RYBY

MORSKIE

LEKSYKON PRZYRODNICZY

Fritz Terofal, Claus Militz

RYBY

MORSKIE

Przekład i adaptacja

Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski

Świat Książki

Koncepcja serii: Gunter Steinbach
Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfuhrer:Meeresfische

Ilustracje: Fritz Wendler, Dominique Rebourgeon

© Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983
© polskiego wydania Bertelsmann Publishing Warszawa 1996

Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania
danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie
w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe
-tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.

Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Ryby morskie:
Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Adademii Nauk
dr Henryk Garbarczyk
dr Eligiusz Nowakowski

Redaktor serii:
Beata Lewandowska-Kattan

Redaktor tomu Ryby morskie
Katarzyna Duran

Opracowanie graficzne książki:
według oryginału niemieckiego

Skład i łamanie:
PHOTOTEXT Warszawa

Printed in Germany

ISBN 83-7129-306-2
Nr 1533

SPIS TREŚCI

7 Wstęp

8 Ryby chrzestne:

Rekiny:

Rząd sześcioszparoksztaltne

Rodzina sześcioszparowate

10 Rząd rekinokształtne

Rodzina tawroszowate

Rodzina lamnowate

14 Rodzina długoszparowate

Rodzina kosogonowate

16 Rodzina rekinkowate

18 Rodzina mustelowate

20 Rodzina żarłaczowate

22 Rodzina młotowate

Rząd koleniokształtne

Rodzina liksowate

24 Rodzina koleniowate

26 Rodzina brązoszowate

Rodzina raszplowate

28 Płaszczki:

Rząd piłokształtne

Rodzina piłowate

Rząd rochokształtne

Rodzina rochowate

30 Rząd drętwokształtne

Rodzina drętwowate

32 Rząd rajokształtne

Rodzina rajowate (płaszczki

właściwe)

48 Rodzina ogończowate

Rodzina orleniowate

50 Rodzina mantowate

Chimery:

Rząd chimerokształtne

Rodzina chimerowate

52 Ryby kostne:

Rząd śledziokształtne

Rodzina śledziowate

54 Rodzina sardelowate

56 Rząd łososiokształtne

Rodzina stynkowate

Rodzina argentynowate

58 Rząd węgorzokształtne

Rodzina murenowate

Rodzina kongerowate

60 Rząd belonokształtne

Rodzina belonowate

Rodzina makreloszowate

62 Rodzina ptaszorowate

Rząd aterynokształtne

Rodzina aterynowate

64 Rząd dorszokształtne

Rodzina dorszowate

68 Rodzina morszczukowate

70 Rząd wyślizgokształtne

Rodzina wyślizgowate

Rodzina karapowate

72 Rząd ciernikokształtne

Rodzina ciernikowate

Rząd igliczniokształtne

Rodzina bekaśnikowate

74 Rodzina igliczniowate

78 Rząd piotroszokształtne

Rodzina piotroszowate

Rodzina kaproszowate

80 Rząd beryksoksztaltne

Rodzina beryksowate

Rząd strojnikokształtne

Rodzina strojnikowate

82 Rodzina wstęgorowate

Rząd okoniokształtne

Rodzina barakudowate

1

84 Rodzina cefalowate

1

Rodzina apogonowate

86 Rodzina barwenowate

' W niektórych ujęciach systematycznych obie te
rodziny wyodrębia się w oddzielny rząd cefalo-
ksztattnych (mugilokształtnych) - przyp. ttum.

Rodzina strzępielowate

92 Rodzina prażmowate

102 Rodzina śródkolcowate
104 Rodzina kulbinowate
106 Rodzina tasergalowate
108 Rodzina ostrobokowate
112 Rodzina smaglowate

Rodzina bramowate

114 Rodzina wstęgówkowate

Rodzina garbikowate

116 Rodzina wargaczowate
130 Rodzina skarusowate
132 Rodzina ostroszowate
134 Rodzina skaberowate
136 Rodzina makrelowate
142 Rodzina żaglicowate

Rodzina miecznikowate

144 Rodzina dianowate

Rodzina pompilowate

146 Rodzina lirowate
148 Rodzina dobijakowate
150 Rodzina ślizgowate
154 Rodzina klinkowate

Rodzina trójpłetwikowate

156 Rodzina pałaszowate

Rodzina ostropłetwcowate

158 Rodzina stychejkowate

Rodzina taśmiakowate

160 Rodzina węgorzycowate
162 Rodzina zębaczowate
164 Rodzina babkowate
172 Rząd skorpenokształtne

Rodzina kurkowate

176 Rodzina strwolotkowate

2

178 Rodzina skorpenowate
182 Rodzina głowaczowate
184 Rodzina lisicowate
186 Rodzina taszowate

Rodzina dennikowate

188 Rząd plastugoksztattne

Rodzina nagładowate

192 Rodzina skarpowate

194 Rodzina flądrowate

200 Rodzina solowate
202 Rząd podnawkokształtne

3

Rodzina podnawkowate

3

Rząd najeżkokształtne

Rodzina rogatnicowate

204 Rząd grotnikoksztattne

Rodzina grotnikowate

206 Rząd żabnicokształtne

Rodzina żabnicowate
Rząd samogłowokształtne

4

Rodzina samogłowowate

4

209 Spis treści dodatku
210 I Morze
227 II Europejskie wędkarstwo mor­

skie

279 III Zagrożone morza
283 Wykaz gatunków
288 Autorzy

2

Pozycja systematyczna tej rodziny nie jest do

końca ustalona, według jednych badaczy jest to

podrząd w rzędzie okonioksztattnych, wedtug in­

nych odrębny rząd strwolotkoksztaltnych (przyp.

tłum.).

1

W większości obecnych ujęć podnawkokształtne

są w randze podrzędu (jako podnawkowce) włą­

czane do rzędu okonioksztattnych (przyp. tłum.).

4

W większości ujęć samogłowowate nie stanowią

odrębnego rzędu, ale należą do rzędu najeżko-

kształtnych (przyp. tłum.).

Sześcioszpar szary Siedmioszpar spiczastogłowy
(Hexanchus griseus) (Heptranchias perło)

Rodzina sześcioszparowate (Hexanchidae)
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z szeroką
głową i krótkim, tępym pyskiem. Oczy duże,
owalne, bez migawkowej przesłony; 6 szczelin
skrzelowych, położonych bocznie przed płet­
wami piersiowymi, ku tyłowi coraz mniej­
szych; tryskawka zaokrąglona. Pysk dolny,
szeroki. Uzębienie: w szczęce górnej zęby
trójkątne, w dolnej drobnopiłkowane zęby
grzebieniaste. Płetwa grzbietowa pojedyncza,
przesunięta daleko do tyłu, a jej nasada znaj­
duje się nad przerwą między płetwami brzusz­
nymi a płetwą odbytową. Tylne promienie
płetw brzusznych samca są przekształcone

w pełniący rolę uchwytu narząd kopulacyjny

- gonopodium, wzmocniony chrzestnym szkie­

letem z kanałem wewnętrznym, którym nasie­
nie zostaje wprowadzone do otworu kloakal-
nego samicy (zapłodnienie wewnętrzne

- u wszystkich rekinów i płaszczek). Trzon
ogonowy krótki; górny płat płetwy ogonowej
silnie powiększony, z wycięciem na tylnym

brzegu. Pęcherza pławnego brak, jak u wszys­

tkich rekinów i płaszczek. Ubarwienie, bardzo
zmienne, zwykle kawowe do czekoladowobrą-
zowego, rzadziej ciemnoszare, strona brzusz­
na jaśniejsza. Długość: do 5 m, samice są
większe od samców.

Występowanie: wszystkie morza strefy ciepłej

i umiarkowanej. Zachodni i wschodni Atlantyk,

kanał La Manche, latem czasami w Morzu
Północnym; Morze Śródziemne. Najczęściej
w strefie wody na głębokościach 200-1000 m
(maksymalnie 2000 m), w północnej części
zasięgu przygodnie blisko powierzchni lub
w płytkich wodach (do 70 m).

Tryb życia: żyje samotnie, przy dnie; w ciągu
dnia leży na dnie, żeruje nocą.
Pokarm: głównie ryby, okazyjnie skorupiaki.
Rozród: jajożyworodny (tzn. młode wylęgają
się z jaj w ciele samicy i pozostają jeszcze
krótki czas w jej jajowodach, nim znajdą się
w wodzie); osiąga dojrzałość płciową przy dłu­
gości ciała 2,10 m. W miocie rodzi się większa
liczba młodych o długości ciała 40-60 cm (w
jajowodzie samicy o długości ciała 4,8 m zna­
leziono 108 zarodków).

Rodzina sześcioszparowate (Hexanchidae)
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z wąską gło­
wą i spiczastym pyskiem. Oczy duże, owalne,
bez migawkowej przesłony; 7 bardzo dużych
szczelin skrzelowych, sięgających poniżej ga­
rdła i położonych przed płetwami piersiowymi,
ku tyłowi coraz mniejszych; tryskawka zaokrą­
glona. Pysk dolny, szeroki. Uzębienie:
w szczęce górnej zęby trójkątne z długim,
ostrym wierzchołkiem, w dolnej 5 szeregów

dużych, drobnopiłkowanych zębów. Płetwa
grzbietowa pojedyncza, przesunięta daleko do
tyłu, a jej nasada znajduje się nad przerwą
między płetwami brzusznymi a płetwą odbyto­
wą. Trzon ogonowy długi; górny płat płetwy
ogonowej silnie powiększony, z wycięciem na
tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet szarobrą-
zowy, niekiedy z niewyraźnymi ciemniejszymi
plamami, strona brzuszna nieco jaśniejsza.
Przednie krawędzie płetw piersiowych oraz
zakończenie i dolny skraj płetwy ogonowej
biało obrzeżone; szczególnie u młodych osob­
ników wierzchołek płetwy grzbietowej i górny
brzeg płetwy ogonowej są czarne. Dtugość:
maksymalnie do 1,4 m.

Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony
w morzach strefy tropikalnej, mniej liczny
w strefie umiarkowanej. W Atlantyku w obszarze
między Portugalią a Kubą; Morze Śródziemne.
Środowisko: blisko dna, najczęściej na więk­
szych głębokościach (250-500 m), tylko przy­
godnie w płytkich wodach (do 50 m).
Tryb życia: biologia tego rekina jest jeszcze

słabo poznana.

Pokarm: głównie ryby (np. morszczuki) i gło-
wonogi; zbyt duża zdobycz, która nie może
być połknięta od razu, jest przytrzymywana
spiczastymi górnymi zębami, podczas gdy
rozdrabniają ją grzebieniaste zęby w szczęce
dolnej.
Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową
przy długości ciała ok. 70 cm, samice stają się
po raz pierwszy płodne dorastając do

85-90 cm. Jest jajożyworodny; samica rodzi
od 9 do 20 młodych, mających w chwili porodu
28 cm długości.

8

Tawrosz piaskowy Ostronos atlantycki

(Odontaspis taurus) (Isurus oxyrinchus)

Rodzina tawroszowate (Odontaspidae)

Wygląd: wydłużone, krępe ciało z małą, nieco
spłaszczoną głową; pysk spiczasty, stożkowa­
ty; odległość od końca pyska do otworu gębo­
wego krótsza od najdłuższej szczeliny skrze-
lowej. Oczy małe, owalne, bez migawkowej
przesłony; 5 szczelin skrzelowych, położonych
wyraźnie przed płetwami piersiowymi; tryska-
wka mała. Uzębienie: w obu szczękach dłu­
gie, wąskolancetowate zęby o gładkim brzegu
i z jednym małym ząbkiem na każdym boku
podstawy. Płetwa grzbietowa podwójna, przy
czym obie płetwy zbliżonej wielkości; przed­
nia znajduje się przed płetwami brzusznymi,
tylna przed płetwą odbytową. Płetwy piersio­

we długie, mocne. Górny płat płetwy ogonowej
sierpowaty, z głębokim wycięciem na dolnym

brzegu. Trzon ogonowy bez bocznej stępki,
z wklęsłością znajdującą się bezpośrednio
przed nasadą płetwy ogonowej. Ubarwienie:
grzbiet ciemnoszary, szarobrązowy lub brązo­

wawy, z ciemniejszymi, nieregularnie rozmie­
szczonymi plamami, także na bokach, zwłasz­
cza u młodych osobników. Strona brzuszna
jasnoszara, często ostro odgraniczona od cie­
mno zabarwionego grzbietu. Długość: maksy­
malnie do 3,5 m (masa ciała do 180 kg).
Występowanie: wszystkie ciepłe morza, szcze­
gólnie jednak preferuje wody strefy subtropi­
kalnej. We wschodnim Atlantyku od Maroka po
południową Afrykę; Morze Śródziemne.

Środowisko: zwykle nad piaszczystym dnem,

najczęściej do głębokości 70 m.

Tryb życia: żyje przy dnie, często bywa spoty­
kany blisko wybrzeży, jednak poluje w szer­
szej strefie. Może łykać powietrze i napełnić
nim żołądek; dzięki temu zmniejsza ciężar
ciała i unika opadania na dno, gdy zaprzesta­
nie ruchów pływnych.

Pokarm: głównie ryby i głowonogi; także sko­
rupiaki.
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­

ści ciała blisko 2,2 m; zapłodnione samice
wędrują na poród do najbliżej położonej umia­

rkowanie ciepłej strefy; w miocie przychodzą
na świat jedynie dwa młode. Rodzą się zimą
po ciąży trwającej 8-9 miesięcy - w momencie
urodzenia mierzą 95-120 cm długości.

Rodzina lamnowate (Lamnidae)

Wygląd: silnie wydłużone, wrzecionowate ciało

(smuklejsze niż u lamny śledziowej) z długą,
spiczastą głową i stożkowatym, spiczastym py­

skiem. Pięć szczelin skrzelowych, położonych
przed płetwami piersiowymi. Uzębienie: w obu
szczękach podobne, bardzo wąskie, spiczaste
zęby o gładkim brzegu, bez bocznych ząbków
na podstawie. Płetwa grzbietowa podwójna,
pierwsza położona wyraźnie za nasadą płetw
piersiowych, druga, zdecydowanie mniejsza,
prawie nad podobnej wielkości płetwą odbyto­
wą. Płetwy piersiowe są krótsze od głowy. Po
obu stronach trzonu ogonowego znajduje się
długi kil. Płetwa ogonowa półksiężycowata, jej
górny płat nieznacznie większy, z wycięciem
na tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet i boki
metalicznie niebieskie (po śmierci zwierzęcia
odcień ciemnoszary), strona brzuszna biaława,

a spodnia strona głowy czysto biała. Długość:
maksymalnie do 4 m (do 500 kg).
Występowanie: głównie w strefie umiarkowanie
ciepłej wszechoceanu, lokalnie również w stre­
fie tropikalnej. We wsch. Atlantyku sięga na pół­
noc do Anglii; zach. część Morza Śródziemnego.
Środowisko: w strefie otwartej wody, nad sto­
kami kontynentalnymi, niekiedy również w wo­
dach przybrzeżnych.

Tryb życia: rekin wód otwartego morza, unika­
jący wód płytkich, pływający tuż pod powierz­
chnią, gdzie jako silny pływak poluje na zdo­
bycz. Często wyskakuje wtedy wysoko z wody.
Pokarm: głównie ryby ławicowe, a także poje­
dynczo żyjące duże ryby i głowonogi.
Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową
przy długości ok. 2 m, samice przy nieco
większej długości ciała. Jest jajożyworodny;
w miocie rodzi się 6-10 młodych, mających
w momencie urodzenia 60-70 cm długości.
Gatunek pokrewny: u niedawno opisanego o.
dlugoptetwego - /. paucus, płetwy piersiowe

są niemal takiej długości co głowa, a spodnia
strona głowy przynajmniej na części powierz­
chni ciemnoszara; występowanie tego gatunku
stwierdzono w tropikalnej strefie Obszaru In-
dopacyficznego i wokół Kuby, ale prawdopo­
dobnie jest on szerzej rozmieszczony w więk­
szości mórz tropikalnych.

10

Lamna śledziowa, zarłacz ś l e d z i o w y
[Larrwa nasus)

Rodzina lamnowate [Lamnidae)
Wygląd: stosunkowo krótkie, silne, wrzeciono­
wate ciało ze stożkowatym, nieco zaokrąglo­
nym pyskiem. Pięć długich szczelin skrze-
lowych (nie schodzących jednak na dolną
część ciała), położonych przed płetwami pier­
siowymi. Uzębienie: zęby w obu szczękach
podobne, wąskie, o gładkim brzegu, z jednym
ząbkiem z obu stron podstawy. Płetwa grzbie­

towa podwójna: pierwsza położona nad lub
bezpośrednio za nasadą płetw piersiowych,
druga nad podobnej wielkości płetwą odbyto­
wą. Trzon ogonowy długi, wąski, z jednym
kilem na każdej stronie; kil znajduje się także
na dolnym brzegu płetwy ogonowej; przed
płetwą ogonową od góry i z dołu wyraźne
zwężenie. Płetwa ogonowa półksiężycowata,

jej górny płat nieco większy, z wycięciem na
tylnym brzegu. Ubarwienie: grzbiet ciemno-

lub niebieskoszary, strona brzuszna czysto
biała. Płetwy grzbietowe ciemno zabarwione,
przednia zazwyczaj jasno obrzeżona; płetwa

odbytowa biała do jasnoszarej. Długość: mak­
symalnie do 3,5 m (masa ciała 150-200 kg).
Występowanie: południowy Pacyfik, Atlantyk.

W północnej części Atlantyku od Maroka, połu­
dniowej Islandii po północną część Morza Ba­

rentsa; kanał La Manche, Morze Północne,

zachodni Bałtyk, Morze Śródziemne.
Środowisko: w strefie otwartego morza, zwykle
w górnych warstwach wody, dociera do zi-
mniejszych wód niż inne rekiny; rzadko znaj­
duje się ją na głębokościach poniżej 150 m.
Wydaje się, że w okresie zimowym przewęd-
rowuje bardziej na południe (być może schodzi
jedynie w głębsze warstwy toni wodnej).
Tryb życia: szybka, wytrwała pływaczka, zwyk­
le w niedużych stadach zapędzająca się za

ławicami ryb w pobliże wybrzeży.
Pokarm: ryby i głowonogi.

Rozród: samice osiągają dojrzałość płciową
przy długości ok. 1,5 m; brzemienne samice

spotyka się przez cały rok. Jest jajożyworod-

na; w każdym jajowodzie rozwijają się 1-2
(rzadko 3) młode, które rodzą się na wiosnę.

Gatunek pokrewny: u żyjącej w Oceanie Spokoj­
nym I. dwustępkowej - L ditropis strona brzusz­
na jest biaława, pokryta ciemniejszymi plamami.

12

Rekin ludojad, żarłacz ludojad, ż. biały
(Carcharodon carcharias)

Rodzina lamnowate (Lamnidae)
Wygląd: silne, krępe, wrzecionowate ciało ze
stosunkowo krótkim, tępostożkowatym pys­
kiem. Oczy małe. Pięć długich szczelin skrzelo-

wych (nie schodzących jednak na dolną część
ciała), położonych przed płetwami piersiowymi.
Tryskawka malutka. Uzębienie: w obu szczę­
kach podobne szeroko trójkątne zęby o piłko-
wanym brzegu. Płetwa grzbietowa podwójna:
pierwsza duża, trójkątna, położona za nasadą
płetw piersiowych, tak że ich tylna krawędź
znajduje się pod nią; znacznie mniejsza druga
płetwa grzbietowa położona bezpośrednio
przed podobnej wielkości płetwą odbytową.
Płetwy piersiowe duże i długie, sierpowate.
Trzon ogonowy z kilem na każdej stronie; płet­
wa ogonowa duża, półksiężycowata, a jej płaty
górny i dolny zbliżonej wielkości. Ubarwienie:
grzbiet zazwyczaj ciemno- lub niebieskoszary,
niekiedy z brązowym odcieniem, strona brzusz­
na jasnoszara do białawej, często także czysto
biała. Płetwy mają ciemne, a spody płetw pier­
siowych czarne zakończenia. Płetwy piersiowe

w nasadowej części często z czarną plamą.

Długość: do 8 m.

Występowanie: rozprzestrzeniony we wszys­
tkich cieplejszych morzach, ale docierający

i do stref chłodniejszych (Zatoka Maine/USA,

przybrzeżne wody Kalifornii, południowa Afry­
ka, południowa Australia i Nowa Zelandia).

We wschodnim Atlantyku dochodzi na północ
do Zatoki Biskajskiej; Morze Śródziemne.
Środowisko: w płytkich wodach szelfowych
starsze osobniki także w wodach pelagialu.
Tryb życia: owiany złą sławą „ludożercy" ludo­
jad żyje samotnie lub w niewielkich stadach,
zarówno w strefie otwartej wody, jak i blisko
wybrzeży, gdzie z uwagi na swoją agresy­
wność może zagrozić kąpiącym się i nurkom.
Pokarm: ryby (inne rekiny i tuńczyki), żółwie
morskie, delfiny, foki, oraz wszelkie możliwe
odpadki, wyrzucane do morza ze statków.
Rozród: w wodach południowoafrykańskich

samce osiągają dojrzałość płciową przy dłu­
gości ciała ok. 2,75-3 m, samice przy ok. 4 m.
Jest jajożyworodny; w miocie rodzi się do 30
młodych, mających w momencie porodu pra­
wie 36 cm długości i 800 g masy ciała.

3J

a

Długoszpar, rekin olbrzymi, r. słoneczny
(Cetorhinus maximus)

Rodzina długoszparowate (Cetorhinidae)
Wygląd: budową przypomina lamnę śledziową,
różni się jednak od niej zasadniczo tym, że
5 bardzo wysokich szczelin skrzelowych sięga
u niego od wierzchu głowy po niemal środkową
linię piersi. U dorosłych okazów pysk krótki
i tępy, u młodych osobników natomiast długi
i ruchomy. Oczy małe. Bardzo szeroki otwór
gębowy. Uzębienie: zęby drobne, stożkowate,
ustawione w 4-9 szeregach i bardzo liczne (do
3000). Na łukach skrzelowych długie, wąskie, ro­
gowe wyrostki służące do odfiltrowywania plan­
ktonu z wody; tryskawka malutka. Płetwa grzbie­
towa podwójna: pierwsza duża, trójkątna, poło­
żona nad środkiem odległości między płetwami
piersiowymi i brzusznymi; znacznie mniejsza

druga płetwa grzbietowa jest położona przed
podobnej wielkości płetwą odbytową. Trzon
ogonowy z kilem na każdej stronie; płetwa ogo­
nowa duża, półksiężycowata, a jej płat górny
wydłużony, wcięty na tylnej krawędzi (w górnej
jednej trzeciej długości). Ubarwienie: grzbiet
szarobrązowy do niemal czarnego, strona brzu­
szna jaśniejsza, z białawymi plamami, zlewają­
cymi się niekiedy w rozjaśnione podłużne pasy.
Długość: zazwyczaj 3-12 m, maksymalnie 15 m.
Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk od Islandii
i Norwegii po pn.-zach. Afrykę; zachodnia
część Morza Śródziemnego. Główny obszar
rozmieszczenia wokół Europy obejmuje rejon
położony na południe od Islandii; w pobliżu
Hebrydów i Orkadów trafiają się jedynie osob­
niki z letniej migracji do północnej części Mo­
rza Północnego i zachodnich wybrzeży Norwe­
gii; jesienią zawracają na południe i schodzą

w listopadzie w głębsze partie wody.
Tryb życia: bardzo towarzyski, pływający
w grupach liczących 12-15 (niekiedy nawet do

100) osobników; często chętnie wygrzewa się

przy powierzchni wody (stąd jedna z nazw).
Żerując pływa w wodzie z szeroko otwartą
paszczą, filtrując plankton (w ciągu godziny
przefiltrowuje 1000-15001 wody).
Pokarm: organizmy planktoniczne.
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy 4-7m

długości ciała (wiek 3-4 lata). Żyworodny; cią­
ża trwa 2 lata, w miocie rodzi się jedno,

rzadziej dwa młode.

14

Kosogon, lis morski
(Alopias i/ulpinus)

Rodzina kosogonowate (Alopiidae)
Wygląd: wąskie, wydłużone ciało z krótkim,
tępym pyskiem i ze szczególnie silnie wydłu­
żonym górnym płatem płetwy ogonowej (o
długości równej łącznej długości głowy i tuło­
wia). Oczy duże. Pięć bardzo małych szczelin
skrzelowych; tryskawka mała lub jej brak.

Uzębienie: zęby w obu szczękach podobne,

trójkątne, małe i o gładkim brzegu, u ich pod­
stawy 1-2 ząbki boczne. Płetwa grzbietowa
podwójna, przednia znajduje się między płet­
wami piersiowymi a brzusznymi, tylna mała,

równa wielkością płetwie odbytowej. Bardzo

długie płetwy piersiowe. Trzon ogonowy bocz­
nie spłaszczony, bez kila, z wycięciem na
górnym brzegu (bezpośrednio przed nasadą
płetwy ogonowej). Ubarwienie: zmienne, od
łupkowoszarego, niebieskoszarego, szaro-
brązowego do czarniawego, często z metalicz­
nym połyskiem. Strona brzuszna biała, niekie­
dy z szarym nalotem. Dolna strona pyska
i płetw ciemna (barwy grzbietu). Długość: ma­
ksymalnie do 6 m (masa ciała do 500 kg).

Występowanie: wszystkie morza strefy tro­

pikalnej i subtropikalnej; we wschodnim Atlan­

tyku dociera w miesiącach letnich do Trond-
heim i Lofotów, sporadycznie w Morzu Północ­
nym i w cieśninie Kattegat.
Środowisko: dorosłe osobniki zasiedlają wody
otwartego morza, młode spotyka się także
w wodach przybrzeżnych.
Tryb życia: żyje zazwyczaj samotnie, niekiedy
również trzyma się parami. Odbywa dalekie
wędrówki, płynąc tuż pod powierzchnią wody.
Poluje przede wszystkim na ryby ławicowe

w strefie otwartego morza, głównie na mak­

rele i śledzie. Okrąża upatrzoną ławicę coraz
węższymi kręgami, jednocześnie biczując wo­
dę płetwą ogonową. Po zbiciu ofiar w ciasną

gromadę ryby już łatwo padają jego łupem.
Część ryb w ławicy (a także niekiedy zgłod­

niałe ptaki czatujące na zdobycz) jest głuszo­
na mocnymi uderzeniami płetwy.

Pokarm: ryby, głowonogi i skorupiaki.
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­
ści ciała blisko 4 m; jajożyworodny - młode
(zwykle 2-4) rodzą się latem i w momencie
urodzenia mierzą 1,2-1,5 m długości.

Rekinek psi
(Scyliorhinus canicula)

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae)
Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało z krót­
kim, zaokrąglonym pyskiem. Podłużno-owalne
oczy z grubym fałdem skórnym na dolnym
brzegu, bez migawkowej przesłony. Otwory no­
sowe (na dolnej stronie głowy) łączą się ry­
nienkami z krawędzią warg; zatyczki nosowe
niemal stykają się wzdłuż linii środkowej głowy
przed otworem gębowym. Pięć małych szczelin

skrzelowych, z których dwie ostatnie znajdują
się nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby bar­
dzo liczne, drobne. Dwie bardzo przesunięte ku
tyłowi ciała płetwy grzbietowe, tak że przednia
znajduje się nad lub za nasadą płetw brzusz­
nych, tylna zwykle za nasadą płetwy odbyto­
wej. Tylne krawędzie płetw brzusznych wydłu­
żone, spiczaste. Górny płat płetwy ogonowej
nieznacznie wygięty do góry, dolny płat więk­
szy. Ubarwienie: grzbiet brązowy do czerwo-
nobrązowego, szary lub żółtawoszary, pokryty

wieloma małymi i kilkoma większymi brązowy­

mi lub czarnymi plamami, niekiedy również
małymi białymi piętnami. Brzuch jasnoszary
lub żółtawy, bez plam. Młode rekinki z 6-7
nieostro ograniczonymi, ciemnymi, poprzecz­
nymi pasami. Długość: zwykle 60-75cm.

Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk - od zacho­
dniej Norwegii i Wysp Szetlandzkich po Sene­
gal, kanał La Manche, Morze Północne, cieś­
niny Skagerrak, Kattegat, Wielki i Mały Bełt;
Morze Śródziemne.

Środowisko: przebywa najchętniej na pia­
szczystych ławicach porośniętych obficie glo­
nami na głębokościach 10-85 m, maksymalnie
do 400 m głębokości.
Tryb życia: nieszkodliwy, przydenny, zwykle
w większych grupach, w ciągu dnia spotykany
najczęściej, gdy „śpi" na dnie; staje się ak­
tywny dopiero o zmierzchu. Żeruje przy dnie.
Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne.
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­
ści ciała blisko 60 cm; pod koniec lata dorosłe
osobniki schodzą na głębszą wodę, gdzie od­
bywają gody. Jest jajorodny; 6-centymetrowe

jaja otoczone rogową otoczką przyczepione są
parami do glonów i kamieni długimi, giętkimi
nićmi. Liczba jaj 18-20, okres inkubacji 5-11
miesięcy.

Rekinek plamisty, r. p a n t e r k a
(Scyliorhinus stellaris)

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae)
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało, bardziej krę­
pe niż u r. psiego. Głowa masywna, z bardziej
zaokrąglonym pyskiem. Podłużno-owalne oczy
z grubym fałdem skórnym na dolnym brzegu,
bez migawkowej przesłony. Rynienki nosowe
kończą się przed krawędzią warg; zatyczki no­

sowe są wzdłuż linii środkowej głowy wyraźnie

rozdzielone. Pięć małych szczelin skrzelowych,

z których 2 ostatnie znajdują się nad płetwą
piersiową. Uzębienie: zęby bardzo liczne, dro­
bne. Dwie bardzo przesunięte ku tyłowi ciała
płetwy grzbietowe, przednia zaczyna się bez­
pośrednio za nasadą płetw brzusznych, tylna
za środkiem nasady płetwy odbytowej. Tylne
krawędzie płetw brzusznych zaokrąglone. Gór­
ny płat płetwy ogonowej tylko nieznacznie wy­
gięty do góry, dolny płat większy. Ubarwienie:
zależnie od wieku i rejonu występowania roz­
maite. Grzbiet ciemnoszary, szarobrązowy do

czerwonobrązowego, pokryty okrągłymi brązo­
wymi plamami; wokół ich jasnego środka uło­
żone są gwieździście lub koliście czarne cętki.
Plamy są rozmieszczone rzadziej niż u r. psie­
go. Młode rekinki z 5-6 ciemnymi, rozmytymi,
poprzecznymi pasami. Długość: do 150 cm (ba­
rdzo rzadko).

Występowanie: pn. Atlantyk - od Szkocji i pd.

Norwegii po pn.-zach. Afrykę, pd.-zach. część
Morza Północnego, kanał La Manche; jednak
na północ od Zatoki Biskajskiej liczebność

tego gatunku gwałtownie spada.
Środowisko: przebywa w spokojnych miejs­
cach nad dnem skalistym, przeważnie na głę­

bokości 20-60 m. Mniej liczny od r. psiego.

Tryb życia: aktywny o zmierzchu i nocą w płyt-

szych wodach niż r. psi.
Pokarm: bentoniczne bezkręgowce, małe ryby.
Rozród: jajorodny; otoczone rogową otoczką

o wymiarach 10-13 x 3,5 cm, duże, brązowe
jaja parami przyczepione są do koralowców,
trawy morskiej lub wodorostów długimi, spi­
ralnymi nićmi. W Morzu Śródziemnym składa­

nie jaj trwa cały rok, w północnej części zasię­

gu tylko w miesiącach letnich. Młode o dłu­
gości ciała 10-16 cm i z małym pęcherzykiem
żółtkowym wylęgają się po blisko 9-miesięcz-
nym okresie inkubacji.

16

V

i

Pilogon
(Galeus melostomus)

Rodzina rekinkowate (Scyliorhinidae)

Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało

(10-14-krotnie dłuższe od swojej wysokości)
o małej, spłaszczonej głowie (jej długość sta­
nowi 1/5—1/6 całkowitej długości ciała). Pysk
dość długi, zaokrąglony. Duże, podłużno-owal-
ne oczy bez migawkowej przesłony. Tuż za
okiem znajduje się mała tryskawka. Pięć ma­
łych szczelin skrzelowych, z których ostatnia
znajduje się nad płetwą piersiową. Dwie małe,

zbliżonej wielkości płetwy grzbietowe, z któ­
rych przednia znajduje się za nasadą płetw
brzusznych, tylna nad tylną trzecią częścią płe­
twy odbytowej. Płetwa odbytowa o długiej na­
sadzie. Duże, szerokie płetwy piersiowe; płet­
wy brzuszne długie, trapezowate. Płetwa ogo­
nowa bardzo długa (1/4 całkowitej długości
ciała) o osi lekko wygiętej do dołu; płat dolny
większy. Na jej górnej krawędzi znajduje się
szereg płaskich, przypominających zęby piły
kolców (stąd nazwa!). Ubarwienie: zależnie od
rejonu występowania grzbiet szarobrązowy do
szarożółtego, boki jaśniejsze, brzuch białawy;
grzbiet i boki pokryte dużymi, ciemnymi, jasno
obwiedzionymi plamami. Otwór gębowy (stąd
naukowa nazwa łacińska - melostomus znaczy
czarnogęby) i otrzewna czarne. Długość: 60-80

cm, maksymalnie do 1,2 m.
Występowanie: pn. Atlantyk - od środkowej

Norwegii po pn.-zach. Afrykę i Maderę (brak
w południowej części Morza Północnego);
zach. część Morza Śródziemnego, bardzo rza­

dko w Adriatyku.

Środowisko: blisko dna nad mulistym pod­
łożem, zwykle na głębokościach 150-400 m,
maksymalnie 900 m; sporadycznie spotyka się
go również na głębokości zaledwie 55 m.
Tryb życia: biologia tego rekinka, przebywają­
cego przy dnie na większych głębokościach
niż pokrewne gatunki, jest słabo poznana.
Pokarm: bentoniczne bezkręgowce (skoru­
piaki, mięczaki) i ryby oraz małe ryby żyjące
w otwartej toni wodnej.
Rozród: jajorodny; w Morzu Śródziemnym jaja

są składane przez cały rok, w północnej czę­
ści zasięgu składanie ikry jest ograniczone do
okresu wiosny i lata. Samica składa 2-4 (do 8)
jaj. Żółtawe, mierzące 6 x 3 cm otoczki mają
w miejsce długich nici czepnych jedynie po
2 krótkie, spiczaste wyrostki na każdym rogu.

Mustel siwy, s i w o s z
(Mustelus mustelus)

Rodzina mustelowate* (Triakidae)

Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało
o długim, spiczastym pysku i gładkiej skórze

(lancetowate ząbki skórne są bardzo drobne
i mają krótki kil). Owalne oczy z podłużnym

fałdem na dolnej krawędzi, bez migawkowej
przesłony. Tryskawka dobrze widoczna. Pięć
małych szczelin skrzelowych, z których ostat­

nia znajduje się nad płetwą piersiową. Uzę­
bienie: drobne, zaokrąglone i płaskie, ułożone

w wielu szeregach zęby tworzą, podobnie jak
u płaszczek, rodzaj tarczki (rekiny płaszczko-
gębe). Dwie prawie równej wielkości płetwy
grzbietowe, z których przednia znajduje się
między płetwami piersiowymi a brzusznymi,
tylna przed płetwą odbytową. Płetwa ogonowa
sierpowata, lekko wznosząca się ku górze
z głębokim wycięciem; płat dolny większy.

Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj jednolicie sza­

ry, szarobrązowy do czerwonawoszarego, nie­
kiedy pokryty ciemniejszymi plamami; boki ja­
śniejsze, strona brzuszna brudnobiała. Dłu­
gość: 1,5 m (maksymalnie 2 m).

