknięty, nie łączy się przewodem powietrznym 
z jelitem przednim. Ubarwienie: płetwy piersiowe 
niebieskoszare z wąską, prześwitującą obwódką, 
bez wyraźnych prążków poprzecznych, u mło­
dych ryb wewnętrzna strona płetw ciemnoniebie­
ska z jasnymi prążkami. Długość: 30-45 cm. 
Występowanie; subtropikalne i umiarkowanie 
ciepłe rejony pn. Atlantyku, we wsch. części 
do Biskajów i kanału La Manche (rzadko u wy­
brzeży pd. Norwegii); Morze Śródziemne. 

Tryb życia: żyje w niewielkich stadach, zwykle 
tuż pod powierzchnią wody. W razie niebezpie­
czeństwa (niekiedy także bez wyraźnych zewnę­
trznych przyczyn) za pomocą silnych uderzeń 
płetwy ogonowej rozpędza się i wyskakuje z wo­
dy lecąc lotem ślizgowym na rozpostartych płet­
wach piersiowowych (w czasie 10-sekundowego 
lotu pokonuje odległość 200 m). 
Pokarm: zooplanton. 

Rozród: tarło odbywa się na wiosnę, a jaja są 
zaopatrzone w długie wypustki (przyp. tłum.). 
Gatunki pokrewne: w. przezroczystopletwy* (Ch. 
pinnatibarbatus), ma płetwy piersiowe z szeroką 
prześwitującą obwódką, a na płetwie grzbietowej 

czarną plamę. W Morzu Śródziemnym i przyleg­
łych rejonach Atlantyku występują ptaszor (Exo-

coetus vo/itans) i pt. krótkopyski* (£. obtusi-
rostris) oraz Awior (Hirundichthys rondeleti). 

Rodzina aterynowate (Atherinidae) 
Wygląd: wąskie, wydłużone ciało z dwiema 
krótkimi płetwami grzbietowymi. Otwór gębo­
wy szeroki, skierowany skośnie ku górze, led­
wie sięgający do przedniego brzegu oka. Pysk 
spiczasty; oczy duże. Całe ciało, włącznie 
z głową, jest pokryte średniej wielkości łus­
kami; wzdłuż ciała 53-57 łusek. Pierwsza płet­
wa grzbietowa usztywniona jest 6-9 cienkimi 
miękkimi promieniami, druga, która znajduje 
się naprzeciw nieco wyższej płetwy odby­

towej, jednym promieniem twardym i 11 mięk­
kimi promieniami. Płetwa ogonowa widlasto 
wcięta. Linia boczna słabo zaznaczona. Ubar­

wienie: grzbiet zielonkawy, brzuch srebrzy­

ście mieniący się, wzdłuż boków szeroki sreb­
rzysty pas o szerokości równej średnicy oka. 
Brzeg łuski czarno nakrapiany. Ciało trochę 
prześwitujące. Dtugość: 10—13 cm, maksymal­
nie 15 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk, kanał La 

Manche i południowa część Morza Północne­

go (pojedyncze ławice obserwowano do Danii, 
w cieśninach Kattegat i Bełtach); zachodnia 
część Morza Śródziemnego 
Środowisko: blisko powierzchni w wodach 
przybrzeżnych nad dnem piaszczystym, częs­
to również w ujściach rzek i estuariach. 
Tryb życia: żyjąca stadnie ryba, pływająca 
zwykle tuż pod powierzchnią wody, schodząca 
głębiej jedynie w okresie zimowym. W przeci­
wieństwie do ławic sardynki, które ciągle węd­
rują niemal bez wytchnienia, stada ateryny 

zatrzymują się zwykle na dłużej w okreś­

lonych miejscach. 

Pokarm: planton - skorupiaki, ikra i larwy ryb. 
Rozród: tarto odbywa od kwietnia do czerwca. 
Na tarliska wybiera miejsca przy brzegu ob­

ficie porośnięte roślinnością, także w wodach 
słonawych i słodkich. Jaja dzięki długim, nit­

kowatym i kleistym wypustkom mocno 
przytwierdzają się do glonów i kamieni. 

62 

Witlinek 
(Merlangius merlangus) 

Rodzina dorszowate (Gadidae) 
Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej, 
spiczastej głowie. Średnica oka mniejsza od 
długości pyska. Szczęka górna wysunięta do 
przodu; zęby spiczaste, sterczące. Wąsik na 
podbródku bardzo mały lub nie występuje. Li­
nia boczna lekko łukowato wygięta. Trzy płetwy 
grzbietowe, usytuowane bezpośrednio jedna za 
drugą; pierwsza z 12-15, druga z 18—25, a trze­

cia z 19-22 miękkimi promieniami. Dwie płetwy 
odbytowe; pierwsza długa, o zaokrąglonych 
brzegach i z 30-35, druga z 21-23 miękkimi 
promieniami. Pierwsza płetwa odbytowa zaczy­

na się pod środkową częścią pierwszej płetwy 
grzbietowej. Płetwy brzuszne osadzone przed 
piersiowymi na gardle, co jest charakterystycz­
ne dla wszystkich dorszokształtnych. Płetwa 

ogonowa szeroka, z niemal prostym tylnym 
brzegiem. Ubarwienie: grzbiet szaro- do oliw-
kowozielonego z mosiężnym połyskiem; boki 
srebrzyste ze złotawymi plamami lub pasami, 
brzuch śnieżnobiały. Linia boczna w kolorze 
brązu, nieco ciemniejsza od ubarwienia ryby. 
W górnej części nasady płetwy piersiowej czar­
na plama. Płetwy szare z czarniawymi zewnę­
trznymi brzegami; płetwy odbytowe biało 
obwiedzione. Długość: rzadko ponad 40 cm 
(Morze Północne), maksymalnie 70 cm (mak­
symalna długość życia 13 lat). 

Występowanie: północny Atlantyk od Islandii 

i północnej Norwegii do Biskajów, zachodnia 

część Bałtyku. Podgatunek U. m. euxinus wy­
stępuje w Morzu Czarnym, wschodniej części 
Morza Śródziemnego i Adriatyku. 
Środowisko: nad piaszczystym i mulistym dnem, 
zazwyczaj na głębokości 25-150 m; chętnie tak­
że przy molach i wybrzeżach klifowych oraz 
w słonawych wodach ujść rzek. Larwy i narybek 
znajduje się często pod parasolami meduz. 

Tryb życia: witlinek bardziej trzyma się strefy 

otwartego morza niż jego krewniacy - dorsz 
i plamiak. Może być spotykany nawet w po­
wierzchniowych warstwach wody. 

Pokarm: skorupiaki i ryby. 
Rozród: dojrzewa w 3-4 roku życia. Tarło od­

bywa w styczniu (Zatoka Biskajska) do czerw­

ca (Islandia) na głębokości 30-100 m w wodzie 
o temperaturze 5-10°C. 

Czarniak 
(Po I lach ius mens) 

Rodzina dorszowate (Gadidae) 
Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej, 
krępej głowie. Średnica oka mniejsza od długo­
ści pyska. Szczęka górna u starszych ryb trochę 

wysunięta do przodu. Wąsik na podbródku bar­
dzo mały lub nie występuje. Linia boczna prawie 
prosta. Trzy płetwy grzbietowe, usytuowane 
bezpośrednio jedna za drugą; pierwsza z 13-14, 
druga z 20-22, a trzecia z 20-24 miękkimi pro­
mieniami. Dwie płetwy odbytowe; pierwsza 
z 25-28, druga z 19-25 miękkimi promieniami. 
Pierwsza płetwa odbytowa zaczyna się bezpo­
średnio pod początkiem drugiej płetwy grzbieto­
wej. Płetwa ogonowa szeroka, nieznacznie zato-
kowato wcięta. Ubarwienie: grzbiet zielony do 
brązowoczarnego; boki mosiężnożółte, brzuch 
srebrzystobiały. Linia boczna jasna, wyraźnie 
odcinająca się od zasadniczej barwy ciała. Dłu­
gość: maksymalnie 1,2 m (w wieku 27 lat). 
Występowanie: północny Atlantyk - w zachod­
niej części od Cieśniny Hudsona do Zatoki 
Chesapeake, we wschodniej od Morza Baren­

tsa, Spitsbergenu, Islandii i Wysp Brytyjskich 
do Zatoki Biskajskiej, północna część Morza 
Północnego, Skagerrak, Kattegat (czasami za­
chodzi do zachodniego Bałtyku, u polskich 
brzegów sporadycznie - przyp. tłum.). 
Tryb życia: ryba żyjąca stadnie; młode czarniaki 
przebywają najchętniej między skalnymi bloka­
mi i glonami w wodach przybrzeżnych, dorosłe 
odpływają od brzegów w większe głębiny, gdzie 
prześladują, często na długich odcinkach, swą 
wędrującą na tarliska zdobycz (np. śledzie). 
Pokarm: skorupiaki i wyląg ryb, starsze czar­
niaki polują na ryby ławicowe. 
Rozród: dojrzewa płciowo w 5-10 roku życia. 
Dojrzałe ryby wędują na tarliska. Tarło odbywa 
na wiosnę (w Morzu Północnym na głębokości 
100-200 m w wodzie o temperaturze 3-10°C). 
Ikra i larwy unoszą się pelagicznie w wodzie. 
Gatunki pokrewne: osiągający 1,2 m długości 

rdzawiec (P. pollachius) preferuje dno skaliste 

i żwirowate (do głębokości 200 m). Cechy: dolna 

szczęka daleko wysunięta, brak wąsika na pod­
bródku, ciemna linia boczna łukowato wygięta 
ku górze nad płetwami piersiowymi; pierwsza 
płetwa odbytowa zaczyna się na wysokości śro­
dkowej części pierwszej płetwy grzbietowej. 

64 

Dorsz, wątłusz 
(Gadus morhua) 

Rodzina dorszowate (Gadidae) 
Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej, 
a jednocześnie krępej głowie. Średnica oka 
mniejsza od długości pyska. Szczęka górna wy­
sunięta do przodu. Wąsik na podbródku duży, 
o długości prawie dorównującej średnicy oka. 
Linia boczna aż do połowy drugiej płetwy 
grzbietowej łukowato wygięta, dalej o prostym 
przebiegu. Trzy płetwy grzbietowe o zaokrąglo­
nych krawędziach, usytuowane bezpośrednio je­

dna za drugą; pierwsza z 14-15, druga z 18-22, 
a trzecia z 17-20 miękkimi promieniami. Dwie 
płetwy odbytowe również o zaokrąglonych brze­
gach; pierwsza z 19-23, druga z 17-19 miękkimi 
promieniami. Pierwsza płetwa odbytowa zaczy­
na się pod (lub trochę za) początkiem drugiej 
płetwy grzbietowej. Tylna krawędź płetwy ogo­
nowej prosta. Ubarwienie: zmienne, zwykle zie­
lonkawe, jasnoszare, brązowawe lub czerwona­
we, z plamistym deseniem. Brzuch brudnobiały. 
Linia boczna jasna, wyraźnie zaznaczona. Mło­
de dorsze mają na ciele wzór szachownicy. 
Długość: maksymalnie 2 m (masa ciała 95 kg, 
północny Atlantyk). W Morzu Północnym w wie­
ku 6-10 lat dorasta do 80 cm długości. 

Występowanie: pn. Atlantyk - w zach. części od 

Nowej Fundlandii do Północnej Karoliny, we wsch. 
od Spitsbergenu do Biskajów. W Bałtyku występu­

ję podgatunek d. bałtycki (G. m. caiiariaĄ. 
Środowisko: od wybrzeży do wód o głębokości 
600 m, niekiedy głębiej, zazwyczaj jednak na 

głębokości 150-220 m. Przebywa zarówno bli­
sko dna, jak i w otwartej toni wodnej; młode 

dorsze często w bardzo płytkich wodach. 
Tryb życia: obok populacji dorsza podejmują­
cych dalekie wędrówki tarliskowe i żerowisko-
we występują populacje osiadłe (stacjonarne), 
zamieszkujące fiordy i wody przybrzeżne. 
Pokarm: zwierzęta bentoniczne, ryby. 
Rozród: większość tworzonych przez dorsza 
form ekologicznych trze się wiosną (przy tem­
peraturze wody 4-6°C). Po żywiołowo przebie­
gających zalotach godowych samica ciasno 
przytulona do samca składa do 5 min natych­
miast zapładnianych jaj. Szklista ikra (średni­
cy 1,5 mm) unosi się ku górze. Rozwój zarod­
kowy trwa 2-4 tygodnie. Po 3-5 miesiącach 
małe dorsze o długości ciała 3-6 cm przecho­

dzą do bentonicznego trybu życia. 

Plamiak,  ł u p a c z 
(Melanogrammus aeglefinus) 

Rodzina dorszowate (Gadidae) 
Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej, 
lecz krępej głowie. Średnica oka mniejsza od 
długości pyska. Szczęka górna wysunięta do 
przodu. Wąsik na podbródku bardzo krótki. Linia 
boczna aż do drugiej płetwy grzbietowej lekko 
łukowato wygięta, dalej o prostym przebiegu. 
Trzy płetwy grzbietowe, usytuowane bezpośred­
nio jedna za drugą, ostro zakończone; pierwsza 
wysoka, spiczasta, z 15-16, druga z 19-21, 
a trzecia z 18-22 miękkimi promieniami. Dwie 
płetwy odbytowe; pierwsza z 23-24, druga 
z 22-23 miękkimi promieniami. Pierwsza płetwa 
odbytowa zaczyna się bezpośrednio pod począt­
kiem drugiej płetwy grzbietowej. Płetwa ogono­

wa wcięta. Ubarwienie: grzbiet od ciemnopur-

purowego do czarnego, niekiedy także oliwko­

wy; boki ciemne ze srebrzystym połyskiem, 

brzuch biały. Linia boczna czarna, wyraźnie za­

znaczona. Duża czarna plama powyżej płetwy 
piersiowej pod pierwszą płetwą grzbietową. Dłu­
gość: maksymalnie metr (masa ciała 12 kg). 
Występowanie: północny Atlantyk - w zachod­
niej części od Nowej Fundlandii do Północnej 
Karoliny, we wschodniej od Morza Białego, 
Spitsbergenu i Islandii do Portugalii; Morze 
Północne (w części południowej tylko sporady­
cznie), Skagerrak, Kattegat (dociera do wscho­
dniego Bałtyku, u polskich brzegów sporady­
cznie - przyp. tłum.). 

Środowisko: zwykle bezpośrednio przy dnie 

na głębokości 10-300 m, niekiedy jednak pla­
miaka spotyka się, najczęściej w dużych sta­

dach, w strefie otwartej toni wodnej. 
Pokarm: zwierzęta żyjące przy dnie: pierście­
nice, mięczaki, szkarłupnie (np. wężowidła), 

małe ryby i rybia ikra (np. ikra śledzia). 
Rozród: dojrzewa płciowo w 3-4 roku życia (w 

Morzu Północnym przy długości ciała 30-40 cm). 
W miesiącach zimowych dojrzałe ryby wędują 
na tarliska koło Islandii, Wysp Owczych i w in­
nych miejscach na głębokości 60-200 m. Tarło 
odbywa od końca lutego do czerwca w wodzie 
o temperaturze 6-10

c

C. Samica składa od 100 

tysięcy do miliona jaj. Składanie ikry poprzedza­
ją ożywione zaloty godowe. Ikra i larwy unoszą 
się pelagicznie w wodzie. Dopiero jesienią, gdy 
plamiaki dorosną do 7-15 cm długości, przecho­
dzą do bentonicznego trybu życia. 

66 

Molwa 
(Molva molva) 

Rodzina dorszowate (Gadidae) 
Wygląd: wydłużone, wężowate ciało o długiej, 
płaskiej głowie. Średnica oka mniejsza od dłu­
gości pyska. Szczęka górna wysunięta do przo­
du. Wąsik na podbródku mocny, nie rozdwojony. 
Linia boczna prawie prosta. Dwie płetwy grzbie­
towe; pierwsza krótka, z 14-15, druga długa, 
z 62-65 miękkimi promieniami. Jedna długa płe­
twa odbytowa z 58-61 miękkimi promieniami. 
Nie sięgające tylnego brzegu płetw piersiowych 
płetwy brzuszne umiejscowione na gardle. Uba­
rwienie: grzbiet i boki brązowe lub zielono mar-
murkowane, z połyskiem brązu; brzuch żółtawo-
biały. Linia boczna jasna. Płetwy piersiowe 
i brzuszne czerwonawe. Obie płetwy grzbieto­
we, a także płetwa odbytowa i ogonowa z jasną 
obwódką. Długość: do 2 m (jeden z najwięk­
szych przedstawicieli rodziny dorszowatych). 

Występowanie: północny Atlantyk od północnej 
Norwegii, Islandii, Wysp Owczych i północnej 
części Morza Północnego do Zatoki Biskajskiej. 
Środowisko: na głębokości 100-600 m. 
Pokarm: skorupiaki, szkarłupnie, głowonogi 
i ryby. 

Rozród: tarło odbywa od kwietnia do czerwca. 
Trze się na głębokości 100-300 m koło południo­
wej Islandii i w wąskiej strefie od środkowej 
Norwegii do Biskajów wzdłuż izobaty 200 m. 
Liczba składanych jaj waha się od 20 do 60 
milionów. Pojedyncze jajo ma milimetr średnicy. 
Gatunki pokrewne: molwiniec (molwa niebie­
ska) (M. dipterygia dipterygia) występuje od pół­
nocnej Norwegii i południowej Islandii do połu­
dniowej Irlandii na głębokości 200-1500 m; od­
znacza się bardzo wąskim ciałem, dużymi ocza­
mi i krótkim wąsikiem. Osiąga do 1,2 m długo­
ści. Drugi podgatunek - molwiniec śródziemno­
morski* (M. dipterygia macrophtalma) żyje 

w Morzu Śródziemnym i w Atlantyku od połu­
dniowej Irlandii po Maroko. Poza omówionymi 
wcześniej w Bałtyku występuje jeszcze jedna 
przedstawicielka rodziny dorszowatych - motela 
(Encheiyopus cimbrius) osiągająca 40 cm długo­
ści. Cechuje się niskim, długim ciałem, obecnoś­
cią trzech wąsików na końcu pyska i jednego na 
podbródku, długą płetwą odbytową i dwiema 
płetwami grzbietowymi, z których pierwsza jest 
niska i krótka, a jej pierwszy promień jest trzy­
krotnie dłuższy od pozostałych (przyp. tłum.) 

6 8 

Morszczuk 
(Merluccius merluccius) 

Rodzina morszczukowate (Merlucciidae) 

Wygląd: wydłużone, wężowate ciało o szczu-

pakowatej głowie. Szeroki, silnie uzębiony ot­

wór gębowy (duże zęby chwytne). Żuchwa nie­
co wysunięta do przodu, bez wąsika na pod­
bródku. Linia boczna prawie prosta. Dwie płet­
wy grzbietowe; pierwsza krótka, z 9-10, druga 
długa, z 37-40 miękkimi promieniami. Jedna 
długa płetwa odbytowa (stanowiąca pod 
względem kształu, wielkości i położenia jakby 
lustrzane odbicie drugiej płetwy grzbietowej) 
z 36-40 miękkimi promieniami. Płetwy piersio­
we długie, sięgające początku płetwy odbyto­
wej. Płetwy brzuszne umiejscowione na gard­
le. Ubarwienie: grzbiet brązowy do szaroczar-
nego, często z czarnymi punktami, boki sreb-
rzystoszare, brzuch białawy. Płetwy nieparzy­
ste z ciemną obwódką. Wnętrze jamy gębowej 
i skrzelowej czarne. Długość: maksymalnie 
metr (masa ponad 10 kg), w Morzu Śródziem­
nym osiąga do 35 cm długości. 

Występowanie: północny Atlantyk od Islandii 

i Lofotów (Norwegia) do północno-zachodniej 

Afryki; Morze Północne, Śródziemne i Czarne. 
Środowisko: na głębokości 100-1000 m; płyt-
sze wody (np. w Morzu Północnym) odwiedza 
jedynie w niektórych określonych porach roku. 
Tryb życia: w ciągu dnia morszczuki przeby­
wają w głębszych warstwach wody lub blisko 
dna, natomiast nocą wypływają do przypowie­
rzchniowych warstw wody, gdzie polują na 
ryby ławicowe. 