Występowanie: wsch. Atlantyk - od Portugalii
do pd. Afryki; Morze Śródziemne.
Środowisko: wody przybrzeżne, nad piaszczy­
stym i mulistym dnem, na głębokościach
5-100 m, maksymalnie 300 m.
Tryb życia: przebywa przy dnie; żeruje nocą.
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i małe ryby.
Rozród: samce osiągają dojrzałość płciową
przy długości ciała 70-74 cm, samice 80 cm.
Brzemienne samice spotyka się o każdej po­
rze roku. Żyworodny; w ciele matki tworzy się
rodzaj łożyska odżywiającego zarodki, a ciąża
trwa (w Morzu Śródziemnym) blisko 10 mie­
sięcy. W miocie rodzi się 4-28 młodych mie­
rzących 35 cm długości.
Gatunki pokrewne: mustel gwiaździsty (M.
asterias) o maksymalnej długości ciała 1,5 m,

z białymi plamami na grzbiecie i bokach
z pn.-wsch. Atlantyku (od Wysp Szetlandzkich

po Mauretanię, południowa i zachodnia część
Morza Północnego, kanał La Manche); osiąga­

jący również 1,5 m długości m. śródziemnomo­
rski [M. punctulatus) występuje w Morzu Śród­
ziemnym i u brzegów pn.-zach. Afryki - grzbiet
z pojedynczymi brązowoczarnymi plamami,

a tylna krawędź obu płetw grzbietowych z cie­
mniejszym nieregularnym obrzeżeniem.

18

Żarłacz błękitny
(Prionace glauca)

Żarłacz szary
(Galeorhinus galeus)

Rodzina żarlaczowate (Carcharhinidae)

Wygląd: wydłużone, bardzo smukłe ciało
o długim, spiczastym pysku i stosunkowo gła­
dkiej skórze, pokrytej jedynie małymi ząbkami
skórnymi. Owalne oczy z migawkową przesło­
ną. Tryskawki brak. Pięć małych szczelin
skrzelowych, z których ostatnia znajduje się
nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby duże,
trójkątne, o piłkowanym brzegu. Dwie płetwy
grzbietowe, z których przednia jest znacznie
większa od tylnej; jej nasada znajduje się
między płetwami piersiowymi a brzusznymi.
Płetwy piersiowe długie, sierpowate. Trzon
ogonowy długi, bocznie spłaszczony, bez kilu
(w odróżnieniu od lamny śledziowej),
z poprzecznym wycięciem przed nasadą płet­

wy ogonowej. Płat górny płetwy ogonowej
znacznie większy od płata dolnego, na tylnej
krawędzi wycięty, ostro wzniesiony ku górze.

Ubarwienie: grzbiet błyszcząco ciemnoniebie­

ski (po śmierci zwierzęcia barwy bledną uzys­
kując matowoszary odcień); boki jaśniejsze,
strona brzuszna biała, końce płetw pier­
siowych czarniawe. Długość: około 4 m.
Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony
w prawie wszystkich morzach od strefy tropi­
kalnej po umiarkowanie ciepłą. W północnym
Atlantyku od południowych wybrzeży Wielkiej
Brytanii i Irlandii do Senegalu; Azory, Madera,

Wyspy Kanaryjskie i Zielonego Przylądka; se­
zonowo latem sporadycznie w Morzu Północ­
nym, cieśninie Skagerrak i wodach wokół śro­
dkowej Norwegii.

Tryb życia: żerujący nocą rekin otwartego mo­
rza, podejmujący często dalekie wędrówki.
Uważany za gatunek bardzo agresywny, napa­
dający niekiedy na kąpiących się i nurków.
Pokarm: ryby ławicowe (głównie makrele i śle­
dzie) oraz dorsze, kolenie i głowonogi.
Rozród: samice osiągają dojrzałość płciową
przy długości ciała 2,5 m; nic nie wiadomo
dotychczas o okresie godowym. Żyworodny;

zarodki odżywiane są w ciele matki za pomo­
cą swego rodzaju łożyska. W zależności od
wielkości i wieku samicy w miocie rodzi się od
5 do 63 młodych mierzących w chwili urodzin
50-60 cm długości.

2 0

Rodzina mustelowate* (Triakidae)

Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o długim,

bardzo spiczastym pysku. Owalne oczy z mi­
gawkową przesłoną w przednim kącie oka.

Tryskawka wyraźnie widoczna. Pięć małych
szczelin skrzelowych, z których ostatnia znaj­
duje się nad płetwą piersiową. Uzębienie: na­
chylone do przodu trójkątne zęby o gładkim
brzegu wewnętrznym i powycinanym w ząbki,
piłkowanym brzegu zewnętrznym. Dwie płet­
wy grzbietowe, z których przednia jest 2-3-
-krotnie większa od tylnej; jest położona mię­
dzy płetwami piersiowymi a brzusznymi (za­
zwyczaj bliżej płetw piersiowych). Tylna płet­
wa grzbietowa zaczyna się nieco przed płetwą
odbytową. Płetwy piersiowe długie, zaostrzo­
ne na końcach. Płetwa ogonowa sierpowata,
a jej górny płat większy, wzniesiony ku górze,
na tylnej krawędzi głęboko wycięty. Ubarwie­
nie: grzbiet jednolicie niebieskoszary lub sza-
robrązowy; boki jaśniejsze, strona brzuszna

jasnoszara do białawej, z perłowym połys­
kiem. Długość: samce maksymalnie 1,80 m
(masa ciała 35 kg), samice maksymalnie do
2,3 m (do 70 kg masy ciała).
Występowanie: wschodni Atlantyk od połu­
dniowych wybrzeży Norwegii i Szkocji do po­
łudniowej Afryki (łącznie z Natalem); Morze
Północne, kanał La Manche (lokalnie liczny
w Morzu Północnym - koło Helgolandu i w cie­
śninach Skagerrak i Kattegat, w mniejszej licz­
bie latem u brzegów Islandii i północnej Nor­
wegii), Morze Śródziemne.
Środowisko: najczęściej nad dnem żwirowatym
i piaszczystym na głębokościach 40-400 m.

Tryb życia: przebywa przy dnie, a w strefie
otwartej wody i w warstwach przypowierzch­

niowych spotykany tylko sporadycznie. Latem
pojedynczo lub w niewielkich stadach
przemieszcza się do wód przybrzeżnych.

Pokarm: głównie bentoniczne oraz żyjące na
dnie bezkręgowce (wieloszczety, skorupiaki,
mięczaki, szkarłupnie); jego łupem padają tak­
że organizmy żyjące w otwartej toni wodnej.
Rozród: jajożyworodny; w północnych wo­
dach, najczęściej latem, w miocie rodzi się
20-40 młodych, mierzących w chwili urodzin
40 cm długości.

Młot, rekin młot, g ł o w o m ł o t pospolity
(Sphyrna zygaena)

Rodzina młotowate (Sphyrnidae)
Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało (po­
dobne do ciała żartacza błękitnego) z rozsze­
rzoną na boki młotowatą głową. Przedni brzeg
pyska bez zatokowego wgłębienia, zaokrąglo­
ny. Oczy (z migawkową przesłoną) i otwory
nosowe na bocznych końcach rozszerzeń gło­
wy. Tryskawki brak. Pięć małych szczelin
skrzelowych, z których 2 ostatnie znajdują się
nad płetwą piersiową. Uzębienie: zęby szero­
kie, trójkątne o skośnych wierzchołkach, 30-31

w górnej szczęce, 24-29 w dolnej; u młodych
osobników ich brzeg jest gładki, zęby u star­
szych (zwłaszcza górne) są zwykle słabo pił-
kowane. Dwie płetwy grzbietowe, z których
przednia jest duża i trójkątna, tylna natomiast
niewielka, a jej tylna krawędź jest wyciągnięta
w szpic. Płetwa odbytowa jest nieco większa
od tylnej płetwy grzbietowej i nieznacznie ją
poprzedza. Płetwy piersiowe długie, sierpowa-
te (2/3 długości głowy). Na trzonie ogonowym
tylko jedno górne zagłębienie (bruzda przed-
ogonowa). Płat górny płetwy ogonowej bardzo
długi, z wycięciem na zewnętrznej krawędzi.
Ubarwienie: grzbiet ołowianoszary, szaro- lub
oliwkowobrązowy; boki jaśniejsze, strona
brzuszna szarobiała lub biała, końce płetw
i ich tylne krawędzie zwykle czarniawe. Dłu­
gość: maksymalnie 4 m.

Występowanie: szeroko rozprzestrzeniony
w prawie wszystkich ciepłych i umiarkowanie
ciepłych morzach (w tropikach rzadki). W pół­

nocnym Atlantyku od Portugalii po Senegal;

sporadycznie przenika do kanału La Manche,
do brzegów Walii, a nawet Szkocji.
Środowisko: zarówno w wodach otwartego
morza, jak i w wodach przybrzeżnych, zwykle
nad głębszymi miejscami, od warstw powierz­
chniowych po głębokość 400 m.
Tryb życia: zwinny, silny pływak, przemierza­

jący Atlantyk w miesiącach letnich. W płytkich
wodach bywa agresywny i może być niebez­
pieczny dla kąpiących się i płetwonurków.
Pokarm: głównie ryby (rekiny, ogończe, ryby
kostne) oraz skorupiaki i głowonogi.
Rozród: osiąga dojrzałość płciową przy długo­
ści ciała do 2,4 m. Żyworodny; w miocie rodzi
się 10-40 młodych mierzących w chwili uro­
dzin 50-60 cm długości.

Rekin polarny
[Somniosus microcephaius)

Rodzina liksowate* (Dalatiidae)
Wygląd: silne, wrzecionowate ciało z szerokim,
zaokrąglonym pyskiem. Małe, okrągłe oczy bez
migawkowej przesłony. Tryskawka bardzo mała,
podłużna. Pięć małych szczelin skrzelowych
znajduje się przed płetwami piersiowymi. Uzę­
bienie: zęby w obu szczękach jednowierzchoł-
kowe; w górnej szczęce wąskie i stożkowate,
w dolnej szerokie i ze skośnie na zewnątrz
skierowanym wierzchołkiem. Dwie stosunkowo
niewielkie płetwy grzbietowe, bez kolca u nasa­

dy, z których większa, przednia znajduje się

między płetwami piersiowymi a brzusznymi,
a tylna nad końcem nasady płetw brzusznych.
Brak płetwy odbytowej. Trzon ogonowy bez
bruzd przedogonowych, z krótkim kilem na obu
bokach płetwy ogonowej. Płetwa ogonowa z do­
brze rozwiniętymi płatami - górnym i dolnym.

Wątroba tego rekina jest wyjątkowo duża - sta­

nowi 15-20% całej masy ciała i służy jako organ
magazynujący substancje odżywcze. Ubarwie­
nie: ciało i płetwy jednolicie ciemnoszare, ciem­
nobrązowe lub oliwkowozielonkawe, z metalicz­
nym czerwonawym połyskiem. Długość: 3-4 m,
maksymalnie 7 m (masa ciała do 2500 kg).

Występowanie: pn. Atlantyk, na wschód do Mo­

rza Białego, Spitsbergenu, Wysp Niedźwiedzich,

zach. Islandii i wsch. Grenlandii, na południe do

Morza Północnego i Kattegatu; zabłąkane osob­
niki trafiają się w pd. części Morza Północnego.

Środowisko: arktyczny rekin głębinowy, żyjący
na głębokościach 200-600 m (maksymalnie

1200 m), przede wszystkim nad mulistym pod­

łożem w wodzie o temperaturze 0-TC.
Tryb życia: wędrujący w stadach rekin przy-
denny, zapuszczający się w poszukiwaniu po­
karmu daleko na południe aż do atlantyckich
wybrzeży Francji. Cechuje się doskonale roz­
winiętym węchem, którym posługuje się szu­
kając zdobyczy, wzrok ma słaby.
Pokarm: wszelkie zwierzęta morskie.
Rozród: żyworodny; młode mierzą w chwili
urodzin 40-70 cm.

Gatunek pokrewny: w Morzu Śródziemnym
i przyległych rejonach pn. Atlantyku żyje blis­
ko spokrewniony lemargo (S. rostratus), głębi­
nowy rekin o długości ciała 1 m mający narzą­
dy świetlne rozmieszczone wzdłuż linii bocz­
nej i na przedniej części grzbietu.

22

Koleń pospolity
(Sgualus acanthias)

Rodzina koleniowate (Squalidae)

Wygląd: wydłużone, smukłe ciało z krótkim,
spiczastym pyskiem. Duże, owalne oczy bez

migawkowej przesłony. Tryskawka jest obec­
na. Pięć małych szczelin skrzelowych znajduje

się przed płetwami piersiowymi. Szeroki ot­
wór gębowy. Uzębienie: zęby w obu
szczękach jednakowe, z 1 wierzchołkiem sil­
nie skośnie skierowanym na zewnątrz i o gła­
dkiej krawędzi; w górnej szczęce 24-28, w dol­
nej 22-24 zęby. Dwie płetwy grzbietowe,
przednia większa od tylnej; z przodu każdej
jeden mocny kolec (nieco dłuższy u samca),
niższy jednak od samej płetwy. Płetwy piersio­
we duże, szerokie; nasady płetw brzusznych
znajdują się bliżej tylnej niż przedniej płetwy
grzbietowej; brak płetwy odbytowej. Trzon
ogonowy z podłużnym kilem na bokach, z gór­
ną bruzdą przedogonową. Płetwa ogonowa

z dużym płatem grzbietowym, który nie ma
wycięcia na zewnętrznej krawędzi. Ubar­

wienie: jasnoszare do ciemnoszarego lub brą­

zowawego, boki jaśniejsze, strona brzuszna
biaława. Grzbiet i boki z nieregularnie rozrzu­
conymi białymi plamami, niknącymi z wie­
kiem. Długość: do 1,2 m; samce mniejsze.

Występowanie: w pn. Atlantyku od pd. Grenlan­
dii, Islandii i okolic Murmańska do Maroka, Ma-
dery i Wysp Kanaryjskich; Morze Północne, ka­

nał La Manche; zabłąkane osobniki trafiają się

w Bałtyku; Morze Śródziemne i Morze Czarne.
Środowisko: przebywa zwykle nad dnem muli-
stym, w wodzie o temperaturze 6-15

;

C od wód

płytkich po głębiny do 900 m.
Tryb życia: najpospolitszy rekin przydenny pn.
Atlantyku, docierający do wód przybrzeżnych;

tworzy ogromne stada mogące liczyć ponad

1000 osobników.

Pokarm: ryby (śledzie, dorsze, morszczuki)
i bezkręgowce.
Rozród: jajożyworodny; samce osiągają
dojrzałość przy długości ciała 60-80 cm, sami­
ce 75-90 cm; samice wędrują na poród (ciąża

trwa 18-22 miesiące) wiosną i latem do wód
przybrzeżnych. W miocie rodzi się 4-8
młodych, mierzących 20-33 cm.
Gatunek pokrewny: k. piaskowy (S. blainvillei)
nie ma białych plam, a kolec tylnej płetwy
grzbietowej jest długi.

2 4

Kolczak czarny
(Etmopterus spinax)

Rodzina koleniowate (Squalidae)

Wygląd: silnie wydłużone, smukłe ciało o dłu­
gim pysku i charakterystycznie aksamitnej skó­

rze. Oczy duże, bez migawkowej przesłony.
Duża tryskawka o nerkowatym kształcie jest
umieszczona skośnie powyżej oczu. Pięć

szczelin skrzelowych znajduje się przed płet­
wami piersiowymi. Uzębienie: zęby w szczęce
górnej (27-31) są pięciowierzchołkowe o je­
dnym dużym wierzchołku głównym oraz dwóch

małych z każdej strony podstawy (wyjątkowo

zęby są proste, igłowate, z jednym tylko wierz­
chołkiem); zęby szczęki dolnej (36-40) z bardzo
skośnie ustawionym trójkątnym wierzchołkiem,
o gładkich krawędziach. Dwie płetwy grzbieto­
we, przednia mniejsza od tylnej, a jej początek
znajduje się nad końcem nasady płetw piersio­
wych; z przodu każdej z płetw grzbietowych

jeden mocny kolec. Nasada tylnej płetwy
grzbietowej znajduje się bezpośrednio za na­
sadą płetw brzusznych. Płetwy piersiowe krót­
kie, czworokątne; brak płetwy odbytowej. Duża,
silna płetwa ogonowa. Linia boczna wyraźnie
widoczna. Ubarwienie: czekoladowobrązowe
do czarniawego, z mniej lub bardziej widocz­
nym rysunkiem boków, wywołanym prze­
chodzeniem na ich dolne partie intensywnie
czarnego ubarwienia brzucha. Wnętrze jamy
gębowej czarne. Na stronie brzusznej maleńkie
świetlne organy wydzielające intensywne zielo­
ne lub niebieskawe światło. Płetwa ogonowa
u młodych osobników z wyraźną ciemną kra­
wędzią. Długość: w Morzu Śródziemnym do 50

cm, w Atlantyku do 90 cm (najmniejszy gatunek
rekina w pn. Atlantyku).

Występowanie: północny Atlantyk od Tromsó
w Norwegii i Islandii po Senegal; Morze Śród­
ziemne (w Adriatyku bardzo rzadko).
Środowisko: przebywa zwykle na głębokości
200-500 m (maksymalnie do 2000 m). W pół­
nocnej części zasięgu spotykany również
w wodach płytszych (70-90 m).
Tryb życia: rekin żyjący przy dnie na dużych
głębokościach. Nocą pojawia się czasami
w przypowierzchniowych warstwach wody.

Pokarm: ryby, głowonogi i krewetki.
Rozród: jajożyworodny; młode (15-20 w mio­
cie) o przeciętnej długości 10 cm rodzą się
w miesiącach letnich.

Brązosz
(Oxynotus centrina)

Rodzina brązoszowate* (Oxynotidae)

Wygląd: krótkie, grube, ścieśnione ciało (w

przekroju poprzecznym trójkątne) z silnie pod­
wyższonym grzbietem i szorstką skórą.

Wzdłuż linii grzbietu biegnie długi, skórzasty

kil. Na dolnych krawędziach boków dwa na­

stępne długie kile ciągnące się od płetw pier­
siowych do brzusznych. Głowa mała, spłasz­
czona. Oczy duże, bez migawkowej przesłony.
Duża tryskawka, owalna lub półksiężycowata,
znajduje się bardzo blisko oka. Pięć bardzo

małych szczelin skrzelowych znajduje się
przed płetwami piersiowymi. Otwór gębowy
mały o niewielkiej krzywiźnie. Uzębienie: zę­

by szczęki górnej (10) wąskie i spiczaste, żu­
chwy (9) większe, szersze i bardzo drobno
piłkowane. Dwie płetwy grzbietowe z bardzo
silnymi kolcami sięgającymi niemal górnych
krawędzi płetw; kolec przy przedniej jest skie­
rowany ku przodowi, kolec przy tylnej jest
zakrzywiony do tyłu. Nasada tylnej płetwy jest
położona prawie bezpośrednio nad nasadami
płetw brzusznych. Płetwy piersiowe są spicza­
ste i mierzą ok. 3/4 długości głowy. Krótki
trzon ogonowy jest zakończony stosunkowo
małą płetwą ogonową; brak płetwy odbytowej.
Linia boczna wyraźnie widoczna. Ubarwienie:
brązowawe, ciemnoszare lub czerwonawe

z ciemnymi plamami; strona brzuszna jaśniej­
sza. Oczy zielonkawe. Długość: maksymalnie
1,5 m (w Morzu Śródziemnym 60-80 cm).
Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. wybrze­
ży Anglii do Angoli; Morze Śródziemne.
Środowisko: nad piaszczystym lub mulistym
dnem na głębokości od 50 m do ponad 500 m.
Tryb życia: z uwagi na ogromną rzadkość tego
rekina niewiele wiadomo o jego trybie życia.
Przypuszcza się jednak, że większość czasu
spędza leżąc bez ruchu na dnie, a wyrusza na
poszukiwanie pokarmu dopiero o zmierzchu.
Pokarm: zwierzęta bentoniczne.
Rozród: jajożyworodny; zapłodnienie w stycz­
niu, a urodziny młodych 3 miesiące później.

Gatunek pokrewny: kolcoskór (O. paradoxuś]
występuje od Szkocji do Maroka, na głębokoś­
ciach 350-600 m. Jest jednolicie ciemnoszaro
ubarwiony, a końce płetw grzbietowych są
u niego chorągiewkowato wydłużone; kolec
przedniej płetwy grzbietowej jest skierowany
w stronę ogona.

Raszpla zwyczajna, anioł morski, skwat
(Squatina squatina)

Rodzina raszplowate (Squatinidae)

Wygląd: grzbietobrzusznie spłaszczone w prze­
dniej części ciało (podobne do ciała płaszczki)
o szerokiej, płaskiej głowie i krótkim, zaokrąg­

lonym pysku. Oczy małe, bez migawkowej prze­
słony. Tryskawki duże, półksiężycowate. Otwór

gębowy szeroki, końcowy, bardzo rozciągliwy.

Uzębienie: małe, o gładkich krawędziach, szero­

kich podstawach i długich, trójkątnych, ostrych
wierzchołkach. Pięć szczelin skrzelowych leży na
bokach głowy, przed płetwami piersiowymi. Płet­
wy piersiowe szerokie, skrzydłowato rozpostarte.
Płaty ich nie są zrośnięte z głową, a ich brzegi są
zaokrąglone. Płetwy brzuszne podobne, jednak

znacznie mniejsze. Brak płetwy odbytowej. Trzon
ogonowy poziomy, zakończony małą płetwą ogo­

nową o dolnym płacie lepiej rozwiniętym od

górnego. Na trzonie ogona osadzone są blisko
siebie dwie płetwy grzbietowe. Ubarwienie:
grzbiet szary, brązowawy lub zielonkawy, zwykle
z ciemnymi plamami lub marmurkowym wzorem.
U młodych osobników często występują również
rzędy jasnych plam. Długość: przeciętnie 90-120
cm, maksymalnie 2,4 m; masa ciała 80 kg (naj­
większy gatunek w Atlantyku).
Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk od Wysp Ka­
naryjskich do pn. Anglii i pd. Norwegii, Skager-
rak, Kattegat; pd.-zach. rejony Morza Północ­
nego, kanał La Manche, Morze Śródziemne.
Środowisko: w przybrzeżnych wodach, nad
piaszczystym i mulistym podłożem, na głębo­
kości od 5 do 100 m.

Tryb życia: mało ruchliwa ryba denna, częś­
ciowo zagrzebująca się w podłożu. Płynie
dzięki silnym, bocznym uderzeniom ogona.
Pokarm: denne ryby, skorupiaki i mięczaki.

Rozród: jajożyworodna; po przezimowaniu na

większych głębokościach samice ciągną do
płytkich, przybrzeżnych wód, gdzie przychodzą

na świat młode (7-25 w miocie), mające ok. 20

cm długości. W Morzu Śródziemnym porody

następują wiosną, w pn. Atlantyku latem.

Gatunki pokrewne: bliskimi gatunkami są ra­
szpla ciernista* (S. aculeata), osiągająca ma­

ksymalną długość 1,5 m (wzdłuż linii grzbietu

występuje rząd kolców), oraz r. plamista*
(S. oculata) długości również dochodzącej do

1,5 m; płetwy grzbietowe są przesunięte dale­

ko do tyłu, a na płetwach piersiowych i trzonie
ogona znajdują się czarne plamy.

26

Piła, ryba piła

(Pristis pristis)

Rodzina piłowate (Pristidae)
Wygląd: wydłużone, rekinowate ciało o grzbie­

tobrzusznie spłaszczonej głowie i silnie
wydłużonym pysku tworzącym wyrostek (rost-

rum) w kształcie długiego miecza, uzbrojony
po bokach w 16-20 silnych, spiczastych

zębów. Oczy i leżące bezpośrednio za nimi
tryskawki umieszczone są na wierzchniej,
a otwór gębowy i szczeliny skrzelowe na spo­
dniej stronie głowy. Uzębienie: szczęki wypo­
sażone w małe zęby, które ułożone są w licz­
nych rzędach tworząc płytę przypominającą
plaster miodu. Dwie prawie jednakowej wiel­
kości płetwy grzbietowe, z których pierwsza
leży nad płetwami brzusznymi. Płetwy piersio­
we szerokie, w przedniej części zrośnięte
z głową. Brak płetwy odbytowej. Z obydwu
stron trzonu ogonowego ciągnie się tałd skóry.
Mocna płetwa ogonowa pozbawiona jest dol­
nego płatu. U samców wszystkich piłowatych
tylne promienie płetw brzusznych przekształ­
cone są w pałeczkowatego kształtu, działający

jak klamra narząd kopulacyjny służący do
przytrzymywania i zapiadniania samicy. Jak
wszystkie piłowate nie ma pęcherza pławne-
go. Ubarwienie: wierzch ciała szarobrązowy,
strona brzuszna żółtoszara lub białoszara.

Długość: maksymalnie do 4,5 m.

Występowanie: wschodni Atlantyk od Portugalii
do Angoli; zachodnia część Morza Śródziemne­
go (gatunek ten uważany jest tu za rzadki; przy­
puszcza się, że są to osobniki pochodzące z At­
lantyku - spotyka się je od Sycylii wzdłuż wy­
brzeży Francji i Hiszpanii oraz wokół Balearów).
Tryb życia: w przeciwieństwie do wszystkich
innych płaszczkokształtnych (poza rochowaty-
mi) piła, jak rekiny, pływa dzięki silnym ude­
rzeniom ogona na boki. Mieczem zabija swoją
zdobycz, może odpędzać nim napastników.
Pokarm: głównie ryby.

Rozród: jajożyworodna; u samicy o długości
ciała 4,5 m znaleziono 23 zarodki.
Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona z piłą
p, drobnozębna (P. pectinatus) ma po bokach
rostrum od 25 do 32 zębów (sporadycznie
bywa spotykana w polskiej części Bałtyku

- przyp. tłum.).

28

Rocha

(Rhinobatos rhinobatos)

Rodzina rochowate (Rhinobatidae)
Wygląd: przednia część ciała grzbietobrzusznie

spłaszczona, podobnie jak u płaszczek; tylna
walcowata, jak u rekinów. Długi, trójkątny, za­
okrąglony na końcu pysk. Oczy i duże tryskawki
położone są na wierzchu, a otwór gębowy
i 5 szczelin skrzelowych na brzusznej stronie
głowy. Uzębienie: szczęki z wieloma rzędami
małych, zaokrąglonych zębów, tworzących stru­
kturę przypominającą plaster miodu. Wzdłuż li­
nii grzbietu, w tym również pomiędzy umiesz­
czonymi na trzonie ogonowym dwiema jednako­
wej wielkości płetwami grzbietowymi, biegnie
szereg małych kolców, mniej ostrych u młodych
osobników. Płetwy piersiowe są przyrośnięte na
całej swej długości do boków głowy i przednich
partii tułowia. Płetwy brzuszne są wyraźnie od­
dzielone od płetw piersiowych; ich zewnętrzne
krawędzie (podobnie jak w płetwach piersio­
wych) są zaokrąglone. Brak płetwy odbytowej.
Fałd skórny z obu stron trzonu ogonowego;
płetwa ogonowa dobrze rozwinięta, bez dolnego
płata. Ubarwienie: grzbiet od brązowoszarego

do oliwkowego, strona brzuszna biaława. Płetwy
grzbietowe i ogonowa z jasnymi krawędziami.

Długość: maksymalnie metr.

Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. rejonów
Zatoki Biskajskiej do Angoli, Morze Śródziem­
ne (głównie w południowych, cieplejszych re­
jonach wzdłuż afrykańskiego wybrzeża); ró­
wnież w Adriatyku.

Środowisko: występuje w płytkich wodach na
piaszczystym lub mulistym dnie.
Tryb życia: typowy mieszkaniec rejonów przy­
brzeżnych. Zwykle leży na dnie, często częś­
ciowo zagrzebany w miękkim osadzie.
Pokarm: małe zwierzęta denne; głównie kraby,
ślimaki i małże; żyjące przy dnie ryby. Może
powodować poważne szkody w ławicach ostryg.
Rozród: żyworodna (jajożyworodna).
Gatunki pokrewne: we wsch. Atlantyku, od Po­
rtugalii do Angoli, i w pd. części Morza Śród­
ziemnego występuje r. czarnobroda* {Rh. ce-
miculus), osiągająca do 2 m długości i żyjąca
na głębokości 10—80 m, również w wodach
słonawych. Jej charakterystyczne cechy to
piaskowej barwy grzbiet i ciemna plama na

spodzie czubka pyska.

Drętwa pstra
(Torpedo marmorata)

Rodzina drętwowate (Torpedinidae)

Wygląd: spłaszczone grzbietobrzusznie,

prawie okrągłe, mięsiste ciało z wyraźnie od­
dzielonym, krótkim i silnym trzonem ogo­
nowym. Skóra gładka (bez kolców). Oczy ma­
łe. Tryskawki z 6-8 małymi, skórnymi płatkami
(frędzelkami), położonymi na ich wewnętrznej
krawędzi. Otwór gębowy oraz 5 szczelin
skrzelowych znajduje się na stronie brzusznej.
Uzębienie: na szczęce górnej 15-30, na dolnej
13-28 małych, ostrych zębów. Na trzonie ogo­
nowym dwie płetwy grzbietowe; przednia jest
nieco większa. Szerokie i mięsiste płetwy pie­
rsiowe tworzą zewnętrzną krawędź krążkowa-

tego tułowia. Płetwy brzuszne oddzielone od
siebie, szerokie, zaokrąglone. Po obydwu stro­

nach trzonu ogonowego występuje skórny

fałd. Płetwa ogonowa dobrze rozwinięta, trój­

kątna, o nieco dłuższym górnym płacie. Brak
płetwy odbytowej. Z każdej strony kolistego

ciała, pomiędzy głową a płetwami piersiowy­

mi, znajdują się prześwitujące przez skórę
narządy elektryczne. Linia boczna uwstecznio-
na (szczątkowa). Ubarwienie: bardzo zmienne

w zależności od miejsca występowania: od
jasno- do ciemnobrązowego, wyraźnie ciemno

marmurkowane. Strona brzuszna biaława

z ciemną obwódką. Długość: do 60 cm.
Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki
Biskajskiej po południową Afrykę; na północ
od Zatoki Biskajskiej, u wybrzeży południowej
Anglii i północnej Bretanii - znacznie rzadsza.
W kanale La Manche i Morzu Północnym jest
tylko rzadkim, letnim gościem.

Tryb życia: nocny, samotny; dzień spędza częś­
ciowo zagrzebana w podłożu, tak że rozpoznać

można tylko zarys ciała, zawsze jednak nad
powierzchnię dna wystają oczy i tryskawki. Po­
karm zdobywa porażając swą zdobycz prądem

elektrycznym o napięciu od 45 do 220 V.
Pokarm: głównie skorupiaki (kraby), mięczaki
i małe denne ryby.

Rozród: jajożyworodna. Ciąża trwa 7-10 mie­
sięcy. Samica, zależnie od rozmiarów, rodzi
młode długości do 32 cm i szerokości 6,5 cm;
w Morzu Śródziemnym we wrześniu i w paź­
dzierniku.

Drętwa pawik
(Torpedo torpedo)

Rodzina drętwowate (Torpedinidae)

Wygląd: spłaszczona grzbietobrzusznie, prawie
okrągła tarcza ciała z wyraźnie oddzielonym,

krótkim i silnym trzonem ogonowym; przednia
krawędź lekko wklęsła lub prawie prosta. Skó­
ra gładka. Małe oczy, duże tryskawki o niemal

gładkich wewnętrznych krawędziach u ryb do­
rosłych (długości powyżej 30 cm), i frędzelko-
watych u ryb młodych. Uzębienie: w szczęce
18-33, w żuchwie 15-26 zębów. Na trzonie ogo­
nowym znajdują się dwie płetwy grzbietowe,
z których przednia jest większa (półtora raza
wyższa od długości swej podstawy). Szerokie,
mięsiste płetwy brzuszne są oddzielone od sie­
bie, szerokie, zaokrąglone. Długość trzonu
ogonowego odpowiada niemal długości tuło­
wia; płetwa ogonowa dobrze rozwinięta. Brak
płetwy odbytowej. Na każdym boku tułowia
znajduje się duży narząd elektryczny. Ubarwie­
nie: strona grzbietowa od jasno- do ciemno­
brązowej, z 1-7 (zwykle 5) niebieskimi, czarno
lub żółto obwiedzionymi plamami. Strona brzu­
szna biaława z ciemną obwódką. Długość: ma­
ksymalnie 60 cm.

Występowanie: wschodni Atlantyk od południo­
wej części Zatoki Biskajskiej po Angolę; Morze
Śródziemne.
Środowisko: przebywa na piaszczystym i mulis-
tym dnie, wśród podwodnych łąk w płytkich,
przybrzeżnych wodach do głębokości 50 m.
Tryb życia: nocny, samotny; dzień spędza za­
grzebana po oczy i tryskawki w podłożu.
Pokarm: małe, denne ryby oraz skorupiaki.
Rozród: jajożyworodna; czas rozwoju zarod­
ków (od 3 do 21 w miocie zależnie od wielkości
samicy) wynosi 5-6 miesięcy (od marca do
września) i zależy od temperatury wody. Młode
mają w chwili urodzenia długość 8 cm.
Gatunek pokrewny: d. brunatna (T. nobiliana),

żyjąca w Atlantyku (na wschód od Angoli do pd.
Afryki) oraz w Morzu Śródziemnym na głęboko­
ści od 10 do 350 m. Osiąga długość 1,8m i masę
70 kg. Charakterystyczne jest dla niej jednolite,
ciemnobrązowe, ciemnozielone do ciemno­
niebieskiego ubarwienie grzbietu; tryskawki
z gładkimi krawędziami, nerkowate; przednia
płetwa grzbietowa dwa razy większa od tylnej.

30

Raja motyl
[Raja miraletus)

Rodzina rajowate (płaszczki właściwe)
(Rajidae)
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała o szo­
rstkiej skórze wzdłuż nieznacznie wklęsłej,
przedniej krawędzi ciała i w rejonie głowy. Pysk
krótki i (zwłaszcza u samców) spiczasty. Kra­
wędź płetw piersiowych (tzw. skrzydeł) niemal
prostokątna. Oczy większe od tryskawek. Uzę­
bienie: od 40 do 42 małych zębów; u samców są
one spiczaste, u samic zaokrąglone. Dwie nie­
mal jednakowej wielkości, stojące blisko siebie
płetwy grzbietowe znajdują się przy końcu trzo­
nu ogona. Brak płetwy odbytowej. Płetwa ogo­
nowa bardzo mała. Wzdłuż wierzchu smukłego,
bocznie ścieśnionego trzonu ogonowego (dłuż­
szego niż połowa długości tułowia) biegnie sze­
reg 14-18 kolców; u samców po każdej jego
stronie ciągnie się jeszcze jeden, a u samic dwa
dodatkowe rzędy kolców. Pomiędzy płetwami

grzbietowymi znajdują się 2-3 kolce; kilka poło­
żonych jest również w pobliżu oczu. Samce
mają również kolce przed otworem gębowym
oraz na płetwach piersiowych. Ubarwienie: stro­
na grzbietowa jasnobrązowa, żółtawa lub szara
z ciemnymi brzegami i małymi czarnobrązowy-
mi plamkami (u samców dodatkowo żółtawe
punkty). Rejon pyska jaśniejszy. Pośrodku rom-
bowatego ciała znajdują się dwie rzucające się
w oczy, jasnoniebieskie plamy z niebieskoczar-
ną, żółtą lub pomarańczową obwódką. Brzuch
białawy. Długość: maksymalnie 60 cm.

Występowanie: wsch. Atlantyk od pd. części Za­
toki Biskajskiej do południowej Afryki. W Morzu
Śródziemnym jest bardzo liczna.
Środowisko: przebywa w przybrzeżnych
wodach na piaszczystym lub mulistym podło­
żu, zwykle na głębokości 90-300 m.
Tryb życia: podczas lata ryby ciągną do płyt­
kich wód przybrzeżnych, gdzie spotkać je mo­
żna już na głębokości 30 m, zagrzebane po
oczy i tryskawki w podłożu. Wystraszone pły­
ną dzięki przemieszczającym się od przodu ku

tyłowi falistym ruchom płetw piersiowych.
Pokarm: bezkręgowce i żyjące przy dnie ryby.
Rozród: jajorodna; jaja są osłonięte rogową,
prostokątną otoczką (4,2-5,2 cm długości,
3-3,5 cm szerokości) z kilkucentymetrowej
długości wyrostkami na rogach.

3 2

Raja gwiaździsta
(Raja aster i as)

Rodzina rajowate (Rajidae)
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała
o lekko wklęsłej przedniej krawędzi. Pysk nie­
co wydłużony, ale rozwartokątny. Skóra
grzbietu szorstka, z 60-70 kolcami ułożonymi
w długim szeregu od oczu do przedniej płetwy
grzbietowej. Wzdłuż trzonu ogonowego znaj­
dują się dwa dodatkowe rzędy kolców. Doros­

łe samce mają ponadto małe ruchome kolce

na płetwach piersiowych i przed oczami. Pra­

wie prosty otwór gębowy i 5 szczelin skrzelo-
wych znajdują się na stronie brzusznej. Uzę­

bienie: na szczękach osadzone są 34—44 zęby,
u samców spiczaste, u samic tępe. Na końcu

smukłego, dość długiego trzonu ogonowego
znajdują się dwie niemal jednakowej długości,
stojące bardzo blisko siebie płetwy grzbietowe
(ich nasady są znacznie dłuższe niż odległość
pomiędzy nimi). Płetwa ogonowa uwstecznio-
na. Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: stro­
na grzbietowa, w zależności od miejsca prze­
bywania ryby, od jasno- do czerwonobrązowej
lub oliwkowozielonej do żółtej, z licznymi ma­
łymi, czarnobrązowymi punktami oraz pewną
liczbą rozsianych pomiędzy nimi dużych,
okrągłych, żółtych plam. Pysk jednolicie jasno-
brązowy. Często na każdym „skrzydle" jedna

ciemna, jasno obwiedziona plama. Strona
brzuszna biała, z ciemnymi plamami i krawę­
dziami. Długość: maksymalnie 70 cm.
Występowanie: tylko w Morzu Śródziemnym,
opisany z rejonu Ibizy (Baleary), ale występuje
w nim pospolicie (np. koło półwyspu Istria na
Adriatyku jest najliczniejszym gatunkiem rai).
Środowisko: przebywa w przybrzeżnych
wodach na piaszczystym i mulistym dnie, zwy­
kle na głębokości 7-40 m, czasami głębiej, do
100 m.

Tryb życia: dzień spędza zagrzebana po oczy

i tryskawki w miękkim podłożu. Zdobycz chwy­

ta przykrywając ją swym ciałem.
Pokarm: różne gatunki żyjących na dnie zwie­

rząt, zwłaszcza małe ryby i kraby.

Rozród: dojrzałość płciową uzyskuje przy dłu­
gości 45 cm. Jajorodna; prześwitujące, zielon-
kawobrązowe, prostokątne otoczki jajowe
(4,5x3 cm) składane są w ciągu całego roku.

Raja białoplama
(Raja brachyura)

Raja (płaszczka) nabijana, r. ciernista
(Raja clavata)

Rodzina rajowate (Rajidae)

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała
z prawie prostokątnymi „skrzydłami". Pysk

nieco wydłużony, tępo zakończony, rozwarto-
kątny. Skóra grzbietu dorosłych osobników

jest szorstka na całej swej powierzchni;
wzdłuż górnej krawędzi trzonu ogonowego
biegnie długi szereg kolców. U młodych osob­

ników ciągnie się on przez środek grzbietu,
a z boków trzonu ogonowego występują doda­

tkowe rzędy kolców po jednym z każdej stro­
ny; w szczątkowej postaci mogą się one za­
chować u dorosłych samic. U dorosłych sam­
ców małe kolce występują na płetwach pier­
siowych i bokach głowy. Oczy mniejsze od
tryskawek. Uzębienie: u obydwu płci 60-90
spiczastych zębów. Na końcu krótkiego, smuk­
łego trzonu ogonowego osadzone są dwie,
prawie jednakowej wielkości, stojące blisko
siebie płetwy grzbietowe. Płetwa ogonowa
uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej. Uba­

rwienie: strona grzbietowa jasnobrązowa z li­

cznymi, rozsianymi po całej powierzchni, ma­
łymi, czarnymi cętkami oraz nielicznymi, nie­
regularnie rozmieszczonymi, większymi jas­

nymi plamami. Brzuch białawy lub białożółty.
U młodych osobników koniec pyska czarny.
Długość: maksymalnie 1,5 m (masa ok. 12 kg).

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp
Szetlandzkich do Madery oraz wzdłuż wybrze­
ża północnoafrykańskiego. Rzadko w zachod­

niej części Morza Śródziemnego.

Środowisko: na piaszczystym i mulistym dnie,
głównie na głębokości 40-110 m. Młode osob­
niki żyją zwykle w płytszych wodach; dorosłe
schodzą głębiej, powracając w pobliże brze­
gów jedynie w miesiącach letnich.
Pokarm: małe zwierzęta denne, głównie ryby,
kraby i mięczaki.

Rozród: jajorodna; duże rogowe otoczki jajo­
we (11-14 cm długości na 7-9 cm szerokości)
mają na każdym rogu długi, czepny wyrostek.

Wiosną i wczesnym latem jedna samica skła­
da do 30 jaj. Na algierskim wybrzeżu zaobser­
wowano, że odbywa się to w miesiącach zimo­
wych, a wylęgające się młode przebywają pó­
źniej na głębokości do 15 m. Okres rozwoju
zarodków wynosi około 7 miesięcy.

3 4

Rodzina rajowate (Rajidae)

Wygląd: szeroka, rombokształtna tarcza ciała (z

przodu wklęsła) o „skrzydłach" z ostrymi krawę­

dziami i krótkim, rozwartokątnym pyskiem, oraz
z kolcami na wierzchniej i spodniej stronie.
U dorosłych osobników dodatkowo na stronie
grzbietowej znajdują się liczne, duże kolce, osa­
dzone w skórze razem z szerokimi, gładkimi
tarczkami. U samic kolce te znajdują się rów­
nież na spodniej stronie ciała. U młodych osob­
ników i u samic wzdłuż grzbietu i trzonu ogono­
wego ciągnie się długi szereg kolców. U sam­
ców występuje on tylko wzdłuż trzonu ogonowe­
go, z tym, że samce mają dodatkowe, ruchome
małe kolce na płetwach piersiowych i przed
oczami. Uzębienie: od 36 do 45 zębów; u sam­
ców spiczastych, u samic natomiast spłaszczo­
nych. Na końcu długiego, wąskiego trzonu ogo­
nowego osadzone są dwie małe płetwy grzbie­

towe. Płetwa ogonowa mała. Brak płetwy odby­
towej. Samce mają duży, pałeczkowaty narząd

kopulacyjny. Ubarwienie: strona grzbietowa jest

jasnoszara lub jasnobrązowa, przede wszystkim

u młodych osobników z jasnymi, brązowo ob­
wiedzionymi plamami i małymi czarnymi punk­

tami, które mogą łączyć się w faliste linie. Stro­
na brzuszna biała z ciemnym brzegiem.

Długość: samców do 70 cm, samic do 125 cm.

Występowanie: wsch. Atlantyk od pn. Norwegii

i pd. Islandii do pd. Afryki; Morze Północne,

zachodnie rejony Bałtyku, kanał La Manche;
Morze Śródziemne i Morze Czarne.
Środowisko: przebywa głównie na piaszczys­
tym i mulistym dnie, zarówno w wodach płyt­
kich (20-60 m), jak i na głębokich (do 500 m).
Tryb życia: zmierzchowo-nocny. Z dużymi oso­
bnikami należy obchodzić się ostrożnie, gdyż
mogą wytwarzać silne ładunki elektryczne.
Pokarm: głównie kraby, ale także wieloszcze-

ty, mięczaki, jeżowce i bentoniczne ryby.
Rozród: dojrzałość płciową samice uzyskują
w dziewiątym, samce zaś - w siódmym roku
życia. W okresie rozrodu ciągną do płytkich,
przybrzeżnych wód, gdzie w pobliżu powierz­
chni wody dochodzi do zapłodnienia. Jajorod­
na; otoczki jajowe (do 20 na samicę, rozmiary
6-9x5-7 cm) składane są w płytkich wodach
przybrzeżnych.

Raja drobnooka
(Raja microocellata)

Rodzina rajowate (Rajidae)

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała
z wklęsłą przednią krawędzią i kanciastymi,
ostro zakończonymi płetwami piersiowymi

(„skrzydłami"). Pysk nieco wydłużony, nie­
mniej jednak rozwartokątny. Skóra gładka, tyl­
ko w przedniej części tarczy ciała pokryta skór­
nymi ząbkami. Wzdłuż linii grzbietu biegnie

szereg małych kolców, a po obydwu stronach
trzonu ogonowego występują rzędy podobnych
kolców. Oczy i tryskawki małe. Prawie prosty
otwór gębowy oraz 5 szczelin skrzelowych
znajdują się na spodniej stronie ciała. Niemal
jednakowej wielkości płetwy grzbietowe po­
łożone są blisko siebie przy końcu cienkiego,
dość długiego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­
nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej.
Tylne promienie płetw brzusznych przekształ­
cone są u samców w duży, pałeczkowaty na­
rząd kopulacyjny, dodatkowo wyposażony
w haczyki czepne. Ubarwienie: zależnie od
zasiedlanego rejonu strona grzbietowa jest

szara lub brązowawa, z małymi, białymi punk­
tami i falistymi paskami. Strona brzuszna biała.
Długość: maksymalnie 82cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Irlandii, Korn-
walii i na południe od kanału La Manche do
wybrzeża afrykańskiego (Maroko). Nie występu­

je w Morzu Północnym i Morzu Śródziemnym.
Środowisko: w wodach przybrzeżnych, maksy­

malnie do głębokości 100 m. Preferuje miejsca
płytkie i piaszczyste, jednak w niektórych rejo­
nach gatunek ten jest bardzo liczny, podczas

gdy w innych, pozornie takich samych bioto­
pach, nie jest w ogóle spotykany.
Tryb życia: zmierzchowo-nocny. Dzień spędza
zagrzebana po oczy i tryskawki w piasku, tak
że można dostrzec tylko jej zarys.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, głównie
skorupiaki oraz małe, żyjące przy dnie ryby
(płastugokształtne, dobijakowate).
Rozród: biologia rozrodu tego bardzo często

spotykanego gatunku jest jeszcze słabo
poznana. Jajorodna; jaja znajdują się w po-
duszkowatych, rogowych, zielonkawobrązo-
wych otoczkach (8,7-9,5 x 5,4-6,3 cm), mają­
cych na końcach rogowe wyrostki (na jednym
końcu dwa długie, na drugim dwa krótkie).

3 6

Raja nakrapiana
(Raja montagui)

Rodzina rajowate (Rajidae)

Wygląd: szerokie, rombokształtne ciało (szer­
sze niż dłuższe, na przedniej krawędzi wklęs­
łe) o kanciastych, niezbyt ostrych krawędziach
płetw piersiowych („skrzydeł"). Pysk nieco
wydłużony, niemniej jednak rozwartokątny.
U młodych ryb skóra pokryta kolcami tylko
w obrębie pyska, u ryb dorosłych również
z tyłu za oczami. Wzdłuż grzbietu, od oczu do
przedniej płetwy grzbietowej (na trzonie ogo­
nowym), ciągnie się szereg kolców (u młodych
ryb jest ich 30, u osobników dorosłych 40-50).
Samce mają dodatkowo ruchome kolce na
pysku oraz na przedniej krawędzi płetw pier­
siowych. Uzębienie: 50-60 zębów, spiczastych
u samców, u samic zaokrąglonych. Dwie małe,
osadzone blisko siebie płetwy grzbietowe (po­
między nimi 1-3 kolce) położone są na końcu

dość długiego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­

nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej.
Ubarwienie: zależnie od miejsca przebywania
ryby strona grzbietowa jest szara, jasnobrązo-

wa lub żółtawa z wieloma małymi, czarnymi

plamami, które nie sięgają jednak do brzegów

tarczy ciała. Często na każdym „skrzydle"
znajduje się jedna żółta plama (z ciemnym
środkiem lub bez niego), otoczona pierś­
cieniem odsuniętych od siebie czarnych punk­
tów. Strona brzuszna biaława lub różowa. Dłu­
gość: maksymalnie do metra.
Występowanie: północny Atlantyk od Wysp
Szetlandzkich do pn.-zach. wybrzeża Afryki
(Maroko) i Wysp Kanaryjskich. Występuje tak­
że w kanale La Manche, pd. rejonach Morza
Północnego i w Morzu Śródziemnym.
Środowisko: w wodach przybrzeżnych, zarów­
no nad piaszczystym, jak i mulistym, a nawet
skalistym podłożem, na głębokości 25-100 m.
Tryb życia: o tym dość pospolitym gatunku,
blisko spokrewnionym z rają gwiaździstą, r.
białoplamą i r. plamistą, niewiele wiadomo.

Pokarm: zwierzęta bentoniczne.
Rozród: w kanale La Manche otoczki jajowe
(6,4-7,7 cm x 3,7-4,6 cm) składane są wiosną
i wczesnym latem. Na każdym rogu mają krót­
kie wyrostki; z jednej strony otoczka jest gład­
ka, z drugiej pokryta siecią drobnych, rogo­
wych listew. Rozwój zarodkowy trwa 5 miesięcy.

Raja (płaszczka) promienista
(Raja radiata)

Raja gładka, p ł a s z c z k a naga
(Raja batis)

Rodzina rajowate (Rajidae)

Wygląd: szeroka, rombokształtna tarcza ciała

(przednia krawędź tylko lekko wklęsła) z za­

okrąglonymi krawędziami płetw piersiowych
(„skrzydeł"). Pysk słabo wydłużony, rozwarto-

kątny. Wzdłuż linii grzbietu i trzonu ogonowe­
go dorosłych osobników biegnie rząd 12-19
dużych kolców, osadzonych na tkwiących

w skórze promieniście rowkowanych płytkach.
Często po obydwu stronach tego rzędu wystę­
pują następne, duże kolce. Strona brzuszna aż
do okolic pyska jest gładka. Małe oczy i trys-
kawki. Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone
są blisko siebie na końcu długiego, bocznie
ścieśnionego trzonu ogonowego. Płetwa ogo­
nowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej.

Ubarwienie: strona grzbietowa jasnobrązowa

z licznymi, małymi, czarnymi punktami (mogą
się one łączyć tworząc okrągłe, ciemne pola)

i nielicznymi, niewyraźnymi, białawymi plama­
mi. Strona brzuszna biała. Długość: najczęś­

ciej 60 cm, maksymalnie metr.
Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego

i Spitsbergenu do Irlandii i kanału La Manche,
Morze Północne (z wyjątkiem jego pd. re­

jonów), w zach. części Bałtyku (u polskich
brzegów wyjątkowo jako jedyny gatunek rai
- przyp. tłum.).

Środowisko: przebywa na piaszczystym, muli-
stym i skalistym podłożu na głębokości
20-1000 m (zazwyczaj od 50 do 100 m), prze­
ważnie w wodzie o temperaturze do 10°C.
Tryb życia: wybitnie północnoatlantycki ga­
tunek rai. Miejscami występuje bardzo licznie,
stanowiąc częsty przyłów przy okazji połowów
innych ryb.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, jak wie-
loszczety, skorupiaki, jeżowce i małe ryby.
Rozród: jajorodna. Zielonkawoczarne, pokryte

delikatnymi jedwabistymi włoskami otoczki ja­
jowe (4,4-6,8 cm długości i 3,5-5,1 cm szero­
kości) są mniejsze niż u rai (płaszczki) nabija­
nej. Liczba składanych przez samicę otoczek
jajowych oraz czas rozwoju zarodków nie są
znane. Młode, w chwili wylęgu mają długość
9-10 cm, często dojrzewają płciowo już przy
30 cm długości. Dojrzałe samce można rozpo­
znać po obecności organu kopulacyjnego oraz
ruchomych kolcach na płetwach piersiowych.

Rodzina rajowate [Rajidae)

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (przed­

nia krawędź wyraźnie wklęsła), ze spiczastymi
„skrzydłami". Pysk u osobników dorosłych długi,
ostrokątny. Strona grzbietowa samców pokryta
kolcami, które u samic występują tylko w przed­
niej części ciała; skóra osobników młodych jest
gładka. U dorosłych raj po bokach trzonu ogono­

wego ciągnie się szereg kolców (brak środkowe­
go szeregu). U młodych ryb duże kolce występu­
ją w okolicy oczu oraz na grzbietowej stronie
trzonu ogonowego, gdzie tworzą jeden szereg.

Uzębienie: 40-50 zębów w każdej szczęce, zęby

samców są dłuższe i spiczaste, samic szersze

i tępo zakończone. Dwie małe, prawie stykające

się ze sobą płetwy grzbietowe znajdują się na

końcu silnego, długiego trzonu ogonowego. Ubar­

wienie: strona grzbietowa brązowo- lub żółtosza-

ra z małymi białymi lub żółtymi punktami albo
bez nich. U młodych raj na płetwach piersiowych
występuje często jedna ciemna plama z jasną
obwódką. Strona brzuszna, zależnie od wieku
ryby, jest biała, jasnoszara lub niebieskawa,
z czarnymi punktami lub prążkami; w okresie

dojrzewania płciowego ryby rysunek ten zaczyna

blednąc (niekiedy strona brzuszna jest czarno
marmurkowana). Długość: samców do 2 m, sa­
mic ponad 2,5 m (masa 150 kg).

Występowanie: pn. Atlantyk od Islandii i pn.

Norwegii do Madery; również w Morzu Pół­
nocnym i zach. Bałtyku (do wybrzeży polskich
nie dociera - przyp. tłum.), w kanale La Man­
che oraz zach. części Morza Śródziemnego.

Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym;
dorosłe raje gładkie żyją najczęściej na głębo­
kości 100-200 m (maksymalnie 600 m), nato­
miast młode -18-30 m.
Tryb życia: raja gładka w wodach pn.-zach.
Europy jest jedną z największych płaszczek,
o dużym znaczeniu w gospodarce rybackiej.
Pokarm: ryby, skorupiaki, wieloszczety.
Rozród: samce dojrzewają płciowo dopiero przy
długości 1,5 m; samice po osiągnięciu jeszcze
większych rozmiarów. Jest jajorodna. Otoczki

jajowe o wymiarach 24 x 13 cm są barwy zielo­

nej jak morska woda. W Morzu Śródziemnym

składane są wiosną i latem, natomiast w Atlan­
tyku późną jesienią i zimą. Okres rozwoju zaro­
dkowego trwa w Atlantyku 9-10 miesięcy.

38

Raja ostronosa
(Raja oxyrinchus)

Raja kosmata
(Raja fullonica)

Rodzina rajowate (Rajidae)

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (na

przedniej krawędzi silnie wcięta) z ostro za­
kończonymi „skrzydłami". Pysk (u osobników
dorosłych bardzo długi) - 5-6 razy dłuższy od
rozstawu oczu i dłuższy niż 1/3 szerokości
głowy, ostrokątny. Po stronie grzbietowej kol­

ce są tylko na pysku oraz na przedniej krawę­
dzi ciała (skóra młodych raj jest mniej szorst­
ka); strona brzuszna niemal cała pokryta kol­
cami. Samce z trzema, natomiast samice
z dwoma rzędami kolców na grzbietowej stro­
nie trzonu ogonowego. Uzębienie: w każdej
szczęce 38-50 zębów; środkowe zęby u doros­
łych ryb są zaostrzone (u samic z krótszym
i szerszym wierzchołkiem), boczne natomiast
zaokrąglone. Dwie małe płetwy grzbietowe
osadzone są blisko siebie na końcu długiego,
wąskiego trzonu ogonowego; u młodych raj
może pomiędzy nimi występować kolec. Ubar­

wienie: strona grzbietowa łupkowoszara, sza-

robrązowawa do czarnobrązowej; u młodych
ryb często z małymi, białymi i czarnymi punk­

tami. Strona brzuszna biaława, szara lub brą­
zowawa, z małymi czarnymi plamkami i prąż­
kami. Długość: maksymalnie do 1,6 m.
Występowanie: północny Atlantyk od Norwegii
do Maroka; Morze Śródziemne.
Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym
na głębokości od 50 do 915 m; młode osobniki
przebywają zwykle w wodach płytszych, na
głębokości do 100 m.

Tryb życia: raja ta, blisko spokrewniona z r.
gładką, osiąga jednak mniejsze rozmiary
i przebywa na większych głębokościach.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.
Rozród: dojrzewa płciowo dopiero przy długo­
ści ciała ok. 1,2 m. Jajorodna; ciemnobrązowe
otoczki jajowe pokryte żółtymi, rogowymi list­

wami i z bardzo krótkimi wyrostkami na każ­
dym rogu. Składane są wiosną i latem.
Gatunek pokrewny: w głębokich wodach fior­
dów pd. i śród. Norwegii, jak również u wy­
brzeży pd. Islandii i Irlandii na głębokości
200-923 m (zwykle 400-500 m) występuje blis­
ko spokrewniona z rają ostronosa r. czarno-
brzucha (R. nidarosiensis).

4 0

Rodzina rajowate (Rajidae)

Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała

(przednia krawędź słabo wcięta, mocniej tylko
u dorosłych samców) z prostokątnymi „skrzy­
dłami". Pysk osobników dorosłych wydłużony
(3-krotnie dłuższy od rozstawu oczu), ostrokąt­
ny. Duże oczy (średnica oka równa jest odleg­

łości pomiędzy oczami). Strona grzbietowa
pokryta licznymi kolcami; na bokach trzonu
ogonowego po jednym rzędzie kolców (brak
rzędu środkowego!), docierających do tylnej
połowy trzonu. Grupy kolców na płetwach pie­
rsiowych, bokach głowy i w okolicach oczu;
krótkie rzędy kolców pośrodku karku i nad
oczami. Strona brzuszna gładka, z wyjątkiem
spodu przedniej krawędzi ciała i trzonu ogo­
nowego. Uzębienie: 58-68 spiczastych zębów,
takich samych u samców i samic. Brak kolców
środkowych pomiędzy dwiema małymi,
osadzonymi blisko siebie płetwami grzbie­

towymi, znajdującymi się na końcu długiego,

płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa

zredukowana do maleńkiego, górnego płata.

Brak płetwy odbytowej. Ubarwienie: strona

grzbietowa zależnie od miejsca przebywania

ryb, żółtawo-, zielonkawo- lub brązowawosza-
ra (czasami jednolicie brązowa), z małymi,

czarnymi plamami. Strona brzuszna mleczno-
biała, bez plam. D/ugość: do 1,2 m.
Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży Nor­
wegii, Islandii i Wysp Owczych po Maderę; Ska-
gerrak (pojedynczo), Kattegat (bardzo rzadko),
brak w pd. rejonach Morza Północnego. Morze
Śródziemne (w Adriatyku rzadko), Kanał Sueski.
Środowisko: na dnie piaszczystym, czasami
również skalistym, na głębokości 20-500 m
(zwykle od 100 do 400 m).

Tryb życia: w Atlantyku podejmuje sezonowe
wędrówki, przebywając latem bliżej wybrzeży.
Pokarm: głównie skorupiaki i ryby.

Rozród: jajorodna; bursztynowe otoczki jajowe
(8,8-8,9 x 4,6-4,7 cm koło Wysp Owczych,

7,5 x 4,5 cm w Zatoce Biskajskiej) składane są
w głębszych warstwach wody.
Gatunek pokrewny: w pn.-zach. części Morza
Śródziemnego żyje rzadka Raja rondeleti, któ­
ra jako odrębny gatunek została opisana do­
piero w 1959 r.

Raja piaskowa

[Raja circu I ar is)

Rodzina rajowate [Rajidae)
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała
(przednia krawędź lekko wcięta) o szerokich,
silnie zaokrąglonych krawędziach płetw pie­
rsiowych (włoska nazwa „Razza rotonda").
Pysk nieznacznie wydłużony, rozwartokątny.
Skóra grzbietu kolczasta, brzucha (z wyjątkiem
przednich krawędzi tarczy ciała) gładka; tylko
młode ryby mają jeden środkowy rząd kolców
na grzbiecie i trzonie ogonowym, u dorosłych
raj kolce ułożone są w dwa rzędy na bokach

trzonu ogonowego. Oczy i tryskawki małe. Nie­

mal prosty otwór gębowy i 5 szczelin skrzelo-
wych znajdują się na stronie brzusznej ciała.
Uzębienie: w każdej szczęce 60-84 spiczaste
zęby, jednakowe u obu płci. Dwie małe płetwy
grzbietowe osadzone są blisko siebie na końcu

długiego, płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa
ogonowa uwsteczniona. Brak płetwy odbytowej.

Ubarwienie: strona grzbietowa jasno-, pomarań­

czowo- lub czerwonawobrązowa, jednobarwna

lub z 4-6 małymi, białawymi lub żółtawymi pla­
mami, położonymi symetrycznie na bokach
„skrzydeł" i na płetwach brzusznych. Strona
brzuszna biała. Długość: do 1,2 m.

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp
Owczych, Szetlandów i duńskich wybrzeży
Morza Północnego, kanału La Manche, połu­
dniowej Irlandii i południowej Anglii po Gibral­
tar i wybrzeża północno-zachodniej Afryki.
W Morzu Śródziemnym jest mniej liczna.
Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym
na głębokości 70-100 m, na głębokości do
275 m wyjątkowo.

Tryb życia: ten rzadziej spotykany gatunek rai

preferuje głębsze warstwy wody.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, głównie
wieloszczety, skorupiaki i nieduże ryby, oraz
niewielkie małże i ślimaki.
Rozród: o rozmnażaniu rai piaskowej jeszcze
niewiele wiadomo. Jest jajorodna; bursztyno­

wo zabarwione, przezroczyste otoczki jajowe
o wymiarach 8,4-9,2 x 4,6-5,3 cm są składane,
według istniejących danych, na wiosnę; dzięki
znajdującym się na każdym rogu spiczastym
wyrostkom, jednemu dłuższemu i parze krót­
szych, zakotwiczają się w dnie. Rozwój zarod­
kowy trwa prawdopodobnie kilka miesięcy.

Raja dwuplama
[Raja naevus)

Rodzina rajowate (Rajidae)
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o
nieznacznie wciętej przedniej krawędzi) z za­
okrąglonymi „skrzydłami". Pysk rozwartokątny

ze słabo zaznaczonym zakończeniem. Skóra

na grzbiecie kolczasta, szorstka, z wyjątkiem
gładkich partii skrzydeł. Dorosłe raje mają na
grzbietowej stronie trzonu ogonowego cztery
rzędy kolców, z których dwa zaczynają się na
przodzie ciała; u młodych ryb na trzonie ogono­

wym tylko pojedynczy szereg kolców. Wyodręb­
nione pola kolców znajdują się na „skrzyd­
łach", bokach głowy i w pobliżu oczu. Strona
brzuszna, z wyjątkiem przednich krawędzi cia­
ła, gładka. Uzębienie: w każdej szczęce 50-60
spiczastych zębów, jednakowych u obu płci.
Dwie małe płetwy grzbietowe osadzone są bar­
dzo blisko siebie na końcu dość długiego, krę­
pego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa zre­
dukowana, a płetwy odbytowej brak. Ubarwie­
nie: strona grzbietowa od jasno- do szarobrą-
zowej z jasnymi punktami. Pośrodku tarczy cia­

ła dwie duże, przypominające oczy, czarne pla­

my z żółtym marmurkowaniem. Strona brzusz­
na biaława. Długość: maksymalnie 70 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ow­
czych i Szetlandzkich, Skagerraku, Kattegatu,
południowej Anglii i Irlandii po północno-zacho­
dnią Afrykę (Maroko); Morze Śródziemne.
Środowisko: na dnie piaszczystym, zwykle na
głębokości poniżej 20 m; starsze ryby do 100 m.
Tryb życia: o tym gatunku rai niewiele dotych­
czas wiadomo; spotyka się ją zazwyczaj płasko
leżącą na piasku lub zagrzebaną w nim po
oczy. Wówczas wodę do oddychania zasysa
przez tryskawki. Upatrzoną ofiarę atakuje od
góry i przykrywa ciałem.
Pokarm: przeważnie wieloszczety, skorupiaki
i małe ryby, ponadto ślimaki i małże.
Rozród: jajorodna; brązowe, przezroczyste

otoczki jajowe o wymiarach 5,9-6,7 x 3,4-4,1
cm i z jednym dłuższym i parą krótszych wyro­
stków składane są w piasku. Rozwój zarodko­
wy trwa prawie 8 miesięcy. Młode w momen­
cie wylęgu mają już ok. 12 cm długości,
Gatunki pokrewne: wokół Malty i u wybrzeży
Tunezji i Algierii na głębokości 60-250 m żyje
r. maltańska (R. melitensis).

42

Raja listmk
{Raja fylllae)

Raja siwa
(Raja alba)

Rodzina rajowate (Rajidae)
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o
przedniej krawędzi niemal prostej u młodych
ryb, u samic nieznacznie, a u dorosłych sam­
ców silnie wciętej) z szerokimi, zaokrąglonymi
na brzegu płetwami piersiowymi. Pysk krótki,
rozwartokątny, zakończony małym szpicem.
Silne kolce znajdują się pomiędzy oczami i na
karku; pojedynczy, nieregularny rząd kolców
ciągnie się wzdłuż linii środkowej grzbietu
i trzonu ogonowego (płytki podstawowe kolców
są żebrowane). Również na bokach trzonu ogo­
nowego jest kilka nieregularnych rzędów kol­

ców. Młode raje mają na grzbiecie i trzonie
ogonowym jeden rząd regularnie ustawionych
kolców. Uzębienie: w każdej szczęce 30-38
zębów, niskich, stożkowatych, o płaskich wierz­
chołkach u samic, u samców wyższych, o ost­

rych wierzchołkach. Dwie małe, łączące się ze

sobą płetwy grzbietowe osadzone są na końcu
bardzo długiego (zwłaszcza u młodych ryb),
płaskiego trzonu ogonowego. Płetwa ogonowa
zredukowana; brak płetwy odbytowej. Ubarwie­
nie: strona grzbietowa popielatoszara do czer-
wonawobrązowej z nieregularnie rozrzuconymi
okrągłymi, ciemnobrązowymi plamami (przede
wszystkim u młodych osobników). Strona brzu­
szna biaława, jasnoszara lub jasnobrązowa.
Płetwy piersiowe i brzuszne często z szeroką,

ciemną obwódką. Długość: do około 55 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk, na wschodzie sięga
od Islandii, Spitsbergenu, pn. Norwegii, pn. czę­
ści Morza Północnego, Skagerraku, Kattegatu,
pd. i zach. Irlandii do Gibraltaru (rzadko).
Środowisko: na głębokościach 170-2025 m
(zwykle 300-800 m) w wodach o temperaturze
do 7°C.

Tryb życia: mimo, że jest to pospolity gatunek,

niewiele o nim wiadomo.

Pokarm: jako młoda ryba żywi się głównie
skorupiakami, w starszym wieku również ma­
łymi, żyjącymi przy dnie rybami.
Rozród: samce (prawdopodobnie również i sa­
mice) dojrzewają płciowo już przy 45 cm dłu­
gości ciała. Jajorodna; składane na większych
głębokościach poduszkowate otoczki jajowe
mierzą (bez wyrostków) 4x2,5 cm; wylęgające

się młode mają 7 cm długości.

4 4

Rodzina rajowate (Rajidae)
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (na
przedniej krawędzi silnie wcięta) z ostro za­
kończonymi „skrzydłami". Pysk długi, jednak
krótszy niż 1/3 szerokości tarczy, ostrokątny.
Skóra na grzbiecie dorosłych ryb kolczasta (z

wyjątkiem środka tarczy ciała), młodych osob­

ników gładka (poza spodnią stroną trzonu

ogonowego). Wzdłuż linii środkowej trzonu
ogonowego jeden rząd kolców, na jego bokach
jeszcze po jednym rzędzie zwykle krótszych
kolców. Strona brzuszna dorosłych raj kolczas­
ta (poza określonymi częściami „skrzydeł").

Uzębienie: w każdej szczęce 40-50 jedna­

kowych u obu płci zębów; zęby środkowe mają
długie, stożkowate wierzchołki, boczne mają
wierzchołki zaokrąglone. Dwie małe płetwy
grzbietowe osadzone są blisko siebie na końcu
długiego, wąskiego trzonu ogonowego; pomię­

dzy nimi jeden duży kolec. Brak płetw ogono­
wej i odbytowej. Ubarwienie: strona grzbieto­
wa u dorosłych raj żółto- lub niebieskoszara,
u młodych czerwonawobrązowa z nieregula­
rnie rozrzuconymi, niewyraźnymi, jaśniejszymi
piętnami (czasami plamki nie występują). Stro­
na brzuszna biała (bez czarnych punktów),
z różowym połyskiem i szerokim, fioletowocza-
rnym obrzeżeniem płetw piersiowych i brzusz­
nych, z białymi pasami. Długość: maksymalnie

d o 2 m (szerokość 1,51 m).
Występowanie: wsch, Atlantyk od Irlandii, Ko-
rnwalii, kanału La Manche do zach. i wsch.
wybrzeży Afryki Południowej. Morze Śródzie­
mne (w północnym Adriatyku pospolitsza
latem, wokół Sycylii zimą i wczesną wiosną).
Środowisko: w płytkich wodach przybrzeżnych
na piaszczystym i mulistym dnie, na głęboko­
ści 40-200 m (maksymalnie 366 m); młode raje
przebywają zwykle w płytszych wodach.
Pokarm: bentoniczne skorupiaki i ryby.
Rozród: jajorodna; duże otoczki jajowe o wy­
miarach 16—19x 13—15 cm składane są na wio­
snę. Są zaopatrzone w wyrostki na każdym
rogu - krótsze są hakowato zakrzywione, dłuż­

sze wyraźnie spłaszczone. Rozwój zarodkowy
trwa 4-5 miesięcy. Nowo narodzone młode
o bardzo dużym pęcherzyku żółtkowym mają
prawie 30 cm długości i 19 cm szerokości.

Raja głębinowa

(Raja lintea)

Raja bruzdowana
(Raja undulata)

Rodzina rajowate (Rajidae)
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o
przedniej krawędzi u młodych ryb prawie pros­
tej, u samic słabo, a u dorosłych samców silnie
wciętej) z szeroko zaokrąglonymi „skrzydła­
mi". Pysk długi (w zależności od wieku 2,8-4
razy dłuższy od rozstawu oczu), ostrokątny,
z wyraźnie wysuniętym do przodu, tępym koń­
cem (przede wszystkim u samców), Oczy małe,
tryskawki duże. Wzdłuż linii środkowej grzbietu
i trzonu ogonowego jeden rząd dużych kolców
(przynajmniej 34 u młodych do 50 u dorosłych
ryb); na bokach trzonu ogonowego jeszcze dwa
rzędy kolców. Skupienie kolców znajduje się
również w okolicy oczu; ponadto pola pokryte
mniejszymi kolcami są nieregularnie rozmiesz­

czone na przednim brzegu ciała. Strona brzu­
szna gładka. Otwór gębowy pośrodku słabo
wygięty, u dorosłych samców niemal prosty.

Uzębienie: w każdej szczęce 48-50 zębów

o poprzecznoowalnych podstawach i stożkowa­
tych wierzchołkach; zęby dorosłych samców są
nieznacznie dłuższe i bardziej spiczaste od
zębów samic. Dwie małe płetwy grzbietowe
osadzone są bardzo blisko siebie na końcu
długiego, wąskiego trzonu ogonowego. Płetwa
ogonowa zredukowana; brak płetwy odbytowej.