Pokarm: głównie śledzie, szproty, sardynki 
i sardele, oraz witlinki i pelagiczne głowonogi. 
Rozród: tarło odbywa od marca (w Morzu 
Śródziemnym) do sierpnia (w północnej części 
zasięgu). Znane tarliska tej ryby znajdują się 
na krawędzi europejskiego szelfu kontynental­
nego na południe od Islandii i od wybrzeży 
Francji do Półwyspu Iberyjskiego; zależnie od 

tarliska trze się na różnych głębokościach. 
Jaja o średnicy milimetra zawierają kropelkę 
tłuszczu, co pozwala im swobodnie unosić się 
w wodzie. 

wyślizg brodaty 
{Ophidion barbatum) 

Karap śródziemnomorski, 
k.  e u r o p e j s k i , fierasfer (Carapus acus) 

Rodzina wyślizgowate (Ophidiidae) 

Wygląd: węgorzowate, długie, bocznie spłasz­
czone ciało z długą głową (stanowiącą 1/5-1/6 
całkowitej długości ciała). Oczy duże średnicy 

prawie równej 1/4 długości głowy. Drobne łu­
ski owalnie wydłużone, na grzbiecie ułożone 
mozaikowato. Płetwa grzbietowa (125-140 
miękkich promieni), ogonowa i odbytowa 
(115-120 miękkich promieni) są zrośnięte ze 
ze sobą tworząc jednolity fałd. Płetwy piersio­

we występują, natomiast położone na podgar­
dlu płetwy brzuszne są nitkowate i swym wy­
glądem przypominają wąsy występujące u in­

nych ryb. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie 
połączony drożnym przewodem powietrznym 

z jelitem przednim. Ubarwienie: grzbiet różo-
wawy, brzuch niebieskawobiały. Połączona 
płetwa grzbietowo-ogonowo-odbytowa czarno 
obwiedziona. Długość: maksymalnie 30 cm. 
Występowanie: pn.-zach. Atlantyk od wybrzeży 
zachodnioafrykańskich (Senegal) do Zatoki Bi­
skajskiej, sporadycznie w kanale La Manche. 
Środowisko: nad piaszczystym i mulistym 
dnem od wód płytkich do głębokości 150 m. 
Tryb życia: dorosłe wyślizgi przebywają prze­
ważnie na większych głębokościach, nato­
miast na łąkach trawy morskiej lub w ich 
pobliżu spotkać można tylko młodzież. Pozo­
stałe szczegóły biologii tej ryby nie są znane. 
(Prawdopodobnie tak jak inne wyślizgowate 
posługują się w wyszukiwaniu pokarmu na 
dnie widełkowatymi płetwami brzusznymi, peł­
niącymi funkcję narządów dotyku i węchu, kie­
rując je pionowo do dołu - przyp. tłum.). 
Pokarm: drobne bezkręgowce (przyp. tłum.). 
Rozród: biologia rozrodu została słabo poznana. 
Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym wy­

stępuje Ophidion broussoneti, a w. brunatny 
(0. rochei) w Morzu Czarnym. Blisko spokrew­
niony nibywyślizg* {Parophidion vassali) nie 
ma czarno obrzeżonej płetwy grzbietowo-ogo-
nowo-odbytowej. 
Uwagi: żyjące w chłodnych wodach półkuli po­
łudniowej blisko spokrewnione kiglipy [Gyno-
pterus sp.) są cenionymi rybami konsumpcyj­
nymi. Większe gatunki rodzaju brotula {Brotu­
la) (z osobnej rodziny brotulowatych - Brotu/i-
dae - przyp. tłum.) są szczególnie cenionymi 
rybami użytkowymi w Japonii. 

Rodzina karapowate (fierasferowate) 
(Carapidae) 

Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone, ku 
tyłowi spiczasto zwężające się, bezłuskie cia­
ło. Otwór gębowy szeroki; długie szczęki się­
gają poza tylny brzeg oczu. Płetwa grzbietowa 

(z ok. 140 miękkimi promieniami) i odbytowa 
(z ok. 170 miękkimi promieniami) są zrośnięte 
ze sobą tworząc jednolity fałd, zwężający się 
na końcu w szpic. Brak płetwy ogonowej 
i płetw brzusznych. Otwór odbytowy znajduje 
się na podgardlu, przesunięty daleko przed 
płetwy piersiowe. Pierwszy promień płetwy 
grzbietowej u larw nitkowato wydłużony. Ubar­

wienie: ciało prześwitujące, srebrzystobiałe, 

pokryte czerwonawymi punktami i plamami. 

Długość: maksymalnie 20 cm. 

Występowanie: Morze Śródziemne, zwłaszcza 
w jego zachodniej części, oraz w Adriatyku, 

Morzu Egejskim i u brzegów Cypru; przypusz­

czalnie także w przyległych rejonach północ­
nego Atlantyku. 

Środowisko: nad piaszczystym i mulistym 
dnem od wód płytkich do głębokości 150 m. 
Tryb życia: karapy żyją pasożytniczo w płu­
cach wodnych i jamie ciała strzykw {Holothu-
ria), odżywiając się ich narządami rozrodczy­
mi. Przy nadmiernym obciążeniu żywiciela pa­
sożytami są one przez niego wyrzucane na 
zewnątrz wraz z wnętrznościami, które wkrót­
ce regenerują się. Larwa wkręca się do ot­
woru kloakainego strzykwy głową, a dorosłe 
karapy ogonem. Karapy rozpoznają swego go­
spodarza po wydłużonym kształcie ciała i cha­
rakterystycznym ogórkowym zapachu śluzu. 
Rozród: tarło odbywa w miesiącach letnich. 
Eliptyczne jaja, otoczone galaretowatą osłon­
ką, składane są w postaci bryłek. Larwy wylę­
gają się po ok. 3 dniach i prowadzą życie 
planktoniczne. 

Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym, 
zwykle na głębokości poniżej 100 m, występu­
je rzadki echiodon śródziemnomorski* {Echio­

don dentatus), a od fiordu Stavanger (Norwe­

gia) do 50°N echiodon (£ drummondi); otwór 
odbytowy znajduje się u nich za płetwami 
piersiowymi. 

70 

Pociermec 

(Spinachia spinachia) 

Bekasnik 
(Macrorhamphosus scolopax) 

Rodzina ciemikowate (Gasterosteidae) 
Wygląd: bardzo wydłużone ciało z długim, 
cienkim trzonem ogonowym. Przekrój poprze­
czny w przedniej i środkowej części ciała 
5-kątny. Pysk długi, spiczasty. Przed właściwą 
płetwą grzbietową usztywnioną 6-7 miękkimi 
promieniami znajduje się 14-17 krótkich, luź­
no stojących kolców; w płetwie brzusznej je­
den kolec i jeden krótki miękki promień. Płet­
wy piersiowe u samca większe niż u samicy. 
Płetwa ogonowa krótka o zaokrąglonym ty­
lnym brzegu. Ubarwienie: zależnie od rejonu 
występowania brązowawe lub szarawe. 
Przednia część ciała samca mosiężnożółta; 
szata godowa z niebieskim połyskiem. 
Długość: zwykle 10-15, maksymalnie 20 cm. 
Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki 
Biskijskiej po Przylądek Północny (Nordkapp); 
Morze Północne, Bałtyk (brak w Zatoce Bot-
nickiej i Zatoce Fińskiej). 
Środowisko: wśród glonów w wodach słonych 
i słonawych, od kałuż pozostających po odpły­

wie do wód o głębokości 10 m. 
Pokarm: drobne bezkręgowce, ikra i wyląg 
ryb. 

Rozród: wiosną samce rozpoczynają wśród 

trawy morskiej i glonorostów budowę gniazd 

(wielkości ludzkiej pięści) z fragmentów 
glonów, zlepianych wydzieliną nerek. W maju 
i czerwcu samice składają do przygotowanego 
gniazda 150-200 jaj. Samiec opiekuje się ikrą 
i broni jej. Rozwój zarodkowy trwa ok. 20 dni. 
Świeżo wylęgnięte larwy mają 6 mm długości. 
Narybek i młodzież rosną tak szybko, że już 
w następnym roku ryby są zdolne do rozrodu. 

72 

Rodzina bekaśnikowate (Macrorhamphosidae) 
Wygląd: ciało wysokie, bocznie spłaszczone, 
pokryte wzdłuż krawędzi brzucha oraz w czę­
ści tułowiowej między płetwami piersiowymi 
i płetwą grzbietową kostnymi płytkami (kostny 
pancerz na bokach ma podłużne i poprzeczne 
kile, tworzące wzór kratownicy; boki młodych 
ryb pokryte są drobnymi kolcami ułożonymi 
w długie rzędy). Otwór gębowy mały, końcowy 
i bezzębny. Płetwa grzbietowa podwójna, 
przesunięta daleko do tyłu ciała; pierwsza 

z 6-8 kolcami, przy czym drugi kolec jest 

najmocniejszy i najdłuższy, o piłkowanym tyl­
nym brzegu, druga z 11-13 miękkimi promie­
niami. Płetwa odbytowa z 18-20 miękkimi pro­
mieniami. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie 
połączony drożnym przewodem powietrznym 

z jelitem przednim. Ubarwienie: grzbiet oliw-

kowozielony, boki różowawe, brzuch srebrzys­

ty z czerwonawym połyskiem. Długość: mak­
symalnie 15 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od mniej 
więcej 20"N do zachodniej części kanału La 
Manche, bardzo rzadko u brzegów południo­
wej Norwegii. 
Środowisko: nad dnem piaszczystym i mulis-
tym na głębokości 25-200 m (maksymalnie do 
600 m). 
Pokarm: drobne bezkręgowce bentoniczne 
i zooplankton. 

Tryb życia: bekaśnikowate są bliskimi krewny­

mi igliczni i pławikoników, z którymi już daw­
niej łączono je w jeden rząd Solenichthyes. 
Ich długi pysk działa jak pipeta, zasysająca 
pokarm dzięki wytworzonemu silnemu podciś­
nieniu. Szukając pokarmu bekaśniki ustawiają 

się nad dnem z głową skierowaną do dołu, 
przy czym mogą poruszać się równie szybko 
do przodu, jak i do tyłu. 
Rozród: o ich rozmnażaniu nic bliższego do­
tychczas nie wiadomo. 

Gatunki pokrewne: delikatny b. drobny* (M. 
gracilis) żyje na większych głębokościach. 
Jest jednolicie niebieski. Przypuszczalnie wy­
stępuje we wszystkich ciepłych morzach. 

Plawikonik sargassowy 
(Hippocampus ramulosus) 

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae) 

Wygląd: ciało okryte skórnym pancerzem zło­
żonym z 48-50 pierścieni kostnych, które 
w miejscach styku mają podwyższone krawę­
dzie. Na grzbiecie występują ponadto nitkowa­
te wypustki skórne. Głowa zagięta w stronę 
tułowia. Trzon ogonowy przekształcony 
w chwytny ogon. Oczy mogą poruszać się 
niezależnie od siebie. Długi, rurkowaty pysk 
stanowi ponad 1/3 całkowitej długości głowy. 
Zakończony jest bardzo małym otworem gę­
bowym. Płetwa grzbietowa z 18-21, odbytowa 
z 4, a piersiowa z 15-16 miękkimi promienia­
mi. Brak płetw brzusznych i płetwy ogonowej. 

Ubarwienie: zielonkawe lub brązowe, niekie­

dy z delikatnym białym cętkowaniem na brze­
gach pierścieni kostnych. Długość: maksymal­
nie 15 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Irlandii 

i południowej części Morza Północnego (rzad­

ko) do północno-zachodnich wybrzeży Afryki, 
Madera, Wyspy Kanaryjskie; Morze Śródziem­
ne i Morze Czarne. 
Środowisko: w płytkich wodach wśród wodoro­
stów, zwłaszcza na łąkach trawy morskiej; 

wnika także do wód słonawych. 
Pokarm: zooplankton (skorupiaki, wyląg ryb). 
Tryb życia: pławikoniki spędzają większość 
czasu prawie nieruchomo, mocno przyczepio­
ne chwytnym ogonem do wodorostów; pływają 
wolno w pozycji pionowej dzięki falistym ru­
chom płetwy grzbietowej. Ich rurkowaty pysk 
działa na zasadzie pipety zasysając pokarm 
do jamy gębowej. 

Rozród: trze się od maja do lipca. Po skom­
plikowanych tańcach godowych samica 
wstrzykuje ikrę (za pomocą krótkiego pokłade-

łka) do torby lęgowej na brzuchu samca. Po 
4-5 tygodniach samiec, za pomocą silnych 
skurczów, wydaje na świat w pełni rozwinięte 
młode. 
Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym ży­
je blisko spokrewniony plawikonik (H. hippo­
campus). Jego cechy charakterystyczne to: 
pysk długości co najwyżej równej 1/3 długości 
głowy, 45-47 pierścieni kostnych, płetwa 
grzbietowa z 16-17, a piersiowa z 13-15 mięk­
kimi promieniami. 

Iglicznia wielka, iglik 

[Sygnathus acus) 

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae) 

Wygląd: bardzo długie, wąskie, igłowate ciało; 
skórny pancerz złożony z 17-22 pierścieni kost­

nych położonych między głową i płetwą grzbie­
tową oraz otworem odbytowym. Rurkowaty, 
okrągły w przekroju pysk długości stanowiącej 
ponad połowę całkowitej długości głowy. Czoło 
silnie wypukłe. Płetwa grzbietowa, usztywniona 

29-39 miękkimi promieniami, znajduje się nad 
7-9 pierścieniami. Występują płetwy brzuszne 

i płetwa ogonowa. Ubarwienie: jasno- lub cie­
mnobrązowe, niekiedy z zielonkawym połys­
kiem, brzuch jaśniejszy. Ciało pokryte ciemnym 

wzorem barwnym, najczęściej w postaci 

poprzecznych prążków. Długość: maksymalnie 

50 cm, samice są znacznie mniejsze. 
Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki 
Biskajskiej do zachodnich wybrzeży Wielkiej 
Brytanii, kanał La Manche, południowa część 
Morza Północnego. W Morzu Śródziemnym 
występuje podgatunek S. a. rubescens, chara­
kteryzujący się krótszą płetwą grzbietową. 
Środowisko: głównie wśród wodorostów, na 

łąkach trawy morskiej, na głębokości powyżej 

15 m (rzadko głębiej); wkracza również do 

wód słonawych w ujściach rzek i zalewach. 
Pokarm: zooplankton (skorupiaki, wyląg ryb). 
Tryb życia: najczęściej ustawiona pionowo 
wśród trawy morskiej czatuje na zdobycz. 
Rozród: tarło odbywa wiosną i latem. Po długo­
trwałych zalotach godowych samica składa 
porcjami za pomocą wydłużonego pokładełka 
200-400 jaj 2,4-milimetrowej średnicy do utwo­
rzonej z dwóch skórnych fałdów torby lęgowej 
na brzuchu samca. Po blisko 5 tygodniach przez 
podłużną szczelinę w torbie wydostają się w 

pełni rozwinięte młode, mające 3 cm długości. 
Gatunki pokrewne: iglicznia mała* (S. rostel-
latus) ma przed otworem odbytowym jedynie 
13-17 pierścieni i krótki pysk o długości mniej­
szej od połowy całkowitej długości głowy. 
Osiąga 17 cm długości. Dorastająca do 35 cm 
długości (występująca pospolicie w naszej 

części Bałtyku - przyp. tłum.) iglicznia (S. 

typhle) ma wyższy, bocznie silnie spłaszczony 

pysk o długości większej od połowy długości 
głowy. I, krótkopyska* (S. abaster) osiąga 
maksymalnie 17 cm długości. 

74 

Wężyna 
[Entelurus aequoreus) 

Rodzina igliczniowate [Sygnathidae) 

Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało, poza 
okresem rozrodczym okrągłe w przekroju; skó­

rny pancerz złożony z 28-31 pierścieni kost­
nych przed i 60-70 za otworem odbytowym. 
Rurkowaty, długi pysk długości stanowiącej bli­

sko połowę całkowitej długości głowy. Czoło 

lekko wypukłe. Płetwa grzbietowa, usztywniona 

37-44 miękkimi promieniami, znajduje się nad 
7-11 pierścieniami tułowiowymi i 2-3 pierście­

niami ogonowymi. Brak płetw piersiowych; płe­

twa ogonowa mała, zredukowana, wzmocniona 
jedynie 4-9 miękkimi promieniami. Otwór od­

bytowy znajduje się pod tylną krawędzią płetwy 
grzbietowej. Ubarwienie: żółtawe do brązowa-
woszarego, wierzch głowy i grzbiet pokryte licz­
nymi drobnymi srebrzystymi plamkami, na bo­
kach jasnosrebrzyste, ciemno obwiedzione, 
poprzeczne prążki, tworzące wyraźne pier­

ścienie. Czerwonawy pasek ciągnie się od 
końca pyska przez oko do górnego brzegu 
pokrywy skrzelowej. Długość: samce maksy­
malnie 40 cm, samice do 60 cm. 
Występowanie; północny Atlantyk od Islandii 
ifromsó w Norwegii do Portugalii i Azorów. 
Środowisko; głównie wśród przybrzeżnych 
wodorostów na głębokości 5-30 m (maksymal­
nie 100 m); w miesiącach letnich sporadycznie 
również w strefie otwartego morza w pewnym 
oddaleniu od wybrzeża. Pływa wtedy blisko 
powierzchni wody wśród unoszących się 
w wodzie glonorostów. 

Pokarm; zooplankton. 

Tryb życia: ryba stanowiskowa, czatująca 
wśród glonów na drobną zdobycz, najczęściej 
z pyskiem skierowanym w kierunku prądu. 
Rozród: tarło odbywa od czerwca do lipca. Po 
zrytualizowanych, długotrwałych zalotach go­
dowych samica składa za pomocą pokładełka 
400-1000 jaj 1,2-milimetrowej średnicy na 
brzuszną stronę ciała kilku samców. Do mo­
mentu wylęgu samce noszą ikrę na brzuchu 
mocno przyklejoną, ale nie osłoniętą (jak 
u wszystkich gatunków z rodzaju wężyna- En­
telurus). Świeżo wylęgnięte larwy mierzą 
11-12 mm długości. Mają jeszcze płetwy pier­

siowe, które ulegają zanikowi dopiero w trak­
cie dalszego rozwoju. 

Wężynka 
[Nerophis ophidion) 

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae) 
Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało, poza 
okresem rozrodczym okrągłe w przekroju; 
skórny pancerz złożony z pierścieni kostnych. 
Rurkowaty, długi pysk o długości stanowiącej 
blisko połowę całkowitej długości głowy z wąs­
ką, podłużną granią, biegnącą prawie od końca 
do podstawy czoła. Płetwa grzbietowa, usztyw­
niona 33-38 miękkimi promieniami, znajduje 

się nad 3-5 pierścieniami tułowiowymi i 6-3 

pierścieniami ogonowymi. Brak płetw pier­

siowych i płetwy ogonowej. Otwór odbytowy 
znajduje się pod tylną krawędzią płetwy grzbie­
towej. Ubarwienie: zależnie od rejonu wystę­
powania bardzo różne. Grzbiet ciemnozielony, 
oliwkowy, brązowawy lub czarniawy z ciemny­
mi prążkami, brzuch białawy, zielonkawy lub 
żółtawy. Samica w szacie godowej ma niebies­
kie prążki na pokrywach skrzelowych i przed­
niej części ciała oraz żółto zabarwioną część 
brzucha. Opiekujące się ikrą samce są nato­
miast ubarwione niepozornie. Długość: samce 
maksymalnie 25 cm, samice do 30 cm. 
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Norwegii do 
pn.-zach. Afryki (w Bałtyku pospolita - przyp. 
tłum.); Morze Śródziemne i Morze Czarne. 
Środowisko: nad dnem piaszczystym i na pod­

wodnych łąkach trawy morskiej w płytkich wo­
dach przybrzeżnych na głębokości 2-15 m. 
Pokarm: drobne skorupiaki, wyląg ryb. 
Tryb życia: jeden z najpospolitszych przedsta­
wicieli igliczniowatych. Żyje do 3 lat. 
Rozród: okres godowy od maja do sierpnia. 
Samica składa 200-300 jaj milimetrowej śred­
nicy na brzuszną stronę ciała większej liczby 
samców. Każdy opiekujący się ikrą samiec 
nosi 50-200 jaj przyklejonych w dwóch 
rzędach wzdłuż wąskiej szczeliny na spłasz­
czonym brzuchu, W trakcie rozwoju jaja za­
głębiają się w jamki skórne. Po ok. 3 tygo­

dniach lęgną się 9-milimetrowe przezroczyste 

larwy, które przez 3-4 miesiące do czasu zani­
ku płetwy ogonowej i płetw piersiowych pro­

wadzą planktoniczny tryb życia. 
Gatunki pokrewne: wężynka dżdżownicowata* 
(A/, lumbriciformis) ma wygięty ku górze pysk; 
w. plamista* (A/, maculatus) jest pokryta pla­
mami ułożonymi na ciele w regularny wzór. 