Ubarwienie: strona grzbietowa u dorosłych raj

łupkowoszara do szarobrązowej, bez plam; stro­
na brzuszna biała. Długość: rzadko ponad metr.
Występowanie: północny Atlantyk, w części
zachodniej, od zachodniej i południowej Gren­
landii, we wschodniej, od południowej Islandii,
Wysp Owczych, Szetlandów i południowo-za-
chodniej Norwegii do zachodniej Irlandii; Ska-
gerrak, Kattegat.

Środowisko: na głębokości 150-600 m (zazwy­
czaj 250 m), w wodzie o temperaturze 3-6

c

C.

Tryb życia: niezwykle rzadka raja o słabo po­
znanej biologii.
Pokarm: głównie drobne ryby bentoniczne (np.
płastugi), głowonogi i skorupiaki.
Rozród: jajorodna; poduszkowate, na kra­
wędziach omszone otoczki jajowe mierzą bez
wyrostków 10,7x7,7 cm. Końce długich naroży
wyciągnięte są w długi szpic. Wymiary wylę­
gających się młodych nie są znane.

4 6

Rodzina rajowate (Rajidae)
Wygląd: szeroka, rombowata tarcza ciała (o
przedniej krawędzi słabo wciętej, prawie pros­
tej) z zaokrąglonymi „skrzydłami". Pysk nieco
wydłużony, rozwartokątny. Skóra grzbietu kol­
czasta z wyjątkiem płetw brzusznych i nasady

trzonu ogonowego. Wzdłuż linii środkowej
grzbietu i trzonu ogonowego ciągnie się jeden

nieregularny rząd kolców, na bokach trzonu
ogonowego u samców jeszce po jednym, u sa­
mic dwa dodatkowe rzędy. U dojrzałych płcio­
wo samców w pobliżu oczu znajdują się małe,
ruchome, pazurkowate kolce. Uzębienie: w ka­

żdej szczęce 40-50 zębów, u samców o ostrzej­
szych wierzchołkach. Dwie małe płetwy grzbie­
towe osadzone są blisko siebie na końcu dłu­
giego, płaskiego trzonu ogonowego; pomiędzy
nimi jeden lub dwa kolce względnie bez kol­
ców. Ubarwienie: strona grzbietowa szarobrą-
zowa, brązowa lub żółtobrązowa, z falistymi
ciemnobrązowymi paskami, obramowanymi
białymi punktami (ubarwienie, którego nie ma
żaden inny gatunek płaszczki); powierzchnia
pyska czerwonawoszara. Brzuch biały, a spod­
nia strona końcowej części trzonu ogonowego
szarobrązowa. Długość: maksymalnie 1,2 m.
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Anglii i ka­
nału La Manche do pn.-zach. wybrzeży Afryki;
Morze Śródziemne.

Środowisko: wody przybrzeżne, na piaszczys­
tym i mulistym dnie na głębokości 200 m.
Tryb życia: występuje licznie, jednak w Morzu
Śródziemnym stosunkowo rzadka.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.
Rozród: jajorodna; czerwonawobrązowe otocz­
ki jajowe o wymiarach 8,2-9x4,5-5,2 cm skła­
dane są w Morzu Śródziemnym na wiosnę,
w pn.-wsch. Atlantyku jesienią. Boki otoczek są
pokryte siateczką z rogowych listewek.
Gatunki pokrewne: tylko w Morzu Śródziemnym
występuje szara z czarnymi punktami i kilkoma

jasnymi plamami, jak również z dwiema wyraź­
nymi, przypominającymi oczy plamami raja pla­
mista (/?. polystigma) długości 60 cm. Do ob­
szaru Morza Śródziemnego ograniczone jest ró­
wnież występowanie R. radula, barwy żółtosza-
rej lub jasnobrązowej, z falistymi brązowoczar-

nymi pasami i licznymi jasnymi plamami.

Ogończa pastynak
(Dasyatis pastinaca)

Rodzina ogończowate (Dasyatiidae)

Wygląd: silnie spłaszczona grzbietobrzusznie,

rombowata tarcza ciała (tylko nieznacznie
szersza niż dłuższa) z zaokrąglonymi „skrzyd­

łami". Pysk mały, lekko spiczasty, rozwartoką-
tny. Skóra gładka, jednak u starszych płasz­
czek grzbiet mogą pokrywać maleńkie haczyki

i tępe kolce. Oczy są mniejsze od położonych

za nimi tryskawek. Otwór gębowy szeroki.

Uzębienie: w każdej szczęce 22-46 zębów (u

samców bardziej spiczastych), tworzących
płytkę. Płetwy piersiowe, położone po bokach
głowy, dobrze wyształcone. Brak płetw grzbie­

towych i płetwy ogonowej. Trzon ogonowy dłu­
gi, cienki, z kilem na górnej i dolnej stronie.

U dorosłych płaszczek jego długość jest rów­
na długości tarczy ciała, u młodych ryb jest on

znacznie dłuższy. W przedniej 1/3 trzonu 1-2
długie ciernie. Ubarwienie: grzbiet ciemno­
szary, żółto- lub czerwonawobrązowy do oliw­
kowego, z białymi plamami u młodych ryb.
Strona brzuszna brudnobiała z ciemnymi
brzegami. Długość: do 2,5 m.
Występowanie: wsch. Atlantyk od Norwegii,
Morza Północnego, Skagerraku i Kattegatu
(bardzo rzadko w zach. Bałtyku) oraz kanału
La Manche do Afryki Pd.; Morze Śródziemne
i. Morze Czarne.

Środowisko: w spokojnych, płytkich wodach
przybrzeżnych nad piaszczystym i mulistym
dnem, na głębokości do 60 m.
Tryb życia: prowadzi nocny tryb życia, spędza­

jąc dzień na wpół zagrzebana w miękkim osa­
dzie dennym. Może zadać bardzo bolesne rany

kolcem jadowym, pokrytym licznymi zadziorami.

Pokarm: małe bentoniczne ryby, skorupiaki,

mięczaki i jeżowce.

Rozród: żyworodna; zarodki zagnieżdżają się
w kosmkach jajowodu (rozwija się tylko pra­
wy) i są przez nie odżywiane.
Gatunki pokrewne: ogończa fioletowa (o. pela-
giczna) (D. violacea), osiągająca 1 m o szaro-
lub niebieskofioletowej barwie ciała i biczowa­
tym trzonie ogonowym; o. zachodnia [D. cen-
troura), osiągająca do 3 m długości, z dużymi
kolcami na stronie grzbietowej, bardzo małymi
oczami i dużymi tryskawkami; patelnica (fae-
niura grabata) i ptaszyca (Gymnura altavela).

Orleń pospolity, skrzydlak pospolity
(Myliobatis aguila)

Rodzina orleniowate (Myliobatididae)

Wygląd: bardzo silnie spłaszczona grzbietobrzu­
sznie, rombowata tarcza ciała (prawie dwukrot­

nie tak szeroka jak długa) z dużymi, spiczastymi
„skrzydłami". Podkowiasta głowa, szersza niż

dłuższa, wyraźnie oddzielona od tułowia. Na
bokach głowy znajdują się oczy i duże tryska-
wki. Połączone ze sobą w jeden płat i tworzące
jakby przedłużenie pyska tzw. płetwy głowowe
łączą się z płetwami piersiowymi (u rodzaju
Pteromylaeus, patrz niżej, są od nich oddzielo­
ne). Skóra gładka, jedynie u starszych orleni
wzdłuż linii grzbietu ciągną się małe kolce. Ot­
wór gębowy szeroki. Uzębienie: płaskie zęby
ustawione w wielu szeregach przypominają pla­
ster miodu; zęby środkowego szeregu są wy­

ższe i ustawione poprzecznie w stosunku do osi
długiej. Jedna mała płetwa grzbietowa (daleko
za tylną krawędzią płetw brzusznych), a za nią

1-2 kolce znajdujące się na długim i cienkim,

biczowatym trzonie ogonowym. Brak płetwy
ogonowej. Ubarwienie: grzbiet ciemnobrązowy,
szary lub czarniawy, z zielonkawym lub brązo­
wawym połyskiem, trzon ogonowy ciemniejszy.
Strona brzuszna biaława, krawędzie płetw pier­
siowych czerwonawobrązowe. Długość: maksy­
malnie do 1,5 m.

Występowanie: wsch. Atlantyk od kanałlu La
Manche do Madery; koło Azorów (na północ
od Biskajów rzadki, sporadycznie u brzegów
Szkocji i pd. Norwegii) i dalej wzdłuż płn.-
-zach. wybrzeża Afryki po Senegal (prawdo­
podobnie dociera do Afryki Pd.); Morze Śró­
dziemne (bardzo częsty w Adriatyku).
Środowisko: w wodach przybrzeżnych nad
piaszczystym i mulistym dnem.
Tryb życia: ten znakomity pływak często „żeg­
luje" za pomocą eleganckich uderzeń „skrzy­
dłami" tuż pod powierzchnią wody, od czasu
do czasu wyskakując także ponad nią.
Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne.
Rozród: żyworodny. Porody odbywają się od

września do lutego, a w jednym miocie rodzi
się od 3 do 7 młodych.

Gatunek pokrewny: o. afrykański (Pteromy­

laeus bovinus) o daleko wystającej głowie, dłu­

gim spiczastym pysku i małej płetwie grzbieto­
wej osadzonej nad płetwami brzusznymi.

48

Mobula
(Mobula mobula)

Rodzina manlowate (Mobulidae)

Wygląd: bardzo silnie spłaszczona grzbieto-

brzusznie, rombowata tarcza ciała (2-3-krotnie
tak szeroka jak długa) z dużymi, ostrokątnymi
„skrzydłami", których przednie krawędzie są
wypukłe, a tylne wklęsłe. Szeroka głowa, na
której bokach umieszczone są oczy i duże trys-
kawki, jest wyraźnie oddzielona od tułowia.

Tzw. płetwy głowowe są rozdzielone i tworzą

na pysku dwa wydłużone, cienkie, łyżkowate
płaty („rogi"), wysunięte poziomo do przodu
i bardzo ruchliwe. Otwór gębowy końcowy, bar­

dzo szeroki (prawie tak szeroki jak głowa).
Szczeliny skrzelowe duże i długie. Uzębienie:
w każdej szczęce 150-160 szeregów bardzo
małych, owalnych lub sercowatych zębów o tę­
pych wierzchołkach. Jedna mała płetwa grzbie­
towa, osadzona ponad płetwami brzusznymi,
i za nią 1-2 kolce na długim i cienkim trzonie
ogonowym. U młodych mobul długość trzonu
ogonowego jest 3-krotnie większa od długości
tarczy ciała, u dorosłych osobników trzon ogo­
nowy jest krótszy od tarczy. Brak płetwy ogono­
wej. Ubarwienie: grzbiet ciemnobrązowy do
niebieskawoczamego; strona brzuszna biała,

często czarno punktowana. Końce płetw głowo­
wych najczęściej czarne. Szerokość: rozpięto­
ści „skrzydeł" maksymalnie do 5 m.
Występowanie: północny Atlantyk od południo-
wo-zachodnich brzegów Irlandii (rzadko), Por­
tugalii (regularnie) wzdłuż wybrzeży północ­
no-zachodniej Afryki po Senegal; Morze Śród­
ziemne (wszędzie rzadka, koło Sycylii pojawia
się przede wszystkim późnym latem).

Tryb życia: ten olbrzym wśród płaszczek zwyk­

le pływa parami lub w małych grupach, często
w pobliżu wybrzeży, unosząc się blisko powie­
rzchni wody za pomocą powolnych ruchów
swych szerokich płetw piersiowych. Niekiedy

wyskakuje wysoko z wody, by opaść do niej
z głośnym pluskiem - usiłuje się w ten sposób
pozbyć pasożytów skórnych (np. wiosłonogów).
Pokarm: drobne skorupiaki i larwy ryb, zagar­

niane „płetwami głowowymi" do szeroko ot­

wartej paszczy i odfiltrowywane przez
przekształcony w gęste sito aparat skrzelowy.
Rozród: żyworodna; samica wydaje na świat,
tylko 1-2 młode.

Chimera, p r z e r a ż a
(Chimaera monstrosa)

Rodzina chimerowate (Chimaeridae)

Wygląd: wrzecionowate, bocznie nieco spłasz­
czone ciało o stosunkowo dużej głowie (1/7-
-1/8 długości całego ciała). Duże oczy równe

1/3 długości głowy; brak tryskawki. Pysk

zaokrąglony, a otwór gębowy mały, dolny. Uzę­
bienie: w szczęce górnej dwie pary, w żuchwie
jedna para płytek zębowych. Pokrywa skrzelo-
wa okrywa 4 szczeliny skrzelowe. Skóra naga.
Linia boczna wyraźnie widoczna, rozgałęziają­
ca się na głowie, a wzdłuż boków biegnąca
faliście. Dwie płetwy grzbietowe - pierwsza
krótka i wysoka, poprzedzona długim kolcem
jadowym, druga długa i niska. Duże płetwy
piersiowe służą rybie jako szerokie, silne wios­
ła. Ostatnie promienie szerokich płetw brzusz­
nych są przekształcone u samców w trzyczęś­
ciowy narząd kopulacyjny służący do przekazy­
wania spermy. Płetwa odbytowa mała, wyraź­
nie oddzielona od falbankowatej płetwy ogono­
wej osadzonej na długim, biczowatym ogonie.
Szkielet osiowy zbudowany z chrząstki, bez
wyodrębnionych kręgów. Ubarwienie: grzbiet
i boki ciemnobrązowe, z jasnobrązowymi pla­
mami i marmurkowaniem; brzuch srebrzysto-

szary, z fioletowym połyskiem. Oczy turkusowe.
Płetwy nieparzyste czarno obwiedzione. Dłu­
gość: do 1,2 m (masa ciała 25 kg).
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Islandii i pn.
Norwegii przez pn. część Morza Północnego,
Skagerrak, Kattegat, zach. wybrzeża Wielkiej
Brytanii po pn.-zach. Afrykę (Maroko) i Azory;

zach. część Morza Śródziemnego i pd. Adriatyk.
Środowisko: na głębokościach od 100 m (la­
tem) do 500 m (w Atlantyku do 1682 m); młode
chimery także w wodach przybrzeżnych.
Tryb życia: żyjąca w pobliżu dna ryba ben-
toniczna o słabo poznanej biologii.
Pokarm: zwierzęta bentoniczne,
Rozród: dojrzałe płciowo samce mają na czole
ruchomy, maczugowaty wyrostek, służący do
przymocowywania się w czasie kopulacji do
ciała samicy. Jajorodna; samica składa za­
zwyczaj tylko dwa jaja. Butelkowate, brązowa-
wożółte, rogowe otoczki jajowe o rozmiarach
17x3 cm kotwiczą się na dnie za pomocą

długich wyrostków czepnych. Młode, mają
w momencie wyklucia ok. 11 cm.

50

Szprot
{Sprattus sprattus)

Rodzina śledziowate (Clupeidae)

Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­
cznym owalne ciało z wyraźnym kilem (stępką)

na brzuchu, przy czym łuski stępkowe ostro
dachówkowato zgięte o końcach skierowanych
ku tyłowi. Pozostałe łuski koliste, duże, cienkie,

łatwo wypadające. Głowa bezłuska; pokrywa
skrzelowa gładka. Oczy z małymi powiekami
tłuszczowymi. Brak linii bocznej (pory nie wy­
stępują, jednakże narząd linii bocznej na głowie
jest szczególnie dobrze rozwinięty). Płetwa
grzbietowa, usztywniona 15-19 miękkimi pro­

mieniami, jest krótka, przesunięta ku tyłowi i za­

czyna się w połowie odległości między tylnym
brzegiem oka a nasadą płetwy ogonowej. Płet­
wa odbytowa usztywniona 17-23 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa ogonowa głęboko, widlasto
wcięta. Nasada płetw brzusznych znajduje się
przed lub pod nasadą płetwy grzbietowej. Pę­
cherz pławny otwarty, tzn. łączy się drożnym
przewodem powietrznym z jelitem przednim,
oraz, co jest cechą charakterystyczną wszyst­
kich śledziowatych, ściśle z torebką słuchową.

Ubarwienie: grzbiet niebieskawy, boki i brzuch

srebrzyście połyskujące; na bokach długi, żół-
tawobrązowawy pas. Długość: maksymalnie
16,5 cm (długość życia 5-6 lat).
Występowanie: wschodni Atlantyk od Norwegii
do Gibraltaru; kanał La Manche, Morze Północ­
ne i Bałtyk; Morze Śródziemne i Morze Czarne.
Środowisko: latem na głębokości 10-50 m,
zimą do 150 metrów.

Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­
dzi stadny tryb życia. Dniem ławica przebywa
blisko dna, nocą unosi się ku powierzchni,
przy czym struktura stada ulega rozluźnieniu.
Pokarm: plankton.
Rozród: trze się w pobliżu wybrzeży od końca
zimy do początku lata (przy temperaturze wody
6-13 C). Jaja średnicy 0,8-1,5 mm (jaja o naj­
większej średnicy są składane w wodach słona-
wych) unoszą się pelagicznie w wodzie. Samica
składa 6000-10000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa
blisko 7 dni. Świeżo wylęgnięte larwy długości

4 mm są przenoszone prądami morskimi na
duże odległości. Dojrzewa płciowo w wieku 2 lat
przy długości ciała 12-13 cm.
Uwagi: w Bałtyku występuje podgatunek
szprot bałtycki [S. s. balticus).

Śledź
(Clupea harengus)

Rodzina śledziowate (Clupeidae)
Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­
cznym owalne ciało z kilem (stępką) na brzu­

chu, przy czym łuski stępkowe nie są ostre.

Pozostałe łuski koliste, duże, cienkie, łatwo
wypadające. Głowa bezłuska; pokrywa skrzelo­
wa gładka. Oczy z małymi powiekami tłuszczo­
wymi. Żuchwa wysunięta. Brak linii bocznej.
Płetwa grzbietowa usztywniona 17-20 miękkimi
promieniami; zaczyna się w połowie odległości

od czubka pyska do nasady płetwy ogonowej.
Płetwa odbytowa usztywniona 16-18 miękkimi
promieniami. Płetwa ogonowa głęboko, widlas­
to wcięta. Nasada płetw brzusznych znajduje
się za nasadą płetwy grzbietowej. Ubarwienie:
grzbiet ciemnoszary lub ciemnozielony, brzuch
srebrzysty. Długość: rzadko ponad 40 cm (dłu­
gość życia 20-25 lat).
Występowanie: północny Atlantyk od Oceanu
Lodowatego do kanału La Manche; Bałtyk.

Tworzy wiele lokalnych ras, odmian i grup
ekologicznych, np. śledzie atlantycko-skan-
dynawskie, szelfowe, bałtyckie.
Środowisko: do 250 m głębokości.
Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­
dzi stadny tryb życia. Dniem ławica przebywa
blisko dna, nocą unosi się ku powierzchni.
Pokarm: plankton (skorupiaki, skrzydłonogi,
larwy ryb).
Rozród: pora tarła i miejsce są różne dla okreś­
lonych ras. Ikra opada na dno i tworzy kilkuwar­
stwowy (do 8 warstw) „dywan", co zwabia wielu
drapieżników, np. plamiaki. Larwy w pierwszych
stadiach rozwojowych są bardzo długie i wąs­
kie; przeobrażenie w małe śledzie następuje
przy długości ciała 3-6 cm (w zależności od ra­

sy). Młode śledzie tworzą ogromne stada, częs­
to z młodymi szprotami, podążające w kierunku
płytkich wód przybrzeżnych, zatok i fiordów. Do­
piero po 6 miesiącach spływają w głębsze war­
stwy wody. Tworzą wtedy ławice złożone z oso­
bników zbliżonej wielkości i wieku. Śledź bałty­
cki dojrzewa płciowo w 2-3 roku życia, a atlan-

tycko-skandynawski w wieku 5-8 lat.

Uwagi: w przybrzeżnych wodach Bałtyku wy­

stępują 2 inne gatunki z rodziny śledzio­
watych, wchodzące na tarło w ujścia rzek
- mniejszy parposz (Alosa lallax) i większa
aloza finta (A alosa).

52

Sardynka europejska
[Sarćma pilchardus)

Rodzina śledziowate (Clupeidae)

Wygląd: silnie wydłużone, w przekroju poprze­
cznym owalne ciało z piłkowaną krawędzią

brzucha. Łuski koliste, duże, cienkie, łatwo wy­
padające (głowa bezłuska); wzdłuż środkowej
linii ciała 30 łusek. Pokrywa skrzelowa z pro­
mieniście rozchodzącymi się bruzdami. Oczy

z powiekami tłuszczowymi; żuchwa wystająca.

Brak linii bocznej. Płetwa grzbietowa, usztyw­
niona 17-18 miękkimi promieniami, jest krótka
i przesunięta nieco do przodu. Zaczyna się

bliżej końca pyska niż nasady płetwy ogono­
wej. Płetwa odbytowa usztywniona 17-18 mięk­
kimi promieniami, przy czym dwa ostatnie pro­
mienie są długie. Płetwa ogonowa głęboko,
widlasto wcięta. Nasada płetw brzusznych
znajduje się pod tylnym końcem nasady płetwy
grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet zielonkawy
lub niebieskawy, brzuch srebrzysty; na bokach
długa, niebiesko połyskująca smuga. Długość: do
30 cm; znajdujące się w handlu pod nazwą „sar­
dynki" to młodociane okazy długości 13-16 cm.

Występowanie; wsch. Atlantyk od pd. Irlandii,

pd. Norwegii (rzadko) przez Kattegat, pd.

część Morza Północnego, kanał La Manche do

Madery i Wysp Kanaryjskich; Morze Śród­

ziemne i Morze Czarne.
Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; groma­
dzi się najczęściej w ogromne stada, przede
wszystkim późną wiosną i latem, gdy w po­
szukiwaniu pokarmu podąża na północ i ku
wybrzeżom. Jesienią wędruje na południe, by
przezimować w głębszych warstwach wody.
Pokarm: plankton (skorupiaki, ikra i larwy ryb).
Rozród: tarło odbywa od kwietnia do listopada
(u brzegów pd. Anglii), od grudnia do lutego (w
Zatoce Biskajskiej), od lutego do kwietnia (u wy­
brzeży Portugalii) lub w ciągu całego roku (Mo­
rze Śródziemne). Składane w pobliżu wybrzeży
jaja unoszą się pelagicznie w wodzie. Samica
składa 50000-60000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa

2-4 dni. Świeżo wylęgnięte larwy mają 4 mm.
Gatunek pokrewny: bardziej na południe wy­
stępuje sardynela atlantycka (Sardinella auri-

ta), której płetwa grzbietowa jest bardzo prze­

sunięta ku przodowi ciała, a wzdłuż boków

ciągnie się złotożółty pas, szybko zanikający

po śmierci ryby.

Sardela europejska, c h a m s a
(Engraulis encrasicoius)

Rodzina sardelowate (Engraulidae)
Wygląd: bardzo wąskie, bocznie spłaszczone
ciało o niepiłkowanej krawędzi brzucha. Ot­
wór gębowy bardzo szeroki, dolny (sięga do

tylnego brzegu oka). Szczęka górna długa,
spiczasta. Oczy pozbawione powiek tłuszczo­
wych. Brak linii bocznej. Początek płetwy
grzbietowej, usztywnionej 15-18 miękkimi pro­

mieniami, znajduje się w połowie odległości
od końca pyska do nasady płetwy ogonowej.
Płetwa odbytowa usztywniona 20-26 miękkimi
promieniami. Nasada płetw brzusznych znaj­

duje się przed nasadą płetwy grzbietowej.
Dwie duże łuski na nasadzie płetwy ogonowej.

Ubarwienie: grzbiet niebieskozielony, brzuch

srebrzysty; wzdłuż boków niebieskoszara, sre­
brzyście połyskująca smuga. Długość: maksy­
malnie do 20 cm.

Występowanie: wschodni Atlantyk od wybrze­
ży zachodnioafrykańskich, Gibraltaru i Zatoki

Biskajskiej do kanału La Manche, w południo­

wej części Morza Północnego (Wyspy Północ-
nofryzyjskie), u zachodnich brzegów Szkocji

i Bergen w Norwegii (rzadko); Morze Śród­

ziemne, Czarne i Azowskie. Tworzy 5 ras geo­
graficznych.
Środowisko: latem w wodach przybrzeżnych,
wkraczając nawet do wód słonawych.
Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; prowa­
dzi stadny tryb życia, W Atlantyku późną wios­
ną podąża w poszukiwaniu pokarmu na pół­
noc w pobliże wybrzeży, natomiast jesienią
powraca na południe, gdzie prawdopodobnie
zimuje w głębszych warstwach wody.
Pokarm: zooplankton.

Rozród: trze się, zależnie od rejonu występo­
wania, w różnych terminach - od czerwca do
sierpnia w południowej części Morza Północ­
nego, od kwietnia do września w Morzu Śród­

ziemnym, i od maja do sierpnia w Morzu
Azowskim. Owalna, swobodnie unosząca się
w wodzie ikra jest składana porcjami przez
dłuższy czas. Samica składa maksymalnie do
20000 jaj. Rozwój zarodkowy trwa 2-4 dni,
a świeżo wylęgające się larwy mierzą 3 mm
długości. Dojrzewa płciowo w wieku 2 lat przy
długości ciała 9-12 cm.

54

Gromadnik, k a p e l a n
[Mallotus villosus)

Rodzina stynkowate (Osmeridae)
Wygląd: wydłużone, wąskie, nieznacznie bocz­
nie spłaszczone ciało. Łuski delikatne, łatwo
wypadające, co najmniej 150 wzdłuż linii bocz­
nej (u żyjącej zarówno w morzu, jak i w wo­
dach słodkich stynki, Osmerus eperlanus, jest
ich najwyżej 80). Dorosłe samce mają omszo­
ne duże łuski linii bocznej. Oczy duże. Otwór
gębowy szeroki; szczęka dolna wysunięta. Do­
datkowa płetwa tłuszczowa między płetwą

grzbietową i ogonową. Nasada płetw brzusz­
nych znajduje się pod pierwszymi promienia­

mi płetwy grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet
niebieskozielony do niebieskoczarnego, boki

jaśniejsze z niebieskim połyskiem, brzuch żół-
tawobiały; wszystkie płetwy jasnożółte lub jas-

nobrązowe. Długość: rzadko powyżej 20 cm
(podgatunek zasiedlający północny Pacyfik

- większy).

Występowanie: arktyczne rejony północnego
Atlantyku - w zachodniej części do Maine
(USA), we wschodniej do wybrzeży południo­
wej Norwegii.
Środowisko: zwykle daleko od brzegów
w przydennych warstwach wody (do 300 m
głębokości), nocą blisko powierzchni wody.
Tryb życia: ryba otwartej toni wodnej; wykonuje
pionowe wędrówki dobowe. Prowadzi stadny
tryb życia. Liczebność ławic jest różna w po­
szczególnych porach roku; zależy także od rocz­
nika ryb je tworzących. W Oceanie Lodowatym
gromadniki tworzą duże ławice, ciągnące z pół­
nocnych rejonów Morza Barentsa w okolice Mur­
mańska i gór Finnmark w północnej Norwegii.
Pokarm: zooplankton.

Rozród: trze się w wodzie o temperaturze
2-4°C, przy czym sam akt składania i zapład-
niania ikry trwa tylko 5 sekund. Tarło odbywa
się na głębokości 5-100 m na piaszczystej
ławicy. Samica składa 8000-12000 kleistych

jaj o średnicy 0,6-1,2 mm. Samce giną po
tarle, natomiast część samic przeżywa i trze
się ponownie w następnych 2-3 latach. Roz­
wój zarodkowy trwa ok. 4 tygodni, a świeżo
wylęgające się larwy mierzą 4-5 mm długości.
Gromadniki dojrzewają płciowo w wieku 2-4
lat po osiągnięciu przez samce 15-20, a sami­
ce 13-17 cm długości.

Argentyna smukła
(Argentina sphyraena)

Rodzina argentynowate (Argentinidae)
Wygląd: wydłużone, wąskie ciało o dużych
oczach. Pysk spiczasty, dłuższy lub o długości
zbliżonej do średnicy oka. Szczęki krótkie, nie
sięgające oka; szczęka górna lekko wystająca.
Zęby występują na języku i podniebieniu, brak
ich natomiast na szczękach. Wzdłuż linii bocz­
nej 52-53 duże łuski. W płetwie grzbietowej
10-12, w odbytowej 11-15 miękkich promieni.
Między płetwą grzbietową a ogonową płetwa

tłuszczowa. Nasada płetw brzusznych znajdu­
je się pod lub za ostatnimi promieniami płetwy
grzbietowej. Ubarwienie: grzbiet żółty lub zie-
lonkawoszary, brzuch srebrzyście połysku­
jący. Wzdłuż boków srebrzysta, niebiesko mie­

niąca się smuga. Ciało żywej ryby prześwitu­

jące; argentyna wydziela zapach gnijących
ogórków. Długość: maksymalnie do 27 cm.
Występowanie: północny Atlantyk - od Islandii

i Lofotów po Gibraltar; nie występuje w połu­
dniowej części Morza Północnego i w kanale
La Manche.

Środowisko: nad dnem piaszczystym i mulis-
tym na głębokości 20-1000 m (przeważnie
30-100 m) zwykle daleko od brzegów w przy­
dennych warstwach wody (do 300 m głęboko­
ści), nocą blisko powierzchni wody.
Tryb życia: ta bliska krewniaczka łososiowa­
tych przebywa w głębokich, przydennych war­
stwach wody lub nad samym dnem.
Pokarm: wieloszczety, skorupiaki, drobne ryby.
Rozród: biologia rozrodu jest słabo poznana.
Ikra i larwy unoszą się swobodnie w wodzie.
Gatunek pokrewny: w zimniejszych strefach,
na południe od Spitsbergenu, w południo-

wo-zachodniej części Morza Barentsa, wokół
południowej Grenlandii, Islandii i Norwegii,
w Skagerraku i u brzegów południowej Irlan­
dii, żyje blisko z nią spokrewiona argentyna
wielka (A silus). Cechy odróżniające tego
gatunku to pysk krótszy od średnicy oka i obe­
cność w linii bocznej 60-70 łusek. A. wielka
dorasta do 50 cm długości.
Uwagi: z łusek a. smukłej oraz z łusek śledzi
i sardynek wytwarza się esencję perłową
(„Essence d'Orient") używaną do wyrobu
sztucznych pereł i lakierów do paznokci.

56

Murena śródziemnomorska
(Muraena helena)

Rodzina murenowate (Muraenidae)
Wygląd: krępe, wężowate ciało z małymi, okrą­
głymi otworami skrzelowymi. Brak płetw pier­
siowych. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbyto­
wa są ze sobą zrośnięte i tworzą jednolity fałd.
Oczy małe, okrągłe. Pysk szeroki, sięgający
poza oczy; zęby długie, spiczaste. Ubarwienie:

zwykle ciemnobrązowe z żółtawym lub biała­
wym marmurkowaniem; w przedniej części cia­
ła wzór barwny nieuporządkowany, stając się
ku tyłowi coraz bardziej regularnym. Otwór
skrzelowy obwiedziony czarną plamą. Dłu­
gość: maksymalnie 1,5 m.
Występowanie: północny Atlantyk - od Wysp
Brytyjskich do Senegalu, Madery, Wysp Kana­
ryjskich i Azorów; Morze Śródziemne.
Środowisko: przy skalistych wybrzeżach.

Tryb życia: ryba drapieżna, kryjąca się
w szczelinach skalnych i grotach, często także
w zatopionych amforach, z których wystawia
głowę i przednią część ciała. Szczególnie licz­

nie spotykana w miesiącach zimowych, gdy

ciągnie na płycizny przybrzeżne na rozród.
Pokarm: skorupiaki, głowonogi, ryby.

Rozród: tarło w płytkich wodach przy­
brzeżnych. Ikra i larwy unoszą się swobodnie
w wodzie i są daleko przenoszone przez prą­
dy morskie.

Gatunki pokrewne: wokół wysp wschodniego
Atlantyku Lycodontis anatinus i murena bruna­
tna (L. vicinus), we wschodnim Atlantyku i Mo­
rzu Śródziemnym L unicolor i Anarchias gra-
sii, a u wybrzeży zachodnioafrykańskich i wo­
kół Madery Gymnothorax maderensis.
Uwagi: wprawdzie ta murena nie ma gruczo­

łów jadowych, to jednak rany spowodowane
jej ukąszeniem są szczególnie niebezpieczne
z uwagi na łatwość ulegania zakażeniom bak­
teryjnym. Mięso muren może być lokalnie

i w niektórych porach roku trujące i powodo­

wać zatrucia z objawami silnych skurczów
żołądka i zaburzeń nerwowych.

Konger
(Conger conger)

Rodzina kongerowate (Congridae)
Wygląd: krępe, wężowate ciało ze szczelinowa­

tymi, sięgającymi strony brzusznej otworami
skrzelowymi. Płetwy piersiowe spiczaste,
wzmocnione 17-20 promieniami. Płetwy grzbie­
towa, ogonowa i odbytowa są ze sobą zroś­
nięte i tworzą jednolity fałd. Oczy owalne. Pysk
szeroki, sięgający środka oka; szczęka górna
nieco wystająca. Skóra bezłuska. Płetwa
grzbietowa zaczyna się na wysokości końców
płetw piersiowych (u węgorza, Anguilla anguil-
la, znacznie bardziej z tyłu). Ubarwienie:
grzbiet szarobrązowy lub czarniawy, z niebies­
kawym połyskiem; brzuch białawy. Długość:
maksymalnie 1,5 m (masa samic do 65 kg).

Występowanie: północny Atlantyk, na południe
do Wysp Kanaryjskich; Morze Północne, kanał
La Manche, w Bałtyku pojawia się rzadko;
Morze Śródziemne.

Środowisko: przede wszystkim przy skalistych
wybrzeżach, rzadziej na dnie piaszczystym
i w starych wrakach, na głębokości do 100 m.

Tryb życia: prowadząca samotny tryb życia ryba
drapieżna, szukająca schronienia w ciągu dnia
w różnych kryjówkach i szczelinach skalnych,
z których wystawia jedynie przednią część ciała.

Na łowy rusza dopiero o zmierzchu i nocą.
Pokarm: skorupiaki (homary, langusty), głowo­
nogi, ryby (śledzie, dorsze).
Rozród: trze się w wodach otwartego morza na

głębokości 2000-3000 m; dotychczas poznane
tarliska tej ryby położone są miedzy Gibralta­
rem i Azorami oraz w Morzu Śródziemnym.
Liczba składanych jaj waha się od 3 do 8 milio­
nów. Po tarle osobniki rodzicielskie giną. Larwy
są przenoszone prądami morskimi na głęboko­
ści 100-200 m do miejsc żerowiskowych. Proces
przobrażania się w małego węgorzowatego kon-
gera (przy długości ciała 14-16 cm) trwa 2 lata.

Wzrost młodych kongerów w wodach przybrzeż­
nych odbywa się następnie bardzo szybko.
Gatunek pokrewny: wokół Wysp Kanaryjskich,

Madery, Azorów, a także w Morzu Śródziem­
nym, występuje konger białopletwy (Ariosoma
balearicum). Można go odróżnić od kongera

po małym otworze gębowym, okrągłych
oczach i wąskich płetwach piersiowych (jedy­
nie 8-11 promieni).

58

Belona, b e l o n a p o s p o l i t a
(Belone belone)

Rodzina belonowate (Belonidae)

Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało z długimi,
cienkimi szczękami. Ponieważ w czasie doras­
tania belony żuchwa rośnie szybciej od szczęki
górnej, młode ryby mają ją bardzo długą. Zęby
długie, spiczaste. Linia boczna przesunięta na
dół. Usztywniona 17-20 miękkimi promieniami
płetwa grzbietowa znajduje się daleko z tyłu. Za
płetwą grzbietową i odbytową nie ma płetewek
dodatkowych. W płetwie odbytowej 20-23 mięk­
kich promieni. Płetwy piersiowe osadzone są
wysoko. W płetwach brzusznych 6 miękkich pro­
mieni. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie łączy
się przewodem powietrznym z jelitem przednim.

Ubarwienie: grzbiet ciemnoniebieski lub cie­

mnozielony, boki srebrzyście mieniące się,
brzuch białawy z żółtym połyskiem. Kości są
charakterystycznie zielone (od minerału wiwia-
nitu). Długość: zazwyczaj do 70 cm (masa ciała
1 kg; długość życia 3-4 lata), maksymalnie metr.

Występowanie: północny Atlantyk od Trond-

heim w Norwegii przez Morze Północne i Bał­

tyk po Zatokę Biskajską zasiedla podgatunek

nominotypowy - B. b. belone, południowe re­

jony północnego Atlantyku i Morze Śródziem­

ne podgatunek B. b. gracilis, a Morze Czarne
i Azowskie B. b. euxini.

Środowisko: przypowierzchniowe warstwy wo­
dy pelagialu.

Tryb życia: żyjąca stadnie ryba otwartego mo­

rza, podchodząca latem po tarle w pobliże wy­
brzeży. Swymi dalekimi wędrówkami przypomi­
na makrelę. Jest doskonałą pływaczką i często,

uchodząc prześladowcom (tuńczyki, delfiny), wy­
skakuje wysoko ponad powierzchnię wody.
Pokarm: zooplankton, głowonogi, w starszym
wieku także małe ryby ławicowe.
Rozród: w swych wędrówkach tarłowych docie­
ra do wybrzeży brytyjskich w marcu-kwietniu,
do Morza Północnego, Kattegatu i Bełtów

w kwietniu-maju. Właściwe tarło odbywa od
maja do czerwca, czasem do września. Jaja
o średnicy 3-3,5 mm są składane w liczbie
1000-35000 sztuk. Mają długie, kleiste nici cze-
pne, którymi przyklejają się do roślin i kamieni.
Wyląg następuje po ok. 5 tygodniach. Larwy
mierzą w momencie wylęgu 13 mm długości.
Młode ryby przebywają blisko brzegu.

6 0

Makrelosz
(Scomberesox saurus)

Rodzina makreloszowate (Scomberesocidae)

Wygląd: ciało wydłużone (wyższe i bocznie

bardziej spłaszczone niż u belony) z długimi,

cienkimi szczękami; u młodych makreloszy
żuchwa długości blisko 15 cm wystaje znacz­

nie do przodu, u dorosłych ryb żuchwa
i szczęka górna są zbliżonej długości. Zęby
małe. Linia boczna położona bardzo nisko.
Usztywniona 10-12 miękkimi promieniami płe­

twa grzbietowa znajduje się daleko z tyłu. Za
nią 5-6 płetewek dodatkowych. W płetwie od­
bytowej 12-14 miękkich promieni; za nią 6-7
płetewek dodatkowych. W płetwach brzusz­
nych 6 miękkich promieni. Pęcherz pławny
zamknięty, tzn. nie łączy się przewodem po­
wietrznym z jelitem przednim. Ubarwienie:
grzbiet niebieskawy lub oliwkowy, brzuch żół­

tawo lub srebrzyście lśniący; wzdłuż boków
srebrzysta smuga. Długość: maksymalnie
50 cm.

Występowanie: subtropikalne i umiarkowanie
ciepłe rejony północnego Atlantyku, we
wschodniej części od wybrzeży zachodnioaf-

rykańskich i Wysp Kanaryjskich po Islandię,
południową Norwegię i Danię (przypadkowo

w miesiącach letnich dociera do Morza Białe­
go i Morza Barentsa); Morze Śródziemne. Cie­
płe morza półkuli południowej zasiedla inny
podgatunek makrelosza.
Środowisko: przypowierzchniowe warstwy wo­
dy pelagialu.

Tryb życia: żyjąca stadnie ryba otwartego mo­

rza, która uchodząc prześladowcom (tuńczyki
i inne), wyskakuje wysoko ponad powierzch­
nię wody, podobnie jak bliscy krewniacy - pta-

szorowate. Także ryby otoczone siecią wyska­
kują natychmiast z wody.
Pokarm: krewetki i inne pelagiczne skorupiaki
oraz małe ryby.

Rozród: tarło odbywa się wczesnym latem

w wodach otwartego morza. Jaja średnicy
2 mm są zaopatrzone w kleiste nici czepne
(krótsze niż w przypadku jaj belony), za pomo­
cą których przyczepiają się do dryfujących
w wodzie taśmowatych glonów. Wylęgające
się larwy nie mają jeszcze długiego „dzioba",
który wykształca się w pełni dopiero w póź­
niejszych fazach rozwoju osobniczego.

Wylotek Ateryna

Cheilopogon heterurus (Cyplesurus heterurus) (Atherina presbyter)

Rodzina ptaszorowate (ryby latające)
(Exocoetidae)
Wygląd: wydłużone ciało z szerokimi, wysoko
osadzonymi płetwami piersiowymi; ich drugi
promień prawie do połowy długości dwudzielny.
Pysk tępy; zęby tylko na szczękach. Przed po­
czątkiem płetwy grzbietowej 30-38 łusek; 7-9
(zwykle 8) rzędów łusek między linią boczną
a płetwą grzbietową, natomiast wzdłuż ciała
47-49 łusek. Usztywniona 12-14 miękkimi pro­
mieniami płetwa grzbietowa znajduje się daleko
z tyłu; jej wysokość stanowi co najwyżej 1/10
odległości od końca pyska do nasady płetwy
ogonowej. W płetwie odbytowej 8-10 miękkich
promieni. Dolny płat płetwy ogonowej wydłużo­
ny. Płetwy brzuszne z 6 miękkimi promieniami.
Długość tych płetw stanowi 1/3-1/2 odległości
od końca pyska do nasady płetwy ogonowej (ga­

tunki z rodzaju ptaszor - Exocoetus mają płetwy
brzuszne znacznie krótsze). Pęcherz pławny za­
mknięty, nie łączy się przewodem powietrznym
z jelitem przednim. Ubarwienie: płetwy piersiowe
niebieskoszare z wąską, prześwitującą obwódką,
bez wyraźnych prążków poprzecznych, u mło­
dych ryb wewnętrzna strona płetw ciemnoniebie­
ska z jasnymi prążkami. Długość: 30-45 cm.
Występowanie; subtropikalne i umiarkowanie
ciepłe rejony pn. Atlantyku, we wsch. części
do Biskajów i kanału La Manche (rzadko u wy­
brzeży pd. Norwegii); Morze Śródziemne.

Tryb życia: żyje w niewielkich stadach, zwykle
tuż pod powierzchnią wody. W razie niebezpie­
czeństwa (niekiedy także bez wyraźnych zewnę­
trznych przyczyn) za pomocą silnych uderzeń
płetwy ogonowej rozpędza się i wyskakuje z wo­
dy lecąc lotem ślizgowym na rozpostartych płet­
wach piersiowowych (w czasie 10-sekundowego
lotu pokonuje odległość 200 m).
Pokarm: zooplanton.

Rozród: tarło odbywa się na wiosnę, a jaja są
zaopatrzone w długie wypustki (przyp. tłum.).
Gatunki pokrewne: w. przezroczystopletwy* (Ch.
pinnatibarbatus), ma płetwy piersiowe z szeroką
prześwitującą obwódką, a na płetwie grzbietowej

czarną plamę. W Morzu Śródziemnym i przyleg­
łych rejonach Atlantyku występują ptaszor (Exo-

coetus vo/itans) i pt. krótkopyski* (£. obtusi-
rostris) oraz Awior (Hirundichthys rondeleti).

Rodzina aterynowate (Atherinidae)
Wygląd: wąskie, wydłużone ciało z dwiema
krótkimi płetwami grzbietowymi. Otwór gębo­
wy szeroki, skierowany skośnie ku górze, led­
wie sięgający do przedniego brzegu oka. Pysk
spiczasty; oczy duże. Całe ciało, włącznie
z głową, jest pokryte średniej wielkości łus­
kami; wzdłuż ciała 53-57 łusek. Pierwsza płet­
wa grzbietowa usztywniona jest 6-9 cienkimi
miękkimi promieniami, druga, która znajduje
się naprzeciw nieco wyższej płetwy odby­

towej, jednym promieniem twardym i 11 mięk­
kimi promieniami. Płetwa ogonowa widlasto
wcięta. Linia boczna słabo zaznaczona. Ubar­

wienie: grzbiet zielonkawy, brzuch srebrzy­

ście mieniący się, wzdłuż boków szeroki sreb­
rzysty pas o szerokości równej średnicy oka.
Brzeg łuski czarno nakrapiany. Ciało trochę
prześwitujące. Dtugość: 10—13 cm, maksymal­
nie 15 cm.

Występowanie: północny Atlantyk, kanał La

Manche i południowa część Morza Północne­

go (pojedyncze ławice obserwowano do Danii,
w cieśninach Kattegat i Bełtach); zachodnia
część Morza Śródziemnego
Środowisko: blisko powierzchni w wodach
przybrzeżnych nad dnem piaszczystym, częs­
to również w ujściach rzek i estuariach.
Tryb życia: żyjąca stadnie ryba, pływająca
zwykle tuż pod powierzchnią wody, schodząca
głębiej jedynie w okresie zimowym. W przeci­
wieństwie do ławic sardynki, które ciągle węd­
rują niemal bez wytchnienia, stada ateryny

zatrzymują się zwykle na dłużej w okreś­

lonych miejscach.

Pokarm: planton - skorupiaki, ikra i larwy ryb.
Rozród: tarto odbywa od kwietnia do czerwca.
Na tarliska wybiera miejsca przy brzegu ob­

ficie porośnięte roślinnością, także w wodach
słonawych i słodkich. Jaja dzięki długim, nit­

kowatym i kleistym wypustkom mocno
przytwierdzają się do glonów i kamieni.

62

Witlinek
(Merlangius merlangus)

Rodzina dorszowate (Gadidae)
Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej,
spiczastej głowie. Średnica oka mniejsza od
długości pyska. Szczęka górna wysunięta do
przodu; zęby spiczaste, sterczące. Wąsik na
podbródku bardzo mały lub nie występuje. Li­
nia boczna lekko łukowato wygięta. Trzy płetwy
grzbietowe, usytuowane bezpośrednio jedna za
drugą; pierwsza z 12-15, druga z 18—25, a trze­

cia z 19-22 miękkimi promieniami. Dwie płetwy
odbytowe; pierwsza długa, o zaokrąglonych
brzegach i z 30-35, druga z 21-23 miękkimi
promieniami. Pierwsza płetwa odbytowa zaczy­

na się pod środkową częścią pierwszej płetwy
grzbietowej. Płetwy brzuszne osadzone przed
piersiowymi na gardle, co jest charakterystycz­
ne dla wszystkich dorszokształtnych. Płetwa

ogonowa szeroka, z niemal prostym tylnym
brzegiem. Ubarwienie: grzbiet szaro- do oliw-
kowozielonego z mosiężnym połyskiem; boki
srebrzyste ze złotawymi plamami lub pasami,
brzuch śnieżnobiały. Linia boczna w kolorze
brązu, nieco ciemniejsza od ubarwienia ryby.
W górnej części nasady płetwy piersiowej czar­
na plama. Płetwy szare z czarniawymi zewnę­
trznymi brzegami; płetwy odbytowe biało
obwiedzione. Długość: rzadko ponad 40 cm
(Morze Północne), maksymalnie 70 cm (mak­
symalna długość życia 13 lat).

Występowanie: północny Atlantyk od Islandii

i północnej Norwegii do Biskajów, zachodnia

część Bałtyku. Podgatunek U. m. euxinus wy­
stępuje w Morzu Czarnym, wschodniej części
Morza Śródziemnego i Adriatyku.
Środowisko: nad piaszczystym i mulistym dnem,
zazwyczaj na głębokości 25-150 m; chętnie tak­
że przy molach i wybrzeżach klifowych oraz
w słonawych wodach ujść rzek. Larwy i narybek
znajduje się często pod parasolami meduz.

Tryb życia: witlinek bardziej trzyma się strefy

otwartego morza niż jego krewniacy - dorsz
i plamiak. Może być spotykany nawet w po­
wierzchniowych warstwach wody.

Pokarm: skorupiaki i ryby.
Rozród: dojrzewa w 3-4 roku życia. Tarło od­

bywa w styczniu (Zatoka Biskajska) do czerw­

ca (Islandia) na głębokości 30-100 m w wodzie
o temperaturze 5-10°C.

Czarniak
(Po I lach ius mens)

Rodzina dorszowate (Gadidae)
Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej,
krępej głowie. Średnica oka mniejsza od długo­
ści pyska. Szczęka górna u starszych ryb trochę

wysunięta do przodu. Wąsik na podbródku bar­
dzo mały lub nie występuje. Linia boczna prawie
prosta. Trzy płetwy grzbietowe, usytuowane
bezpośrednio jedna za drugą; pierwsza z 13-14,
druga z 20-22, a trzecia z 20-24 miękkimi pro­
mieniami. Dwie płetwy odbytowe; pierwsza
z 25-28, druga z 19-25 miękkimi promieniami.
Pierwsza płetwa odbytowa zaczyna się bezpo­
średnio pod początkiem drugiej płetwy grzbieto­
wej. Płetwa ogonowa szeroka, nieznacznie zato-
kowato wcięta. Ubarwienie: grzbiet zielony do
brązowoczarnego; boki mosiężnożółte, brzuch
srebrzystobiały. Linia boczna jasna, wyraźnie
odcinająca się od zasadniczej barwy ciała. Dłu­
gość: maksymalnie 1,2 m (w wieku 27 lat).
Występowanie: północny Atlantyk - w zachod­
niej części od Cieśniny Hudsona do Zatoki
Chesapeake, we wschodniej od Morza Baren­

tsa, Spitsbergenu, Islandii i Wysp Brytyjskich
do Zatoki Biskajskiej, północna część Morza
Północnego, Skagerrak, Kattegat (czasami za­
chodzi do zachodniego Bałtyku, u polskich
brzegów sporadycznie - przyp. tłum.).
Tryb życia: ryba żyjąca stadnie; młode czarniaki
przebywają najchętniej między skalnymi bloka­
mi i glonami w wodach przybrzeżnych, dorosłe
odpływają od brzegów w większe głębiny, gdzie
prześladują, często na długich odcinkach, swą
wędrującą na tarliska zdobycz (np. śledzie).
Pokarm: skorupiaki i wyląg ryb, starsze czar­
niaki polują na ryby ławicowe.
Rozród: dojrzewa płciowo w 5-10 roku życia.
Dojrzałe ryby wędują na tarliska. Tarło odbywa
na wiosnę (w Morzu Północnym na głębokości
100-200 m w wodzie o temperaturze 3-10°C).
Ikra i larwy unoszą się pelagicznie w wodzie.
Gatunki pokrewne: osiągający 1,2 m długości

rdzawiec (P. pollachius) preferuje dno skaliste

i żwirowate (do głębokości 200 m). Cechy: dolna

szczęka daleko wysunięta, brak wąsika na pod­
bródku, ciemna linia boczna łukowato wygięta
ku górze nad płetwami piersiowymi; pierwsza
płetwa odbytowa zaczyna się na wysokości śro­
dkowej części pierwszej płetwy grzbietowej.

64

Dorsz, wątłusz
(Gadus morhua)

Rodzina dorszowate (Gadidae)
Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej,
a jednocześnie krępej głowie. Średnica oka
mniejsza od długości pyska. Szczęka górna wy­
sunięta do przodu. Wąsik na podbródku duży,
o długości prawie dorównującej średnicy oka.
Linia boczna aż do połowy drugiej płetwy
grzbietowej łukowato wygięta, dalej o prostym
przebiegu. Trzy płetwy grzbietowe o zaokrąglo­
nych krawędziach, usytuowane bezpośrednio je­

dna za drugą; pierwsza z 14-15, druga z 18-22,
a trzecia z 17-20 miękkimi promieniami. Dwie
płetwy odbytowe również o zaokrąglonych brze­
gach; pierwsza z 19-23, druga z 17-19 miękkimi
promieniami. Pierwsza płetwa odbytowa zaczy­
na się pod (lub trochę za) początkiem drugiej
płetwy grzbietowej. Tylna krawędź płetwy ogo­
nowej prosta. Ubarwienie: zmienne, zwykle zie­
lonkawe, jasnoszare, brązowawe lub czerwona­
we, z plamistym deseniem. Brzuch brudnobiały.
Linia boczna jasna, wyraźnie zaznaczona. Mło­
de dorsze mają na ciele wzór szachownicy.
Długość: maksymalnie 2 m (masa ciała 95 kg,
północny Atlantyk). W Morzu Północnym w wie­
ku 6-10 lat dorasta do 80 cm długości.

Występowanie: pn. Atlantyk - w zach. części od

Nowej Fundlandii do Północnej Karoliny, we wsch.
od Spitsbergenu do Biskajów. W Bałtyku występu­

ję podgatunek d. bałtycki (G. m. caiiariaĄ.
Środowisko: od wybrzeży do wód o głębokości
600 m, niekiedy głębiej, zazwyczaj jednak na

głębokości 150-220 m. Przebywa zarówno bli­
sko dna, jak i w otwartej toni wodnej; młode

dorsze często w bardzo płytkich wodach.
Tryb życia: obok populacji dorsza podejmują­
cych dalekie wędrówki tarliskowe i żerowisko-
we występują populacje osiadłe (stacjonarne),
zamieszkujące fiordy i wody przybrzeżne.
Pokarm: zwierzęta bentoniczne, ryby.
Rozród: większość tworzonych przez dorsza
form ekologicznych trze się wiosną (przy tem­
peraturze wody 4-6°C). Po żywiołowo przebie­
gających zalotach godowych samica ciasno
przytulona do samca składa do 5 min natych­
miast zapładnianych jaj. Szklista ikra (średni­
cy 1,5 mm) unosi się ku górze. Rozwój zarod­
kowy trwa 2-4 tygodnie. Po 3-5 miesiącach
małe dorsze o długości ciała 3-6 cm przecho­

dzą do bentonicznego trybu życia.

Plamiak, ł u p a c z
(Melanogrammus aeglefinus)

Rodzina dorszowate (Gadidae)
Wygląd: wydłużone, opływowe ciało o długiej,
lecz krępej głowie. Średnica oka mniejsza od
długości pyska. Szczęka górna wysunięta do
przodu. Wąsik na podbródku bardzo krótki. Linia
boczna aż do drugiej płetwy grzbietowej lekko
łukowato wygięta, dalej o prostym przebiegu.
Trzy płetwy grzbietowe, usytuowane bezpośred­
nio jedna za drugą, ostro zakończone; pierwsza
wysoka, spiczasta, z 15-16, druga z 19-21,
a trzecia z 18-22 miękkimi promieniami. Dwie
płetwy odbytowe; pierwsza z 23-24, druga
z 22-23 miękkimi promieniami. Pierwsza płetwa
odbytowa zaczyna się bezpośrednio pod począt­
kiem drugiej płetwy grzbietowej. Płetwa ogono­

wa wcięta. Ubarwienie: grzbiet od ciemnopur-

purowego do czarnego, niekiedy także oliwko­

wy; boki ciemne ze srebrzystym połyskiem,

brzuch biały. Linia boczna czarna, wyraźnie za­

znaczona. Duża czarna plama powyżej płetwy
piersiowej pod pierwszą płetwą grzbietową. Dłu­
gość: maksymalnie metr (masa ciała 12 kg).
Występowanie: północny Atlantyk - w zachod­
niej części od Nowej Fundlandii do Północnej
Karoliny, we wschodniej od Morza Białego,
Spitsbergenu i Islandii do Portugalii; Morze
Północne (w części południowej tylko sporady­
cznie), Skagerrak, Kattegat (dociera do wscho­
dniego Bałtyku, u polskich brzegów sporady­
cznie - przyp. tłum.).

Środowisko: zwykle bezpośrednio przy dnie

na głębokości 10-300 m, niekiedy jednak pla­
miaka spotyka się, najczęściej w dużych sta­

dach, w strefie otwartej toni wodnej.
Pokarm: zwierzęta żyjące przy dnie: pierście­
nice, mięczaki, szkarłupnie (np. wężowidła),

małe ryby i rybia ikra (np. ikra śledzia).
Rozród: dojrzewa płciowo w 3-4 roku życia (w

Morzu Północnym przy długości ciała 30-40 cm).
W miesiącach zimowych dojrzałe ryby wędują
na tarliska koło Islandii, Wysp Owczych i w in­
nych miejscach na głębokości 60-200 m. Tarło
odbywa od końca lutego do czerwca w wodzie
o temperaturze 6-10

c

C. Samica składa od 100

tysięcy do miliona jaj. Składanie ikry poprzedza­
ją ożywione zaloty godowe. Ikra i larwy unoszą
się pelagicznie w wodzie. Dopiero jesienią, gdy
plamiaki dorosną do 7-15 cm długości, przecho­
dzą do bentonicznego trybu życia.

66

Molwa
(Molva molva)

Rodzina dorszowate (Gadidae)
Wygląd: wydłużone, wężowate ciało o długiej,
płaskiej głowie. Średnica oka mniejsza od dłu­
gości pyska. Szczęka górna wysunięta do przo­
du. Wąsik na podbródku mocny, nie rozdwojony.
Linia boczna prawie prosta. Dwie płetwy grzbie­
towe; pierwsza krótka, z 14-15, druga długa,
z 62-65 miękkimi promieniami. Jedna długa płe­
twa odbytowa z 58-61 miękkimi promieniami.
Nie sięgające tylnego brzegu płetw piersiowych
płetwy brzuszne umiejscowione na gardle. Uba­
rwienie: grzbiet i boki brązowe lub zielono mar-
murkowane, z połyskiem brązu; brzuch żółtawo-
biały. Linia boczna jasna. Płetwy piersiowe
i brzuszne czerwonawe. Obie płetwy grzbieto­
we, a także płetwa odbytowa i ogonowa z jasną
obwódką. Długość: do 2 m (jeden z najwięk­
szych przedstawicieli rodziny dorszowatych).

Występowanie: północny Atlantyk od północnej
Norwegii, Islandii, Wysp Owczych i północnej
części Morza Północnego do Zatoki Biskajskiej.
Środowisko: na głębokości 100-600 m.
Pokarm: skorupiaki, szkarłupnie, głowonogi
i ryby.

Rozród: tarło odbywa od kwietnia do czerwca.
Trze się na głębokości 100-300 m koło południo­
wej Islandii i w wąskiej strefie od środkowej
Norwegii do Biskajów wzdłuż izobaty 200 m.
Liczba składanych jaj waha się od 20 do 60
milionów. Pojedyncze jajo ma milimetr średnicy.
Gatunki pokrewne: molwiniec (molwa niebie­
ska) (M. dipterygia dipterygia) występuje od pół­
nocnej Norwegii i południowej Islandii do połu­
dniowej Irlandii na głębokości 200-1500 m; od­
znacza się bardzo wąskim ciałem, dużymi ocza­
mi i krótkim wąsikiem. Osiąga do 1,2 m długo­
ści. Drugi podgatunek - molwiniec śródziemno­
morski* (M. dipterygia macrophtalma) żyje

w Morzu Śródziemnym i w Atlantyku od połu­
dniowej Irlandii po Maroko. Poza omówionymi
wcześniej w Bałtyku występuje jeszcze jedna
przedstawicielka rodziny dorszowatych - motela
(Encheiyopus cimbrius) osiągająca 40 cm długo­
ści. Cechuje się niskim, długim ciałem, obecnoś­
cią trzech wąsików na końcu pyska i jednego na
podbródku, długą płetwą odbytową i dwiema
płetwami grzbietowymi, z których pierwsza jest
niska i krótka, a jej pierwszy promień jest trzy­
krotnie dłuższy od pozostałych (przyp. tłum.)

6 8

Morszczuk
(Merluccius merluccius)

Rodzina morszczukowate (Merlucciidae)

Wygląd: wydłużone, wężowate ciało o szczu-

pakowatej głowie. Szeroki, silnie uzębiony ot­

wór gębowy (duże zęby chwytne). Żuchwa nie­
co wysunięta do przodu, bez wąsika na pod­
bródku. Linia boczna prawie prosta. Dwie płet­
wy grzbietowe; pierwsza krótka, z 9-10, druga
długa, z 37-40 miękkimi promieniami. Jedna
długa płetwa odbytowa (stanowiąca pod
względem kształu, wielkości i położenia jakby
lustrzane odbicie drugiej płetwy grzbietowej)
z 36-40 miękkimi promieniami. Płetwy piersio­
we długie, sięgające początku płetwy odbyto­
wej. Płetwy brzuszne umiejscowione na gard­
le. Ubarwienie: grzbiet brązowy do szaroczar-
nego, często z czarnymi punktami, boki sreb-
rzystoszare, brzuch białawy. Płetwy nieparzy­
ste z ciemną obwódką. Wnętrze jamy gębowej
i skrzelowej czarne. Długość: maksymalnie
metr (masa ponad 10 kg), w Morzu Śródziem­
nym osiąga do 35 cm długości.

Występowanie: północny Atlantyk od Islandii

i Lofotów (Norwegia) do północno-zachodniej

Afryki; Morze Północne, Śródziemne i Czarne.
Środowisko: na głębokości 100-1000 m; płyt-
sze wody (np. w Morzu Północnym) odwiedza
jedynie w niektórych określonych porach roku.
Tryb życia: w ciągu dnia morszczuki przeby­
wają w głębszych warstwach wody lub blisko
dna, natomiast nocą wypływają do przypowie­
rzchniowych warstw wody, gdzie polują na
ryby ławicowe.

Pokarm: głównie śledzie, szproty, sardynki
i sardele, oraz witlinki i pelagiczne głowonogi.
Rozród: tarło odbywa od marca (w Morzu
Śródziemnym) do sierpnia (w północnej części
zasięgu). Znane tarliska tej ryby znajdują się
na krawędzi europejskiego szelfu kontynental­
nego na południe od Islandii i od wybrzeży
Francji do Półwyspu Iberyjskiego; zależnie od

tarliska trze się na różnych głębokościach.
Jaja o średnicy milimetra zawierają kropelkę
tłuszczu, co pozwala im swobodnie unosić się
w wodzie.

wyślizg brodaty
{Ophidion barbatum)

Karap śródziemnomorski,
k. e u r o p e j s k i , fierasfer (Carapus acus)

Rodzina wyślizgowate (Ophidiidae)

Wygląd: węgorzowate, długie, bocznie spłasz­
czone ciało z długą głową (stanowiącą 1/5-1/6
całkowitej długości ciała). Oczy duże średnicy

prawie równej 1/4 długości głowy. Drobne łu­
ski owalnie wydłużone, na grzbiecie ułożone
mozaikowato. Płetwa grzbietowa (125-140
miękkich promieni), ogonowa i odbytowa
(115-120 miękkich promieni) są zrośnięte ze
ze sobą tworząc jednolity fałd. Płetwy piersio­

we występują, natomiast położone na podgar­
dlu płetwy brzuszne są nitkowate i swym wy­
glądem przypominają wąsy występujące u in­

nych ryb. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie
połączony drożnym przewodem powietrznym

z jelitem przednim. Ubarwienie: grzbiet różo-
wawy, brzuch niebieskawobiały. Połączona
płetwa grzbietowo-ogonowo-odbytowa czarno
obwiedziona. Długość: maksymalnie 30 cm.
Występowanie: pn.-zach. Atlantyk od wybrzeży
zachodnioafrykańskich (Senegal) do Zatoki Bi­
skajskiej, sporadycznie w kanale La Manche.
Środowisko: nad piaszczystym i mulistym
dnem od wód płytkich do głębokości 150 m.
Tryb życia: dorosłe wyślizgi przebywają prze­
ważnie na większych głębokościach, nato­
miast na łąkach trawy morskiej lub w ich
pobliżu spotkać można tylko młodzież. Pozo­
stałe szczegóły biologii tej ryby nie są znane.
(Prawdopodobnie tak jak inne wyślizgowate
posługują się w wyszukiwaniu pokarmu na
dnie widełkowatymi płetwami brzusznymi, peł­
niącymi funkcję narządów dotyku i węchu, kie­
rując je pionowo do dołu - przyp. tłum.).
Pokarm: drobne bezkręgowce (przyp. tłum.).
Rozród: biologia rozrodu została słabo poznana.
Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym wy­

stępuje Ophidion broussoneti, a w. brunatny
(0. rochei) w Morzu Czarnym. Blisko spokrew­
niony nibywyślizg* {Parophidion vassali) nie
ma czarno obrzeżonej płetwy grzbietowo-ogo-
nowo-odbytowej.
Uwagi: żyjące w chłodnych wodach półkuli po­
łudniowej blisko spokrewnione kiglipy [Gyno-
pterus sp.) są cenionymi rybami konsumpcyj­
nymi. Większe gatunki rodzaju brotula {Brotu­
la) (z osobnej rodziny brotulowatych - Brotu/i-
dae - przyp. tłum.) są szczególnie cenionymi
rybami użytkowymi w Japonii.

Rodzina karapowate (fierasferowate)
(Carapidae)

Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone, ku
tyłowi spiczasto zwężające się, bezłuskie cia­
ło. Otwór gębowy szeroki; długie szczęki się­
gają poza tylny brzeg oczu. Płetwa grzbietowa

(z ok. 140 miękkimi promieniami) i odbytowa
(z ok. 170 miękkimi promieniami) są zrośnięte
ze sobą tworząc jednolity fałd, zwężający się
na końcu w szpic. Brak płetwy ogonowej
i płetw brzusznych. Otwór odbytowy znajduje
się na podgardlu, przesunięty daleko przed
płetwy piersiowe. Pierwszy promień płetwy
grzbietowej u larw nitkowato wydłużony. Ubar­

wienie: ciało prześwitujące, srebrzystobiałe,

pokryte czerwonawymi punktami i plamami.

Długość: maksymalnie 20 cm.

Występowanie: Morze Śródziemne, zwłaszcza
w jego zachodniej części, oraz w Adriatyku,

Morzu Egejskim i u brzegów Cypru; przypusz­

czalnie także w przyległych rejonach północ­
nego Atlantyku.

Środowisko: nad piaszczystym i mulistym
dnem od wód płytkich do głębokości 150 m.
Tryb życia: karapy żyją pasożytniczo w płu­
cach wodnych i jamie ciała strzykw {Holothu-
ria), odżywiając się ich narządami rozrodczy­
mi. Przy nadmiernym obciążeniu żywiciela pa­
sożytami są one przez niego wyrzucane na
zewnątrz wraz z wnętrznościami, które wkrót­
ce regenerują się. Larwa wkręca się do ot­
woru kloakainego strzykwy głową, a dorosłe
karapy ogonem. Karapy rozpoznają swego go­
spodarza po wydłużonym kształcie ciała i cha­
rakterystycznym ogórkowym zapachu śluzu.
Rozród: tarło odbywa w miesiącach letnich.
Eliptyczne jaja, otoczone galaretowatą osłon­
ką, składane są w postaci bryłek. Larwy wylę­
gają się po ok. 3 dniach i prowadzą życie
planktoniczne.

Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym,
zwykle na głębokości poniżej 100 m, występu­
je rzadki echiodon śródziemnomorski* {Echio­

don dentatus), a od fiordu Stavanger (Norwe­

gia) do 50°N echiodon (£ drummondi); otwór
odbytowy znajduje się u nich za płetwami
piersiowymi.

70

Pociermec

(Spinachia spinachia)

Bekasnik
(Macrorhamphosus scolopax)

Rodzina ciemikowate (Gasterosteidae)
Wygląd: bardzo wydłużone ciało z długim,
cienkim trzonem ogonowym. Przekrój poprze­
czny w przedniej i środkowej części ciała
5-kątny. Pysk długi, spiczasty. Przed właściwą
płetwą grzbietową usztywnioną 6-7 miękkimi
promieniami znajduje się 14-17 krótkich, luź­
no stojących kolców; w płetwie brzusznej je­
den kolec i jeden krótki miękki promień. Płet­
wy piersiowe u samca większe niż u samicy.
Płetwa ogonowa krótka o zaokrąglonym ty­
lnym brzegu. Ubarwienie: zależnie od rejonu
występowania brązowawe lub szarawe.
Przednia część ciała samca mosiężnożółta;
szata godowa z niebieskim połyskiem.
Długość: zwykle 10-15, maksymalnie 20 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki
Biskijskiej po Przylądek Północny (Nordkapp);
Morze Północne, Bałtyk (brak w Zatoce Bot-
nickiej i Zatoce Fińskiej).
Środowisko: wśród glonów w wodach słonych
i słonawych, od kałuż pozostających po odpły­

wie do wód o głębokości 10 m.
Pokarm: drobne bezkręgowce, ikra i wyląg
ryb.

Rozród: wiosną samce rozpoczynają wśród

trawy morskiej i glonorostów budowę gniazd

(wielkości ludzkiej pięści) z fragmentów
glonów, zlepianych wydzieliną nerek. W maju
i czerwcu samice składają do przygotowanego
gniazda 150-200 jaj. Samiec opiekuje się ikrą
i broni jej. Rozwój zarodkowy trwa ok. 20 dni.
Świeżo wylęgnięte larwy mają 6 mm długości.
Narybek i młodzież rosną tak szybko, że już
w następnym roku ryby są zdolne do rozrodu.

72

Rodzina bekaśnikowate (Macrorhamphosidae)
Wygląd: ciało wysokie, bocznie spłaszczone,
pokryte wzdłuż krawędzi brzucha oraz w czę­
ści tułowiowej między płetwami piersiowymi
i płetwą grzbietową kostnymi płytkami (kostny
pancerz na bokach ma podłużne i poprzeczne
kile, tworzące wzór kratownicy; boki młodych
ryb pokryte są drobnymi kolcami ułożonymi
w długie rzędy). Otwór gębowy mały, końcowy
i bezzębny. Płetwa grzbietowa podwójna,
przesunięta daleko do tyłu ciała; pierwsza

z 6-8 kolcami, przy czym drugi kolec jest

najmocniejszy i najdłuższy, o piłkowanym tyl­
nym brzegu, druga z 11-13 miękkimi promie­
niami. Płetwa odbytowa z 18-20 miękkimi pro­
mieniami. Pęcherz pławny zamknięty, tzn. nie
połączony drożnym przewodem powietrznym

z jelitem przednim. Ubarwienie: grzbiet oliw-

kowozielony, boki różowawe, brzuch srebrzys­

ty z czerwonawym połyskiem. Długość: mak­
symalnie 15 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od mniej
więcej 20"N do zachodniej części kanału La
Manche, bardzo rzadko u brzegów południo­
wej Norwegii.
Środowisko: nad dnem piaszczystym i mulis-
tym na głębokości 25-200 m (maksymalnie do
600 m).
Pokarm: drobne bezkręgowce bentoniczne
i zooplankton.

Tryb życia: bekaśnikowate są bliskimi krewny­

mi igliczni i pławikoników, z którymi już daw­
niej łączono je w jeden rząd Solenichthyes.
Ich długi pysk działa jak pipeta, zasysająca
pokarm dzięki wytworzonemu silnemu podciś­
nieniu. Szukając pokarmu bekaśniki ustawiają

się nad dnem z głową skierowaną do dołu,
przy czym mogą poruszać się równie szybko
do przodu, jak i do tyłu.
Rozród: o ich rozmnażaniu nic bliższego do­
tychczas nie wiadomo.

Gatunki pokrewne: delikatny b. drobny* (M.
gracilis) żyje na większych głębokościach.
Jest jednolicie niebieski. Przypuszczalnie wy­
stępuje we wszystkich ciepłych morzach.