76 

Piotrosz 
(Zeus faber) 

Kaprosz 
(Caprosaper) 

Rodzina piotroszowate (Zeidae) 
Wygląd: bardzo wysokie, bocznie spłaszczone 
ciało okryte małymi łuskami grzebykowatymi 
(ktenoidalnymi). Głowa wydłużona, z dużymi 
oczami i szerokim, skierowanym skośnie do 
góry otworem gębowym. Szczęki dzięki wydłu­
żonym kościom przedszczękowym wysuwają 
się daleko do przodu. Pierwsza płetwa grzbie­
towa jest podparta 9-10 długimi twardymi pro­
mieniami; łącząca je błona międzypłetwowa 

tworzy nitkowate wypustki, które ułożone 
wzdłuż ciała sięgają płetwy ogonowej. Druga 

płetwa grzbietowa jest wzmocniona 21-25 
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
z trzema lub częściej czterema kolcami 
i 20-23 miękkimi promieniami. Wzdłuż nasady 
płetw grzbietowej i odbytowej ostre wyrostki 
kostne. Ubarwienie: szare do żółtawego z nie­
wyraźnym plamistym deseniem. Na boku czar­
na, żółto obwiedziona plama. Według legendy 

jest to odcisk palca św. Piotra, który wyjął 
z pyska jednej z ryb tego gatunku złotą mone­
tę; stąd nazwa „piotrosz". Długość: 30-40 cm, 
maksymalnie 70 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ka­

naryjskich, Madery i Azorów do południowej 
Anglii; po okresie tarła rozprzestrzenia się 
szeroko w Morzu Północnym i cieśninie Kat-

tegat; Morze Śródziemne i Morze Czarne. 
Środowisko: bezpośrednio nad dnem piasz­
czystym i mulistym lub w strefie otwartej wody 
na głębokości do 200 m; młode piotrosze 
w miesiącach letnich przebywają często także 
u skalistych wybrzeży na łąkach glonorostów. 
Pokarm: małe ryby ławicowe i głowonogi. 
Tryb życia: jest szybkim, wytrwałym pły­
wakiem, polującym samotnie lub w niedużych 
stadach na ławice ryb (sardynki, szprota, ate-
rynowatych). Do swojej ofiary zbliża się bar­
dzo wolno i nagle chwyta ją wysuwając daleko 
pysk. 

Rozród: trze się od czerwca do sierpnia (u 
brzegów południowej Anglii) lub od marca do 
maja (w Morzu Śródziemnym). Tarło odbywa 
się na głębokości powyżej 100 m; ikra i larwy 
unoszą się swobodnie w wodzie. 

Rodzina kaproszowate (Capreidae) 
Wygląd: bardzo wysokie, bocznie spłaszczone 
ciało okryte małymi, grzebykowatymi (ktenoi­
dalnymi) łuskami. Głowa wydłużona, z dużymi 
oczami i o wklęsłym profilu. Pysk długi, kształ­

tem przypominający świński ryjek; otwór gę­

bowy szeroki i skierowany skośnie do góry. 
Szczęki dzięki wydłużonym kościom przed­
szczękowym wysuwają się daleko do przodu. 
Pierwsza płetwa grzbietowa podparta 9 długi­
mi, mocnymi kolcami; druga płetwa grzbieto­
wa wzmocniona 21-25 miękkimi promieniami. 
Płetwa odbytowa z trzema twardymi i 23 mięk­
kimi promieniami. Płetwa piersiowa z mocnym 
kolcem. Wzdłuż nasad płetw grzbietowej i od­
bytowej nie ma ostrych wyrostków kostnych. 
Ubarwienie: czerwone do brązowoczerwo-
nego, niekiedy z żółtymi poprzecznymi pasa­
mi. Długość: maksymalnie 16 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od brzegów 
zachodniej Afryki, Wysp Kanaryjskich, Madery 

i Azorów do zachodniej Irlandii i kanału La 
Manche, sporadycznie na północy do Wysp 
Szetlandzkich, zachodniej Norwegii i cieśniny 

Skagerrak; Morze Śródziemne (głównie w czę­
ści zachodniej). 

Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym 

na głębokości 50-400 m; osobniki tego gatun­
ku spotykane w płytkich wodach zostały praw­

dopodobnie wyniesione ku powierzchni przez 
wstępujące prądy wody. 
Pokarm: drobne bezkręgowce. 
Tryb życia: przebywa w strefie przydennej; 
biologia tego gatunku jest bardzo słabo 
poznana. 

Rozród: tarło odbywa latem; ikra pelagiczna 
(przyp. tłum.). 
Gatunek pokrewny: szeroko rozmieszczony 
we wszystkich ciepłych morzach kaprosz ka­
ro* (Antigonia capros) jest spotykany w wo­
dach europejskich jedynie w pobliżu Madery 
i Azorów na głębokości 600 m. Jego czerwono 

zabarwione, rombowate ciało do złudzenia 
przypomina, przy patrzeniu z boku, symbol 
oznaczający w kartach do gry kolor karo. 

78 

Beryks krępy 
[Beryx decadactylus) 

Strojnik 

(Lampris guttatus) 

Rodzina beryksowate (Berycidae) 
Wygląd: bardzo wysokie, podłużnie owalne ciało 
ze śluzowatymi kanałami pod skórą głowy. Oczy 
duże; otwór gębowy szeroki, skierowany skoś­
nie do góry. Szczęki zaopatrzone w małe, ostre 
zęby. Pokrywa skrzelowa z krótkimi kolcami, 
przednia, przedpokrywowa część wieczka na 
brzegu piłkowana. Krótka płetwa grzbietowa jest 
podparta trzema twardymi i 12-14 miękkimi pro­
mieniami. Znacznie od niej dłuższa płetwa od­
bytowa jest wzmocniona 3-4 twardymi i 23-28 
miękkimi promieniami. Płetwa brzuszna z moc­
nym kolcem. Płetwa ogonowa głęboko wcięta. 
(Pęcherz pławny otwarty, tzn. połączony z jeli­
tem drożnym kanałem powietrznym - przyp. 

tłum.). Ubarwienie: grzbiet ciemnoczerwony, 

boki jaśniejsze z żółtawym połyskiem, brzuch 
różowawy. Długość: maksymalnie 50 cm. 
Występowanie: rozsiedlenie tego gatunku 
w Atlantyku nie jest dokładnie poznane; w wo­
dach europejskich sięga na północ po Islandię 
i północną Norwegię; występuje także w za­
chodniej części Morza Śródziemnego. 

Środowisko: na głębokości 200-500 m. 
Tryb życia: ryba głębokowodna, żyjąca w stre­
fie otwartego morza; biologia tego gatunku 
jest bardzo słabo zbadana. 
Rozród: brak danych o tarle oraz rozwoju larw 

i narybku. 

Gatunek pokrewny: szeroko rozprzestrzeniony 
jest także blisko spokrewniony beryks wspa­
niały (B. splendens), występujący w nie­
których rejonach na jeszcze większych głębo­
kościach (ponad 600 m). Jest znacznie smuk-
lejszy i ma krótszą płetwę grzbietową. Jego 
łuski są kolczaste, co sprawia, że ryba ta jest 
bardzo szorstka w dotyku. Głowa i grzbiet 
u tego gatunku są intensywnie czerwone, boki 
i brzuch lśniąco białe, a wszystkie płetwy 
szkarłatne. Po śmierci całe ciało ryby staje się 
ciemnoczerwone. W naszej strefie geograficz­
nej b. wspaniały znany jest z wód południo-
wo-zachodnioeuropejskich; kilkakrotnie ło­
wiono go również w wodach szelfowych w po­
bliżu Islandii i Wysp Brytyjskich. Osiąga mak­
symalnie 60 cm długości. 
Uwagi: beryksy z uwagi na wyborne mięso są 
cenionymi rybami konsumpcyjnymi. 

Rodzina strojnikowate (Lampriidae) 
Wygląd: bardzo wysokie, bocznie silnie spła­
szczone ciało z linią grzbietu o bardziej pros­
tym przebiegu od silnie zakrzywionej linii 
brzucha. Otwór gębowy mały; krótkie, bezzęb­
ne szczęki wysuwalne daleko do przodu, jed­
nak wysunięcie górnej części pyska odbywa 
się nie dzięki wydłużonym kościom przed-
szczękowym (jak u wszystkich pozostałych 
ryb), lecz za pomocą elementu wchodzącego 
w skład szczęki górnej. Małe, luźno osadzone 
łuski łatwo wypadają w czasie połowu ryb. 
Płetwy grzbietowa i odbytowa bardzo długie, 
bez twardych promieni; przednia część płetwy 
grzbietowej jest znacznie wyższa od tylnej. 

Tylna krawędź dużej płetwy ogonowej wklęs­
ła. Mocne, długie płetwy brzuszne. Pęcherz 
pławny zamknięty, tzn. kanał powietrzny 
łączący go z jelitem jest niedrożny. Ubarwie­

nie: grzbiet ciemnoniebieski do fioletowego, 
boki jaśniejsze, brzuch różowawy. Wszelkie 

odcienie barw z lśniącym połyskiem, a efekt 
ten wzmacnia jeszcze obecność metalicznych 
plam. Wszystkie płetwy szkarłatne. Długość: 
maksymalnie 2 m (masa ciała do 100 kg). 
Występowanie: szeroko rozmieszczony we 
wszystkich morzach strefy ciepłej i umiarko­
wanej. Wschodni Atlantyk (np. koło Madery) 

i Morze Śródziemne; w północnej części Mo­
rza Północnego i u wybrzeży zachodniej Nor­

wegii jest stałym letnim gościem. 
Środowisko: na głębokości 100-400 m; nie 
wiadomo, czy występuje w ściśle określonej 
strefie głębokości wody. 
Pokarm: głównie głowonogi i skorupiaki. 
Tryb życia i rozród: brak danych o wędrów­
kach i rozmnażaniu się strojnika. 

80 

I 

O 

81 

Wstęgor polarny 
(Trachipterus arcticus) 

Rodzina wstęgorowate (Trachipteridae) 
Wygląd: bardzo długie, wstęgowate i tak cien­
kie ciato, że przy złowieniu zwykle ulega prze­
rwaniu. Przy 2-metrowej długości ciała jego 
wysokość wynosi 20 cm, a grubość tylko dwa 
centymetry. Mała głowa z dużymi oczami 
i krótkim pyskiem; mały otwór gębowy skiero­
wany skośnie do góry. Płetwa grzbietowa bar­
dzo długa, ciągnąca się od głowy prawie do 
płetwy ogonowej. Płetwy piersiowe i brzuszne 
niewielkie. Brak płetwy odbytowej. Długa, wa-
chlarzowata płetwa ogonowa jest skierowana 
do góry (jest to w rzeczywistości górny płat 
płetwy ogonowej, gdyż dolny dorosłe wstęgory 

tracą - przyp. tłum.). Ubarwienie: ciało sreb­

rzyście mieniące się, pokryte wzdłuż linii 
grzbietu większą liczbą okrągłych ciemnych 
plam. Tęczówka oka żółta. Wszystkie płetwy 

szkarłatne. Długość: maksymalnie 3 m. 
Występowanie: północny Atlantyk od Islandii 

i Norwegii do Wysp Brytyjskich. 

Środowisko: na głębokości 500-600 m. 
Pokarm: bezkręgowce i małe ryby. 
Tryb życia: głębokowodna ryba otwartej toni 
wodnej. Żywe wstęgory spotyka się bardzo 
rzadko, mimo że gatunek ten występuje u wy­
brzeży Morza Północnego naprawdę licznie. Na 
północ od Islandii spotyka się setki martwych w. 
polarnych unoszonych prądami morskimi. 
Rozród: dojrzewa płciowo w wieku ok. 14 lat 
(przy dl. ciała ok. 2,4 m). Samica składa blisko 
500000 jaj. Ikra i larwy unoszą się w wodzie. 
Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym wy­
stępuje wstęgor zwyczajny* (T. trachipterus), 
w Morzu Śródziemnym oraz w Atlantyku koło 
Madery i Azorów w. grzywiasty* (Zu cristatus). 

W. królewski, zwany dawniej królem śledzio­
wym (Regalecus glesne) jest jedynym reprezen­
tantem blisko spokrewnionej ze wstęgorowatymi 

rodziny Regalecidae. Osiąga 7 m długości. Pier­
wsze bardzo długie promienie płetwy grzbieto­

wej tworzą swoisty wysoki czub, wyglądający 
jak korona. Płetwy brzuszne zredukowane są do 
postaci dwóch długich, nie podzielonych 
promieni zakończonych łopatkowatymi roz­
szerzeniami. Występuje kosmopolitycznie, 
w tym również w europejskiej części Atlantyku, 
w Morzu Północnym i Morzu Śródziemnym. 

Barakuda europejska,  ś w i r e n a 
(Sphyraena sphyraena) 

Rodzina barakudowate (Sphyraenidae) 
Wygląd: wydłużone, szczupakowate ciało z 
bardzo długą, spiczastą głową. Bardzo szero­
ki, poziomo ustawiony otwór gębowy, sięgają­
cy przedniego brzegu oka. Duże oczy średnicy 
większej od połowy wysokości głowy. Żuchwa 
wysunięta do przodu. Na obu szczękach i koś­

ciach podniebiennych długie, ostre zęby; brak 

ich natomiast na lemieszu. Łuski okrywające 
ciało małe, koliste (cykloidalne). Dwie daleko 
od siebie odsunięte płetwy grzbietowe; pierw­
sza podparta 5 mocnymi twardymi promienia­
mi, druga wzmocniona jednym twardym 
i 9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
(pod drugą płetwą grzbietową) z jednym twar­
dym i 9 miękkimi promieniami. Płetwa ogono­
wa głęboko wcięta. Płetwy piersiowe wąskie, 

spiczaste. Ubarwienie: grzbiet szary, zie­
lonkawy lub brązowawy, brzuch srebrzyście 
połyskujący. Grzbietowe partie boków doros­
łych b. europejskich pokryte są 24 ciemnymi 
prążkami. Długość: maksymalnie metr. 
Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki 
Biskajskiej do Madery i Azorów; Morze Śród­
ziemne i rzadziej Morze Czarne. 
Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­
tym w pobliżu wybrzeży, do głębokości 100 m. 
Pokarm: drobne ryby ławicowe. 
Tryb życia: młode barakudy tworzą stada, na­
tomiast dorosłe osobniki raczej żyją samotnie. 
Jako doskonała pływaczka poluje na ławice 
ryb, za którymi podąża często na długich tra­
sach. B. europejskie są rybami bardzo agresy­
wnymi i niekiedy napadają na kąpiących się 
ludzi. 

Rozród: samce dojrzewają płciowo w 2-3 roku 
życia, samice rok później. Tarło odbywa się od 
lipca do września. Ikra unosi się pelagicznie. 
Gatunki pokrewne: u wybrzeży Senegalu oraz 
Wysp Zielonego Przylądka i Wysp Kanaryj­
skich występuje barakuda atlantycka (S. viri-
densis). Osiąga długość 3 m. Obserwowano ją 
również we wschodniej części Morza Śródzie­
mnego u wybrzeży Izraela. We wschodnie re­

jony Morza Śródziemnego przeniknęła z Mo­

rza Czerwonego przez Kanał Sueski b. zlocis-

topasa* (S. chrysotaenia). 

82 

Tępogłów grubowargi, chelon 

grubowargi (Chelon labrosus) 

Rodzina cefalowate (mugilowate) (Mugilidae) 
Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało 
z dwiema krótkimi płetwami grzbietowymi i sil­
nie spłaszczoną głową. Oczy bez tłuszczowej 
powieki. Mały, bezzębny otwór gębowy; górna 
warga bardzo gruba (grubsza od połowy śred­
nicy oka), pokryta u dorosłych chelonów rzę­
dami małych brodawek. Duże łuski koliste 
(cykloidalne). Brak linii bocznej. Mała jama 
skrzelowa. Pierwsza płetwa grzbietowa pod­
parta 4 twardymi promieniami, druga wzmoc­
niona jednym twardym i 8-9 miękkimi promie­
niami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 9-10 
miękkimi promieniami. Ubarwienie: grzbiet 

ciemnoszarozielonkawy, boki jaśniejsze z 7-8 
wąskimi, podłużnymi, ciemnymi smugami, 
brzuch srebrzysty. Płetwy ciemnoszare. Dłu­
gość: maksymalnie 60 cm (masa ciała 4-5 kg). 
Występowanie: północny Atlantyk; od wybrze­
ży zachodnioafrykańskich (Senegal), Wysp Ka­
naryjskich, Madery i Azorów do Wysp 
Owczych, Islandii i Norwegii; jako letni gość 
w południowej części Morza Północnego, cieś­
ninie Kattegat i zachodnim Bałtyku; Morze 
Śródziemne i rzadziej Morze Czarne. 
Środowisko: w płytkich wodach przybrzeż­
nych, także w słonawych wodach i w ujściach 
rzek (przeważnie młode ryby), nad miękkim 

dnem obficie porośniętym glonami. 
Pokarm: młode tępogłowy odżywiają się plan­
ktonem, dorosłe drobnymi bezkręgowcami, 
detrytusem organicznym i glonami (np. okrze­
mkami), zbieranymi z dna lub odfiltrowanymi 
z namułów dennych. 

Tryb życia: żwawa, żyjąca stadnie ryba, od­
bywająca dalekie wędrówki w poszukiwaniu 
pokarmu. Młode ryby przebywają zazwyczaj 
blisko powierzchni wody. Tępogłowy występu­
ją najliczniej na wiosnę i latem; zimą, jak się 
wydaje, zapadają w rodzaj „snu zimowego" 
zaprzestając pobierania pokarmu. 
Rozród: w Morzu Śródziemnym odbywa tarło 
od grudnia do marca, w Zatoce Biskajskiej od 
stycznia do kwietnia. Zawierające kroplę tłu­
szczu jaja unoszą się bezpośrednio nad 

dnem. 

Apogon 
(Apogon imberbis) 

Rodzina apogonowate (kardynałki morskie) 
(Apogonidae) 
Wygląd: krępe, wysokie ciało z dużą masywną 
głową. Oczy bardzo duże. Kość przedpo-
krywowa z piłkowanym brzegiem. Szeroki, 
skierowany skośnie do góry otwór gębowy; 

zęby drobne, spiczaste, jednakowe na obu 
szczękach. Dolne kości przełykowe są roz­
dzielone i pokryte ostrymi zębami. Dwie krót­
kie, wyraźnie od siebie oddzielone płetwy 
grzbietowe; pierwsza mniejsza podparta 
6 twardymi promieniami, druga, położona na­
przeciwko podobnie zbudowanej płetwy odby­
towej, wzmocniona 1 twardym i 9 miękkimi 
promieniami. Płetwa odbytowa z 2 twardymi 
i 8 miękkimi promieniami. Płetwy brzuszne 
silnie rozwinięte. Ubarwienie: pomarańczowo-
czerwone w jasnym odcieniu, z nieregularnie 
rozrzuconymi czarnymi punktami, W końcowej 
części trzonu ogonowego ciemniejsza strefa, 
mogąca niekiedy przybrać postać 2-3 plam. 
Końce płetw grzbietowych i płetwy odbytowej 
przyciemnione. Przez oko biegną 2 długie jas­
ne paski. Długość: do 10, maksymalnie 15 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk; u wybrzeży 
zachodnioafrykańskich, Wyspy Kanaryjskie, 
Madera i Azory, Morze Śródziemne. 
Środowisko: u wybrzeży skalistych na głębo­
kości 10-200 m (latem 10-50 m). 
Pokarm: małe bezkręgowce, jaja i larwy 
innych morskich zwierząt. 
Tryb życia: apogony przebywają zazwyczaj 
niewielkim stadem u wejścia do szczelin skal­
nych i pieczar, dokąd natychmiast pierzchają 
w razie niebezpieczeństwa; dopiero nocą od­

dalają się nieco od swoich kryjówek. 
Rozród: tarło odbywane w miesiącach letnich 

ma formę żywych zalotów godowych. Zapłod­
nione ziarna ikry dzięki kleistym wypustkom 

sklejają się w kulistą grudkę, którą samiec 
nosi w pysku do czasu wyklucia się młodych. 
Gatunek pokrewny: we wschodnie rejony Mo­
rza Śródziemnego (u wybrzeży Izraela) prze­
niknął z Morza Czerwonego przez Kanał Sue-
ski a. czarnopletwy* (A. nigripinnis). 

84 

Barwena 
(Mullus surmuletus) 

Rodzina barwenowate (Mullidae) 
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało 
pokryte dużymi łuskami (pod okiem dwie 
szczególnie duże łuski). Profil głowy umiarko­
wanie stromy, wypukły. Duże oczy osadzone są 
blisko wierzchu głowy. Na podbródku dwa dłu­
gie widlasto wydłużone wąsy. Dwie wyraźnie 
od siebie oddzielone płetwy grzbietowe; pierw­
sza podparta 7-8 twardymi, druga wzmocniona 
8-9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
z 2 twardymi i 6-7 miękkimi promieniami. Ubar­

wienie: zależnie od pory roku, wieku ryby i głę­

bokości, na jakiej żyje, żółtawobrązowe do cze­
rwonego; łuski z ciemnym brzegiem. W ciągu 
dnia, zwłaszcza w stadzie, przez oko do płetwy 

ogonowej ciągnie się na bokach ciemnoczer­
wony do brązowego podłużny pas, a nad nim 

i pod nim od 4 do 5 żółtych smug; nocą wzór 

ten zanika przybierając formę rozmytego mar-
murkowania. Długość: do 40 cm. 
Występowanie: pn. Atlantyk od Szkocji do Wysp 
Kanaryjskich, do Bergen w Norwegii, oraz 
w zach. części Bałtyku (u polskich brzegów przy­
padkowo - przyp. tłum.); Morze Śródziemne. 
Środowisko: dorosłe barweny preferują dno 
piaszczyste i muliste na głębokości 3-90 m, 
młodzież przebywa na glonorostowych łąkach. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, wyszuka­
ne i wydobyte za pomocą długich wąsów. 

Tryb życia: barweny żyją samotnie lub tworzą 
stada do 50 osobników. 
Rozród: tarło odbywa się w miesiącach li-

piec-wrzesień; na piaszczystym dnie na głę­
bokości 10-55 m. Niebiesko ubarwione larwy 
pędzą planktoniczny tryb życia, dopiero jako 
młode ryby (o ok. 5 cm długości ciała) prze­

chodzą do przydennego trybu życia. 
Gatunki pokrewne: barbata (M. barbatus) 
o bardzo stromo opadającym profilu głowy, 
3 dużych łuskach pod okiem, na bokach ciała 
brak podłużnych smug; żyje na głębokości 
10-300 m w pn. Atlantyku od kanału La Man­
che do Senegalu, Wysp Kanaryjskich i Azorów 
oraz w Morzu Śródziemnym, Czarnym i Azow-
skim. We wsch. rejony Morza Śródziemnego 
przeniknęły przez Kanał Sueski barwena mo-
lukańska (Upeneus moluccensis) i barwena 

złotopasa* [U. asymetricus). 

Antias 
(Anthias anthias) 

Rodzina strzępielowate (Serranidae) 
Wygląd: podłużnie owalne, bocznie silnie 
spłaszczone ciało pokryte dużymi grzeby-
kowatymi (ktenoidalnymi) łuskami. Czoło stro­
mo opadające, pysk zaokrąglony. Pokrywa 
skrzelowa z 2-3 kolcami, przedpokrywowa 
część wieczka o piłkowanym brzegu. Długa 
płetwa grzbietowa z 11 twardymi i 15 miękkimi 
promieniami; trzeci twardy promień u samców 
iglasto wydłużony. Płetwa odbytowa z 3 twar­
dymi i 7 miękkimi promieniami. Płetwy pier­

siowe wzmocnione kolcem i 5 miękkimi pro­

mieniami. Długie, silne płetwy brzuszne. Ze­

wnętrzne miękkie promienie dużej, głęboko 
wciętej płetwy ogonowej są nitkowato wydłu­
żone; płat dolny płetwy jest większy od gór­
nego. Ubarwienie: grzbiet i boki czerwone, 
brzuch różowawy. Na bokach głowy 3 żółte 
podłużne smugi, przechodzące na przednią 
część ciała. Płetwy brzuszne mają jasnofiole-
towe brzegi. Długość: zazwyczaj 15-24 cm, 
rzadko większy. 

Występowanie: wschodni Atlantyk od Portuga­
lii do Madery, Azorów i Senegalu; Morze 
Śródziemne. 
Środowisko: u skalistych wybrzeży na dnie 
pełnym rozpadlin skalnych i pieczar, zazwy­
czaj na głębokości od 30 do 200 m. 
Pokarm: małe ryby i skorupiaki. 
Tryb życia: antiasy są rybami żyjącymi w sta­
dach. Zbita ławica przebywa blisko kryjówki, 
by w razie niebezpieczeństwa znaleźć w niej 
schronienie. 

Rozród: trze się na wiosnę. Inne szczegóły 
biologii rozmnażania są słabo poznane. 
Gatunki pokrewne: występujący w północnym 
Atlantyku od południowych rejonów Zatoki Bi­

skajskiej (skąd niekiedy wkracza do kanału La 

Manche) do Madery i Azorów oraz w Morzu 

Śródziemnym pelor (Callanthias ruber) prefe­

ruje położone blisko brzegu miejsca o skalis­

tym i mulistym dnie, położone na głębokości 
50-300 m. 

86 

Wrakon 
(Polyprion americanus) 

Rodzina strzępielowate (Serranidae) 
Wygląd: wysokie, krępe, bocznie spłaszczone 

ciało z dużą, wysoką głową. Łuski drobne, grze-
bykowate (ktenoidalne), pokrywające także 

nasady płetw grzbietowej, ogonowej i odby­

towej. Czoło stromo opadające, nad oczami lek­
ko wypukłe. Między oczami i na czole małe, 
cierniste grzebienie. Na pokrywie skrzelowej po­
dłużna kostna listwa; tylny brzeg kości przedpo-
krywowej piłkowany. Otwór gębowy szeroki 
z wysuwalnymi szczękami; żuchwa wystająca 
do przodu. Obie szczęki uzbrojone w stożkowa­
te zęby ustawione w szerokich pasmach. Zęby 
pokrywają także język. Płetwa grzbietowa długa, 
nie podzielona z 11 bardzo mocnymi cierniami 
i 11-12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
z 3 twardymi i 8-10 miękkimi promieniami. Płet­
wy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi 
promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej 
zaokrąglona lub prosta. Ubarwienie: dorosłe 
wrakonie mają grzbiet ciemnobrązowy (niekiedy 
z niewyraźnymi, jaśniejszymi plamami), boki 
brązowawe, a brzuch żółty. Młode osobniki są 
pokryte nieregularnie rozmieszczonymi białymi 
plamami i mniejszymi czarnymi punktami. Płet­
wa ogonowa biało obwiedziona. Długość: mak­
symalnie 2 m. 

Występowanie: Atlantyk od Nowej Fundiandii do 
Argentyny, i od Norwegii i brzegów Irlandii (rza­
dko) do Wysp Kanaryjskich oraz w Morzu Śród­
ziemnym; sporadycznie pojawia się w kanale La 
Manche i w Morzu Północnym. 
Środowisko: nad dnem skalistym i mulistym, 
zarówno blisko wybrzeża, jak i w strefie otwar­
tego morza. Młode wrakonie w górnych warst­
wach wody do głębokości 100-200 m, dorosłe 
sporadycznie do głębokości 1000 m. 
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i ryby. 
Tryb życia: żyją zwykle samotnie przebywając 
blisko dryfujących przedmiotów lub unoszących 
się w wodzie taśmowatych glonów, jedynie mło­
de ryby zbierają się w małe stada. W niektórych 
rejonach w Morzu Śródziemnym, obserwowano, 

że ryba ta ciągnie w miesiącach letnich i jesien­
nych w pobliże wybrzeża i przebywa wtedy nie 
tylko blisko dryfujących przedmiotów. 
Rozród: w Morzu Śródziemnym trze się od sty­
cznia do kwietnia. 

8 8 

Granik wielki 
(Epinephelus guaza) 

Rodzina strzępielowate (Serranidae) 
Wygląd: podłużnie owalne, bocznie spłaszczo­
ne ciało pokryte drobną grzebykowatą łuską. 
Pokrywa skrzelowa z 3 krótkimi kolcami; tylny 
brzeg kości przedpokrywowej (praeopercu-
lum) piłkowany. Otwór gębowy szeroki z wy­
suwalnymi szczękami; żuchwa wystająca do 
przodu i pokryta łuskami. Obie szczęki uzbro­

jone w długie, spiczaste zęby, dzięki stawowe­

mu połączeniu u podstawy mogące odchylać 

się do tyłu. Płetwa grzbietowa długa, wcięta 
pomiędzy 11 bardzo mocnymi cierniami 

i 13-16 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­
wa z 3 twardymi i 8-9 miękkimi promieniami. 
Płetwy piersiowe z 1 twardym i 5 miękkimi 
promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej 

zaokrąglona. Ubarwienie: grzbiet zielonkawo-
brązowy, boki jaśniejsze, brzuch żółtawy. Roz­
mieszczone promieniście na głowie wokół 
oczu żółtozielone marmurkowanie i prążki na 
bokach ciała przechodzą w poprzeczne smugi. 
Płetwa grzbietowa pomarańczowo obwie­
dziona, pozostałe płetwy z jasnoniebieskim 
obrzeżeniem. Długość: maksymalnie 1,40 m. 
Występowanie: Atlantyk - w zachodniej części 
od Gujany do Brazylii, we wschodniej od Zato­
ki Biskajskiej (bardzo rzadko dociera do brze­
gów Anglii i Irlandii) do południowej Afryki. 
Występuje także w Morzu Śródziemnym. 
Środowisko: u klifowych brzegów nad skalis­

tym dnem z licznymi kryjówkami w postaci 
szczelin i pieczar na głębokości 8-200 m (ma­
ksymalnie do 400 m). 
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i ryby. 
Tryb życia: żyje samotnie w granicach wyraź­
nie wydzielonego terytorium, zapewniającego 
szereg dogodnych kryjówek, z których jedna 
lub dwie są wykorzystywane szczególnie czę­
sto. Większość czasu spędza w bezpośredniej 
bliskości schronienia lub w jego wnętrzu. 
Rozród: tarło odbywa w miesiącach letnich 
(przypuszczalnie w czasie pełni księżyca); ik­
ra unosi się swobodnie w wodzie. 

Gatunki pokrewne: w południowej części Mo­

rza Śródziemnego żyje 5 innych gatunków 

z rodzaju granik (Epinephelus), z których naj­

pospolitszy jest g. smugowy (£ alexandrinus). 

Strzępiel pisarz 
(Serranus scriba) 

Rodzina strzępielowate (Serranidae) 
Wygląd: podłużnie owalne ciało pokryte drobną 
grzebykowatą łuską także na głowie i żuchwie. 
Pokrywa skrzelowa z dwoma kolcami; tylny 
brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) 

piłkowany. Otwór gębowy szeroki z wysuwal-
nymi szczękami. Zęby małe, spiczaste i nieru­
chome. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielo­
na, z 10 cierniami i 14-16 miękkimi promienia­
mi. Płetwa odbytowa z 2 twardymi i 7-8 mięk­
kimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym 
twardym i 5 miękkimi promieniami. Tylna kra­
wędź płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwie­

nie: grzbiet i boki czerwonawo- lub żółtawo-
brązowe, pokryte 4-7 ciemnymi, niekiedy roz­
widlającymi się pasami poprzecznymi. Dorosłe 
strzępiele pisarze z dużą, niebieską lub fioleto­
wą plamą, schodzącą z boków na brzuch. Gło­
wa pokryta deseniem niebieskich lub czerwo­
nych wijących się plam, przypominających zna­
ki arabskiego pisma (stąd nazwa). Długość: 

maksymalnie 25 cm. 

Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki Bi­
skajskiej do południowej Afryki. Występuje tak­
że w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. 
Środowisko: w płytkich wodach przybrzeżnych, 
zazwyczaj na głębokości powyżej 30 m, nad 

dnem skalistym na łąkach glonorostów, częsty 
także na łąkach trawy morskiej. 
Pokarm: przeważnie małe ryby ławicowe, oka­
zjonalnie także skorupiaki i mięczaki. 
Tryb życia: żyje samotnie w granicach wyraź­

nie wydzielonego terytorium, bronionego 
przed współplemieńcami. 
Rozród: tarło odbywa od maja do sierpnia. 
Jest obojnakiem wytwarzającym w tym sa­
mym czasie żywotne jaja i plemniki. Może 
więc dojść do samozapłodnienia. Jaja są przy­

klejane do kamieni blisko brzegu. 
Gatunek pokrewny: kabryl (5. cabrilla) różni 
się następującymi cechami: ma wydłużone 
ciało i drobne łuski (do 90 w rzędzie wzdłuż 
ciała). Ubarwiony jest czerwonawobrązowo 
z 7-9 ciemniejszymi pasami poprzecznymi, 
2-3 niebieskozielonymi podłużnymi smugami 

na głowie i tułowiu, oraz kilkoma żółtymi po­
dłużnymi paskami. Kabryl osiąga 20, rzadko 
40 cm długości. 

Piłczyk 
{Serranus hepatus) 

Rodzina strzępielowate (Serranidae) 
Wygląd: owalne, znacznie wyższe niż u s. 
pisarza ciało. Duże oczy średnicy prawie rów­
nej długości pyska. Pokrywa skrzelowa z dwo­

ma kolcami; tylny brzeg kości przedpokrywo­
wej piłkowany. Wzdłuż boków w rzędzie 50-60 
łusek. Otwór gębowy szeroki z wysuwalnymi 
szczękami. Zęby małe, spiczaste i nierucho­
me. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, 
z 10 cierniami i 11-12 miękkimi promieniami. 
Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 7 miękkimi 

promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­
dym i 5 miękkimi promieniami. Tylna krawędź 
płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwienie: 
czerwonawo- lub żółtawobrązowe, pokryte 3-5 
ciemnymi pasami poprzecznymi, podbródek 

i brzuch białawe. Za ostatnim cierniem na 
płetwie grzbietowej wyraźna, czarna plama. 
Płetwy brzuszne ciemne. Długość: maksymal­
nie 13 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­

lii do Senegalu i Wysp Kanaryjskich. Występu­
je także w Morzu Śródziemnym. 
Środowisko: na głębokości 5-100 m nad dnem 
mulistym, piaszczystym lub skalistym, 
szczególnie na łąkach trawy morskiej. 
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i małe ryby. 
Tryb życia: piłczyk jest niezwykle płochliwą 

rybą, więc obserwuje się go bardzo rzadko, 
mimo że miejscami występuje licznie. 
Rozród: podobnie jak pokrewne gatunki pił­
czyk jest także obojnakiem wytwarzającym 
w tym samym czasie żywotne jaja i plemniki. 
Trze się na wiosnę i latem. 
Gatunek pokrewny: nazywany przez hiszpańs­

kich rybaków z powodu wspaniałego ubarwie­
nia i rozmiarów (do 35 cm długości) „Serrano 
imperial" czarnobok (5. atricauda) występuje 
od Zatoki Biskajskiej (rzadko) po Maroko, Ma-
derę i Wyspy Kanaryjskie; w Morzu Śródziem­

nym trafia się u brzegów południowej Hiszpa­
nii i Algierii. Jego ciało pokryte jest wyjątkowo 
drobnymi łuskami grzebykowatymi (120-126 
łusek w rzędzie wzdłuż ciała), a tylna krawędź 
płetwy ogonowej jest czarna. 

90 

Dubiel 

(Puntazzo puntazzo) 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało 
o silnie wypukłej w części wierzchołkowej gło­
wie i spiczastym, długim pysku. Łuski duże, 
grzebykowate (ktenoidalne), pokrywające rów­
nież głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolców, 
a tylny brzeg kości przedpokrywowej (praeo-
perciilum) gładki. Otwór gębowy niewielki, 
osadzony nisko. Obie szczęki niemal równej 
długości, w niewielkim stopniu wysuwalne do 
przodu. Za rzędem szpatułkowatych, nachylo­
nych do przodu zębów rząd drobnych zębów 
żujących; lemiesz i łuki podniebienne bezzęb­
ne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, 

z 11 cierniami i 13-14 miękkimi promieniami. 

Płetwa odbytowa, równa połowie długości płe­
twy grzbietowej, z 3 twardymi i 12 miękkimi 
promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­
dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: 

srebrzystoszare z 7-11 wąskimi, ciemnymi pa­
sami poprzecznymi i dużą czarną plamą na 
trzonie ogonowym. Płetwy bez śladu barwy 
żółtej; miękkopromiennne części płetw grzbie­
towej i odbytowej, jak również tylny brzeg 
płetwy ogonowej czarno obwiedzione. Dłu­
gość: maksymalnie 45 cm. 
Występowanie: wschodni Atlantyk od Konga 
do Zatoki Biskajskiej; Morze Śródziemne. 
Pokarm: porastające skały glonorosty i zwie­
rzęta na nich żyjące - podobne do siekaczy 
zęby służą zarówno do zeskrobywania, jak 
i obcinania glonów, natomiast małe zęby żują­

ce do rozgniatania skorupiaków, ślimaków 

i małży, kryjących się wśród glonów. 

Tryb życia: w przeciwieństwie do innych praż-

mowatych dubiel nie łączy się w stada, lecz 
raczej żyje samotnie. 

Rozród: tarło odbywa we wrześniu i paździer­
niku. Ikra i larwy są pelagiczne. Wiosną na­

stępnego roku małe dubiele, które osiągnęły 
już 5 cm długości, płyną do wód przybrzeż­

nych, zazwyczaj w zwartych gromadach. Sta­

da te z czasem stopniowo rozpraszają się. 

92 

Pagrus, p.  r ó ż o w y 
Sparus pagrus (Pagrus pagrus) 

Rodzina prażmowate [Sparidae) 
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało. 
Głowa o stromo opadającym profilu, zaginają­
cym się ostro nad oczami. Duże, grzebykowa­
te (ktenoidalne) łuski, pokrywające również 
głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny 
brzeg kości przedpokrywowej gładki. Otwór 
gębowy niewielki, osadzony nisko. Obie 

szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do 

przodu; szczęka górna nieco dłuższa. W przo-
dzie obu szczęk 4-6 mocnych zębów chwyt-
nych; za nimi dwa rzędy zębów żujących. Le­
miesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa 
grzbietowa długa, nie podzielona, z 12 cier­
niami i 9-11 miękkimi promieniami. Płetwa 
odbytowa z 3 twardymi i 8-9 miękkimi promie­
niami. Płetwy piersiowe z jednym twardym 
i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: sreb­
rzystoszare, płetwy z różowym połyskiem. Tyl­

na krawędź płetwy ogonowej w środkowej 
części czarno obwiedziona, na dolnym i gór­
nym wierzchołku biała. Za ostatnimi miękkimi 
promieniami płetwy grzbietowej na grzbiecie 
niewielka czerwonobrązowa plama, która szy­
bko zanika po śmierci ryby. Długość: maksy­
malnie 75 cm. 

Występowanie: wschodni Atlantyk od Angoli 
do Zatoki Biskajskiej, Madery i Azorów. Rzad­
ko spotykany u brzegów południowej Anglii; 
występuje także w Morzu Śródziemnym. 
Środowisko: latem na głębokości poniżej 20 m 
nad dnem piaszczystym i na łąkach trawy 
morskiej, chętnie także w pobliżu bloków skal­
nych obficie porośniętych glonami. Zimą jego 
populacje atlantyckie powracają w głębsze 
strefy wody nad szelfem kontynentalnym. 
Pokarm: rozmaite zwierzęta bentoniczne, 
chwytane za pomocą zębów chwytnych. 
Tryb życia: pagrus występuje bardzo rzadko 
na całym obszarze swego rozsiedlenia. 
Rozród: tarło odbywa latem. Ikra i larwy są 
pelagiczne. Larwy o ciele długości 5-9 mm, 
mają na głowie charakterystyczną listwę kost­
ną i kolce na pokrywie skrzelowej. 