Plawikonik sargassowy
(Hippocampus ramulosus)

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae)

Wygląd: ciało okryte skórnym pancerzem zło­
żonym z 48-50 pierścieni kostnych, które
w miejscach styku mają podwyższone krawę­
dzie. Na grzbiecie występują ponadto nitkowa­
te wypustki skórne. Głowa zagięta w stronę
tułowia. Trzon ogonowy przekształcony
w chwytny ogon. Oczy mogą poruszać się
niezależnie od siebie. Długi, rurkowaty pysk
stanowi ponad 1/3 całkowitej długości głowy.
Zakończony jest bardzo małym otworem gę­
bowym. Płetwa grzbietowa z 18-21, odbytowa
z 4, a piersiowa z 15-16 miękkimi promienia­
mi. Brak płetw brzusznych i płetwy ogonowej.

Ubarwienie: zielonkawe lub brązowe, niekie­

dy z delikatnym białym cętkowaniem na brze­
gach pierścieni kostnych. Długość: maksymal­
nie 15 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Irlandii

i południowej części Morza Północnego (rzad­

ko) do północno-zachodnich wybrzeży Afryki,
Madera, Wyspy Kanaryjskie; Morze Śródziem­
ne i Morze Czarne.
Środowisko: w płytkich wodach wśród wodoro­
stów, zwłaszcza na łąkach trawy morskiej;

wnika także do wód słonawych.
Pokarm: zooplankton (skorupiaki, wyląg ryb).
Tryb życia: pławikoniki spędzają większość
czasu prawie nieruchomo, mocno przyczepio­
ne chwytnym ogonem do wodorostów; pływają
wolno w pozycji pionowej dzięki falistym ru­
chom płetwy grzbietowej. Ich rurkowaty pysk
działa na zasadzie pipety zasysając pokarm
do jamy gębowej.

Rozród: trze się od maja do lipca. Po skom­
plikowanych tańcach godowych samica
wstrzykuje ikrę (za pomocą krótkiego pokłade-

łka) do torby lęgowej na brzuchu samca. Po
4-5 tygodniach samiec, za pomocą silnych
skurczów, wydaje na świat w pełni rozwinięte
młode.
Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym ży­
je blisko spokrewniony plawikonik (H. hippo­
campus). Jego cechy charakterystyczne to:
pysk długości co najwyżej równej 1/3 długości
głowy, 45-47 pierścieni kostnych, płetwa
grzbietowa z 16-17, a piersiowa z 13-15 mięk­
kimi promieniami.

Iglicznia wielka, iglik

[Sygnathus acus)

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae)

Wygląd: bardzo długie, wąskie, igłowate ciało;
skórny pancerz złożony z 17-22 pierścieni kost­

nych położonych między głową i płetwą grzbie­
tową oraz otworem odbytowym. Rurkowaty,
okrągły w przekroju pysk długości stanowiącej
ponad połowę całkowitej długości głowy. Czoło
silnie wypukłe. Płetwa grzbietowa, usztywniona

29-39 miękkimi promieniami, znajduje się nad
7-9 pierścieniami. Występują płetwy brzuszne

i płetwa ogonowa. Ubarwienie: jasno- lub cie­
mnobrązowe, niekiedy z zielonkawym połys­
kiem, brzuch jaśniejszy. Ciało pokryte ciemnym

wzorem barwnym, najczęściej w postaci

poprzecznych prążków. Długość: maksymalnie

50 cm, samice są znacznie mniejsze.
Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki
Biskajskiej do zachodnich wybrzeży Wielkiej
Brytanii, kanał La Manche, południowa część
Morza Północnego. W Morzu Śródziemnym
występuje podgatunek S. a. rubescens, chara­
kteryzujący się krótszą płetwą grzbietową.
Środowisko: głównie wśród wodorostów, na

łąkach trawy morskiej, na głębokości powyżej

15 m (rzadko głębiej); wkracza również do

wód słonawych w ujściach rzek i zalewach.
Pokarm: zooplankton (skorupiaki, wyląg ryb).
Tryb życia: najczęściej ustawiona pionowo
wśród trawy morskiej czatuje na zdobycz.
Rozród: tarło odbywa wiosną i latem. Po długo­
trwałych zalotach godowych samica składa
porcjami za pomocą wydłużonego pokładełka
200-400 jaj 2,4-milimetrowej średnicy do utwo­
rzonej z dwóch skórnych fałdów torby lęgowej
na brzuchu samca. Po blisko 5 tygodniach przez
podłużną szczelinę w torbie wydostają się w

pełni rozwinięte młode, mające 3 cm długości.
Gatunki pokrewne: iglicznia mała* (S. rostel-
latus) ma przed otworem odbytowym jedynie
13-17 pierścieni i krótki pysk o długości mniej­
szej od połowy całkowitej długości głowy.
Osiąga 17 cm długości. Dorastająca do 35 cm
długości (występująca pospolicie w naszej

części Bałtyku - przyp. tłum.) iglicznia (S.

typhle) ma wyższy, bocznie silnie spłaszczony

pysk o długości większej od połowy długości
głowy. I, krótkopyska* (S. abaster) osiąga
maksymalnie 17 cm długości.

74

Wężyna
[Entelurus aequoreus)

Rodzina igliczniowate [Sygnathidae)

Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało, poza
okresem rozrodczym okrągłe w przekroju; skó­

rny pancerz złożony z 28-31 pierścieni kost­
nych przed i 60-70 za otworem odbytowym.
Rurkowaty, długi pysk długości stanowiącej bli­

sko połowę całkowitej długości głowy. Czoło

lekko wypukłe. Płetwa grzbietowa, usztywniona

37-44 miękkimi promieniami, znajduje się nad
7-11 pierścieniami tułowiowymi i 2-3 pierście­

niami ogonowymi. Brak płetw piersiowych; płe­

twa ogonowa mała, zredukowana, wzmocniona
jedynie 4-9 miękkimi promieniami. Otwór od­

bytowy znajduje się pod tylną krawędzią płetwy
grzbietowej. Ubarwienie: żółtawe do brązowa-
woszarego, wierzch głowy i grzbiet pokryte licz­
nymi drobnymi srebrzystymi plamkami, na bo­
kach jasnosrebrzyste, ciemno obwiedzione,
poprzeczne prążki, tworzące wyraźne pier­

ścienie. Czerwonawy pasek ciągnie się od
końca pyska przez oko do górnego brzegu
pokrywy skrzelowej. Długość: samce maksy­
malnie 40 cm, samice do 60 cm.
Występowanie; północny Atlantyk od Islandii
ifromsó w Norwegii do Portugalii i Azorów.
Środowisko; głównie wśród przybrzeżnych
wodorostów na głębokości 5-30 m (maksymal­
nie 100 m); w miesiącach letnich sporadycznie
również w strefie otwartego morza w pewnym
oddaleniu od wybrzeża. Pływa wtedy blisko
powierzchni wody wśród unoszących się
w wodzie glonorostów.

Pokarm; zooplankton.

Tryb życia: ryba stanowiskowa, czatująca
wśród glonów na drobną zdobycz, najczęściej
z pyskiem skierowanym w kierunku prądu.
Rozród: tarło odbywa od czerwca do lipca. Po
zrytualizowanych, długotrwałych zalotach go­
dowych samica składa za pomocą pokładełka
400-1000 jaj 1,2-milimetrowej średnicy na
brzuszną stronę ciała kilku samców. Do mo­
mentu wylęgu samce noszą ikrę na brzuchu
mocno przyklejoną, ale nie osłoniętą (jak
u wszystkich gatunków z rodzaju wężyna- En­
telurus). Świeżo wylęgnięte larwy mierzą
11-12 mm długości. Mają jeszcze płetwy pier­

siowe, które ulegają zanikowi dopiero w trak­
cie dalszego rozwoju.

Wężynka
[Nerophis ophidion)

Rodzina igliczniowate (Sygnathidae)
Wygląd: bardzo długie, wąskie ciało, poza
okresem rozrodczym okrągłe w przekroju;
skórny pancerz złożony z pierścieni kostnych.
Rurkowaty, długi pysk o długości stanowiącej
blisko połowę całkowitej długości głowy z wąs­
ką, podłużną granią, biegnącą prawie od końca
do podstawy czoła. Płetwa grzbietowa, usztyw­
niona 33-38 miękkimi promieniami, znajduje

się nad 3-5 pierścieniami tułowiowymi i 6-3

pierścieniami ogonowymi. Brak płetw pier­

siowych i płetwy ogonowej. Otwór odbytowy
znajduje się pod tylną krawędzią płetwy grzbie­
towej. Ubarwienie: zależnie od rejonu wystę­
powania bardzo różne. Grzbiet ciemnozielony,
oliwkowy, brązowawy lub czarniawy z ciemny­
mi prążkami, brzuch białawy, zielonkawy lub
żółtawy. Samica w szacie godowej ma niebies­
kie prążki na pokrywach skrzelowych i przed­
niej części ciała oraz żółto zabarwioną część
brzucha. Opiekujące się ikrą samce są nato­
miast ubarwione niepozornie. Długość: samce
maksymalnie 25 cm, samice do 30 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Norwegii do
pn.-zach. Afryki (w Bałtyku pospolita - przyp.
tłum.); Morze Śródziemne i Morze Czarne.
Środowisko: nad dnem piaszczystym i na pod­

wodnych łąkach trawy morskiej w płytkich wo­
dach przybrzeżnych na głębokości 2-15 m.
Pokarm: drobne skorupiaki, wyląg ryb.
Tryb życia: jeden z najpospolitszych przedsta­
wicieli igliczniowatych. Żyje do 3 lat.
Rozród: okres godowy od maja do sierpnia.
Samica składa 200-300 jaj milimetrowej śred­
nicy na brzuszną stronę ciała większej liczby
samców. Każdy opiekujący się ikrą samiec
nosi 50-200 jaj przyklejonych w dwóch
rzędach wzdłuż wąskiej szczeliny na spłasz­
czonym brzuchu, W trakcie rozwoju jaja za­
głębiają się w jamki skórne. Po ok. 3 tygo­

dniach lęgną się 9-milimetrowe przezroczyste

larwy, które przez 3-4 miesiące do czasu zani­
ku płetwy ogonowej i płetw piersiowych pro­

wadzą planktoniczny tryb życia.
Gatunki pokrewne: wężynka dżdżownicowata*
(A/, lumbriciformis) ma wygięty ku górze pysk;
w. plamista* (A/, maculatus) jest pokryta pla­
mami ułożonymi na ciele w regularny wzór.

76

Piotrosz
(Zeus faber)

Kaprosz
(Caprosaper)

Rodzina piotroszowate (Zeidae)
Wygląd: bardzo wysokie, bocznie spłaszczone
ciało okryte małymi łuskami grzebykowatymi
(ktenoidalnymi). Głowa wydłużona, z dużymi
oczami i szerokim, skierowanym skośnie do
góry otworem gębowym. Szczęki dzięki wydłu­
żonym kościom przedszczękowym wysuwają
się daleko do przodu. Pierwsza płetwa grzbie­
towa jest podparta 9-10 długimi twardymi pro­
mieniami; łącząca je błona międzypłetwowa

tworzy nitkowate wypustki, które ułożone
wzdłuż ciała sięgają płetwy ogonowej. Druga

płetwa grzbietowa jest wzmocniona 21-25
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z trzema lub częściej czterema kolcami
i 20-23 miękkimi promieniami. Wzdłuż nasady
płetw grzbietowej i odbytowej ostre wyrostki
kostne. Ubarwienie: szare do żółtawego z nie­
wyraźnym plamistym deseniem. Na boku czar­
na, żółto obwiedziona plama. Według legendy

jest to odcisk palca św. Piotra, który wyjął
z pyska jednej z ryb tego gatunku złotą mone­
tę; stąd nazwa „piotrosz". Długość: 30-40 cm,
maksymalnie 70 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ka­

naryjskich, Madery i Azorów do południowej
Anglii; po okresie tarła rozprzestrzenia się
szeroko w Morzu Północnym i cieśninie Kat-

tegat; Morze Śródziemne i Morze Czarne.
Środowisko: bezpośrednio nad dnem piasz­
czystym i mulistym lub w strefie otwartej wody
na głębokości do 200 m; młode piotrosze
w miesiącach letnich przebywają często także
u skalistych wybrzeży na łąkach glonorostów.
Pokarm: małe ryby ławicowe i głowonogi.
Tryb życia: jest szybkim, wytrwałym pły­
wakiem, polującym samotnie lub w niedużych
stadach na ławice ryb (sardynki, szprota, ate-
rynowatych). Do swojej ofiary zbliża się bar­
dzo wolno i nagle chwyta ją wysuwając daleko
pysk.

Rozród: trze się od czerwca do sierpnia (u
brzegów południowej Anglii) lub od marca do
maja (w Morzu Śródziemnym). Tarło odbywa
się na głębokości powyżej 100 m; ikra i larwy
unoszą się swobodnie w wodzie.

Rodzina kaproszowate (Capreidae)
Wygląd: bardzo wysokie, bocznie spłaszczone
ciało okryte małymi, grzebykowatymi (ktenoi­
dalnymi) łuskami. Głowa wydłużona, z dużymi
oczami i o wklęsłym profilu. Pysk długi, kształ­

tem przypominający świński ryjek; otwór gę­

bowy szeroki i skierowany skośnie do góry.
Szczęki dzięki wydłużonym kościom przed­
szczękowym wysuwają się daleko do przodu.
Pierwsza płetwa grzbietowa podparta 9 długi­
mi, mocnymi kolcami; druga płetwa grzbieto­
wa wzmocniona 21-25 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa z trzema twardymi i 23 mięk­
kimi promieniami. Płetwa piersiowa z mocnym
kolcem. Wzdłuż nasad płetw grzbietowej i od­
bytowej nie ma ostrych wyrostków kostnych.
Ubarwienie: czerwone do brązowoczerwo-
nego, niekiedy z żółtymi poprzecznymi pasa­
mi. Długość: maksymalnie 16 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od brzegów
zachodniej Afryki, Wysp Kanaryjskich, Madery

i Azorów do zachodniej Irlandii i kanału La
Manche, sporadycznie na północy do Wysp
Szetlandzkich, zachodniej Norwegii i cieśniny

Skagerrak; Morze Śródziemne (głównie w czę­
ści zachodniej).

Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym

na głębokości 50-400 m; osobniki tego gatun­
ku spotykane w płytkich wodach zostały praw­

dopodobnie wyniesione ku powierzchni przez
wstępujące prądy wody.
Pokarm: drobne bezkręgowce.
Tryb życia: przebywa w strefie przydennej;
biologia tego gatunku jest bardzo słabo
poznana.

Rozród: tarło odbywa latem; ikra pelagiczna
(przyp. tłum.).
Gatunek pokrewny: szeroko rozmieszczony
we wszystkich ciepłych morzach kaprosz ka­
ro* (Antigonia capros) jest spotykany w wo­
dach europejskich jedynie w pobliżu Madery
i Azorów na głębokości 600 m. Jego czerwono

zabarwione, rombowate ciało do złudzenia
przypomina, przy patrzeniu z boku, symbol
oznaczający w kartach do gry kolor karo.

78

Beryks krępy
[Beryx decadactylus)

Strojnik

(Lampris guttatus)

Rodzina beryksowate (Berycidae)
Wygląd: bardzo wysokie, podłużnie owalne ciało
ze śluzowatymi kanałami pod skórą głowy. Oczy
duże; otwór gębowy szeroki, skierowany skoś­
nie do góry. Szczęki zaopatrzone w małe, ostre
zęby. Pokrywa skrzelowa z krótkimi kolcami,
przednia, przedpokrywowa część wieczka na
brzegu piłkowana. Krótka płetwa grzbietowa jest
podparta trzema twardymi i 12-14 miękkimi pro­
mieniami. Znacznie od niej dłuższa płetwa od­
bytowa jest wzmocniona 3-4 twardymi i 23-28
miękkimi promieniami. Płetwa brzuszna z moc­
nym kolcem. Płetwa ogonowa głęboko wcięta.
(Pęcherz pławny otwarty, tzn. połączony z jeli­
tem drożnym kanałem powietrznym - przyp.

tłum.). Ubarwienie: grzbiet ciemnoczerwony,

boki jaśniejsze z żółtawym połyskiem, brzuch
różowawy. Długość: maksymalnie 50 cm.
Występowanie: rozsiedlenie tego gatunku
w Atlantyku nie jest dokładnie poznane; w wo­
dach europejskich sięga na północ po Islandię
i północną Norwegię; występuje także w za­
chodniej części Morza Śródziemnego.

Środowisko: na głębokości 200-500 m.
Tryb życia: ryba głębokowodna, żyjąca w stre­
fie otwartego morza; biologia tego gatunku
jest bardzo słabo zbadana.
Rozród: brak danych o tarle oraz rozwoju larw

i narybku.

Gatunek pokrewny: szeroko rozprzestrzeniony
jest także blisko spokrewniony beryks wspa­
niały (B. splendens), występujący w nie­
których rejonach na jeszcze większych głębo­
kościach (ponad 600 m). Jest znacznie smuk-
lejszy i ma krótszą płetwę grzbietową. Jego
łuski są kolczaste, co sprawia, że ryba ta jest
bardzo szorstka w dotyku. Głowa i grzbiet
u tego gatunku są intensywnie czerwone, boki
i brzuch lśniąco białe, a wszystkie płetwy
szkarłatne. Po śmierci całe ciało ryby staje się
ciemnoczerwone. W naszej strefie geograficz­
nej b. wspaniały znany jest z wód południo-
wo-zachodnioeuropejskich; kilkakrotnie ło­
wiono go również w wodach szelfowych w po­
bliżu Islandii i Wysp Brytyjskich. Osiąga mak­
symalnie 60 cm długości.
Uwagi: beryksy z uwagi na wyborne mięso są
cenionymi rybami konsumpcyjnymi.

Rodzina strojnikowate (Lampriidae)
Wygląd: bardzo wysokie, bocznie silnie spła­
szczone ciało z linią grzbietu o bardziej pros­
tym przebiegu od silnie zakrzywionej linii
brzucha. Otwór gębowy mały; krótkie, bezzęb­
ne szczęki wysuwalne daleko do przodu, jed­
nak wysunięcie górnej części pyska odbywa
się nie dzięki wydłużonym kościom przed-
szczękowym (jak u wszystkich pozostałych
ryb), lecz za pomocą elementu wchodzącego
w skład szczęki górnej. Małe, luźno osadzone
łuski łatwo wypadają w czasie połowu ryb.
Płetwy grzbietowa i odbytowa bardzo długie,
bez twardych promieni; przednia część płetwy
grzbietowej jest znacznie wyższa od tylnej.

Tylna krawędź dużej płetwy ogonowej wklęs­
ła. Mocne, długie płetwy brzuszne. Pęcherz
pławny zamknięty, tzn. kanał powietrzny
łączący go z jelitem jest niedrożny. Ubarwie­

nie: grzbiet ciemnoniebieski do fioletowego,
boki jaśniejsze, brzuch różowawy. Wszelkie

odcienie barw z lśniącym połyskiem, a efekt
ten wzmacnia jeszcze obecność metalicznych
plam. Wszystkie płetwy szkarłatne. Długość:
maksymalnie 2 m (masa ciała do 100 kg).
Występowanie: szeroko rozmieszczony we
wszystkich morzach strefy ciepłej i umiarko­
wanej. Wschodni Atlantyk (np. koło Madery)

i Morze Śródziemne; w północnej części Mo­
rza Północnego i u wybrzeży zachodniej Nor­

wegii jest stałym letnim gościem.
Środowisko: na głębokości 100-400 m; nie
wiadomo, czy występuje w ściśle określonej
strefie głębokości wody.
Pokarm: głównie głowonogi i skorupiaki.
Tryb życia i rozród: brak danych o wędrów­
kach i rozmnażaniu się strojnika.

80

I

O

81

Wstęgor polarny
(Trachipterus arcticus)

Rodzina wstęgorowate (Trachipteridae)
Wygląd: bardzo długie, wstęgowate i tak cien­
kie ciato, że przy złowieniu zwykle ulega prze­
rwaniu. Przy 2-metrowej długości ciała jego
wysokość wynosi 20 cm, a grubość tylko dwa
centymetry. Mała głowa z dużymi oczami
i krótkim pyskiem; mały otwór gębowy skiero­
wany skośnie do góry. Płetwa grzbietowa bar­
dzo długa, ciągnąca się od głowy prawie do
płetwy ogonowej. Płetwy piersiowe i brzuszne
niewielkie. Brak płetwy odbytowej. Długa, wa-
chlarzowata płetwa ogonowa jest skierowana
do góry (jest to w rzeczywistości górny płat
płetwy ogonowej, gdyż dolny dorosłe wstęgory

tracą - przyp. tłum.). Ubarwienie: ciało sreb­

rzyście mieniące się, pokryte wzdłuż linii
grzbietu większą liczbą okrągłych ciemnych
plam. Tęczówka oka żółta. Wszystkie płetwy

szkarłatne. Długość: maksymalnie 3 m.
Występowanie: północny Atlantyk od Islandii

i Norwegii do Wysp Brytyjskich.

Środowisko: na głębokości 500-600 m.
Pokarm: bezkręgowce i małe ryby.
Tryb życia: głębokowodna ryba otwartej toni
wodnej. Żywe wstęgory spotyka się bardzo
rzadko, mimo że gatunek ten występuje u wy­
brzeży Morza Północnego naprawdę licznie. Na
północ od Islandii spotyka się setki martwych w.
polarnych unoszonych prądami morskimi.
Rozród: dojrzewa płciowo w wieku ok. 14 lat
(przy dl. ciała ok. 2,4 m). Samica składa blisko
500000 jaj. Ikra i larwy unoszą się w wodzie.
Gatunki pokrewne: w Morzu Śródziemnym wy­
stępuje wstęgor zwyczajny* (T. trachipterus),
w Morzu Śródziemnym oraz w Atlantyku koło
Madery i Azorów w. grzywiasty* (Zu cristatus).

W. królewski, zwany dawniej królem śledzio­
wym (Regalecus glesne) jest jedynym reprezen­
tantem blisko spokrewnionej ze wstęgorowatymi

rodziny Regalecidae. Osiąga 7 m długości. Pier­
wsze bardzo długie promienie płetwy grzbieto­

wej tworzą swoisty wysoki czub, wyglądający
jak korona. Płetwy brzuszne zredukowane są do
postaci dwóch długich, nie podzielonych
promieni zakończonych łopatkowatymi roz­
szerzeniami. Występuje kosmopolitycznie,
w tym również w europejskiej części Atlantyku,
w Morzu Północnym i Morzu Śródziemnym.

Barakuda europejska, ś w i r e n a
(Sphyraena sphyraena)

Rodzina barakudowate (Sphyraenidae)
Wygląd: wydłużone, szczupakowate ciało z
bardzo długą, spiczastą głową. Bardzo szero­
ki, poziomo ustawiony otwór gębowy, sięgają­
cy przedniego brzegu oka. Duże oczy średnicy
większej od połowy wysokości głowy. Żuchwa
wysunięta do przodu. Na obu szczękach i koś­

ciach podniebiennych długie, ostre zęby; brak

ich natomiast na lemieszu. Łuski okrywające
ciało małe, koliste (cykloidalne). Dwie daleko
od siebie odsunięte płetwy grzbietowe; pierw­
sza podparta 5 mocnymi twardymi promienia­
mi, druga wzmocniona jednym twardym
i 9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
(pod drugą płetwą grzbietową) z jednym twar­
dym i 9 miękkimi promieniami. Płetwa ogono­
wa głęboko wcięta. Płetwy piersiowe wąskie,

spiczaste. Ubarwienie: grzbiet szary, zie­
lonkawy lub brązowawy, brzuch srebrzyście
połyskujący. Grzbietowe partie boków doros­
łych b. europejskich pokryte są 24 ciemnymi
prążkami. Długość: maksymalnie metr.
Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki
Biskajskiej do Madery i Azorów; Morze Śród­
ziemne i rzadziej Morze Czarne.
Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­
tym w pobliżu wybrzeży, do głębokości 100 m.
Pokarm: drobne ryby ławicowe.
Tryb życia: młode barakudy tworzą stada, na­
tomiast dorosłe osobniki raczej żyją samotnie.
Jako doskonała pływaczka poluje na ławice
ryb, za którymi podąża często na długich tra­
sach. B. europejskie są rybami bardzo agresy­
wnymi i niekiedy napadają na kąpiących się
ludzi.

Rozród: samce dojrzewają płciowo w 2-3 roku
życia, samice rok później. Tarło odbywa się od
lipca do września. Ikra unosi się pelagicznie.
Gatunki pokrewne: u wybrzeży Senegalu oraz
Wysp Zielonego Przylądka i Wysp Kanaryj­
skich występuje barakuda atlantycka (S. viri-
densis). Osiąga długość 3 m. Obserwowano ją
również we wschodniej części Morza Śródzie­
mnego u wybrzeży Izraela. We wschodnie re­

jony Morza Śródziemnego przeniknęła z Mo­

rza Czerwonego przez Kanał Sueski b. zlocis-

topasa* (S. chrysotaenia).

82

Tępogłów grubowargi, chelon

grubowargi (Chelon labrosus)

Rodzina cefalowate (mugilowate) (Mugilidae)
Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało
z dwiema krótkimi płetwami grzbietowymi i sil­
nie spłaszczoną głową. Oczy bez tłuszczowej
powieki. Mały, bezzębny otwór gębowy; górna
warga bardzo gruba (grubsza od połowy śred­
nicy oka), pokryta u dorosłych chelonów rzę­
dami małych brodawek. Duże łuski koliste
(cykloidalne). Brak linii bocznej. Mała jama
skrzelowa. Pierwsza płetwa grzbietowa pod­
parta 4 twardymi promieniami, druga wzmoc­
niona jednym twardym i 8-9 miękkimi promie­
niami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 9-10
miękkimi promieniami. Ubarwienie: grzbiet

ciemnoszarozielonkawy, boki jaśniejsze z 7-8
wąskimi, podłużnymi, ciemnymi smugami,
brzuch srebrzysty. Płetwy ciemnoszare. Dłu­
gość: maksymalnie 60 cm (masa ciała 4-5 kg).
Występowanie: północny Atlantyk; od wybrze­
ży zachodnioafrykańskich (Senegal), Wysp Ka­
naryjskich, Madery i Azorów do Wysp
Owczych, Islandii i Norwegii; jako letni gość
w południowej części Morza Północnego, cieś­
ninie Kattegat i zachodnim Bałtyku; Morze
Śródziemne i rzadziej Morze Czarne.
Środowisko: w płytkich wodach przybrzeż­
nych, także w słonawych wodach i w ujściach
rzek (przeważnie młode ryby), nad miękkim

dnem obficie porośniętym glonami.
Pokarm: młode tępogłowy odżywiają się plan­
ktonem, dorosłe drobnymi bezkręgowcami,
detrytusem organicznym i glonami (np. okrze­
mkami), zbieranymi z dna lub odfiltrowanymi
z namułów dennych.

Tryb życia: żwawa, żyjąca stadnie ryba, od­
bywająca dalekie wędrówki w poszukiwaniu
pokarmu. Młode ryby przebywają zazwyczaj
blisko powierzchni wody. Tępogłowy występu­
ją najliczniej na wiosnę i latem; zimą, jak się
wydaje, zapadają w rodzaj „snu zimowego"
zaprzestając pobierania pokarmu.
Rozród: w Morzu Śródziemnym odbywa tarło
od grudnia do marca, w Zatoce Biskajskiej od
stycznia do kwietnia. Zawierające kroplę tłu­
szczu jaja unoszą się bezpośrednio nad

dnem.

Apogon
(Apogon imberbis)

Rodzina apogonowate (kardynałki morskie)
(Apogonidae)
Wygląd: krępe, wysokie ciało z dużą masywną
głową. Oczy bardzo duże. Kość przedpo-
krywowa z piłkowanym brzegiem. Szeroki,
skierowany skośnie do góry otwór gębowy;

zęby drobne, spiczaste, jednakowe na obu
szczękach. Dolne kości przełykowe są roz­
dzielone i pokryte ostrymi zębami. Dwie krót­
kie, wyraźnie od siebie oddzielone płetwy
grzbietowe; pierwsza mniejsza podparta
6 twardymi promieniami, druga, położona na­
przeciwko podobnie zbudowanej płetwy odby­
towej, wzmocniona 1 twardym i 9 miękkimi
promieniami. Płetwa odbytowa z 2 twardymi
i 8 miękkimi promieniami. Płetwy brzuszne
silnie rozwinięte. Ubarwienie: pomarańczowo-
czerwone w jasnym odcieniu, z nieregularnie
rozrzuconymi czarnymi punktami, W końcowej
części trzonu ogonowego ciemniejsza strefa,
mogąca niekiedy przybrać postać 2-3 plam.
Końce płetw grzbietowych i płetwy odbytowej
przyciemnione. Przez oko biegną 2 długie jas­
ne paski. Długość: do 10, maksymalnie 15 cm.

Występowanie: północny Atlantyk; u wybrzeży
zachodnioafrykańskich, Wyspy Kanaryjskie,
Madera i Azory, Morze Śródziemne.
Środowisko: u wybrzeży skalistych na głębo­
kości 10-200 m (latem 10-50 m).
Pokarm: małe bezkręgowce, jaja i larwy
innych morskich zwierząt.
Tryb życia: apogony przebywają zazwyczaj
niewielkim stadem u wejścia do szczelin skal­
nych i pieczar, dokąd natychmiast pierzchają
w razie niebezpieczeństwa; dopiero nocą od­

dalają się nieco od swoich kryjówek.
Rozród: tarło odbywane w miesiącach letnich

ma formę żywych zalotów godowych. Zapłod­
nione ziarna ikry dzięki kleistym wypustkom

sklejają się w kulistą grudkę, którą samiec
nosi w pysku do czasu wyklucia się młodych.
Gatunek pokrewny: we wschodnie rejony Mo­
rza Śródziemnego (u wybrzeży Izraela) prze­
niknął z Morza Czerwonego przez Kanał Sue-
ski a. czarnopletwy* (A. nigripinnis).

84

Barwena
(Mullus surmuletus)

Rodzina barwenowate (Mullidae)
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało
pokryte dużymi łuskami (pod okiem dwie
szczególnie duże łuski). Profil głowy umiarko­
wanie stromy, wypukły. Duże oczy osadzone są
blisko wierzchu głowy. Na podbródku dwa dłu­
gie widlasto wydłużone wąsy. Dwie wyraźnie
od siebie oddzielone płetwy grzbietowe; pierw­
sza podparta 7-8 twardymi, druga wzmocniona
8-9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z 2 twardymi i 6-7 miękkimi promieniami. Ubar­

wienie: zależnie od pory roku, wieku ryby i głę­

bokości, na jakiej żyje, żółtawobrązowe do cze­
rwonego; łuski z ciemnym brzegiem. W ciągu
dnia, zwłaszcza w stadzie, przez oko do płetwy

ogonowej ciągnie się na bokach ciemnoczer­
wony do brązowego podłużny pas, a nad nim

i pod nim od 4 do 5 żółtych smug; nocą wzór

ten zanika przybierając formę rozmytego mar-
murkowania. Długość: do 40 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Szkocji do Wysp
Kanaryjskich, do Bergen w Norwegii, oraz
w zach. części Bałtyku (u polskich brzegów przy­
padkowo - przyp. tłum.); Morze Śródziemne.
Środowisko: dorosłe barweny preferują dno
piaszczyste i muliste na głębokości 3-90 m,
młodzież przebywa na glonorostowych łąkach.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, wyszuka­
ne i wydobyte za pomocą długich wąsów.

Tryb życia: barweny żyją samotnie lub tworzą
stada do 50 osobników.
Rozród: tarło odbywa się w miesiącach li-

piec-wrzesień; na piaszczystym dnie na głę­
bokości 10-55 m. Niebiesko ubarwione larwy
pędzą planktoniczny tryb życia, dopiero jako
młode ryby (o ok. 5 cm długości ciała) prze­

chodzą do przydennego trybu życia.
Gatunki pokrewne: barbata (M. barbatus)
o bardzo stromo opadającym profilu głowy,
3 dużych łuskach pod okiem, na bokach ciała
brak podłużnych smug; żyje na głębokości
10-300 m w pn. Atlantyku od kanału La Man­
che do Senegalu, Wysp Kanaryjskich i Azorów
oraz w Morzu Śródziemnym, Czarnym i Azow-
skim. We wsch. rejony Morza Śródziemnego
przeniknęły przez Kanał Sueski barwena mo-
lukańska (Upeneus moluccensis) i barwena

złotopasa* [U. asymetricus).

Antias
(Anthias anthias)

Rodzina strzępielowate (Serranidae)
Wygląd: podłużnie owalne, bocznie silnie
spłaszczone ciało pokryte dużymi grzeby-
kowatymi (ktenoidalnymi) łuskami. Czoło stro­
mo opadające, pysk zaokrąglony. Pokrywa
skrzelowa z 2-3 kolcami, przedpokrywowa
część wieczka o piłkowanym brzegu. Długa
płetwa grzbietowa z 11 twardymi i 15 miękkimi
promieniami; trzeci twardy promień u samców
iglasto wydłużony. Płetwa odbytowa z 3 twar­
dymi i 7 miękkimi promieniami. Płetwy pier­

siowe wzmocnione kolcem i 5 miękkimi pro­

mieniami. Długie, silne płetwy brzuszne. Ze­

wnętrzne miękkie promienie dużej, głęboko
wciętej płetwy ogonowej są nitkowato wydłu­
żone; płat dolny płetwy jest większy od gór­
nego. Ubarwienie: grzbiet i boki czerwone,
brzuch różowawy. Na bokach głowy 3 żółte
podłużne smugi, przechodzące na przednią
część ciała. Płetwy brzuszne mają jasnofiole-
towe brzegi. Długość: zazwyczaj 15-24 cm,
rzadko większy.

Występowanie: wschodni Atlantyk od Portuga­
lii do Madery, Azorów i Senegalu; Morze
Śródziemne.
Środowisko: u skalistych wybrzeży na dnie
pełnym rozpadlin skalnych i pieczar, zazwy­
czaj na głębokości od 30 do 200 m.
Pokarm: małe ryby i skorupiaki.
Tryb życia: antiasy są rybami żyjącymi w sta­
dach. Zbita ławica przebywa blisko kryjówki,
by w razie niebezpieczeństwa znaleźć w niej
schronienie.

Rozród: trze się na wiosnę. Inne szczegóły
biologii rozmnażania są słabo poznane.
Gatunki pokrewne: występujący w północnym
Atlantyku od południowych rejonów Zatoki Bi­

skajskiej (skąd niekiedy wkracza do kanału La

Manche) do Madery i Azorów oraz w Morzu

Śródziemnym pelor (Callanthias ruber) prefe­

ruje położone blisko brzegu miejsca o skalis­

tym i mulistym dnie, położone na głębokości
50-300 m.

86

Wrakon
(Polyprion americanus)

Rodzina strzępielowate (Serranidae)
Wygląd: wysokie, krępe, bocznie spłaszczone

ciało z dużą, wysoką głową. Łuski drobne, grze-
bykowate (ktenoidalne), pokrywające także

nasady płetw grzbietowej, ogonowej i odby­

towej. Czoło stromo opadające, nad oczami lek­
ko wypukłe. Między oczami i na czole małe,
cierniste grzebienie. Na pokrywie skrzelowej po­
dłużna kostna listwa; tylny brzeg kości przedpo-
krywowej piłkowany. Otwór gębowy szeroki
z wysuwalnymi szczękami; żuchwa wystająca
do przodu. Obie szczęki uzbrojone w stożkowa­
te zęby ustawione w szerokich pasmach. Zęby
pokrywają także język. Płetwa grzbietowa długa,
nie podzielona z 11 bardzo mocnymi cierniami
i 11-12 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z 3 twardymi i 8-10 miękkimi promieniami. Płet­
wy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi
promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej
zaokrąglona lub prosta. Ubarwienie: dorosłe
wrakonie mają grzbiet ciemnobrązowy (niekiedy
z niewyraźnymi, jaśniejszymi plamami), boki
brązowawe, a brzuch żółty. Młode osobniki są
pokryte nieregularnie rozmieszczonymi białymi
plamami i mniejszymi czarnymi punktami. Płet­
wa ogonowa biało obwiedziona. Długość: mak­
symalnie 2 m.