Dorada 
(Sparus auratus) 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 
Wygląd: owalne, dość wysokie, bocznie spłasz­
czone ciało. Głowa o równomiernie wysklepio-
nym, stromo opadającym profilu. Łuski grzeby-
kowate (ktenoidalne), pokrywające również gło­
wę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg 
kości przedpokrywowej (praeopercuium) gładki. 
Otwór gębowy niewielki, osadzony nisko, z gru­
bymi wargami. Obie szczęki są w niewielkim 
stopniu wysuwalne

v

do przodu; szczęka górna 

nieco dłuższa. W przodzie obu szczęk 4-6 moc­
nych, stożkowatych zębów chwytnych; za nimi 

w szczęce górnej 4-5, w żuchwie 3-4 rzędy 
zębów żujących. Lemiesz i łuki podniebienne 
bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzie­
lona, z 11 cierniami i 13 miękkimi promieniami. 
Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 11-12 miękkimi 
promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­
dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: bar­
dzo zmienne, grzbiet zazwyczaj szary lub zabar­
wiony metalicznie, boki srebrzyste, brzuch bia­

ławy. Na górnym brzegu pokrywy skrzelowej 
szkarłatna, a na początku linii bocznej czarna 
plama. Rzucającą się w oczy charakterystyczną 
cechą żywej dorady jest złocisty pas (stąd na­
zwa naukowa- auratus czyli pozłacany) łączący 
oczy, który po śmierci ryby szybko blaknie. Dłu­
gość: maksymalnie 70 cm. 
Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu (bar­
dzo rzadko) do Portugalii i Zatoki Biskajskiej, 
Azory; sporadycznie w pn. części Zatoki Bis­
kajskiej i u brzegów pd. Anglii; także w Morzu 
Śródziemnym i (rzadko) w Morzu Czarnym. 
Środowisko: na głębokości 5-30 m nad dnem 
skalistym i na łąkach trawy morskiej. 
Tryb życia: dorada jest przedstawicielem pra-
żmowatych, żyjących w płytkich wodach. Zwy­
kle przebywa w niewielkich stadach, kryjąc się 

chętnie pod osłoną większych bloków skal­
nych. Wiosną i latem spotyka się większe ławi­
ce także nad dnem piaszczystym i mulistym 
w wodach słonawych. Jest bardzo wrażliwa na 
zimno. 

Pokarm: skorupiaki i mięczaki, rozgniatane si­
lnymi zębami żującymi. 
Rozród: trze się zimą w wodach otwartego 
morza, gdzie schodzi na większe niż zazwy­
czaj głębokości (przyp. tłum.). 

Amarel 
(Diplodus vulgaris) 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało 
o nieznacznie wypukłej głowie. Łuski grzebyko-
wate, pokrywające również głowę. Pokrywa 
skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przed­
pokrywowej gładki. Otwór gębowy bardzo mały. 
Obie równej długości szczęki są w niewielkim 

stopniu wysuwalne do przodu. W każdej szczęce 
8 dłutowatych, nachylonych do przodu zębów; 
za nimi dwa rzędy zębów żujących. Lemiesz 
i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa grzbieto­
wa długa, nie podzielona, z 11-12 cierniami 
i 14-15 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
z trzema twardymi i 14 miękkimi promieniami. 
Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi 
promieniami. Ubarwienie: grzbiet złocistobrązo-
wy lub szary, brzuch srebrzysty. Na bokach 
15—16 wąskich, mieniących się złoto pasów po­
dłużnych oraz rzucające się w oczy dwie siod-
laste czarne plamy - jedna między oczami i płe­

twą grzbietową, druga na trzonie ogonowym. 

Długość: maksymalnie 40 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu 
(rzadko), Maroka, Madery i Azorów do Zatoki 

Biskajskiej; Morze Śródziemne. 

Środowisko: nad obficie porośniętym glonami 
dnem skalistym z piaszczystymi ławicami na 
głębokości 2-20 m; rzadziej w lagunach. 
Tryb życia: gatunek bardzo pospolity. 
Pokarm: wieloszczety i drobne skorupiaki. 
Rozród: tarło odbywa w październiku. Jaja 
i larwy są pelagiczne. Przobrażenie w młode 
ryby następuje gdy ciało ma 2 cm długości. 
Przewędrowują one do wód przybrzeżnych. 
Charakterystyczny dla dorosłych amareli siod-
lasty wzór barwny pojawia się dopiero wtedy, 
gdy młode ryby osiągną 4 cm długości. 
Gatunki pokrewne: zebryl (D. ceninus) ma od 

4 do 5 szerokich poprzecznych pręg najczęś­
ciej rozwidlających się na brzuchu; sargus (D. 

sargus) ma od 7 do 8 wąskich, ciemnych 
poprzecznych pręg, dużą czarną plamę na 

trzonie ogonowym, ciemno obwiedzioną płet­
wę ogonową i szare płetwy brzuszne; prażma 
(D. annularis) odznacza się dużą czarną pla­
mą na trzonie ogonowym, żółtymi płetwami 
brzusznymi i czarną plamą u nasady płetwy 
piersiowej. 

94 

Oblada Morlesz pręgowany 
(Oblada melanura) [Lithognathus mormyrus) 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało 
o nieznacznie wypukłej głowie. Łuski grzeby-
kowate (ktenoidalne), pokrywające również 
głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny 
brzeg kości przedpokrywowej (praeopercu-
lum) gładki. Mały otwór gębowy o dużych 
wargach skierowany skośnie do góry. Obie 
równej długości szczęki są w niewielkim stop­
niu wysuwalne do przodu. Z przodu szczęk 
najbardziej zewnętrzne rzędy tworzą dłutowa­
te zęby, a po bokach spiczaste, stożkowate 

zęby; za nimi znajdują się 4 rzędy małych 
zębów żujących. Lemiesz i łuki podniebienne 

bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie 
podzielona, z 11 cierniami i 14 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi 
i 13-14 miękkimi promieniami. Płetwy piersio­
we z jednym twardym i 5 miękkimi promienia­
mi. Ubarwienie: srebrzystoszare z niewyra­

źnymi ciemnymi smugami. Na trzonie ogono­
wym rzucająca się w oczy duża czarna plama 
z szeroką białą obwódką. Długość: maksymal­
nie 30 cm. 

Występowanie: wzdłuż wybrzeży wschodnioat-

lantyckich od Zatoki Biskajskiej i Portugalii po 
Angolę. Występuje także w Morzu Śródzie­
mnym i (bardzo rzadko) w Morzu Czarnym. 
Środowisko: przeważnie nad obficie porośnię­
tym glonami dnem skalistym na głębokości 

2-3 m; odwiedza także ławice piaskowe i łąki 
trawy morskiej. 

Tryb życia: oblada łączy się najczęściej w wię­
ksze stada, rzadziej w mniejsze grupy. 
W przeciwieństwie do innych prażmowatych 
jest bardziej związana ze strefą otwartego 

morza. 

Pokarm: glony porastające skały i związane 
z nimi bezkręgowce. 
Rozród: trze się późną wiosną. Ikra jest skła­
dana bezpośrednio do wody; także larwy do 
późnego lata żyją pelagicznie. Jesienią zakoń­
czone zostaje ich przeobrażenie w młode ry­
by. Wędrują one wówczas do wód przybrzeż­
nych, gdzie przebywają często w strefie pły­
wów w powierzchniowych warstwach wody. 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 

Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało 
o lekko wypukłej głowie i długim pysku. Sto­
sunkowo niewielkie oczy są umieszczone wy­
soko na głowie. Łuski grzebykowate, pokrywa­
jące również głowę. Pokrywa skrzelowa bez 

kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej 
gładki. Poziomy otwór gębowy z grubymi war­
gami jest osadzony nisko. Obie szczęki są 

w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu; 
szczęka górna lekko wystająca. Z przodu 
szczęk dużo pasm niewielkich zębów (najbar­
dziej zewnętrzne największe), za nimi w gór­

nej szczęce 3-4, a w żuchwie 2-4 rzędy zębów 
żujących. Lemiesz i łuki podniebienne bezzęb­
ne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona, 

z 11-12 cierniami i 12 miękkimi promieniami. 
Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 10-11 mięk­
kimi promieniami. Płetwy piersiowe z 1 twar­
dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: 
srebrzystoszare ze złotawymi plamami. Na 
bokach najczęściej 6 długich pręg poprzecz­
nych, między nimi węższe i krótsze, mniej 
widoczne poprzeczne smugi. Płetwy żółtawo-
szare. Długość: maksymalnie 30 cm. 
Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki 
Biskajskiej do południowej Afryki (włącznie 
z Natalem). Występuje również w Morzu Śród­
ziemnym i Morzu Czarnym. Stwierdzono go 
także w zachodniej części Oceanu Indyjskiego 
iw Morzu Czerwonym. 

Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­
tym, zwykle na głębokości 10-20 m. Jest nie­
wrażliwy ma zmiany zasolenia wody, więc 
może przebywać także w silnie zasolonych 
lagunach. 
Tryb życia: m. pręgowany jest pospolitą rybą 
ławicową, tworzącą zazwyczaj zwarte stada. 
Chętnie przebywa w pobliżu naniesionych 
przez wodę gnijących zwałów trawy morskiej. 
Bierze do pyska kawałki trawy i unosi je ku 
powierzchni, sortując niejako materiał. Nastę­
pnie wypluwa rośliny, a łyka znajdujące się 
między nimi drobne bezkręgowce. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. 
Rozród: tarło odbywa od czerwca do lipca. 
Młode ryby o długości do 2 cm mają wyraźnie 
piłkowane praeoperculum. 

96 

Saipa 
(Sarpa salpa) 

Bogar,  m o r l e s z bogar 
(Pagellus bogaraveo) 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało 
o równomiernie wypukłej głowie. Łuski grze-
bykowate (ktenoidalne), pokrywające również 
głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny 
brzeg kości przedpokrywowej gładki. Mały, 
końcowy otwór gębowy. Obie równej długości 
szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do 
przodu. Na szczękach zęby tnące ustawione 
tylko w jednym rzędzie - w szczęce górnej 
powycinane, w żuchwie trójkątne piłkowane. 
Lemiesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa 
grzbietowa długa, nie podzielona, z 11-12 cie­
rniami i 14-16 miękkimi promieniami. Płetwa 
odbytowa z 3 twardymi i 13-15 miękkimi pro­
mieniami. Płetwy piersiowe z jednym twardym 
i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: sreb-
rzystoszare z 10-12 złotawymi smugami. Tę­
czówka oka żółta. Nad nasadą płetw piersio­

wych czarna plama. Długość: maksymalnie 
45cm. 

Występowanie: wsch. Atlantyk od Zatoki Bis­

kajskiej do pd. Afryki (włącznie z Natalem); 
Morze Śródziemne i (rzadko) Morze Czarne. 

Środowisko: nad dnem piaszczystym i skalis­
tym obficie porośniętym glonami, na głęboko­
ści 5-100 m (maksymalnie 300 m); młode salpy 
przebywają w wodach przybrzeżnych głęboko­
ści nawet poniżej metra, przemieszczając się 
wraz z wodami pływów. 
Tryb życia: salpa jest bardzo pospolitą rybą 
ławicową, przede wszystkim w Morzu Śródzie­
mnym. Jej stada można łatwo rozpoznać po 
zwartej, charakterystycznie ukształtowanej 
strukturze. Często towarzyszą im inne gatunki 
ryb (np. seriole, bopsy). 
Pokarm: glony, małe skorupiaki. 
Rozród: trze się na wiosnę i jesienią. Ikra 
i larwy unoszą się swobodnie w toni wodnej. 
Pod koniec pierwszego roku życia młode sal­
py osiągają już 10-15 cm długości. 

Gatunek pokrewny: osiągający maksymalnie 30 
cm długości bops (Boops boops) cechuje się 
wydłużonym, smukłym ciałem, płaską głową, 
dużymi oczami i małym, skośnym otworem gę­
bowym. Bops występuje od Szkocji i (rzadko) 
Norwegii do Angoli oraz w Morzu Śródziemnym, 
zwykle na średnich głębokościach (do 150 m). 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało 

o wypukłej, nad oczami nieco guzowatej gło­
wie, krótkim tępym pysku i dużych oczach (o 
średnicy większej od długości pyska). Łuski 
grzebykowate, pokrywające również głowę. Po­
krywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości 
przedpokrywowej gładki. Otwór gębowy mały. 
Obie równej długości szczęki są w niewielkim 
stopniu wysuwalne do przodu. W przodzie 
szczęk krótkie, zakrzywione, spiczaste zęby, za 
nimi małe, zaokrąglone zęby. Lemiesz i łuki 
podniebienne bezzębne. Płetwa grzbietowa 
długa, nie podzielona, z 12-13 cierniami i 11-14 
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
z 3 twardymi i 11-13 miękkimi promieniami. 
Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 mięk­
kimi promieniami. Ubarwienie: szare do różo-
wawego. U dorosłych bogarów linia boczna 
zaczyna się w dużej czarnej plamie (pod pierw­
szym cierniem w płetwie grzbietowej). Dłu­
gość: maksymalnie 50 cm (dożywa 15 lat). 

Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu, Ma-
dery i Azorów do Irlandii, rzadko dalej na 
północ do wybrzeży Norwegii i Morza Północ­

nego; Morze Śródziemne. 
Środowisko: przeważnie nad dnem mulistym 
na głębokości 150-700 m; młode bogary mogą 
przebywać także w płytszych wodach na głę­
bokości do 40 m, gdzie chronią się na dnie 

skalistym lub w pobliżu wraków. 
Tryb życia: poza Adriatykiem i północnymi 
rejonami obszaru swego rozsiedlenia bogar 
jest pospolitą rybą, spotykaną często w sta­
dach liczących wiele osobników. Mimo to nie­
wiele wiadomo o jego biologii i trybie życia. 
Pokarm: skorupiaki i skrzydłonogi. 
Rozród: trze się w okresie zimowym. 
Gatunki pokrewne: osiągający do 60 cm długo­
ści m. szkarłatny (P. erythrinus) odznacza się 
czerwoną barwą ciała, brakiem czarnej pla­
my, spiczastym pyskiem, średnicą oka mniej­

szą od długości pyska i czarnym ubarwieniem 
jamy gębowej i jamy skrzelowej. M. krwisty 
(P. acarne) osiąga tylko 35 cm długości. Jest 
ubarwiony różowo i ma czarną plamę u nasa­
dy płetw piersiowych, tępy pysk, a wnętrze 
jamy gębowej jest złotawe lub pomarańczowe. 

98 

Kielec, kielec  w ł a ś c i w y 
[Dentex dentex) 

Kantar 
(Spondyliosoma cantharus) 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 

Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało 
o dużej masywnej głowie; profil wysklepionej 
w części wierzchołkowej głowy stromo opada­
jący w kierunku pyska, a u dojrzałych do roz­
rodu samców nad oczami występuje mięsiste 
zgrubienie. Grzebykowate (ktenoidalne) łuski 
w liczbie 55-68 wzdłuż linii bocznej. Pokrywa 
skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości 
przedpokrywowej (praeoperculum) gładki. Ma­
łe oczy osadzone wysoko na głowie. Silne 
szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do 
przodu. W przodzie obu szczęk od 4 do 6 dłu­
gich mocnych zębów chwytnych, za nimi liczne 
podobne, ale mniejsze zęby (nie są to jednak 
zęby żujące). Lemiesz i łuki podniebienne bez­
zębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielo­
na, z 11-13 cierniami i 11-12 miękkimi promie­
niami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 7-9 
miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jed­
nym twardym i 5 miękkimi promieniami. Ubar­

wienie: grzbiet niebieskawosrebrzysty, boki 

z 4-5 niewyraźnymi ciemniejszymi pręgami po­
przecznymi i małymi niebieskimi punktami (szy­
bko niknącymi po śmierci ryby), brzuch mienią­
cy się srebrzyście. Stare kielce są często ubar­
wione jednolicie brudnoczerwono. Długość: ma­
ksymalnie 50 cm (masa ciała do 10 kg). 
Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu (bar­
dzo rzadko) i Madery do Zatoki Biskajskiej, 
sporadycznie także u pd. wybrzeży Wielkiej 
Brytanii, również w Morzu Śródziemnym i (ba­
rdzo rzadko) w Morzu Czarnym. 
Środowisko: nad dnem skalistym i na łąkach 
trawy morskiej na głębokości 10-200 m. 
Tryb życia: kielec jest bardzo aktywnym pły­

wakiem. 

Pokarm: głowonogi i małe ryby. 
Rozród: trze się od marca do maja. Jaja mają 
1-1,2 mm średnicy. Małe kielce do osiągnięcia 
1,3 cm długości ciała są zielonkawożółte, po­
tem stają się szarozielone. 
Gatunki pokrewne: kielczak marokański (D. 
maroccanus) ma 47-51 łusek wzdłuż linii bo­

cznej, kielczak wielkooki (D. macrophthalmus) 

ma ogromne oczy, a kielec garbacz [D. gib-
bosus) odznacza się bardzo długim trzecim 

cierniem w płetwie grzbietowej. 

Rodzina prażmowate (Sparidae) 

Wygląd: wysokie, bocznie spłaszczone ciało; 
dojrzałe samce w obrysie prawie okrągłe, z sil­

nie wygrzbieconym karkiem i wklęsłym czołem. 
Młode kantary (o długości ciała ok. 15 cm) mają 

czoło wypukłe i spiczasty pysk. Mały otwór gę­
bowy jest osadzony nisko i nie sięga przedniego 
brzegu oka. W każdej szczęce zęby ustawione 
są w jednym rzędzie; zęby są małe, spiczaste, 
lekko zagięte, przednie są trochę większe. Płet­
wa grzbietowa długa, nie podzielona, z 11 cier­
niami i 12-13 miękkimi promieniami. Płetwa od­
bytowa z 3 twardymi i 9—11 miękkimi promienia­
mi. Płetwy piersiowe z jednym twardym 
i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: Młode 
kantary o długości ciała do 20 cm mają grzbiet 
szary do żółtego, boki srebrzyste, pokryte licz­
nymi, wielokrotnie przerywanymi podłużnymi 
smugami, a płetwy z białymi plamkami, przy 
czym płetwa ogonowa jest szeroko ciemno ob­
wiedziona. Dorosłe ryby są ciemno- lub niebies-
koszare, często na bokach z 6-9 poprzecznymi 
pręgami. Samce w okresie godowym są niemal 
czarne z migotliwym zielononiebieskim pasem 

łączącym oczy. Długość: maksymalnie 50 cm. 
Występowanie: północny Atlantyk od Orkadów 
do Maroka, Madery i Azorów i dalej na połu­
dnie do Angoli; w Morzu Północnym nie jest 
częsty. Występuje również w Morzu Śródziem­
nym i (bardzo rzadko) w Morzu Czarnym. 
Środowisko: w Morzu Śródziemnym nad dnem 
piaszczystym i na łąkach trawy morskiej na 
głębokości poniżej 15 m; u europejskich wy­
brzeży atlantyckich często również nad dnem 
skalistym i w sąsiedztwie wraków. 
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. 
Rozród: kantar jest jednym z niewielu gatun­
ków prażmowatych składających ikrę na dnie. 
Okres tarła przypada na kwiecień i maj. Sa­
miec płynie za samicą w czasie wyszukiwania 
dogodnego miejsca do złożenia ikry, następ­
nie za pomocą płetwy ogonowej wymiata 
w piasku owalne zagłębienie, do którego sa­
mica składa pojedynczą warstwą łatwo skleja­

jące się jaja. Okres rozwoju zarodków trwa ok. 
9 dni. Samiec opiekuje się złożoną ikrą. Nary­

bek pozostaje do osiągnięcia 7-8 cm długości 

w pobliżu gniazda. 

100 

Pysoń* wygrzbiecony* 
(Spicara maena) 

Pysoń* smukły* 
(Spicara smaris) 

Rodzina śródkolcowale (Centracanthidae) 
Wygląd: ciało nieco wygrzbiecone, przypomi­
nające kształtem ciało prażmowatych, z wyra­

źnie zarysowaną częścią karkową. Odległość 

między końcem pyska a tylnym brzegiem po­
krywy skrzelowej mniejsza od maksymalnej 
wysokości ciała (proporcje te zmieniają się 

zależnie od płci i wieku ryby). Głowa z profilu 
nad oczami wklęsła. Delikatne szczęki są da­
leko wysuwalne, a pokrywające je zęby drob­

ne. Wzdłuż linii bocznej 70-75 łusek. Długa 

płetwa grzbietowa jest jednakowej wysokości 
na całej długości (bez wcięcia), wzmocniona 
11 cierniami i 12 miękkimi promieniami. Płet­
wa odbytowa z 3 twardymi i 10 miękkimi pro­
mieniami. Płetwy piersiowe są długie i spicza­
ste, płetwy brzuszne silne. Płetwa ogonowa 
wcięta. Ubarwienie: w zależności od wieku, 
płci i pory roku odmienne. Płetwy grzbietowa, 
ogonowa i odbytowa brązowawoniebieskie 

z nieregularnie rozmieszczonymi niebieskimi 
cętkami, płetwy piersiowe brązowawożółte. 
Dorosłe samce mają często na głowie niebies­
ko połyskujące smugi. Pośrodku boków za­
wsze prostokątna plama, obejmująca u mło­
dych ryb wysokość dwóch, a długość 7-8 łu­
sek, u dorosłych wysokość trzech, a na dłu­
gość 6-7 łusek. Długość: samice do 21, samce 
24 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ka­
naryjskich i Maroka do Portugalii. Występuje 
również w Morzu Śródziemnym i w Morzu 
Czarnym. 
Środowisko: blisko wybrzeży nad dnem mulis-
tym i w sąsiedztwie łąk trawy morskiej. 
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. 
Tryb życia: wybitnie stanowiskowa ryba, która 
w sprzyjającym środowisku występuje często 
bardzo licznie. 
Rozród: tarło przypada na późną jesień. Sa­
miec wygrzebuje w piasku na głębokości 
10-20 m okrągłą jamę gniazdową, do której 
samica składa ikrę. Kleiste jaja mocno lepią 

się do podłoża, a samiec je zaraz zapładnia. 

Rodzina śródkolcowate (Centracanthidae) 
Wygląd: ciało wydłużone, przypominające 
kształtem ciało prażmowatych, niższe niż 
u poprzedniego gatunku. Odległość między 
końcem pyska a tylnym brzegiem pokrywy 
skrzelowej mniejsza od maksymalnej wysoko­
ści ciała (proporcje te zmieniają się zależnie 

od płci i wieku ryby). Głowa z profilu równo­

miernie opadająca w kierunku pyska lub nad 
oczami wklęsła. Delikatne szczęki są daleko 
wysuwalne, a pokrywające je zęby drobne. 

Szczęka górna lekko wystająca. Wzdłuż linii 
bocznej 80-94 łusek. Długa płetwa grzbietowa 
jest jednakowej wysokości na całej długości 
(bez wcięcia), a stosunek jej wysokości do 
wysokości całego ciała zależy od wieku i płci 
ryby. Jest wzmocniona 11 cierniami i 11-12 
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
z 3 twardymi i 8-10 miękkimi promieniami. 
Płetwy piersiowe są długie i spiczaste, płetwy 
brzuszne silne. Płetwa ogonowa wcięta. Ubar­

wienie: w zależności od wieku, płci i pory 

roku odmienne. Grzbiet zazwyczaj niebieska­
wo- lub brązowawoszary, brzuch srebrzysty. 
Na bokach ułożone w wielu pasmach niebies­
kawe cętki. Płetwy żółte lub szare. U samców 

wzdłuż płetwy odbytowej ciągnie się pasmo 

niebieskich plam, a na płetwie ogonowej w po­
przek. Pośrodku boków zawsze prostokątna 
plama. Długość: samice do 15, samce 20 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp 

Kanaryjskich i Maroka do południowej części 
Zatoki Biskajskiej. Występuje również w Mo­
rzu Śródziemnym i w Morzu Czarnym. 

Środowisko: blisko wybrzeży na łąkach trawy 
morskiej i nad dnem mulistym do głębokości 
blisko 100 m. 

Pokarm: drobne organizmy bentoniczne. 
Tryb życia: żyjąca przy dnie ryba ławicowa 

o słabo poznanej biologii. 
Rozród: tarło przypada na koniec okresu zi­

mowego. Pysoń smukły zbiera się wówczas 
w duże stada. 

102 

Kulbm,  o r ł o r y b 
{Argyrosomus regius) 

Kulbin czarny 
(Sciaena umbra) 

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae) 
Wygląd: ciało wydłużone, smukłe. Pysk za­
okrąglony, z szerokim otworem gębowym; żu­
chwa nieco wystająca do przodu. Zęby małe, 
spiczaste. Ciało pokryte dużą, cienką łuską 
grzebykowatą (ktenoidalną), na głowie nieco 
mniejszą; wzdłuż linii bocznej 50-55 łusek, 
przy czym linia boczna sięga aż na płetwę 
ogonową. Dwie płetwy grzbietowe rozdzielone 
wcięciem; pierwsza z 9-10 cierniami, druga, 
dwukrotnie dłuższa, podparta jednym cier­
niem i 27-29 miękkimi promieniami. Krótka 
płetwa odbytowa wzmocniona dwoma kolcami 
i 7-8 miękkimi promieniami. Trzon ogonowy 
szeroki, a tylna krawędź płetwy ogonowej pra­

wie prosta. Bardzo duże statolity (kamyki słu­
chowe, zwane też otolitami), większe niż u po­
zostałych gatunków ryb (używane często jako 
ozdoby lub talizmany). Bardzo silnie rozwinię­
ty jest pęcherz pławny, który zajmuje prawie 
całą jamę brzuszną. Ubarwienie: grzbiet sreb-
rzystoszary lub brązowawy, boki jaśniejsze 
złociście lub srebrzyście lśniące, brzuch poły­
skujący srebrzyście. Płetwy ciemniejsze, sza­
re lub brązowe. Wnętrze jamy gębowej złota­
we; na wieczku skrzelowym występuje czasa­
mi ciemna plama. Długość: maksymalnie 
2 m (masa ciała ponad 75 kg). Kulbin jest 

jednym z największych przedstawicieli kulbi-

nowatych, jednak obecnie łowione osobniki 

tego gatunku mierzą tylko 40-60 cm długości. 
Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu 
do południowej Anglii (na północ od kanału La 
Manche rzadki, większe okazy sporadycznie 
do południowej Norwegii). Występuje również 
w Morzu Śródziemnym i w Morzu Czarnym. 
Środowisko: w środkowej strefie toni wodnej, 
ale także blisko powierzchni; młode kulbiny 
również w wysłodzonych wodach lagun i ujść 
rzek (np. w delcie Nilu). 
Pokarm: ryby ławicowe, przede wszystkim 
przedstawiciele śledziowatych i cefalowatych. 

Tryb życia: daleko wędrująca ryba drapieżna, 
żyjąca w niewielkich stadach. Poluje na zdo­

bycz w górnych warstwach wody. 
Rozród: na tarło kulbiny gromadzą się w po­
bliżu wybrzeży (południowe rejony Morza 
Śródziemnego, Afryka Zachodnia). 

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae) 
Wygląd: masywne, wygrzbiecone ciało. Głowa 
o zaokrąglonym profilu. Pysk tępy; szeroki, 
prawie poziomy otwór gębowy, sięgający do 

tylnego brzegu oka. Ciało pokryte dużą, cien­

ką łuską grzebykowatą, na głowie drob­
niejszą. Linia boczna wyraźna, przechodząca 
na płetwę ogonową. Trzon ogonowy wysoki. 
Dwie płetwy grzbietowe, połączone delikatną 
błoną skórną; pierwsza z 10 cierniami, druga, 
która jest ponad dwukrotnie dłuższa, podparta 

jednym cierniem i 23-25 miękkimi promienia­

mi. Krótka płetwa odbytowa wzmocniona dwo­
ma kolcami (drugi masywniejszy) i 7-8 mięk­
kimi promieniami. Tylny brzeg płetwy ogono­

wej u młodych kulbinów czarnych jest lekko 
wcięty, u dorosłych prosty lub lekko wypukły. 
Statolity są bardzo duże. Pęcherz pławny sil­

nie rozwinięty. Ubarwienie: grzbiet i boki 
w różnych odcieniach brązu, złociście lśniące, 
brzuch jaśniejszy ze srebrzystym połyskiem. 

Wszystkie płetwy ciemne, jednak kolce w płet­
wach piersiowych i w płetwie odbytowej opali-
zująco białe, więc pod wodą są dobrze wido­
czne. Długość: maksymalnie 70 cm. 
Występowanie: północny Atlantyk od wód 
przybrzeżnych, Mauretanii, Maroka i Wysp Ka­
naryjskich do brzegów południowej Portugalii 
i znacznie mniej licznie w południowej części 
Zatoki Biskajskiej. Występuje również w Mo­
rzu Śródziemnym, Czarnym i Azowskim. 
Środowisko: głównie w płytkich wodach na 
głębokości 5-20 m nad skalnymi rozpadlinami 
i między blokami skalnymi, często także w po­
bliżu łąk trawy morskiej. 
Pokarm: małe ryby, skorupiaki i mięczaki. 
Tryb życia: w ciągu dnia kulbin czarny przeby­

wa w niewielkich stadach w pobliżu swoich 
kryjówek; stoi zupełnie spokojnie tylko lekko 
poruszając płetwą ogonową. Nocą rusza na 
łowy. 

Rozród: w Morzu Śródziemnym tarło przypada 
na koniec wiosny i lato. 

' Stosowana niekiedy nazwa „kulbak czarny" jest 

błędna, gdyż kulbak to rzadziej używany synonim hali­
buta (płastugoksztaltne); przywrócono więc użytą 
przez St. Rutkowicza w Encyklopedii ryb morskich 
nazwę „kulbin czarny" (przyp. tłum.). 

104 

Umbryna,  d r u m iberyjski 
[Umbrina cirrosa) 

Tasergal 

(Pomatomus saltatoi) 

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae) 
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone cia­

ło. Pysk zaokrąglony; szeroki, prawie poziomy 
otwór gębowy. Szczęka górna wystająca do 
przodu; zęby drobne, spiczaste. Na podbródku 
jeden mięsisty, krótki wąsik. Ciało pokryte du­
żą, cienką łuską grzebykowatą (ktenoidalną), 
na głowie drobniejszą. Wzdłuż biegnącej rów­
nolegle do grzbietu i przechodzącej na płetwę 
ogonową linii bocznej 50-60 łusek. Trzon ogo­
nowy wysoki. Dwie rozdzielone wcięciem płet­
wy grzbietowe; pierwsza z 10 cierniami, druga 
niższa, podparta jednym cierniem i 21-25 
miękkimi promieniami. Krótka płetwa odbyto­
wa wzmocniona dwoma kolcami i 7 miękkimi 
promieniami. Tylny brzeg płetwy ogonowej 
prawie prosty. Statolity (otolity) są bardzo du­
że. Pęcherz pławny silnie rozwinięty. Ubarwie­
nie: grzbiet i boki jasnosrebrzyste, pokryte 
złocistymi, brązowofioletowo obwiedzionymi, 
poprzecznymi pręgami, brzuch ze srebrzy­
stym połyskiem. Tylny brzeg pokrywy skrzelo-

wej czarny. Długość: maksymalnie metr. 
Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu 
(rzadko) i Maroka do Zatoki Biskajskiej. Wy­
stępuje również w Morzu Śródziemnym, Czar­
nym i Azowskim. Przez Kanał Sueski przenik­
nęła do Zatoki Sueskiej w Morzu Czerwonym. 
Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­
tym i mulistym, ale również między blokami 
skalnymi w strefie przybrzeżnej. Do lagun 
z wodą słonawą i w ujścia rzek wchodzą prze­
de wszystkim młode umbryny. 
Pokarm: wieloszczety, skorupiaki i mięczaki. 
Tryb życia: biologia tego gatunku jest słabo 
poznana. Umbryna jest samotnikiem. 
Rozród: w Morzu Śródziemnym tarło przypada 
na czerwiec. 

Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona 
umbryna kanaryjska (drum kanaryjski) (U. ca-
narensis) żyje na większych głębokościach od 
50 do 300 m (przeważnie 160-180 m), jedynie 
młodzież przebywa bliżej brzegu. U. kanaryjs­
ka występuje w zachodniej części Morza Śród­
ziemnego i we wschodnim Atlantyku od Zatoki 
Biskajskiej po Angolę. 

Rodzina tasergalowate (Pomatomidae) 
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone cia­
ło. Szeroki otwór gębowy, sięgający poza tyl­
ny brzeg oka; żuchwa wystająca do przodu. 
Bardzo silne uzębienie. Łuska drobna, pokry­

wająca policzki i pokrywy skrzelowe. Wzdłuż 
linii bocznej 95-106 łusek. Dwie płetwy grzbie­
towe; pierwsza z 7-8 cierniami, druga znacz­
nie wyższa, podparta jednym cierniem i 25-28 
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
wzmocniona kolcem i 25-27 miękkimi promie­
niami; przed nią dwa krótkie ciernie. Duża 
płetwa ogonowa wcięta. Ubarwienie: grzbiet 
niebieski, boki rozjaśnione, brzuch białawy. 
Nasada płetw piersiowych czarna. Długość: 
maksymalnie 1,5 m (masa 12 kg), w Morzu 
Śródziemnym zwykle 40-90 cm. 
Występowanie: w tropikalnej i subtropikalnej 
strefie wszechoceanu poza środkowymi i połu­
dniowymi rejonami Oceanu Spokojnego; we 
wschodnim Atlantyku od Portugalii do Afryki 
Południowej. Występuje również w Morzu 

Śródziemnym i Morzu Czarnym. 
Środowisko: w strefie otwartego morza na głę­
bokości 10-200 m. 
Pokarm: ławicowe ryby, głowonogi. 
Tryb życia: agresywna, szybko pływająca ryba 
drapieżna, polująca blisko powierzchni wody, 
najczęściej w dużym stadzie, na ławice innych 
ryb. Podążając śladem wędrujących stad swo­
ich ofiar zbliża się do wybrzeży, gdzie potrafi 
schwytać rybę o równych sobie rozmiarach. 
Zabija również wtedy, gdy jest już syta. Na 
trasie swojej łowieckiej wyprawy pozostawia 
często szeroki ślad znaczony porozrywanymi 
rybimi wnętrznościami i smugami krwi. 
Rozród: brak danych o tarliskach tego gatun­
ku. Młodzież dorasta w pobliżu wybrzeży. 

106 

Ostrobok pospolity 
(Trachurus trachurus) 

Seriola olbrzymia, seriola 
(Seriola dumerili) 

Rodzina ostrobokowate (Carangidae) 

Wygląd: długie, smukłe, bocznie spłaszczone 
ciało z wąskim trzonem ogonowym. Głowa 
o prawie prostym profilu. Duże oczy z prze­
zroczystymi powiekami tłuszczowymi. Pysk spi­
czasty; szeroki, skierowany skośnie ku górze 
otwór gębowy sięga do wysokości oka. Linia 
boczna biegnie do drugiej płetwy grzbietowej 
równolegle do linii grzbietu, następnie ulega 
przesunięciu w dół na środek boku: wzdłuż niej 
69-79 wysokich łusek o spiczastym tylnym 
brzegu. Od początku pierwszej płetwy grzbieto­
wej prawie do końca drugiej ciągnie się wtórna 
linia boczna. Pierwsza płetwa grzbietowa krót­
ka i wysoka, z jednym wolnym i 8 połączonymi 
błoną cierniami, druga bardzo długa, podparta 
cierniem i 28-33 miękkimi promieniami. Długa 
płetwa odbytowa wzmocniona kolcem i 25-33 
miękkimi promieniami; przed nią dwa wolne, 
silne kolce. Płetwy piersiowe długie, złożone 
sięgają do płetwy odbytowej. Płetwa ogonowa 
wcięta. Ubarwienie: grzbiet szary lub niebies-
kozielony, boki srebrzyste, metalicznie Iniące, 
brzuch białawy. Na pokrywie skrzelowej mała 

czarna plama. Długość: do 40 cm. 
Występowanie: Atlantyk - od Rio de Janeiro 
do Argentyny, od Trondheim w Norwegii do 
Afryki Południowej; Morze Północne i zach. 
część Bałtyku. Występuje również w Morzu 
Śródziemnym i rzadko w Morzu Czarnym. 
Środowisko: w wodach otwartego morza, 
przeważnie nad dnem piaszczystym, na głębo­
kości 10-100 m; zimą odpływa daleko od wy­
brzeży w głębsze warstwy wody. 
Pokarm: plankton, skorupiaki, głowonogi i ma­
łe ryby ławicowe. 

Tryb życia: o. pospolity jest bardzo zręczną, 
szybko pływającą rybą, tworzącą duże stada. 

Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugie­
go roku życia. Okres tarła trwa od listopada do 
marca (w Morzu Północnym trze się od maja 
do czerwca). Składana ikra unosi się swobod­
nie w wodzie; larwy i narybek chronią się 
niewielkim stadkiem pod osłoną meduz lub 
dryfujących w wodzie przedmiotów. 
Gatunek pokrewny: bardzo podobny o. śród­

ziemnomorski (T. mediterraneus) ma 78-92 
łuski wzdłuż linii bocznej. 

Rodzina ostrobokowate (Carangidae) 

Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało. 
Głowa o słabo zakrzywionym profilu, małych 
oczach i długim, zaokrąglonym pysku; szeroki, 
prawie poziomy otwór gębowy sięgający do 
przedniego brzegu oka. Żuchwa nieznacznie 
wystająca do przodu. Wzdłuż linii bocznej 

150-180 bardzo drobnych kolistych łusek. Dwie 
płetwy grzbietowe; pierwsza znacznie mniejsza 
podparta 6-8 twardymi promieniami, druga bar­

dzo długa, wzmocniona 34-39 miękkimi promie­
niami, przy czym pierwsze z nich są wydłużone. 
Długiej płetwy odbytowej nie poprzedzają wolne 
kolce. Kształtem, zwłaszcza wydłużoną przed­
nią częścią, przypomina ona bardzo drugą płet­
wę grzbietową. Jest podparta 2 kolcami i 18-20 
miękkimi promieniami. Trzon ogonowy wąski, 
a tylny brzeg dużej płetwy ogonowej głęboko 
wcięty. Ubarwienie: grzbiet srebrzystoniebieski 
lub srebrzystoszary, boki jaśniejsze, złociście 
lśniące, brzuch biały ze srebrzystym połyskiem. 
Płetwa ogonowa żółtawa. Od karku do oczu 
biegną rozmyte, ciemniejsze smugi. Młode se-
riole są ubarwione żółto z poprzecznymi ciem­
nymi pręgami; tęczówka ich oka jest jaskrawo 

żółta. Długość: maksymalnie 2 m. 
Występowanie: ciepła i umiarkowana strefa 
Atlantyku, w zachodniej części od północnych 
stanów USA do Brazylii, we wschodniej od 
Zatoski Biskajskiej po Zatokę Gwinejską (po­
spolita u wybrzeży). Rzadko dociera na pół­
noc do południowych brzegów Anglii. Wystę­
puje również w Morzu Śródziemnym. 
Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym. 
Pokarm: skorupiaki, głowonogi i małe ryby. 

Tryb życia: w niewielkim stadzie poluje blisko 

brzegów na małe ryby ławicowe. 
Rozród: trze się w miesiącach wiosennych 
i letnich w zależności od rejonu występowa­
nia. Pozostałe szczegóły biologii rozmnażania 
są słabo poznane. 

Gatunki pokrewne: s. dlugopłetwa* (S. rivolia-
na) występuje od Północnej Karoliny po Ar­
gentynę oraz od Madery do Afryki Południo­
wej. S. zebra (S. żonata) zasiedla Zatokę Mek­
sykańską i Karaiby, natomiast we wschodnim 
Atlantyku jest spotykana od Portugalii i Made­
ry po Afrykę Południową. 