Występowanie: Atlantyk od Nowej Fundiandii do
Argentyny, i od Norwegii i brzegów Irlandii (rza­
dko) do Wysp Kanaryjskich oraz w Morzu Śród­
ziemnym; sporadycznie pojawia się w kanale La
Manche i w Morzu Północnym.
Środowisko: nad dnem skalistym i mulistym,
zarówno blisko wybrzeża, jak i w strefie otwar­
tego morza. Młode wrakonie w górnych warst­
wach wody do głębokości 100-200 m, dorosłe
sporadycznie do głębokości 1000 m.
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i ryby.
Tryb życia: żyją zwykle samotnie przebywając
blisko dryfujących przedmiotów lub unoszących
się w wodzie taśmowatych glonów, jedynie mło­
de ryby zbierają się w małe stada. W niektórych
rejonach w Morzu Śródziemnym, obserwowano,

że ryba ta ciągnie w miesiącach letnich i jesien­
nych w pobliże wybrzeża i przebywa wtedy nie
tylko blisko dryfujących przedmiotów.
Rozród: w Morzu Śródziemnym trze się od sty­
cznia do kwietnia.

8 8

Granik wielki
(Epinephelus guaza)

Rodzina strzępielowate (Serranidae)
Wygląd: podłużnie owalne, bocznie spłaszczo­
ne ciało pokryte drobną grzebykowatą łuską.
Pokrywa skrzelowa z 3 krótkimi kolcami; tylny
brzeg kości przedpokrywowej (praeopercu-
lum) piłkowany. Otwór gębowy szeroki z wy­
suwalnymi szczękami; żuchwa wystająca do
przodu i pokryta łuskami. Obie szczęki uzbro­

jone w długie, spiczaste zęby, dzięki stawowe­

mu połączeniu u podstawy mogące odchylać

się do tyłu. Płetwa grzbietowa długa, wcięta
pomiędzy 11 bardzo mocnymi cierniami

i 13-16 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­
wa z 3 twardymi i 8-9 miękkimi promieniami.
Płetwy piersiowe z 1 twardym i 5 miękkimi
promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej

zaokrąglona. Ubarwienie: grzbiet zielonkawo-
brązowy, boki jaśniejsze, brzuch żółtawy. Roz­
mieszczone promieniście na głowie wokół
oczu żółtozielone marmurkowanie i prążki na
bokach ciała przechodzą w poprzeczne smugi.
Płetwa grzbietowa pomarańczowo obwie­
dziona, pozostałe płetwy z jasnoniebieskim
obrzeżeniem. Długość: maksymalnie 1,40 m.
Występowanie: Atlantyk - w zachodniej części
od Gujany do Brazylii, we wschodniej od Zato­
ki Biskajskiej (bardzo rzadko dociera do brze­
gów Anglii i Irlandii) do południowej Afryki.
Występuje także w Morzu Śródziemnym.
Środowisko: u klifowych brzegów nad skalis­

tym dnem z licznymi kryjówkami w postaci
szczelin i pieczar na głębokości 8-200 m (ma­
ksymalnie do 400 m).
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i ryby.
Tryb życia: żyje samotnie w granicach wyraź­
nie wydzielonego terytorium, zapewniającego
szereg dogodnych kryjówek, z których jedna
lub dwie są wykorzystywane szczególnie czę­
sto. Większość czasu spędza w bezpośredniej
bliskości schronienia lub w jego wnętrzu.
Rozród: tarło odbywa w miesiącach letnich
(przypuszczalnie w czasie pełni księżyca); ik­
ra unosi się swobodnie w wodzie.

Gatunki pokrewne: w południowej części Mo­

rza Śródziemnego żyje 5 innych gatunków

z rodzaju granik (Epinephelus), z których naj­

pospolitszy jest g. smugowy (£ alexandrinus).

Strzępiel pisarz
(Serranus scriba)

Rodzina strzępielowate (Serranidae)
Wygląd: podłużnie owalne ciało pokryte drobną
grzebykowatą łuską także na głowie i żuchwie.
Pokrywa skrzelowa z dwoma kolcami; tylny
brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum)

piłkowany. Otwór gębowy szeroki z wysuwal-
nymi szczękami. Zęby małe, spiczaste i nieru­
chome. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielo­
na, z 10 cierniami i 14-16 miękkimi promienia­
mi. Płetwa odbytowa z 2 twardymi i 7-8 mięk­
kimi promieniami. Płetwy piersiowe z jednym
twardym i 5 miękkimi promieniami. Tylna kra­
wędź płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwie­

nie: grzbiet i boki czerwonawo- lub żółtawo-
brązowe, pokryte 4-7 ciemnymi, niekiedy roz­
widlającymi się pasami poprzecznymi. Dorosłe
strzępiele pisarze z dużą, niebieską lub fioleto­
wą plamą, schodzącą z boków na brzuch. Gło­
wa pokryta deseniem niebieskich lub czerwo­
nych wijących się plam, przypominających zna­
ki arabskiego pisma (stąd nazwa). Długość:

maksymalnie 25 cm.

Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki Bi­
skajskiej do południowej Afryki. Występuje tak­
że w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym.
Środowisko: w płytkich wodach przybrzeżnych,
zazwyczaj na głębokości powyżej 30 m, nad

dnem skalistym na łąkach glonorostów, częsty
także na łąkach trawy morskiej.
Pokarm: przeważnie małe ryby ławicowe, oka­
zjonalnie także skorupiaki i mięczaki.
Tryb życia: żyje samotnie w granicach wyraź­

nie wydzielonego terytorium, bronionego
przed współplemieńcami.
Rozród: tarło odbywa od maja do sierpnia.
Jest obojnakiem wytwarzającym w tym sa­
mym czasie żywotne jaja i plemniki. Może
więc dojść do samozapłodnienia. Jaja są przy­

klejane do kamieni blisko brzegu.
Gatunek pokrewny: kabryl (5. cabrilla) różni
się następującymi cechami: ma wydłużone
ciało i drobne łuski (do 90 w rzędzie wzdłuż
ciała). Ubarwiony jest czerwonawobrązowo
z 7-9 ciemniejszymi pasami poprzecznymi,
2-3 niebieskozielonymi podłużnymi smugami

na głowie i tułowiu, oraz kilkoma żółtymi po­
dłużnymi paskami. Kabryl osiąga 20, rzadko
40 cm długości.

Piłczyk
{Serranus hepatus)

Rodzina strzępielowate (Serranidae)
Wygląd: owalne, znacznie wyższe niż u s.
pisarza ciało. Duże oczy średnicy prawie rów­
nej długości pyska. Pokrywa skrzelowa z dwo­

ma kolcami; tylny brzeg kości przedpokrywo­
wej piłkowany. Wzdłuż boków w rzędzie 50-60
łusek. Otwór gębowy szeroki z wysuwalnymi
szczękami. Zęby małe, spiczaste i nierucho­
me. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona,
z 10 cierniami i 11-12 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 7 miękkimi

promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­
dym i 5 miękkimi promieniami. Tylna krawędź
płetwy ogonowej zaokrąglona. Ubarwienie:
czerwonawo- lub żółtawobrązowe, pokryte 3-5
ciemnymi pasami poprzecznymi, podbródek

i brzuch białawe. Za ostatnim cierniem na
płetwie grzbietowej wyraźna, czarna plama.
Płetwy brzuszne ciemne. Długość: maksymal­
nie 13 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­

lii do Senegalu i Wysp Kanaryjskich. Występu­
je także w Morzu Śródziemnym.
Środowisko: na głębokości 5-100 m nad dnem
mulistym, piaszczystym lub skalistym,
szczególnie na łąkach trawy morskiej.
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i małe ryby.
Tryb życia: piłczyk jest niezwykle płochliwą

rybą, więc obserwuje się go bardzo rzadko,
mimo że miejscami występuje licznie.
Rozród: podobnie jak pokrewne gatunki pił­
czyk jest także obojnakiem wytwarzającym
w tym samym czasie żywotne jaja i plemniki.
Trze się na wiosnę i latem.
Gatunek pokrewny: nazywany przez hiszpańs­

kich rybaków z powodu wspaniałego ubarwie­
nia i rozmiarów (do 35 cm długości) „Serrano
imperial" czarnobok (5. atricauda) występuje
od Zatoki Biskajskiej (rzadko) po Maroko, Ma-
derę i Wyspy Kanaryjskie; w Morzu Śródziem­

nym trafia się u brzegów południowej Hiszpa­
nii i Algierii. Jego ciało pokryte jest wyjątkowo
drobnymi łuskami grzebykowatymi (120-126
łusek w rzędzie wzdłuż ciała), a tylna krawędź
płetwy ogonowej jest czarna.

90

Dubiel

(Puntazzo puntazzo)

Rodzina prażmowate (Sparidae)
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało
o silnie wypukłej w części wierzchołkowej gło­
wie i spiczastym, długim pysku. Łuski duże,
grzebykowate (ktenoidalne), pokrywające rów­
nież głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolców,
a tylny brzeg kości przedpokrywowej (praeo-
perciilum) gładki. Otwór gębowy niewielki,
osadzony nisko. Obie szczęki niemal równej
długości, w niewielkim stopniu wysuwalne do
przodu. Za rzędem szpatułkowatych, nachylo­
nych do przodu zębów rząd drobnych zębów
żujących; lemiesz i łuki podniebienne bezzęb­
ne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona,

z 11 cierniami i 13-14 miękkimi promieniami.

Płetwa odbytowa, równa połowie długości płe­
twy grzbietowej, z 3 twardymi i 12 miękkimi
promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­
dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie:

srebrzystoszare z 7-11 wąskimi, ciemnymi pa­
sami poprzecznymi i dużą czarną plamą na
trzonie ogonowym. Płetwy bez śladu barwy
żółtej; miękkopromiennne części płetw grzbie­
towej i odbytowej, jak również tylny brzeg
płetwy ogonowej czarno obwiedzione. Dłu­
gość: maksymalnie 45 cm.
Występowanie: wschodni Atlantyk od Konga
do Zatoki Biskajskiej; Morze Śródziemne.
Pokarm: porastające skały glonorosty i zwie­
rzęta na nich żyjące - podobne do siekaczy
zęby służą zarówno do zeskrobywania, jak
i obcinania glonów, natomiast małe zęby żują­

ce do rozgniatania skorupiaków, ślimaków

i małży, kryjących się wśród glonów.

Tryb życia: w przeciwieństwie do innych praż-

mowatych dubiel nie łączy się w stada, lecz
raczej żyje samotnie.

Rozród: tarło odbywa we wrześniu i paździer­
niku. Ikra i larwy są pelagiczne. Wiosną na­

stępnego roku małe dubiele, które osiągnęły
już 5 cm długości, płyną do wód przybrzeż­

nych, zazwyczaj w zwartych gromadach. Sta­

da te z czasem stopniowo rozpraszają się.

92

Pagrus, p. r ó ż o w y
Sparus pagrus (Pagrus pagrus)

Rodzina prażmowate [Sparidae)
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało.
Głowa o stromo opadającym profilu, zaginają­
cym się ostro nad oczami. Duże, grzebykowa­
te (ktenoidalne) łuski, pokrywające również
głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny
brzeg kości przedpokrywowej gładki. Otwór
gębowy niewielki, osadzony nisko. Obie

szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do

przodu; szczęka górna nieco dłuższa. W przo-
dzie obu szczęk 4-6 mocnych zębów chwyt-
nych; za nimi dwa rzędy zębów żujących. Le­
miesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa
grzbietowa długa, nie podzielona, z 12 cier­
niami i 9-11 miękkimi promieniami. Płetwa
odbytowa z 3 twardymi i 8-9 miękkimi promie­
niami. Płetwy piersiowe z jednym twardym
i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: sreb­
rzystoszare, płetwy z różowym połyskiem. Tyl­

na krawędź płetwy ogonowej w środkowej
części czarno obwiedziona, na dolnym i gór­
nym wierzchołku biała. Za ostatnimi miękkimi
promieniami płetwy grzbietowej na grzbiecie
niewielka czerwonobrązowa plama, która szy­
bko zanika po śmierci ryby. Długość: maksy­
malnie 75 cm.

Występowanie: wschodni Atlantyk od Angoli
do Zatoki Biskajskiej, Madery i Azorów. Rzad­
ko spotykany u brzegów południowej Anglii;
występuje także w Morzu Śródziemnym.
Środowisko: latem na głębokości poniżej 20 m
nad dnem piaszczystym i na łąkach trawy
morskiej, chętnie także w pobliżu bloków skal­
nych obficie porośniętych glonami. Zimą jego
populacje atlantyckie powracają w głębsze
strefy wody nad szelfem kontynentalnym.
Pokarm: rozmaite zwierzęta bentoniczne,
chwytane za pomocą zębów chwytnych.
Tryb życia: pagrus występuje bardzo rzadko
na całym obszarze swego rozsiedlenia.
Rozród: tarło odbywa latem. Ikra i larwy są
pelagiczne. Larwy o ciele długości 5-9 mm,
mają na głowie charakterystyczną listwę kost­
ną i kolce na pokrywie skrzelowej.

Dorada
(Sparus auratus)

Rodzina prażmowate (Sparidae)
Wygląd: owalne, dość wysokie, bocznie spłasz­
czone ciało. Głowa o równomiernie wysklepio-
nym, stromo opadającym profilu. Łuski grzeby-
kowate (ktenoidalne), pokrywające również gło­
wę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg
kości przedpokrywowej (praeopercuium) gładki.
Otwór gębowy niewielki, osadzony nisko, z gru­
bymi wargami. Obie szczęki są w niewielkim
stopniu wysuwalne

v

do przodu; szczęka górna

nieco dłuższa. W przodzie obu szczęk 4-6 moc­
nych, stożkowatych zębów chwytnych; za nimi

w szczęce górnej 4-5, w żuchwie 3-4 rzędy
zębów żujących. Lemiesz i łuki podniebienne
bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzie­
lona, z 11 cierniami i 13 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 11-12 miękkimi
promieniami. Płetwy piersiowe z jednym twar­
dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: bar­
dzo zmienne, grzbiet zazwyczaj szary lub zabar­
wiony metalicznie, boki srebrzyste, brzuch bia­

ławy. Na górnym brzegu pokrywy skrzelowej
szkarłatna, a na początku linii bocznej czarna
plama. Rzucającą się w oczy charakterystyczną
cechą żywej dorady jest złocisty pas (stąd na­
zwa naukowa- auratus czyli pozłacany) łączący
oczy, który po śmierci ryby szybko blaknie. Dłu­
gość: maksymalnie 70 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu (bar­
dzo rzadko) do Portugalii i Zatoki Biskajskiej,
Azory; sporadycznie w pn. części Zatoki Bis­
kajskiej i u brzegów pd. Anglii; także w Morzu
Śródziemnym i (rzadko) w Morzu Czarnym.
Środowisko: na głębokości 5-30 m nad dnem
skalistym i na łąkach trawy morskiej.
Tryb życia: dorada jest przedstawicielem pra-
żmowatych, żyjących w płytkich wodach. Zwy­
kle przebywa w niewielkich stadach, kryjąc się

chętnie pod osłoną większych bloków skal­
nych. Wiosną i latem spotyka się większe ławi­
ce także nad dnem piaszczystym i mulistym
w wodach słonawych. Jest bardzo wrażliwa na
zimno.

Pokarm: skorupiaki i mięczaki, rozgniatane si­
lnymi zębami żującymi.
Rozród: trze się zimą w wodach otwartego
morza, gdzie schodzi na większe niż zazwy­
czaj głębokości (przyp. tłum.).

Amarel
(Diplodus vulgaris)

Rodzina prażmowate (Sparidae)
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało
o nieznacznie wypukłej głowie. Łuski grzebyko-
wate, pokrywające również głowę. Pokrywa
skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości przed­
pokrywowej gładki. Otwór gębowy bardzo mały.
Obie równej długości szczęki są w niewielkim

stopniu wysuwalne do przodu. W każdej szczęce
8 dłutowatych, nachylonych do przodu zębów;
za nimi dwa rzędy zębów żujących. Lemiesz
i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa grzbieto­
wa długa, nie podzielona, z 11-12 cierniami
i 14-15 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z trzema twardymi i 14 miękkimi promieniami.
Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 miękkimi
promieniami. Ubarwienie: grzbiet złocistobrązo-
wy lub szary, brzuch srebrzysty. Na bokach
15—16 wąskich, mieniących się złoto pasów po­
dłużnych oraz rzucające się w oczy dwie siod-
laste czarne plamy - jedna między oczami i płe­

twą grzbietową, druga na trzonie ogonowym.

Długość: maksymalnie 40 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu
(rzadko), Maroka, Madery i Azorów do Zatoki

Biskajskiej; Morze Śródziemne.

Środowisko: nad obficie porośniętym glonami
dnem skalistym z piaszczystymi ławicami na
głębokości 2-20 m; rzadziej w lagunach.
Tryb życia: gatunek bardzo pospolity.
Pokarm: wieloszczety i drobne skorupiaki.
Rozród: tarło odbywa w październiku. Jaja
i larwy są pelagiczne. Przobrażenie w młode
ryby następuje gdy ciało ma 2 cm długości.
Przewędrowują one do wód przybrzeżnych.
Charakterystyczny dla dorosłych amareli siod-
lasty wzór barwny pojawia się dopiero wtedy,
gdy młode ryby osiągną 4 cm długości.
Gatunki pokrewne: zebryl (D. ceninus) ma od

4 do 5 szerokich poprzecznych pręg najczęś­
ciej rozwidlających się na brzuchu; sargus (D.

sargus) ma od 7 do 8 wąskich, ciemnych
poprzecznych pręg, dużą czarną plamę na

trzonie ogonowym, ciemno obwiedzioną płet­
wę ogonową i szare płetwy brzuszne; prażma
(D. annularis) odznacza się dużą czarną pla­
mą na trzonie ogonowym, żółtymi płetwami
brzusznymi i czarną plamą u nasady płetwy
piersiowej.

94

Oblada Morlesz pręgowany
(Oblada melanura) [Lithognathus mormyrus)

Rodzina prażmowate (Sparidae)
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało
o nieznacznie wypukłej głowie. Łuski grzeby-
kowate (ktenoidalne), pokrywające również
głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny
brzeg kości przedpokrywowej (praeopercu-
lum) gładki. Mały otwór gębowy o dużych
wargach skierowany skośnie do góry. Obie
równej długości szczęki są w niewielkim stop­
niu wysuwalne do przodu. Z przodu szczęk
najbardziej zewnętrzne rzędy tworzą dłutowa­
te zęby, a po bokach spiczaste, stożkowate

zęby; za nimi znajdują się 4 rzędy małych
zębów żujących. Lemiesz i łuki podniebienne

bezzębne. Płetwa grzbietowa długa, nie
podzielona, z 11 cierniami i 14 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi
i 13-14 miękkimi promieniami. Płetwy piersio­
we z jednym twardym i 5 miękkimi promienia­
mi. Ubarwienie: srebrzystoszare z niewyra­

źnymi ciemnymi smugami. Na trzonie ogono­
wym rzucająca się w oczy duża czarna plama
z szeroką białą obwódką. Długość: maksymal­
nie 30 cm.

Występowanie: wzdłuż wybrzeży wschodnioat-

lantyckich od Zatoki Biskajskiej i Portugalii po
Angolę. Występuje także w Morzu Śródzie­
mnym i (bardzo rzadko) w Morzu Czarnym.
Środowisko: przeważnie nad obficie porośnię­
tym glonami dnem skalistym na głębokości

2-3 m; odwiedza także ławice piaskowe i łąki
trawy morskiej.

Tryb życia: oblada łączy się najczęściej w wię­
ksze stada, rzadziej w mniejsze grupy.
W przeciwieństwie do innych prażmowatych
jest bardziej związana ze strefą otwartego

morza.

Pokarm: glony porastające skały i związane
z nimi bezkręgowce.
Rozród: trze się późną wiosną. Ikra jest skła­
dana bezpośrednio do wody; także larwy do
późnego lata żyją pelagicznie. Jesienią zakoń­
czone zostaje ich przeobrażenie w młode ry­
by. Wędrują one wówczas do wód przybrzeż­
nych, gdzie przebywają często w strefie pły­
wów w powierzchniowych warstwach wody.

Rodzina prażmowate (Sparidae)

Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało
o lekko wypukłej głowie i długim pysku. Sto­
sunkowo niewielkie oczy są umieszczone wy­
soko na głowie. Łuski grzebykowate, pokrywa­
jące również głowę. Pokrywa skrzelowa bez

kolca, a tylny brzeg kości przedpokrywowej
gładki. Poziomy otwór gębowy z grubymi war­
gami jest osadzony nisko. Obie szczęki są

w niewielkim stopniu wysuwalne do przodu;
szczęka górna lekko wystająca. Z przodu
szczęk dużo pasm niewielkich zębów (najbar­
dziej zewnętrzne największe), za nimi w gór­

nej szczęce 3-4, a w żuchwie 2-4 rzędy zębów
żujących. Lemiesz i łuki podniebienne bezzęb­
ne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielona,

z 11-12 cierniami i 12 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 10-11 mięk­
kimi promieniami. Płetwy piersiowe z 1 twar­
dym i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie:
srebrzystoszare ze złotawymi plamami. Na
bokach najczęściej 6 długich pręg poprzecz­
nych, między nimi węższe i krótsze, mniej
widoczne poprzeczne smugi. Płetwy żółtawo-
szare. Długość: maksymalnie 30 cm.
Występowanie: wschodni Atlantyk od Zatoki
Biskajskiej do południowej Afryki (włącznie
z Natalem). Występuje również w Morzu Śród­
ziemnym i Morzu Czarnym. Stwierdzono go
także w zachodniej części Oceanu Indyjskiego
iw Morzu Czerwonym.

Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­
tym, zwykle na głębokości 10-20 m. Jest nie­
wrażliwy ma zmiany zasolenia wody, więc
może przebywać także w silnie zasolonych
lagunach.
Tryb życia: m. pręgowany jest pospolitą rybą
ławicową, tworzącą zazwyczaj zwarte stada.
Chętnie przebywa w pobliżu naniesionych
przez wodę gnijących zwałów trawy morskiej.
Bierze do pyska kawałki trawy i unosi je ku
powierzchni, sortując niejako materiał. Nastę­
pnie wypluwa rośliny, a łyka znajdujące się
między nimi drobne bezkręgowce.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.
Rozród: tarło odbywa od czerwca do lipca.
Młode ryby o długości do 2 cm mają wyraźnie
piłkowane praeoperculum.

96

Saipa
(Sarpa salpa)

Bogar, m o r l e s z bogar
(Pagellus bogaraveo)

Rodzina prażmowate (Sparidae)
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało
o równomiernie wypukłej głowie. Łuski grze-
bykowate (ktenoidalne), pokrywające również
głowę. Pokrywa skrzelowa bez kolca, a tylny
brzeg kości przedpokrywowej gładki. Mały,
końcowy otwór gębowy. Obie równej długości
szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do
przodu. Na szczękach zęby tnące ustawione
tylko w jednym rzędzie - w szczęce górnej
powycinane, w żuchwie trójkątne piłkowane.
Lemiesz i łuki podniebienne bezzębne. Płetwa
grzbietowa długa, nie podzielona, z 11-12 cie­
rniami i 14-16 miękkimi promieniami. Płetwa
odbytowa z 3 twardymi i 13-15 miękkimi pro­
mieniami. Płetwy piersiowe z jednym twardym
i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: sreb-
rzystoszare z 10-12 złotawymi smugami. Tę­
czówka oka żółta. Nad nasadą płetw piersio­

wych czarna plama. Długość: maksymalnie
45cm.

Występowanie: wsch. Atlantyk od Zatoki Bis­

kajskiej do pd. Afryki (włącznie z Natalem);
Morze Śródziemne i (rzadko) Morze Czarne.

Środowisko: nad dnem piaszczystym i skalis­
tym obficie porośniętym glonami, na głęboko­
ści 5-100 m (maksymalnie 300 m); młode salpy
przebywają w wodach przybrzeżnych głęboko­
ści nawet poniżej metra, przemieszczając się
wraz z wodami pływów.
Tryb życia: salpa jest bardzo pospolitą rybą
ławicową, przede wszystkim w Morzu Śródzie­
mnym. Jej stada można łatwo rozpoznać po
zwartej, charakterystycznie ukształtowanej
strukturze. Często towarzyszą im inne gatunki
ryb (np. seriole, bopsy).
Pokarm: glony, małe skorupiaki.
Rozród: trze się na wiosnę i jesienią. Ikra
i larwy unoszą się swobodnie w toni wodnej.
Pod koniec pierwszego roku życia młode sal­
py osiągają już 10-15 cm długości.

Gatunek pokrewny: osiągający maksymalnie 30
cm długości bops (Boops boops) cechuje się
wydłużonym, smukłym ciałem, płaską głową,
dużymi oczami i małym, skośnym otworem gę­
bowym. Bops występuje od Szkocji i (rzadko)
Norwegii do Angoli oraz w Morzu Śródziemnym,
zwykle na średnich głębokościach (do 150 m).

Rodzina prażmowate (Sparidae)
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało

o wypukłej, nad oczami nieco guzowatej gło­
wie, krótkim tępym pysku i dużych oczach (o
średnicy większej od długości pyska). Łuski
grzebykowate, pokrywające również głowę. Po­
krywa skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości
przedpokrywowej gładki. Otwór gębowy mały.
Obie równej długości szczęki są w niewielkim
stopniu wysuwalne do przodu. W przodzie
szczęk krótkie, zakrzywione, spiczaste zęby, za
nimi małe, zaokrąglone zęby. Lemiesz i łuki
podniebienne bezzębne. Płetwa grzbietowa
długa, nie podzielona, z 12-13 cierniami i 11-14
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z 3 twardymi i 11-13 miękkimi promieniami.
Płetwy piersiowe z jednym twardym i 5 mięk­
kimi promieniami. Ubarwienie: szare do różo-
wawego. U dorosłych bogarów linia boczna
zaczyna się w dużej czarnej plamie (pod pierw­
szym cierniem w płetwie grzbietowej). Dłu­
gość: maksymalnie 50 cm (dożywa 15 lat).

Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu, Ma-
dery i Azorów do Irlandii, rzadko dalej na
północ do wybrzeży Norwegii i Morza Północ­

nego; Morze Śródziemne.
Środowisko: przeważnie nad dnem mulistym
na głębokości 150-700 m; młode bogary mogą
przebywać także w płytszych wodach na głę­
bokości do 40 m, gdzie chronią się na dnie

skalistym lub w pobliżu wraków.
Tryb życia: poza Adriatykiem i północnymi
rejonami obszaru swego rozsiedlenia bogar
jest pospolitą rybą, spotykaną często w sta­
dach liczących wiele osobników. Mimo to nie­
wiele wiadomo o jego biologii i trybie życia.
Pokarm: skorupiaki i skrzydłonogi.
Rozród: trze się w okresie zimowym.
Gatunki pokrewne: osiągający do 60 cm długo­
ści m. szkarłatny (P. erythrinus) odznacza się
czerwoną barwą ciała, brakiem czarnej pla­
my, spiczastym pyskiem, średnicą oka mniej­

szą od długości pyska i czarnym ubarwieniem
jamy gębowej i jamy skrzelowej. M. krwisty
(P. acarne) osiąga tylko 35 cm długości. Jest
ubarwiony różowo i ma czarną plamę u nasa­
dy płetw piersiowych, tępy pysk, a wnętrze
jamy gębowej jest złotawe lub pomarańczowe.

98

Kielec, kielec w ł a ś c i w y
[Dentex dentex)

Kantar
(Spondyliosoma cantharus)

Rodzina prażmowate (Sparidae)

Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało
o dużej masywnej głowie; profil wysklepionej
w części wierzchołkowej głowy stromo opada­
jący w kierunku pyska, a u dojrzałych do roz­
rodu samców nad oczami występuje mięsiste
zgrubienie. Grzebykowate (ktenoidalne) łuski
w liczbie 55-68 wzdłuż linii bocznej. Pokrywa
skrzelowa bez kolca, a tylny brzeg kości
przedpokrywowej (praeoperculum) gładki. Ma­
łe oczy osadzone wysoko na głowie. Silne
szczęki są w niewielkim stopniu wysuwalne do
przodu. W przodzie obu szczęk od 4 do 6 dłu­
gich mocnych zębów chwytnych, za nimi liczne
podobne, ale mniejsze zęby (nie są to jednak
zęby żujące). Lemiesz i łuki podniebienne bez­
zębne. Płetwa grzbietowa długa, nie podzielo­
na, z 11-13 cierniami i 11-12 miękkimi promie­
niami. Płetwa odbytowa z 3 twardymi i 7-9
miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe z jed­
nym twardym i 5 miękkimi promieniami. Ubar­

wienie: grzbiet niebieskawosrebrzysty, boki

z 4-5 niewyraźnymi ciemniejszymi pręgami po­
przecznymi i małymi niebieskimi punktami (szy­
bko niknącymi po śmierci ryby), brzuch mienią­
cy się srebrzyście. Stare kielce są często ubar­
wione jednolicie brudnoczerwono. Długość: ma­
ksymalnie 50 cm (masa ciała do 10 kg).
Występowanie: pn. Atlantyk od Senegalu (bar­
dzo rzadko) i Madery do Zatoki Biskajskiej,
sporadycznie także u pd. wybrzeży Wielkiej
Brytanii, również w Morzu Śródziemnym i (ba­
rdzo rzadko) w Morzu Czarnym.
Środowisko: nad dnem skalistym i na łąkach
trawy morskiej na głębokości 10-200 m.
Tryb życia: kielec jest bardzo aktywnym pły­

wakiem.

Pokarm: głowonogi i małe ryby.
Rozród: trze się od marca do maja. Jaja mają
1-1,2 mm średnicy. Małe kielce do osiągnięcia
1,3 cm długości ciała są zielonkawożółte, po­
tem stają się szarozielone.
Gatunki pokrewne: kielczak marokański (D.
maroccanus) ma 47-51 łusek wzdłuż linii bo­

cznej, kielczak wielkooki (D. macrophthalmus)

ma ogromne oczy, a kielec garbacz [D. gib-
bosus) odznacza się bardzo długim trzecim

cierniem w płetwie grzbietowej.

Rodzina prażmowate (Sparidae)

Wygląd: wysokie, bocznie spłaszczone ciało;
dojrzałe samce w obrysie prawie okrągłe, z sil­

nie wygrzbieconym karkiem i wklęsłym czołem.
Młode kantary (o długości ciała ok. 15 cm) mają

czoło wypukłe i spiczasty pysk. Mały otwór gę­
bowy jest osadzony nisko i nie sięga przedniego
brzegu oka. W każdej szczęce zęby ustawione
są w jednym rzędzie; zęby są małe, spiczaste,
lekko zagięte, przednie są trochę większe. Płet­
wa grzbietowa długa, nie podzielona, z 11 cier­
niami i 12-13 miękkimi promieniami. Płetwa od­
bytowa z 3 twardymi i 9—11 miękkimi promienia­
mi. Płetwy piersiowe z jednym twardym
i 5 miękkimi promieniami. Ubarwienie: Młode
kantary o długości ciała do 20 cm mają grzbiet
szary do żółtego, boki srebrzyste, pokryte licz­
nymi, wielokrotnie przerywanymi podłużnymi
smugami, a płetwy z białymi plamkami, przy
czym płetwa ogonowa jest szeroko ciemno ob­
wiedziona. Dorosłe ryby są ciemno- lub niebies-
koszare, często na bokach z 6-9 poprzecznymi
pręgami. Samce w okresie godowym są niemal
czarne z migotliwym zielononiebieskim pasem

łączącym oczy. Długość: maksymalnie 50 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Orkadów
do Maroka, Madery i Azorów i dalej na połu­
dnie do Angoli; w Morzu Północnym nie jest
częsty. Występuje również w Morzu Śródziem­
nym i (bardzo rzadko) w Morzu Czarnym.
Środowisko: w Morzu Śródziemnym nad dnem
piaszczystym i na łąkach trawy morskiej na
głębokości poniżej 15 m; u europejskich wy­
brzeży atlantyckich często również nad dnem
skalistym i w sąsiedztwie wraków.
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne.
Rozród: kantar jest jednym z niewielu gatun­
ków prażmowatych składających ikrę na dnie.
Okres tarła przypada na kwiecień i maj. Sa­
miec płynie za samicą w czasie wyszukiwania
dogodnego miejsca do złożenia ikry, następ­
nie za pomocą płetwy ogonowej wymiata
w piasku owalne zagłębienie, do którego sa­
mica składa pojedynczą warstwą łatwo skleja­

jące się jaja. Okres rozwoju zarodków trwa ok.
9 dni. Samiec opiekuje się złożoną ikrą. Nary­

bek pozostaje do osiągnięcia 7-8 cm długości

w pobliżu gniazda.

100

Pysoń* wygrzbiecony*
(Spicara maena)

Pysoń* smukły*
(Spicara smaris)

Rodzina śródkolcowale (Centracanthidae)
Wygląd: ciało nieco wygrzbiecone, przypomi­
nające kształtem ciało prażmowatych, z wyra­

źnie zarysowaną częścią karkową. Odległość

między końcem pyska a tylnym brzegiem po­
krywy skrzelowej mniejsza od maksymalnej
wysokości ciała (proporcje te zmieniają się

zależnie od płci i wieku ryby). Głowa z profilu
nad oczami wklęsła. Delikatne szczęki są da­
leko wysuwalne, a pokrywające je zęby drob­

ne. Wzdłuż linii bocznej 70-75 łusek. Długa

płetwa grzbietowa jest jednakowej wysokości
na całej długości (bez wcięcia), wzmocniona
11 cierniami i 12 miękkimi promieniami. Płet­
wa odbytowa z 3 twardymi i 10 miękkimi pro­
mieniami. Płetwy piersiowe są długie i spicza­
ste, płetwy brzuszne silne. Płetwa ogonowa
wcięta. Ubarwienie: w zależności od wieku,
płci i pory roku odmienne. Płetwy grzbietowa,
ogonowa i odbytowa brązowawoniebieskie

z nieregularnie rozmieszczonymi niebieskimi
cętkami, płetwy piersiowe brązowawożółte.
Dorosłe samce mają często na głowie niebies­
ko połyskujące smugi. Pośrodku boków za­
wsze prostokątna plama, obejmująca u mło­
dych ryb wysokość dwóch, a długość 7-8 łu­
sek, u dorosłych wysokość trzech, a na dłu­
gość 6-7 łusek. Długość: samice do 21, samce
24 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp Ka­
naryjskich i Maroka do Portugalii. Występuje
również w Morzu Śródziemnym i w Morzu
Czarnym.
Środowisko: blisko wybrzeży nad dnem mulis-
tym i w sąsiedztwie łąk trawy morskiej.
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne.
Tryb życia: wybitnie stanowiskowa ryba, która
w sprzyjającym środowisku występuje często
bardzo licznie.
Rozród: tarło przypada na późną jesień. Sa­
miec wygrzebuje w piasku na głębokości
10-20 m okrągłą jamę gniazdową, do której
samica składa ikrę. Kleiste jaja mocno lepią

się do podłoża, a samiec je zaraz zapładnia.

Rodzina śródkolcowate (Centracanthidae)
Wygląd: ciało wydłużone, przypominające
kształtem ciało prażmowatych, niższe niż
u poprzedniego gatunku. Odległość między
końcem pyska a tylnym brzegiem pokrywy
skrzelowej mniejsza od maksymalnej wysoko­
ści ciała (proporcje te zmieniają się zależnie

od płci i wieku ryby). Głowa z profilu równo­

miernie opadająca w kierunku pyska lub nad
oczami wklęsła. Delikatne szczęki są daleko
wysuwalne, a pokrywające je zęby drobne.