108 

Pilot, ryba pilot 
(Naucrates ductor) 

Rodzina ostrobokowate (Carangidae) 
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało 

z wąskim trzonem ogonowym. Głowa o niezna­
cznie zakrzywionym profilu i dużych oczach. 
Pysk zaokrąglony; szeroki, prawie poziomy ot­
wór gębowy sięga do wysokości oka. Łuski 
bardzo drobne, koliste (cykloidalne), także na 
policzkach. Linia boczna tworzy podłużny kil 
(stępkę) na trzonie ogonowym. Dwie płetwy 
grzbietowe; pierwsza to u dorosłych pilotów 
4-5 wolnych, nie połączonych błoną skórną, 
krótkich cierni, druga bardzo długa, podparta 
jednym cierniem i 26-28 miękkimi promienia­
mi. Płetwa odbytowa poprzedzona dwoma krót­
kimi, wolnymi kolcami, wzmocniona jednym ko­
lcem i 16-18 miękkimi promieniami. Płetwy pie­
rsiowe krótkie i szerokie, długości równej dłu­
gości płetw brzusznych. Duża płetwa ogonowa 

zatokowato wcięta. Ubarwienie: szaroniebie-
skie z 5-7 niebiesko- lub brązowoczarnymi prę­
gami poprzecznymi, przechodzącymi także na 
drugą płetwę grzbietową i płetwę odbytową; 
pręgi te pojawiają się u młodych pilotów po 
osiągnięciu 36 mm długości. Długość: zazwy­
czaj 35 cm, rzadko do 70 cm. 
Występowanie: we wszystkich ciepłych i umiar­
kowanych strefach wszechoceanu; w pn. Atlan­
tyku od Maroka, Madery, Azorów i Zatoki Biskaj­
skiej po Wyspy Brytyjskie; Morze Śródziemne. 
Środowisko: wody otwartego morza. 
Pokarm: głównie planktonowe skorupiaki oraz 
resztki z rekinich uczt. 

Tryb życia: pilot zawdzięcza potoczną nazwę 
rzekomemu naprowadzaniu rekina na poten­
cjalną zdobycz. Młode ryby gromadzą się 
przede wszystkim w niewielkich stadach pod 
parasolami dużych meduz, dryfującymi przed­
miotami i unoszącymi się w wodzie taśmowa-
tymi glonorostami, starsze osobniki chętnie 
przebywają w pobliżu rekinów, mant, dużych 
żółwi morskich i łodzi. 

Rozród: trze się w miesiącach jesiennych i zi­
mowych. Jaja średnicy 1,3 mm i larwy są 
planktoniczne. Larwy przechodzą w rozwoju 
kilka stadiów; przy 5-10-milimetrowej długości 

ciała larwy mają głowę pokrytą spiczastymi 
cierniami (tzw. stadium xystophoruś) (larwy te 
opisywano niegdyś pod taką właśnie odrębną 
nazwą rodzajową - przyp. tłum.). 

Sierpik okrągły

1 

(Trachinotus ovatus) 

Rodzina ostrobokowate (Carangidae) 
Wygląd: wygrzbiecone, owalne, bocznie 

spłaszczone ciało z krótkim, wąskim trzonem 
ogonowym. Pysk krótki, okrągły, prawie dolny; 
mały otwór gębowy sięga ledwie za przedni 
brzeg oka. Zęby małe, spiczaste, szczotkowate. 
Łuski drobne, koliste, ułożone w liczbie ok. 127 
wzdłuż prawie prosto biegnącej linii bocznej. 
Dwie płetwy grzbietowe; pierwszej odpowiada 
5-7 wolnych cierni, z których pierwszy jest 
zakrzywiony ku przodowi, druga bardzo długa, 
podparta twardym i 24-25 miękkimi promienia­
mi. Podobna do drugiej płetwy grzbietowej dłu­
ga płetwa odbytowa wzmocniona kolcem 
i 23-25 miękkimi promieniami; poprzedzają ją 
dwa wolne, krótkie kolce. Płetwy brzuszne krót­
kie, wyraźnie mniejsze od płetw piersiowych. 
Płetwa ogonowa głęboko wcięta, ze spiczasty­
mi końcami płatów. Ubarwienie: grzbiet niebie­
skawo- lub srebrzystoszary, boki i brzuch sreb­
rzyste różowo opalizujące; na bokach 4-6 owa­
lnych, szarych lub czarnych plam. Spiczaste 

części drugiej płetwy grzbietowej i odbytowej 
oraz końce płatów płetwy ogonowej czarne; 
same płetwy (druga grzbietowa i odbytowa) 
żółte. Długość: maksymalnie 50 cm. 
Występowanie: wsch. Atlantyk od Zatoki Gwinej-
skiej, po kanał La Manche; Morze Śródziemne. 
Środowisko: w wodach otwartego morza. 
Rozród: trze się w miesiącach letnich. 
Gatunki pokrewne: osiągająca metr długości li-

chia

2

 dlugopyska* (Lichia amia) ma duży, spi­

czasty pysk z długimi szczękami i falisto bieg­

nącą linię boczną. Dorastająca do 65 cm długości 
Campogramma glaycos ma okrągły pysk z długi­
mi szczękami i prosto biegnącą linię boczną. 

' Gatunek ten jest utożsamiany z s. Blocha (7; blo-

chi), są to jednak dwa odrębne gatunki, dlatego propo­
nuje się dla niego nazwę „S. okrągły" (przyp. tłum). 

' W Encyklopedii ryb morskich St. Rutkowicza za­

proponowano dla tego gatunku, być może przez zwyk­
le przeoczenie, nazwę polską „Amia", ale taka nazwa 

już istnieje na określenie słodkowodnej mięktawki (A-
miacalva), co niestety kilkakrotnie powtórzono. Ponad­
to dla tej ryby (jako Hypacanthus amia) we wcześniej­
szym Małym słowniku zoologicznym: ryby wprowadzo­
no nazwę „Lichia" i taką nazwę niniejszym przywróco­
no. Pozostawienie nazwy „amia", nawet na drugim 
miejscu, nadal będzie źródtem dwuznaczności ter­
minologicznej - stąd proponowana również zmiana 
nazwy gatunkowej (przyp. tłum.). 

110 

Smagła,  k o r y f e n a 
(Coryphaena hippurus) 

Brama 
[Brama brama) 

Rodzina smaglowate 
(koryfenowate) (Coryphaenidae) 
Wygląd: wydłużone, bocznie silnie spłaszczo­
ne ciało o delfinowatej głowie. Czoło z wie­
kiem staje się coraz bardziej strome, a u sta­
rych samców opada niemal pionowo. Szeroki 
otwór gębowy; żuchwa wystająca. Zęby spi­
czaste i zakrzywione. Linia boczna ponad płet­
wami piersiowymi łukowato wygięta ku górze. 
Drobne, koliste (cykloidalne) łuski tkwią głębo­
ko w skórze. Bardzo długa, sięgająca od gło­
wy prawie do płetwy ogonowej płetwa grzbie­
towa podparta 55-65 miękkimi promieniami. 
Płetwa odbytowa wzmocniona kolcem i 26-30 
miękkimi promieniami. Płetwa ogonowa głę­
boko wcięta. Brak pęcherza pławnego. Ubar­

wienie: grzbiet niebieskawozielony, brzuch 

srebrzystobiatawy, intensywnie mieniący się 
złotem. Na ciele rozrzucone są ciemne i złote 
plamki. Płetwa ogonowa żółta, pozostałe zwy­
kle niebieskie. Długość: maksymalnie 1,9 m 
(masa ciała ok. 30 kg), samice zazwyczaj 
mniejsze. 

Występowanie: szeroko rozprzestrzeniona 
w prawie wszystkich morzach strefy tropikal­
nej i umiarkowanej; wschodni Atlantyk i Morze 
Śródziemne. 
Środowisko: strefa otwartego morza w gór­
nych warstwach wody. 
Pokarm: ryby, skorupiaki i głowonogi. 
Tryb życia: smagła regularnie podejmuje dale­
kie wędrówki; przeważnie przebywa blisko po­
wierzchni, często dotrzymując towarzystwa in­
nym gatunkom ryb lub kryjąc się pod osłoną 
dryfujących przedmiotów i małych łodzi. Polu­
jąc na ptaszorowate wyskakuje często z wody 
na wysokość ponad metr; nocą wabi ją jasne 
światło. 

Rozród: termin tarła nie jest znany. Ikra pela-
giczna. 
Gatunek pokrewny: podobnie szeroko rozsied­
lona jest s. mała (koryfena mała) (C. equise-
lis), która w naszej strefie geograficznej wy­
stępuje w Atlantyku po Morze Północne i Mo­
rze Śródziemne. Jej ciało jest bardziej 
wygrzbiecone, a profil głowy mniej stromo 

opadający w kierunku pyska. 

Rodzina bramowate (Bramidae) 
Wygląd: bardzo wygrzbiecone, wysokie, owalne 
i bocznie silnie spłaszczone ciało. Głowa o bar­
dzo stromo opadającym w kierunku pyska, za­
okrąglonym profilu. Szeroki, skierowany skośnie 
do góry otwór gębowy; żuchwa wystająca. Uzę­
bienie bardzo silne. Oczy położone są na wyso­
kości środkowej linii ciała. Ciało poza pyskiem 
oraz nasady płetw okrywa gruba łuska ktenoida-
Ina, przy czym łuski mają podłużną listwę; 
wzdłuż linii bocznej znajduje się 70-90 łusek. 
Bardzo długa, o nieco wyższej przedniej części 
płetwa grzbietowa podparta 3-5 twardymi 
i 30-33 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 

wzmocniona 2-3 twardymi i 27-28 miękkimi pro­
mieniami. Płetwy piersiowe bardzo długie, płet­
wa ogonowa głęboko wcięta. Ubarwienie: 
grzbiet szary, zielonkawobrązowy lub niebieska­
wy, boki i brzuch srebrzysto mieniące się. Płet­
wy piersiowe i tęczówka oka złotawe, płetwy 
grzbietowa i odbytowa ciemno obwiedzione. Po 
śmierci ryby bardzo szybko niknie srebrzysty 
połysk. Długość: maksymalnie 60 cm (masa cia­
ła ok. 6 kg). 

Występowanie: w północnym Atlantyku od Ma-
dery oraz wybrzeży Hiszpanii i Portugalii po 
Norwegię, kanał La Manche i Morze Północne. 
Na północ od Zatoki Biskajskiej jest już jednak 
rzadka. Zwykle spotyka się tam tylko nielicznie 
egzemplarze bramy jesienią i zimą (w niektó­
rych jednak latach może również występować 
licznie), a pojedyncze osobniki docierają jesie­
nią do południowej Norwegii i do cieśniny Ska-
gerrak. Brama żyje także w Morzu Śródzie­
mnym. Cały zasięg tego gatunku nie został jesz­
cze dokładnie poznany; wiadomo, że występuje 
także w Oceanie Indyjskim i w Pacyfiku. 
Środowisko: na głębokości 100-400 m. 
Pokarm: ryby ławicowe i głowonogi. 

Tryb życia: głębokowodna ryba otwartego morza. 

Rozród: trze się w głębokich warstwach wody 
przy temperaturze wody 20°C. Młode ryby znaj­
dowano w Morzu Śródziemnym (na głębokości 
poniżej 2700 m) i w środkowym Atlantyku. 

Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona b. sre­
brzysta* (Pterycombus brama) może składać 
płetwy grzbietową i odbytową w podłużnych 
rowkach utworzonych przez wysokie łuski. 

112 

Wstęgówka 
(Cepola macrophthalma) 

Chromis kasztanowy 
[Chrom is chrom is) 

Rodzina wstęgówkowate (Cepolidae) 
Wygląd: bardzo wydłużone, smukłe, taśmowa-

te ciało, zwężające się równomiernie w kie­

runku płetwy ogonowej. Głowa mała, za­
kończona tępym pyskiem. Szeroki, skierowany 

skośnie ku górze otwór gębowy; na obu szczę­
kach jednakowe, spiczaste, zakrzywione do 
wewnątrz zęby. Duże oczy o średnicy równej 

1/3 wysokości głowy. Łuski bardzo drobne. 
Bardzo długa, sięgająca od głowy do płetwy 
ogonowej płetwa grzbietowa podparta 67-69 
miękkimi promieniami. Trochę krótsza płetwa 
odbytowa wzmocniona 56-62 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa ogonowa wąska z nitkowato 

wydłużonymi promieniami miękkimi. Ubarwie­

nie: grzbiet czerwonawy, boki jaśniejsze ze 

srebrzystym połyskiem, brzuch pomarań­
czowy lub żółty. Płetwa grzbietowa żółta z du­
żą, czerwoną plamą z przodu, odbytowa także 
żółta, płetwy piersiowe różowe, a płetwa ogo­
nowa czerwonawa. Długość: przeważnie 
30-50 cm, rzadko 70 cm. 
Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu 
do Wysp Brytyjskich; zachodnia część kanału 
La Manche. Występuje także w Morzu Śród­
ziemnym, rzadko w zachodnich jego rejonach, 
w Morzu Czarnym brak jej zupełnie. 
Środowisko: przeważnie nad mulistym dnem 
na głębokości 70-200 m, rzadziej na łąkach 
trawy morskiej i nad dnem skalistym. Spora­
dycznie, zwłaszcza po sztormowej pogodzie, 
spotyka się wstęgówki w płytkich wodach. 
Pokarm: przeważnie planktonowe skorupiaki. 
Tryb życia: ryba bentoniczna, zagrzebująca 
się w miękkich osadach dennych lub szuka­

jąca kryjówki pod różnymi przedmiotami 

i w szczelinach. Tu spędza większość dnia. 
Dopiero z nadejściem zmroku uaktywnia się 
i wyrusza na łowy do strefy otwartej toni 

wodnej. 

Rozród: niewiele wiadomo o biologii rozmna­
żania tego gatunku. 

Rodzina garbikowate (Pomacentridae) 
Wygląd: bardzo wygrzbiecone, wysokie, owal­
ne i bocznie silnie spłaszczone ciało z bardzo 
głęboko wciętą płetwą ogonową. Mały, końco­
wy, skierowany skośnie do góry otwór gębo­

wy; żuchwa wystająca. Łuski bardzo grube 
w liczbie 24-30 wzdłuż linii bocznej. Długa 
płetwa grzbietowa podparta 14 twardymi 
i 10-11 miękkimi promieniami, przy czym jej 
tylna, miękkopromienna część jest wyższa. 
Płetwa odbytowa wzmocniona dwoma ciernia­
mi i 10-12 miękkimi promieniami. Ubarwienie: 
dorosłe eh. kasztanowe są ciemnobrązowe 
o ciemno obrzeżonych łuskach, młode o dłu­
gości ciała do centymetra mają na głowie 
opalizujące, niebieskie paski. Długość: ma­
ksymalnie 15 cm. 

Występowanie: wschodni Atlantyk od Portuga­
lii do Angoli; Morze Śródziemne. 
Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym 
blisko wybrzeży, rzadko na głębokości poniżej 
25 m. Młodzież przebywa w zagłębieniach dna 

i pod osłoną skał, gdzie spotyka się ją szcze­

gólnie licznie w okresie jesiennym. 
Pokarm: zooplankton, wyląg ryb. 

Tryb życia: w Morzu Śródziemnym eh. kasz­
tanowy jest jedną z najpospolitszych ryb. Jest 
to zarazem jedyny tu przedstawiciel szeroko 

rozprzestrzenionej w wodach tropikalnych ro­
dziny garbikowatych. Spotyka się go przeważ­
nie w dużych stadach, które są osiadłe i ściśle 

trzymają się zajmowanego przez nie tery­
torium. 

Rozród: tarło odbywa w czerwcu i lipcu. Ławi­
ca złożona z osobników obu płci wybiera na 

tarlisko skłon skalny na głębokości przeważ­

nie 2-15 m lub piaszczystą łachę na większej 
głębokości. Wówczas samce wachlowaniem 
płetwy ogonowej i podrygującymi ruchami cia­

ła starają się zwrócić na siebie uwagę samic, 
które pozostają w stadzie w pobliżu. Opusz­
czają stado tylko wtedy, gdy składają ikrę na 
tarlisku. Samiec zapładnia złożone jaja. Po ok. 
3 dniach samice opuszczają rejon tarła, nato­
miast samce opiekują się ikrą zapewniając 
wachlowaniem płetw dopływ świeżej wody 
i przepędzając rabusiów jaj. 

114 

Wargacz kniazik Wargacz tęczak 
(Labrus bergylta) {Labrus bimaculatus) 

Rodzina wargaczowate {Labridae) 
Wygląd: długie, krępe, okoniowate ciało o dużej, 
masywnej głowie i długim pysku. Grube, mięsiste 
wargi, z czym związana jest nazwa, zarówno na­
ukowa (labrum = wargi), jak i popularna. Szczęki 
daleko wysuwalne do przodu; na każdej rząd sil­
nych, stożkowatych zębów; kość podniebienna 
bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w 

silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej 

(praeoperculum) gładki, nieząbkowany. Stosun­
kowo duże łuski koliste (cykloidalne), 41-47 
wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle 
do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płetwa 
grzbietowa podparta 18—21 twardymi i 9-13 mięk­
kimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona 

trzema twardymi i 8-12 miękkimi promieniami. 
Tak jak u wszystkich wargaczowatych pęcherz 
pławny występuje. Ubarwienie: zmienne zależnie 
od miejsca przebywania, wieku, dojrzałości płcio­
wej i „usposobienia" ryby, jednak tak, jak u 
wszystkich wargaczowatych, nie ma różnic 
w ubarwieniu obu płci. W podstawowej szacie 
barwnej przeważają odcienie zieleni lub brązu, 
niekiedy czerwieni, a często na każdej łusce 
znajduje się jasna plama. U niektórych osobni­
ków tego gatunku może na bokach ciała wystę­
pować jasna, podłużna smuga. Płetwy pokryte 
białymi punktami. Długość, maksymalnie 60 cm. 
Występowanie: pn. Atlantyk od Norwegii i pn. 
Szkocji do wybrzeży zachodnioafrykańskich 
oraz wokół Azorów, Madery i Wysp Kanaryjs­
kich. Występuje także w zachodnich rejonach 
Morza Śródziemnego, jest tam jednak rzadki. 

Środowisko: przeważnie nad dnem żwirowatym 

i skalistym obficie porośniętym glonami, na głę­
bokości do 50 m (zwykle 5-20 m). 
Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki. 

Tryb życia: żyjąca samotnie ryba, aktywna jedy­

nie w ciągu dnia. Noc przesypia w pieczarach 
i rozpadlinach skalnych. Starsze osobniki prze­
bywają niemal wyłącznie w pobliżu kryjówek, 
młodsze wargacze kniaziki można natomiast 

spotkać, zwłaszcza wczesną jesienią, także 
w okresowych kałużach pozostałych po odpły­
wie w zagłębieniach skalistego gruntu. Jest bar­
dzo wrażliwy na nagłe spadki temperatury. 
Rozród: okres tarła przypada na maj i czer­
wiec. Samiec buduje gniazdo (ikra jest składa­
na na dnie). 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 
Wygląd: wydłużone, okoniowate ciało o długiej 
głowie i długim pysku. Szeroki otwór gębowy 
z grubymi, mięsistymi wargami. Szczęki daleko 
wysuwalne do przodu; na każdej rząd silnych, 
stożkowatych zębów (przednie największe): 
kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gar­
dłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg 
kości przedpokrywowej gładki. Wzdłuż linii bo­
cznej, przebiegającej równolegle do linii grzbie­
tu, 50-60 łusek. Długa, nie podzielona, prawie 
równej wysokości płetwa grzbietowa podparta 
16-19 twardymi i 11-14 miękkimi promieniami. 
Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi 
i 9-12 miękkimi promieniami. Ubarwienie: doj­
rzałe płciowo wargacze tęczaki są bardzo róż­
nie ubarwione. Samce mają niebiesko opalizują­

cą głowę z ciemnymi podłużnymi paskami, 
przechodzącymi na żółto lub pomarańczowo za­
barwione boki. Nie występują u nich ciemne 
plamy na grzbiecie, natomiast w okresie godo­
wym na czole pojawia się biała plama. Samice 
mają ciało ubarwione żółto lub czerwonawopo-
marańczowo z trzema ciemnymi plamami na 
grzbiecie (dwie poniżej miękkopromiennej czę­
ści płetwy grzbietowej, trzecia na trzonie ogono­
wym). Między nimi białe pola, co sprawia, że 
wzór ten jest bardzo dobrze widoczny. Długość: 
samice maksymalnie do 30 cm, samce do 35cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Norwegii 

i północnej Szkocji do Senegalu oraz wokół 

Azorów i Madery. Występuje także w Morzu 
Śródziemnym. 

Środowisko: przeważnie nad dnem żwirowatym 

i skalistym obficie pokrytym glonami oraz na 

łąkach trawy morskiej, na głębokości do 200 m, 
jedynie latem w płytkich wodach, zwykle jednak 
w głębszych warstwach wody niż inne gatunki 
z rodzaju Labrus. 
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i wieloszczety. 
Tryb życia: żwawa, aktywna jedynie w ciągu 
dnia ryba. Noc spędza w pieczarach i rozpad­
linach skalnych. 
Rozród: tarło odbywa latem. Samiec w zajmo­
wanym przez siebie rewirze buduje gniazdo 
(ikra jest składana na dnie), a następnie opieku­

je się złożem jaj i broni go. Młode ryby przeno­
szą się później do płytkich wód przybrzeżnych. 

116 

Wargacz zielony 
(Labrus viridis) 

Wargacz merula 
[Labrus merula) 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 
Wygląd: wydłużone ciało (jego wysokość 
mniejsza lub równa długości głowy) o długiej 
głowie i długim pysku. Grube, mięsiste wargi. 
Szczęki daleko wysuwalne do przodu; na każ­
dej rząd stożkowatych zębów; kość pod­
niebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe 

zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości 
przedpokrywowej (praeoperculum) gładki. 
Stosunkowo duże łuski koliste (cykloidalne), 
41-49 wzdłuż linii bocznej, załamującej się 
w dół pod karkiem i dalej przebiegającej rów­

nolegle do linii grzbietu. Długa, nie podzielona 
płetwa grzbietowa podparta 17-19 twardymi 
i 10-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­

wa wzmocniona trzema twardymi i 9-12 mięk­
kimi promieniami. Ubarwienie:zmienne zależ­
nie od miejsca przebywania, wieku, dojrzało­
ści płciowej i „usposobienia" ryby, niekiedy 
całkowicie zielone ze szmaragdowymi plama­
mi, żółtozielone z białą podłużną smugą ciąg­
nącą się od głowy do płetwy ogonowej, wzglę­
dnie winnoczerwone do pomarańczowego 
z białymi smugami i plamami. Długość: mak­
symalnie 45 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­

lii do Maroka; Morze Śródziemne. 

Środowisko: u skalistych wybrzeży i na łąkach 
trawy morskiej na głębokości 2-50 m (starsze 
osobniki poniżej 15 m). 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, przede 
wszystkim wieloszczety, skorupiaki (wioślarki, 
pąkle, kraby) oraz małe ślimaki i małże. 
Tryb życia: słabo poznany; często spotyka się 
w. zielone leżące na boku na dnie i można się 
wtedy zbliżyć do nich na niewielką odległość. 
Rozród: tarło w miesiącach zimowych i wio­
sennych. Podobnie jak inne gatunki z rodzaju 
Labrustekie w. zielony ma możliwość zmiany 
płci. Większość osobników o długości ciała 
poniżej 28 cm to samice, natomiast wśród ryb 
o długości powyżej 38 cm przeważają samce. 
Nie stwiedzono jednak jeszcze funkcjonalnego 

obojnactwa. 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 
Wygląd: wydłużone owalnie ciało (jego wyso­
kość w najwyższym miejscu większa od długo­
ści głowy) o stosunkowo małej głowie i krótkim 
pysku. Bardzo mały otwór gębowy z grubymi, 
mięsistymi wargami. Szczęki daleko wysuwal­
ne do przodu; na każdej rząd stożkowatych 

zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne 
kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. 

Brzeg kości przedpokrywowej gładki. Łuski do­
brze widoczne, jednak stosunkowo małe, 40-48 
wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle 

do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płetwa 
grzbietowa podparta 17-19 twardymi i 11-14 
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
wzmocniona trzema twardymi i 8-12 miękkimi 
promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej 
z wyraźnym wcięciem w środkowej części. 

Ubarwienie: mniej zmienne niż u innych gatun­

ków z rodzaju Labrus, przeważnie oliwkowe 
lub niebieskoszare, niekiedy z niebieską plam­
ką na każdej łusce. Płetwy grzbietowa, ogono­
wa i odbytowa niebiesko obrzeżone; promienie 
płetw piersiowych są często brązowe lub po­
marańczowe. W okresie tarła wszystkie niebie­

skie partie ciała nabierają intensywnej barwy. 

Długość: maksymalnie 45 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od brzegów 
Portugalii do wód zachodnioafrykańskich (Ma­
roko, Senegal) oraz koło Azorów, w Morzu 
Śródziemnym i morzu Marmara. 
Środowisko: przeważnie na płyciznach w po­
bliżu skalistych urwisk i na łąkach trawy mors­
kiej na głębokości 2-50 m. 
Pokarm: jeżowce, mięczaki, skorupiaki oraz 
wieloszczety. 

Tryb życia: w. merula należy do typowych ryb 
strefy brzegowej; nie jest szybkim pływakiem 

i nie oddala się zbytnio od swoich kryjówek 
między skalnymi blokami lub gęstwiny trawy 
morskiej. 
Rozród: tarło w okresie późnozimowym lub na 

przedwiośniu. Ikra jest składana a trawie mor­
skiej; złożem opiekuje się samiec. 

118 

Wargacz śródziemnomorski Wargacz melops 
(Symphodus mediterraneus) (Symphodus melops) 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 
Wygląd: wydłużone owalnie ciało o dużej gło­
wie i spiczastym pysku. Mały otwór gębowy; 
wargi dość grube. Szczęki wysuwalne do 
przodu; szczęka górna nieco dłuższa od żuch­

wy. W każdej szczęce dwa duże, stożkowate 
zęby (w żuchwie nieco mniejsze). Kość pod-

niebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe 

zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości 
przedpokrywowej (praeoperculum) ząbkowa­
ny. Duże łuski koliste (cykloidalne), 30-35 
wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równoleg­
le do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płet­
wa grzbietowa podparta 15-18 twardymi i 9-11 
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
wzmocniona trzema twardymi i 8-12 miękkimi 
promieniami. Ubarwienie: samce przeważnie 
czerwonawobrązowe (w okresie godowym fio-
letowoczerwone z opalizującymi niebieskimi 
smugami i plamami); samice (i stojące nisko 
w strukturze dominacyjnej samce) jasnobrązo-
we do wyblakłej czerwieni, bez pasków. Za­
wsze dwie wyraźne ciemne plamy - jedna na 
nasadzie płetw piersiowych (u samców ciem­
noniebieska z żółtym obrzeżeniem, u samic 
ciemnobrązowa), druga na trzonie ogonowym 
powyżej linii bocznej. Ubarwienie ochronne: 
wąskie, białe, załamujące się prążki. Brodaw­
ka płciowa samca czarna, samicy biała. Diu-
gość: maksymalnie 15 cm. 
Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­
lii do Maroka oraz w pobliżu Azorów i Madery; 
Morze Śródziemne, morze Marmara i Bosfor. 
Środowisko: wody przybrzeżne, blisko raf ska­
lnych i na łąkach trawy morskiej na głębokości 
do 50 m (młode ryby na płyciznach, w zimie 
i w miarę dorastania schodzi głębiej). 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. 

Tryb życia: gatunek pospolity, jednak o słabo 
poznanej biologii; spotyka się go zwykle, gdy 
żeruje w towarzystwie innych gatunków z ro­
dzaju Symphodus. 

Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec 
buduje gniazdo z fragmentów glonów, obsypu­

jąc je następnie piaskiem. Bardzo gwałtownie 
broni złożonej ikry, jednak nie zapewnia jej 
dopływu świeżej wody wachlowaniem płetw. 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 

Wygląd: owalne, nieco wygrzbiecone ciało o du­
żej głowie i długim, spiczastym pysku (wysokość 
ciała większa od długości głowy). Mały otwór 
gębowy; wargi mięsiste, grube. Szczęki daleko 
wysuwalne do przodu; na każdej szczęce rząd 
spiczastych, lekko zakrzywionych zębów. Kość 
podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe 
zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości 
przedpokrywowej ząbkowany. Duże łuski kolis­
te, 31-37 wzdłuż linii bocznej, przebiegającej 
równolegle do linii grzbietu. Na policzku poniżej 
oka 5-6 rzędów łusek. Długa, nie podzielona 
płetwa grzbietowa podparta 14-17 twardymi 
i 8-11 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
wzmocniona trzema twardymi i 8-11 miękkimi 
promieniami. Ubarwienie: bardzo zmienne zale­
żnie od płci, dojrzałości płciowej i pory roku. 
Samce zielone, brązowe, czerwonawe lub żółte 
z połyskującymi paskami na pokrywie skrzelo-
wej; samice z ciemnobrązowymi plamami. Za 
tylnym brzegiem oka rzucająca się w oczy nie-
bieskoczarna półksiężycowata plama; ponadto 
zawsze występuje czarna plama na trzonie ogo­
nowym na lub nieco poniżej linii bocznej, która 
u ciemno ubarwionych samców może być słabo 
widoczna. Długość: maksymalnie 25 cm, zwykle 
jednak spotyka się osobniki o długości do 16 cm. 
Występowanie: północny Atlantyk od Maroka 
i Azorów do Wysp Brytyjskich i środkowej Nor­
wegii; kanał La Manche, Morze Północne, Ska-
gerrak, Kattegat i zachodnie rejony Morza Śród­
ziemnego (także w Adriatyku). 
Środowisko: nad obficie porośniętym glonami 
dnem skalistym (także w okresowych kałużach 
po odpływie) i na łąkach trawy morskiej na 
głębokości do 30 m. 
Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki. 

Tryb życia: w. melops jest najpospolitszym ga­
tunkiem z rodziny wargaczowatych w północnej 
części jego obszaru rozsiedlenia; jedynie zimą 
schodzi w głębsze warstwy toni wodnej i jest 
wtedy rzadziej spotykany. 
Rozród: tarło od kwietnia do lipca. Ikra jest 
składana do przygotowanego gniazda z fra­
gmentów glonów. W ciągu pierwszego roku ży­
cia ryby dorastają do 5-8 cm, trzyletnie mierzą 
14-15 cm długości i są już dojrzałe do rozrodu. 

120 

Wargacz linek

1

 (w. tynka) 

(Symphodus tinca) 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało; gło­
wa o wydłużonym profilu (nad oczami wklęsła, 
przed końcem pyska z niewielkim garbem). 
Oczy małe; pysk 3- lub 4-krotnie dłuższy od 

średnicy oka. Wargi bardzo grube, wydatne. 
Szczęki daleko wysuwalne do przodu; zęby ma­
łe, niemal całkowicie zarośnięte miękkim naskó­
rkiem. W górnej szczęce 8-24, w żuchwie 10 lub 
więcej zębów. Szczęka górna nieco dłuższa od 
żuchwy. Duże łuski koliste (cykloidalne), 33-38 
wzdłuż linii bocznej; na policzkach pięć rzędów 

łusek. Długa, nie podzielona płetwa grzbietowa 

podparta 14-16 twardymi i 10-12 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema 

twardymi i 8-12 miękkimi promieniami. Części 
miękkopromienne płetw grzbietowej i odbytowej 
znacznie wyższe od części ciernistych. Ubarwie­
nie: bardzo zmienne, przeważnie żółtawooli-
wkowe z czerwonymi i niebieskimi cętkami, 
układającymi się na bokach ciała w podłużne 
smugi. Na nasadzie płetw piersiowych i u pod­
stawy płetwy ogonowej ciemna plama. Oczy po­

łączone ciemnym paskiem, co nieco przypomina 
uzdę. U samic i stojących niżej w strukturze 
dominacyjnej samców na bokach dwie podłużne 
smugi. Długość: samic do 25 cm, samców do 
33 cm (największy gatunek rodzaju Symphodus). 
Występowanie: pn. Atlantyk od pn. wybrzeży 
Hiszpanii do Maroka. Występuje także w Morzu 
Śródziemnym i Morzu Czarnym (najpospolitszy 

wargacz w Adriatyku i Morzu Tyrreńskim). 
Środowisko: wody przybrzeżne, blisko skał i łąk 
trawy morskiej na głębokości 1-50 m. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. 
Tryb życia: gatunek mało płochliwy. 
Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec 
w przeciwieństwie do pozostałych gatunków 

z rodzaju Symphodus nie buduje gniazda. Tylko 
duże samce zdobywają terytorium, na którym, 
zazwyczaj na porośniętym glonami bloku skal­
nym, samice składają ikrę. Samiec wprawdzie 
nie wachluje złoża płetwami, ale pilnie je strze­
że i broni zaciekle przed rabusiami jaj. 

1

 W Encyklopedii ryb morskich St. Rutkowicz zapropono­

wał dla tego gatunku nic nie znaczącą polską nazwę 
„wargacz tynka", nie biorąc pod uwagę, że autor opisu 
naukowego miat najprawdopodobniej na uwadze jego 
podobieństwo do lina (Tinca tinca) (przyp. tłum.). 

122 

Skrzelówka 
Symphodus roissali 

(Crenilabrus quinquemaculatus) 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 
Wygląd: wygrzbiecone, owalne ciało o długiej 
głowie i spiczastym pysku (maksymalna wyso­
kość ciała 3- do 3,5-krotnie mniejsza od długości 

całego ciała). Mały otwór gębowy z grubymi 
wargami. Szczęki wysuwalne do przodu; 
w szczęce górnej 10-12, w żuchwie 10—16 stoż­
kowatych zębów. Kość podniebienna bezzębna, 
a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki 
żujące. Brzeg kości przedpokrywowej delikatnie 
ząbkowany. Bardzo duże łuski koliste, 30-33 
wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle 
do linii grzbietu do ostatnich promieni płetwy 
grzbietowej, następnie załamującej się i ciągną­

cej się na trzonie ogonowym poziomo. Na poli­
czkach cztery rzędy łusek. Długa, nie podzielo­
na płetwa grzbietowa podparta 14-15 twardymi 
i 9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa 
wzmocniona trzema twardymi i 8-9 miękkimi 
promieniami. Ubarwienie: bardzo zmienne, 
przeważnie jasnobrązowe z dużymi, czarnymi 
plamami. Dojrzałe płciowo samce zielonkawe, 
z trzema podłużnymi czerwonymi smugami, 

czerwonymi wargami, niebieskozielono pas­
kowanymi pokrywami skrzelowymi i rubino-
woczerwoną tęczówką oka; samice brązowawe 
lub zielonkawe z brązowoczarnymi plamami, 
także na żółtomosiężnym brzuchu, i z jasnonie­
bieską czopowatą brodawką płciową. Długość: 
maksymalnie 15 cm. 

Występowanie: północny Atlantyk od północnych 
wybrzeży Hiszpanii do Gibraltaru. Występuje 
także w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym. 
Środowisko: w strefie przyboju u skalistych wy­
brzeży i nad skalnymi blokami wśród łąk trawy 
morskiej na głębokości do 30 m. 
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne. 
Tryb życia: nieco płochliwy, rzadko swobodnie 
pływający wargacz, znikający natychmiast w ra­

zie niebezpieczeństwa w gąszczu trawy mors­
kiej lub szczelinie skalnej. 
Rozród: tarło od kwietnia do czerwca. Tylko du­
że samce budują w zajętym rewirze większą licz­
bę gniazd w postaci półkolistych wzgórków z ro­
ślinnego materiału z jamą u podstawy i opiekują 
się nimi. Do momentu wyklucia się larw dopro­
wadzają świeżą wodę wachlowaniem płetw. 

Wargacz szary 
(Symphodus cinereus) 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 
Wygląd: wydłużone, owalne ciato o długiej gło­
wie i spiczastym pysku (maksymalna wysokość 

ciała równa długości głowy). Maty otwór gębo­
wy z mięsistymi wargami. Szczęki wysuwalne 
do przodu; w szczęce górnej 20-28 (przednie 
skierowane nieco do przodu), w żuchwie 28 
zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne 
kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące. 
Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum) 
delikatnie ząbkowany. Duże łuski koliste (cyklo-
idalne), 31-35 wzdłuż linii bocznej, o prawie 
prostym przebiegu, a na trzonie ogonowym 
przechodzącej na jego grzbietową stronę. Na 
policzkach dwa rzędy łusek. Długa, nie podzie­
lona płetwa grzbietowa podparta 12-15 twardy­
mi i 9-11 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­
wa wzmocniona trzema twardymi i 8-10 mięk­
kimi promieniami. Ubarwienie: przeważnie pia­

skowo-, rzadziej popielatoszare, żółtawe lub zie­

lonkawe. Dojrzałe płciowo samce z niebiesko-

zielono paskowanymi pokrywami skrzelowymi, 
czarną plamą powyżej płetw piersiowych, nie­
bieskim obrzeżeniem płetw grzbietowej i odby­
towej oraz miedzianoczerwoną tęczówką oka; 
samice brązowoszare z dwiema brązowymi po­
dłużnymi smugami, a bez barwnego wzoru na 
pokrywach skrzelowych; w okresie godowym 
4-5-milimetrowej długości brodawka płciowa sa­
micy jest czarna. U obu płci na spodzie pod­

stawy ptetwy ogonowej i na nasadzie pier­
wszych cierni w płetwie grzbietowej po jednej 
czarnej plamie. Długość: maksymalnie 16 cm. 
Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki Bis­
kajskiej do Gibraltaru; Morze Śródziemne. 
Środowisko: na łąkach trawy morskiej i na ich 
obrzeżu, przede wszystkim w płytkich zatokach 
i lagunach, na głębokości do 20 m. 
Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki. 
Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec bu­
duje na piaszczystym dnie gniazdo z fragmen­
tów glonów, obsypując je i sklejając piaskiem. 
Broni złożonej ikry, a także zapewnia jej dopływ 

świeżej wody wachlowaniem płetw. 
Gatunki pokrewne: w. ocznik* (S. ocellatus) o 
czerwonoobwiedzionej plamie na pokrywie 
skrzelowej; w. czamoogonowy* (S. melanocer-

cus) z czarnym, pasem na płetwie ogonowej. 

124 

Wargacz ostronosy 
(Symphodus rostralus) 

Rodzina wargaczowate (Labridae) 

Wygląd: wydłużone ciało o wklęsłej przed ocza­
mi głowie i bardzo długim, spiczastym pysku. 
Mały otwór gębowy z wąskimi, delikatnymi war­
gami. Szczęki daleko wysuwalne do przodu; 
w każdej rząd małych, spiczastych zębów. Kość 
podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe 
zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości 
przedpokrywowej delikatnie ząbkowany. Duże 
łuski koliste, 30—35 wzdłuż linii bocznej, przebie­
gającej równolegle do linii grzbietu do ostatnich 
promieni płetwy grzbietowej, następnie załamu­

jącej się ostro do dołu i ciągnącej się na trzonie 

ogonowym poziomo. Długa, nie podzielona płet­
wa grzbietowa podparta 14-16 twardymi i 9-12 
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmo­
cniona trzema twardymi i 9-11 miękkimi promie­
niami. Ubarwienie: zmienne, jednak różnice 
u obu płci nie są zbyt istotne; przeważnie brązo­

wawe, czarniawe lub zielonkawe. Samce w sza­
cie godowej niekiedy czerwonawe, samice z na­
brzmiałym brzuchem barwy mosiężnożółtej. 

Rzucająca się w oczy u obu płci brodawka 
płciowa otoczona czarną plamą (obejmującą 

także otwór odbytowy), u samic dużą i sercowa-
tego kształtu, u samców znacznie mniejszą. Dłu­

gość: maksymalnie 12 cm. 
Występowanie: Morze Śródziemne i Morze 
Czarne. 

Środowisko: blisko raf skalnych i na łąkach tra­
wy morskiej na głębokości do 20 m (przeważnie 
poniżej 15 m głębokości). 
Pokarm: głównie drobne skorupiaki (np. kre­
wetki). 
Tryb życia: pospolity wargacz, który jednak w pół­
nocnej części swego zasięgu pojawia się u ska­
listych wybrzeży dopiero w miesiącach letnich 
(od lipca). Często pojedynczo lub parami towa­
rzyszy większemu wargaczowi linkowi. Pływa 
przeważnie z głową skierowaną ukośnie do dołu. 
Rozród: podczas tarła samiec wygrzebuje pys­
kiem piaszczystą jamę, formuje wał czołowy 

z naniesionych fragmentów glonów, które nastę­
pnie obsypuje piaskiem. W ten sposób powstaje 
półkolista jama gniazdowa, do której wciska się 
samica, by złożyć ikrę. Samiec przejmuje póź­
niej opiekę nad złożem, zapewniając dopływ 
świeżej wody wachlowaniem płetw.