Szczęka górna lekko wystająca. Wzdłuż linii
bocznej 80-94 łusek. Długa płetwa grzbietowa
jest jednakowej wysokości na całej długości
(bez wcięcia), a stosunek jej wysokości do
wysokości całego ciała zależy od wieku i płci
ryby. Jest wzmocniona 11 cierniami i 11-12
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z 3 twardymi i 8-10 miękkimi promieniami.
Płetwy piersiowe są długie i spiczaste, płetwy
brzuszne silne. Płetwa ogonowa wcięta. Ubar­

wienie: w zależności od wieku, płci i pory

roku odmienne. Grzbiet zazwyczaj niebieska­
wo- lub brązowawoszary, brzuch srebrzysty.
Na bokach ułożone w wielu pasmach niebies­
kawe cętki. Płetwy żółte lub szare. U samców

wzdłuż płetwy odbytowej ciągnie się pasmo

niebieskich plam, a na płetwie ogonowej w po­
przek. Pośrodku boków zawsze prostokątna
plama. Długość: samice do 15, samce 20 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Wysp

Kanaryjskich i Maroka do południowej części
Zatoki Biskajskiej. Występuje również w Mo­
rzu Śródziemnym i w Morzu Czarnym.

Środowisko: blisko wybrzeży na łąkach trawy
morskiej i nad dnem mulistym do głębokości
blisko 100 m.

Pokarm: drobne organizmy bentoniczne.
Tryb życia: żyjąca przy dnie ryba ławicowa

o słabo poznanej biologii.
Rozród: tarło przypada na koniec okresu zi­

mowego. Pysoń smukły zbiera się wówczas
w duże stada.

102

Kulbm, o r ł o r y b
{Argyrosomus regius)

Kulbin czarny
(Sciaena umbra)

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae)
Wygląd: ciało wydłużone, smukłe. Pysk za­
okrąglony, z szerokim otworem gębowym; żu­
chwa nieco wystająca do przodu. Zęby małe,
spiczaste. Ciało pokryte dużą, cienką łuską
grzebykowatą (ktenoidalną), na głowie nieco
mniejszą; wzdłuż linii bocznej 50-55 łusek,
przy czym linia boczna sięga aż na płetwę
ogonową. Dwie płetwy grzbietowe rozdzielone
wcięciem; pierwsza z 9-10 cierniami, druga,
dwukrotnie dłuższa, podparta jednym cier­
niem i 27-29 miękkimi promieniami. Krótka
płetwa odbytowa wzmocniona dwoma kolcami
i 7-8 miękkimi promieniami. Trzon ogonowy
szeroki, a tylna krawędź płetwy ogonowej pra­

wie prosta. Bardzo duże statolity (kamyki słu­
chowe, zwane też otolitami), większe niż u po­
zostałych gatunków ryb (używane często jako
ozdoby lub talizmany). Bardzo silnie rozwinię­
ty jest pęcherz pławny, który zajmuje prawie
całą jamę brzuszną. Ubarwienie: grzbiet sreb-
rzystoszary lub brązowawy, boki jaśniejsze
złociście lub srebrzyście lśniące, brzuch poły­
skujący srebrzyście. Płetwy ciemniejsze, sza­
re lub brązowe. Wnętrze jamy gębowej złota­
we; na wieczku skrzelowym występuje czasa­
mi ciemna plama. Długość: maksymalnie
2 m (masa ciała ponad 75 kg). Kulbin jest

jednym z największych przedstawicieli kulbi-

nowatych, jednak obecnie łowione osobniki

tego gatunku mierzą tylko 40-60 cm długości.
Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu
do południowej Anglii (na północ od kanału La
Manche rzadki, większe okazy sporadycznie
do południowej Norwegii). Występuje również
w Morzu Śródziemnym i w Morzu Czarnym.
Środowisko: w środkowej strefie toni wodnej,
ale także blisko powierzchni; młode kulbiny
również w wysłodzonych wodach lagun i ujść
rzek (np. w delcie Nilu).
Pokarm: ryby ławicowe, przede wszystkim
przedstawiciele śledziowatych i cefalowatych.

Tryb życia: daleko wędrująca ryba drapieżna,
żyjąca w niewielkich stadach. Poluje na zdo­

bycz w górnych warstwach wody.
Rozród: na tarło kulbiny gromadzą się w po­
bliżu wybrzeży (południowe rejony Morza
Śródziemnego, Afryka Zachodnia).

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae)
Wygląd: masywne, wygrzbiecone ciało. Głowa
o zaokrąglonym profilu. Pysk tępy; szeroki,
prawie poziomy otwór gębowy, sięgający do

tylnego brzegu oka. Ciało pokryte dużą, cien­

ką łuską grzebykowatą, na głowie drob­
niejszą. Linia boczna wyraźna, przechodząca
na płetwę ogonową. Trzon ogonowy wysoki.
Dwie płetwy grzbietowe, połączone delikatną
błoną skórną; pierwsza z 10 cierniami, druga,
która jest ponad dwukrotnie dłuższa, podparta

jednym cierniem i 23-25 miękkimi promienia­

mi. Krótka płetwa odbytowa wzmocniona dwo­
ma kolcami (drugi masywniejszy) i 7-8 mięk­
kimi promieniami. Tylny brzeg płetwy ogono­

wej u młodych kulbinów czarnych jest lekko
wcięty, u dorosłych prosty lub lekko wypukły.
Statolity są bardzo duże. Pęcherz pławny sil­

nie rozwinięty. Ubarwienie: grzbiet i boki
w różnych odcieniach brązu, złociście lśniące,
brzuch jaśniejszy ze srebrzystym połyskiem.

Wszystkie płetwy ciemne, jednak kolce w płet­
wach piersiowych i w płetwie odbytowej opali-
zująco białe, więc pod wodą są dobrze wido­
czne. Długość: maksymalnie 70 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od wód
przybrzeżnych, Mauretanii, Maroka i Wysp Ka­
naryjskich do brzegów południowej Portugalii
i znacznie mniej licznie w południowej części
Zatoki Biskajskiej. Występuje również w Mo­
rzu Śródziemnym, Czarnym i Azowskim.
Środowisko: głównie w płytkich wodach na
głębokości 5-20 m nad skalnymi rozpadlinami
i między blokami skalnymi, często także w po­
bliżu łąk trawy morskiej.
Pokarm: małe ryby, skorupiaki i mięczaki.
Tryb życia: w ciągu dnia kulbin czarny przeby­

wa w niewielkich stadach w pobliżu swoich
kryjówek; stoi zupełnie spokojnie tylko lekko
poruszając płetwą ogonową. Nocą rusza na
łowy.

Rozród: w Morzu Śródziemnym tarło przypada
na koniec wiosny i lato.

' Stosowana niekiedy nazwa „kulbak czarny" jest

błędna, gdyż kulbak to rzadziej używany synonim hali­
buta (płastugoksztaltne); przywrócono więc użytą
przez St. Rutkowicza w Encyklopedii ryb morskich
nazwę „kulbin czarny" (przyp. tłum.).

104

Umbryna, d r u m iberyjski
[Umbrina cirrosa)

Tasergal

(Pomatomus saltatoi)

Rodzina kulbinowate (Sciaenidae)
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone cia­

ło. Pysk zaokrąglony; szeroki, prawie poziomy
otwór gębowy. Szczęka górna wystająca do
przodu; zęby drobne, spiczaste. Na podbródku
jeden mięsisty, krótki wąsik. Ciało pokryte du­
żą, cienką łuską grzebykowatą (ktenoidalną),
na głowie drobniejszą. Wzdłuż biegnącej rów­
nolegle do grzbietu i przechodzącej na płetwę
ogonową linii bocznej 50-60 łusek. Trzon ogo­
nowy wysoki. Dwie rozdzielone wcięciem płet­
wy grzbietowe; pierwsza z 10 cierniami, druga
niższa, podparta jednym cierniem i 21-25
miękkimi promieniami. Krótka płetwa odbyto­
wa wzmocniona dwoma kolcami i 7 miękkimi
promieniami. Tylny brzeg płetwy ogonowej
prawie prosty. Statolity (otolity) są bardzo du­
że. Pęcherz pławny silnie rozwinięty. Ubarwie­
nie: grzbiet i boki jasnosrebrzyste, pokryte
złocistymi, brązowofioletowo obwiedzionymi,
poprzecznymi pręgami, brzuch ze srebrzy­
stym połyskiem. Tylny brzeg pokrywy skrzelo-

wej czarny. Długość: maksymalnie metr.
Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu
(rzadko) i Maroka do Zatoki Biskajskiej. Wy­
stępuje również w Morzu Śródziemnym, Czar­
nym i Azowskim. Przez Kanał Sueski przenik­
nęła do Zatoki Sueskiej w Morzu Czerwonym.
Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­
tym i mulistym, ale również między blokami
skalnymi w strefie przybrzeżnej. Do lagun
z wodą słonawą i w ujścia rzek wchodzą prze­
de wszystkim młode umbryny.
Pokarm: wieloszczety, skorupiaki i mięczaki.
Tryb życia: biologia tego gatunku jest słabo
poznana. Umbryna jest samotnikiem.
Rozród: w Morzu Śródziemnym tarło przypada
na czerwiec.

Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona
umbryna kanaryjska (drum kanaryjski) (U. ca-
narensis) żyje na większych głębokościach od
50 do 300 m (przeważnie 160-180 m), jedynie
młodzież przebywa bliżej brzegu. U. kanaryjs­
ka występuje w zachodniej części Morza Śród­
ziemnego i we wschodnim Atlantyku od Zatoki
Biskajskiej po Angolę.

Rodzina tasergalowate (Pomatomidae)
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone cia­
ło. Szeroki otwór gębowy, sięgający poza tyl­
ny brzeg oka; żuchwa wystająca do przodu.
Bardzo silne uzębienie. Łuska drobna, pokry­

wająca policzki i pokrywy skrzelowe. Wzdłuż
linii bocznej 95-106 łusek. Dwie płetwy grzbie­
towe; pierwsza z 7-8 cierniami, druga znacz­
nie wyższa, podparta jednym cierniem i 25-28
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
wzmocniona kolcem i 25-27 miękkimi promie­
niami; przed nią dwa krótkie ciernie. Duża
płetwa ogonowa wcięta. Ubarwienie: grzbiet
niebieski, boki rozjaśnione, brzuch białawy.
Nasada płetw piersiowych czarna. Długość:
maksymalnie 1,5 m (masa 12 kg), w Morzu
Śródziemnym zwykle 40-90 cm.
Występowanie: w tropikalnej i subtropikalnej
strefie wszechoceanu poza środkowymi i połu­
dniowymi rejonami Oceanu Spokojnego; we
wschodnim Atlantyku od Portugalii do Afryki
Południowej. Występuje również w Morzu

Śródziemnym i Morzu Czarnym.
Środowisko: w strefie otwartego morza na głę­
bokości 10-200 m.
Pokarm: ławicowe ryby, głowonogi.
Tryb życia: agresywna, szybko pływająca ryba
drapieżna, polująca blisko powierzchni wody,
najczęściej w dużym stadzie, na ławice innych
ryb. Podążając śladem wędrujących stad swo­
ich ofiar zbliża się do wybrzeży, gdzie potrafi
schwytać rybę o równych sobie rozmiarach.
Zabija również wtedy, gdy jest już syta. Na
trasie swojej łowieckiej wyprawy pozostawia
często szeroki ślad znaczony porozrywanymi
rybimi wnętrznościami i smugami krwi.
Rozród: brak danych o tarliskach tego gatun­
ku. Młodzież dorasta w pobliżu wybrzeży.

106

Ostrobok pospolity
(Trachurus trachurus)

Seriola olbrzymia, seriola
(Seriola dumerili)

Rodzina ostrobokowate (Carangidae)

Wygląd: długie, smukłe, bocznie spłaszczone
ciało z wąskim trzonem ogonowym. Głowa
o prawie prostym profilu. Duże oczy z prze­
zroczystymi powiekami tłuszczowymi. Pysk spi­
czasty; szeroki, skierowany skośnie ku górze
otwór gębowy sięga do wysokości oka. Linia
boczna biegnie do drugiej płetwy grzbietowej
równolegle do linii grzbietu, następnie ulega
przesunięciu w dół na środek boku: wzdłuż niej
69-79 wysokich łusek o spiczastym tylnym
brzegu. Od początku pierwszej płetwy grzbieto­
wej prawie do końca drugiej ciągnie się wtórna
linia boczna. Pierwsza płetwa grzbietowa krót­
ka i wysoka, z jednym wolnym i 8 połączonymi
błoną cierniami, druga bardzo długa, podparta
cierniem i 28-33 miękkimi promieniami. Długa
płetwa odbytowa wzmocniona kolcem i 25-33
miękkimi promieniami; przed nią dwa wolne,
silne kolce. Płetwy piersiowe długie, złożone
sięgają do płetwy odbytowej. Płetwa ogonowa
wcięta. Ubarwienie: grzbiet szary lub niebies-
kozielony, boki srebrzyste, metalicznie Iniące,
brzuch białawy. Na pokrywie skrzelowej mała

czarna plama. Długość: do 40 cm.
Występowanie: Atlantyk - od Rio de Janeiro
do Argentyny, od Trondheim w Norwegii do
Afryki Południowej; Morze Północne i zach.
część Bałtyku. Występuje również w Morzu
Śródziemnym i rzadko w Morzu Czarnym.
Środowisko: w wodach otwartego morza,
przeważnie nad dnem piaszczystym, na głębo­
kości 10-100 m; zimą odpływa daleko od wy­
brzeży w głębsze warstwy wody.
Pokarm: plankton, skorupiaki, głowonogi i ma­
łe ryby ławicowe.

Tryb życia: o. pospolity jest bardzo zręczną,
szybko pływającą rybą, tworzącą duże stada.

Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugie­
go roku życia. Okres tarła trwa od listopada do
marca (w Morzu Północnym trze się od maja
do czerwca). Składana ikra unosi się swobod­
nie w wodzie; larwy i narybek chronią się
niewielkim stadkiem pod osłoną meduz lub
dryfujących w wodzie przedmiotów.
Gatunek pokrewny: bardzo podobny o. śród­

ziemnomorski (T. mediterraneus) ma 78-92
łuski wzdłuż linii bocznej.

Rodzina ostrobokowate (Carangidae)

Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało.
Głowa o słabo zakrzywionym profilu, małych
oczach i długim, zaokrąglonym pysku; szeroki,
prawie poziomy otwór gębowy sięgający do
przedniego brzegu oka. Żuchwa nieznacznie
wystająca do przodu. Wzdłuż linii bocznej

150-180 bardzo drobnych kolistych łusek. Dwie
płetwy grzbietowe; pierwsza znacznie mniejsza
podparta 6-8 twardymi promieniami, druga bar­

dzo długa, wzmocniona 34-39 miękkimi promie­
niami, przy czym pierwsze z nich są wydłużone.
Długiej płetwy odbytowej nie poprzedzają wolne
kolce. Kształtem, zwłaszcza wydłużoną przed­
nią częścią, przypomina ona bardzo drugą płet­
wę grzbietową. Jest podparta 2 kolcami i 18-20
miękkimi promieniami. Trzon ogonowy wąski,
a tylny brzeg dużej płetwy ogonowej głęboko
wcięty. Ubarwienie: grzbiet srebrzystoniebieski
lub srebrzystoszary, boki jaśniejsze, złociście
lśniące, brzuch biały ze srebrzystym połyskiem.
Płetwa ogonowa żółtawa. Od karku do oczu
biegną rozmyte, ciemniejsze smugi. Młode se-
riole są ubarwione żółto z poprzecznymi ciem­
nymi pręgami; tęczówka ich oka jest jaskrawo

żółta. Długość: maksymalnie 2 m.
Występowanie: ciepła i umiarkowana strefa
Atlantyku, w zachodniej części od północnych
stanów USA do Brazylii, we wschodniej od
Zatoski Biskajskiej po Zatokę Gwinejską (po­
spolita u wybrzeży). Rzadko dociera na pół­
noc do południowych brzegów Anglii. Wystę­
puje również w Morzu Śródziemnym.
Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym.
Pokarm: skorupiaki, głowonogi i małe ryby.

Tryb życia: w niewielkim stadzie poluje blisko

brzegów na małe ryby ławicowe.
Rozród: trze się w miesiącach wiosennych
i letnich w zależności od rejonu występowa­
nia. Pozostałe szczegóły biologii rozmnażania
są słabo poznane.

Gatunki pokrewne: s. dlugopłetwa* (S. rivolia-
na) występuje od Północnej Karoliny po Ar­
gentynę oraz od Madery do Afryki Południo­
wej. S. zebra (S. żonata) zasiedla Zatokę Mek­
sykańską i Karaiby, natomiast we wschodnim
Atlantyku jest spotykana od Portugalii i Made­
ry po Afrykę Południową.

108

Pilot, ryba pilot
(Naucrates ductor)

Rodzina ostrobokowate (Carangidae)
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało

z wąskim trzonem ogonowym. Głowa o niezna­
cznie zakrzywionym profilu i dużych oczach.
Pysk zaokrąglony; szeroki, prawie poziomy ot­
wór gębowy sięga do wysokości oka. Łuski
bardzo drobne, koliste (cykloidalne), także na
policzkach. Linia boczna tworzy podłużny kil
(stępkę) na trzonie ogonowym. Dwie płetwy
grzbietowe; pierwsza to u dorosłych pilotów
4-5 wolnych, nie połączonych błoną skórną,
krótkich cierni, druga bardzo długa, podparta
jednym cierniem i 26-28 miękkimi promienia­
mi. Płetwa odbytowa poprzedzona dwoma krót­
kimi, wolnymi kolcami, wzmocniona jednym ko­
lcem i 16-18 miękkimi promieniami. Płetwy pie­
rsiowe krótkie i szerokie, długości równej dłu­
gości płetw brzusznych. Duża płetwa ogonowa

zatokowato wcięta. Ubarwienie: szaroniebie-
skie z 5-7 niebiesko- lub brązowoczarnymi prę­
gami poprzecznymi, przechodzącymi także na
drugą płetwę grzbietową i płetwę odbytową;
pręgi te pojawiają się u młodych pilotów po
osiągnięciu 36 mm długości. Długość: zazwy­
czaj 35 cm, rzadko do 70 cm.
Występowanie: we wszystkich ciepłych i umiar­
kowanych strefach wszechoceanu; w pn. Atlan­
tyku od Maroka, Madery, Azorów i Zatoki Biskaj­
skiej po Wyspy Brytyjskie; Morze Śródziemne.
Środowisko: wody otwartego morza.
Pokarm: głównie planktonowe skorupiaki oraz
resztki z rekinich uczt.

Tryb życia: pilot zawdzięcza potoczną nazwę
rzekomemu naprowadzaniu rekina na poten­
cjalną zdobycz. Młode ryby gromadzą się
przede wszystkim w niewielkich stadach pod
parasolami dużych meduz, dryfującymi przed­
miotami i unoszącymi się w wodzie taśmowa-
tymi glonorostami, starsze osobniki chętnie
przebywają w pobliżu rekinów, mant, dużych
żółwi morskich i łodzi.

Rozród: trze się w miesiącach jesiennych i zi­
mowych. Jaja średnicy 1,3 mm i larwy są
planktoniczne. Larwy przechodzą w rozwoju
kilka stadiów; przy 5-10-milimetrowej długości

ciała larwy mają głowę pokrytą spiczastymi
cierniami (tzw. stadium xystophoruś) (larwy te
opisywano niegdyś pod taką właśnie odrębną
nazwą rodzajową - przyp. tłum.).

Sierpik okrągły

1

(Trachinotus ovatus)

Rodzina ostrobokowate (Carangidae)
Wygląd: wygrzbiecone, owalne, bocznie

spłaszczone ciało z krótkim, wąskim trzonem
ogonowym. Pysk krótki, okrągły, prawie dolny;
mały otwór gębowy sięga ledwie za przedni
brzeg oka. Zęby małe, spiczaste, szczotkowate.
Łuski drobne, koliste, ułożone w liczbie ok. 127
wzdłuż prawie prosto biegnącej linii bocznej.
Dwie płetwy grzbietowe; pierwszej odpowiada
5-7 wolnych cierni, z których pierwszy jest
zakrzywiony ku przodowi, druga bardzo długa,
podparta twardym i 24-25 miękkimi promienia­
mi. Podobna do drugiej płetwy grzbietowej dłu­
ga płetwa odbytowa wzmocniona kolcem
i 23-25 miękkimi promieniami; poprzedzają ją
dwa wolne, krótkie kolce. Płetwy brzuszne krót­
kie, wyraźnie mniejsze od płetw piersiowych.
Płetwa ogonowa głęboko wcięta, ze spiczasty­
mi końcami płatów. Ubarwienie: grzbiet niebie­
skawo- lub srebrzystoszary, boki i brzuch sreb­
rzyste różowo opalizujące; na bokach 4-6 owa­
lnych, szarych lub czarnych plam. Spiczaste

części drugiej płetwy grzbietowej i odbytowej
oraz końce płatów płetwy ogonowej czarne;
same płetwy (druga grzbietowa i odbytowa)
żółte. Długość: maksymalnie 50 cm.
Występowanie: wsch. Atlantyk od Zatoki Gwinej-
skiej, po kanał La Manche; Morze Śródziemne.
Środowisko: w wodach otwartego morza.
Rozród: trze się w miesiącach letnich.
Gatunki pokrewne: osiągająca metr długości li-

chia

2

dlugopyska* (Lichia amia) ma duży, spi­

czasty pysk z długimi szczękami i falisto bieg­

nącą linię boczną. Dorastająca do 65 cm długości
Campogramma glaycos ma okrągły pysk z długi­
mi szczękami i prosto biegnącą linię boczną.

' Gatunek ten jest utożsamiany z s. Blocha (7; blo-

chi), są to jednak dwa odrębne gatunki, dlatego propo­
nuje się dla niego nazwę „S. okrągły" (przyp. tłum).

' W Encyklopedii ryb morskich St. Rutkowicza za­

proponowano dla tego gatunku, być może przez zwyk­
le przeoczenie, nazwę polską „Amia", ale taka nazwa

już istnieje na określenie słodkowodnej mięktawki (A-
miacalva), co niestety kilkakrotnie powtórzono. Ponad­
to dla tej ryby (jako Hypacanthus amia) we wcześniej­
szym Małym słowniku zoologicznym: ryby wprowadzo­
no nazwę „Lichia" i taką nazwę niniejszym przywróco­
no. Pozostawienie nazwy „amia", nawet na drugim
miejscu, nadal będzie źródtem dwuznaczności ter­
minologicznej - stąd proponowana również zmiana
nazwy gatunkowej (przyp. tłum.).

110

Smagła, k o r y f e n a
(Coryphaena hippurus)

Brama
[Brama brama)

Rodzina smaglowate
(koryfenowate) (Coryphaenidae)
Wygląd: wydłużone, bocznie silnie spłaszczo­
ne ciało o delfinowatej głowie. Czoło z wie­
kiem staje się coraz bardziej strome, a u sta­
rych samców opada niemal pionowo. Szeroki
otwór gębowy; żuchwa wystająca. Zęby spi­
czaste i zakrzywione. Linia boczna ponad płet­
wami piersiowymi łukowato wygięta ku górze.
Drobne, koliste (cykloidalne) łuski tkwią głębo­
ko w skórze. Bardzo długa, sięgająca od gło­
wy prawie do płetwy ogonowej płetwa grzbie­
towa podparta 55-65 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa wzmocniona kolcem i 26-30
miękkimi promieniami. Płetwa ogonowa głę­
boko wcięta. Brak pęcherza pławnego. Ubar­

wienie: grzbiet niebieskawozielony, brzuch

srebrzystobiatawy, intensywnie mieniący się
złotem. Na ciele rozrzucone są ciemne i złote
plamki. Płetwa ogonowa żółta, pozostałe zwy­
kle niebieskie. Długość: maksymalnie 1,9 m
(masa ciała ok. 30 kg), samice zazwyczaj
mniejsze.

Występowanie: szeroko rozprzestrzeniona
w prawie wszystkich morzach strefy tropikal­
nej i umiarkowanej; wschodni Atlantyk i Morze
Śródziemne.
Środowisko: strefa otwartego morza w gór­
nych warstwach wody.
Pokarm: ryby, skorupiaki i głowonogi.
Tryb życia: smagła regularnie podejmuje dale­
kie wędrówki; przeważnie przebywa blisko po­
wierzchni, często dotrzymując towarzystwa in­
nym gatunkom ryb lub kryjąc się pod osłoną
dryfujących przedmiotów i małych łodzi. Polu­
jąc na ptaszorowate wyskakuje często z wody
na wysokość ponad metr; nocą wabi ją jasne
światło.

Rozród: termin tarła nie jest znany. Ikra pela-
giczna.
Gatunek pokrewny: podobnie szeroko rozsied­
lona jest s. mała (koryfena mała) (C. equise-
lis), która w naszej strefie geograficznej wy­
stępuje w Atlantyku po Morze Północne i Mo­
rze Śródziemne. Jej ciało jest bardziej
wygrzbiecone, a profil głowy mniej stromo

opadający w kierunku pyska.

Rodzina bramowate (Bramidae)
Wygląd: bardzo wygrzbiecone, wysokie, owalne
i bocznie silnie spłaszczone ciało. Głowa o bar­
dzo stromo opadającym w kierunku pyska, za­
okrąglonym profilu. Szeroki, skierowany skośnie
do góry otwór gębowy; żuchwa wystająca. Uzę­
bienie bardzo silne. Oczy położone są na wyso­
kości środkowej linii ciała. Ciało poza pyskiem
oraz nasady płetw okrywa gruba łuska ktenoida-
Ina, przy czym łuski mają podłużną listwę;
wzdłuż linii bocznej znajduje się 70-90 łusek.
Bardzo długa, o nieco wyższej przedniej części
płetwa grzbietowa podparta 3-5 twardymi
i 30-33 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa

wzmocniona 2-3 twardymi i 27-28 miękkimi pro­
mieniami. Płetwy piersiowe bardzo długie, płet­
wa ogonowa głęboko wcięta. Ubarwienie:
grzbiet szary, zielonkawobrązowy lub niebieska­
wy, boki i brzuch srebrzysto mieniące się. Płet­
wy piersiowe i tęczówka oka złotawe, płetwy
grzbietowa i odbytowa ciemno obwiedzione. Po
śmierci ryby bardzo szybko niknie srebrzysty
połysk. Długość: maksymalnie 60 cm (masa cia­
ła ok. 6 kg).

Występowanie: w północnym Atlantyku od Ma-
dery oraz wybrzeży Hiszpanii i Portugalii po
Norwegię, kanał La Manche i Morze Północne.
Na północ od Zatoki Biskajskiej jest już jednak
rzadka. Zwykle spotyka się tam tylko nielicznie
egzemplarze bramy jesienią i zimą (w niektó­
rych jednak latach może również występować
licznie), a pojedyncze osobniki docierają jesie­
nią do południowej Norwegii i do cieśniny Ska-
gerrak. Brama żyje także w Morzu Śródzie­
mnym. Cały zasięg tego gatunku nie został jesz­
cze dokładnie poznany; wiadomo, że występuje
także w Oceanie Indyjskim i w Pacyfiku.
Środowisko: na głębokości 100-400 m.
Pokarm: ryby ławicowe i głowonogi.

Tryb życia: głębokowodna ryba otwartego morza.

Rozród: trze się w głębokich warstwach wody
przy temperaturze wody 20°C. Młode ryby znaj­
dowano w Morzu Śródziemnym (na głębokości
poniżej 2700 m) i w środkowym Atlantyku.

Gatunek pokrewny: blisko spokrewniona b. sre­
brzysta* (Pterycombus brama) może składać
płetwy grzbietową i odbytową w podłużnych
rowkach utworzonych przez wysokie łuski.

112

Wstęgówka
(Cepola macrophthalma)

Chromis kasztanowy
[Chrom is chrom is)

Rodzina wstęgówkowate (Cepolidae)
Wygląd: bardzo wydłużone, smukłe, taśmowa-

te ciało, zwężające się równomiernie w kie­

runku płetwy ogonowej. Głowa mała, za­
kończona tępym pyskiem. Szeroki, skierowany

skośnie ku górze otwór gębowy; na obu szczę­
kach jednakowe, spiczaste, zakrzywione do
wewnątrz zęby. Duże oczy o średnicy równej

1/3 wysokości głowy. Łuski bardzo drobne.
Bardzo długa, sięgająca od głowy do płetwy
ogonowej płetwa grzbietowa podparta 67-69
miękkimi promieniami. Trochę krótsza płetwa
odbytowa wzmocniona 56-62 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa ogonowa wąska z nitkowato

wydłużonymi promieniami miękkimi. Ubarwie­

nie: grzbiet czerwonawy, boki jaśniejsze ze

srebrzystym połyskiem, brzuch pomarań­
czowy lub żółty. Płetwa grzbietowa żółta z du­
żą, czerwoną plamą z przodu, odbytowa także
żółta, płetwy piersiowe różowe, a płetwa ogo­
nowa czerwonawa. Długość: przeważnie
30-50 cm, rzadko 70 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Senegalu
do Wysp Brytyjskich; zachodnia część kanału
La Manche. Występuje także w Morzu Śród­
ziemnym, rzadko w zachodnich jego rejonach,
w Morzu Czarnym brak jej zupełnie.
Środowisko: przeważnie nad mulistym dnem
na głębokości 70-200 m, rzadziej na łąkach
trawy morskiej i nad dnem skalistym. Spora­
dycznie, zwłaszcza po sztormowej pogodzie,
spotyka się wstęgówki w płytkich wodach.
Pokarm: przeważnie planktonowe skorupiaki.
Tryb życia: ryba bentoniczna, zagrzebująca
się w miękkich osadach dennych lub szuka­

jąca kryjówki pod różnymi przedmiotami

i w szczelinach. Tu spędza większość dnia.
Dopiero z nadejściem zmroku uaktywnia się
i wyrusza na łowy do strefy otwartej toni

wodnej.

Rozród: niewiele wiadomo o biologii rozmna­
żania tego gatunku.

Rodzina garbikowate (Pomacentridae)
Wygląd: bardzo wygrzbiecone, wysokie, owal­
ne i bocznie silnie spłaszczone ciało z bardzo
głęboko wciętą płetwą ogonową. Mały, końco­
wy, skierowany skośnie do góry otwór gębo­

wy; żuchwa wystająca. Łuski bardzo grube
w liczbie 24-30 wzdłuż linii bocznej. Długa
płetwa grzbietowa podparta 14 twardymi
i 10-11 miękkimi promieniami, przy czym jej
tylna, miękkopromienna część jest wyższa.
Płetwa odbytowa wzmocniona dwoma ciernia­
mi i 10-12 miękkimi promieniami. Ubarwienie:
dorosłe eh. kasztanowe są ciemnobrązowe
o ciemno obrzeżonych łuskach, młode o dłu­
gości ciała do centymetra mają na głowie
opalizujące, niebieskie paski. Długość: ma­
ksymalnie 15 cm.

Występowanie: wschodni Atlantyk od Portuga­
lii do Angoli; Morze Śródziemne.
Środowisko: przeważnie nad dnem skalistym
blisko wybrzeży, rzadko na głębokości poniżej
25 m. Młodzież przebywa w zagłębieniach dna

i pod osłoną skał, gdzie spotyka się ją szcze­

gólnie licznie w okresie jesiennym.
Pokarm: zooplankton, wyląg ryb.

Tryb życia: w Morzu Śródziemnym eh. kasz­
tanowy jest jedną z najpospolitszych ryb. Jest
to zarazem jedyny tu przedstawiciel szeroko

rozprzestrzenionej w wodach tropikalnych ro­
dziny garbikowatych. Spotyka się go przeważ­
nie w dużych stadach, które są osiadłe i ściśle

trzymają się zajmowanego przez nie tery­
torium.

Rozród: tarło odbywa w czerwcu i lipcu. Ławi­
ca złożona z osobników obu płci wybiera na

tarlisko skłon skalny na głębokości przeważ­

nie 2-15 m lub piaszczystą łachę na większej
głębokości. Wówczas samce wachlowaniem
płetwy ogonowej i podrygującymi ruchami cia­

ła starają się zwrócić na siebie uwagę samic,
które pozostają w stadzie w pobliżu. Opusz­
czają stado tylko wtedy, gdy składają ikrę na
tarlisku. Samiec zapładnia złożone jaja. Po ok.
3 dniach samice opuszczają rejon tarła, nato­
miast samce opiekują się ikrą zapewniając
wachlowaniem płetw dopływ świeżej wody
i przepędzając rabusiów jaj.

114

Wargacz kniazik Wargacz tęczak
(Labrus bergylta) {Labrus bimaculatus)

Rodzina wargaczowate {Labridae)
Wygląd: długie, krępe, okoniowate ciało o dużej,
masywnej głowie i długim pysku. Grube, mięsiste
wargi, z czym związana jest nazwa, zarówno na­
ukowa (labrum = wargi), jak i popularna. Szczęki
daleko wysuwalne do przodu; na każdej rząd sil­
nych, stożkowatych zębów; kość podniebienna
bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte w

silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywowej

(praeoperculum) gładki, nieząbkowany. Stosun­
kowo duże łuski koliste (cykloidalne), 41-47
wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle
do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płetwa
grzbietowa podparta 18—21 twardymi i 9-13 mięk­
kimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona

trzema twardymi i 8-12 miękkimi promieniami.
Tak jak u wszystkich wargaczowatych pęcherz
pławny występuje. Ubarwienie: zmienne zależnie
od miejsca przebywania, wieku, dojrzałości płcio­
wej i „usposobienia" ryby, jednak tak, jak u
wszystkich wargaczowatych, nie ma różnic
w ubarwieniu obu płci. W podstawowej szacie
barwnej przeważają odcienie zieleni lub brązu,
niekiedy czerwieni, a często na każdej łusce
znajduje się jasna plama. U niektórych osobni­
ków tego gatunku może na bokach ciała wystę­
pować jasna, podłużna smuga. Płetwy pokryte
białymi punktami. Długość, maksymalnie 60 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Norwegii i pn.
Szkocji do wybrzeży zachodnioafrykańskich
oraz wokół Azorów, Madery i Wysp Kanaryjs­
kich. Występuje także w zachodnich rejonach
Morza Śródziemnego, jest tam jednak rzadki.

Środowisko: przeważnie nad dnem żwirowatym

i skalistym obficie porośniętym glonami, na głę­
bokości do 50 m (zwykle 5-20 m).
Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki.

Tryb życia: żyjąca samotnie ryba, aktywna jedy­

nie w ciągu dnia. Noc przesypia w pieczarach
i rozpadlinach skalnych. Starsze osobniki prze­
bywają niemal wyłącznie w pobliżu kryjówek,
młodsze wargacze kniaziki można natomiast

spotkać, zwłaszcza wczesną jesienią, także
w okresowych kałużach pozostałych po odpły­
wie w zagłębieniach skalistego gruntu. Jest bar­
dzo wrażliwy na nagłe spadki temperatury.
Rozród: okres tarła przypada na maj i czer­
wiec. Samiec buduje gniazdo (ikra jest składa­
na na dnie).

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wydłużone, okoniowate ciało o długiej
głowie i długim pysku. Szeroki otwór gębowy
z grubymi, mięsistymi wargami. Szczęki daleko
wysuwalne do przodu; na każdej rząd silnych,
stożkowatych zębów (przednie największe):
kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gar­
dłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg
kości przedpokrywowej gładki. Wzdłuż linii bo­
cznej, przebiegającej równolegle do linii grzbie­
tu, 50-60 łusek. Długa, nie podzielona, prawie
równej wysokości płetwa grzbietowa podparta
16-19 twardymi i 11-14 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi
i 9-12 miękkimi promieniami. Ubarwienie: doj­
rzałe płciowo wargacze tęczaki są bardzo róż­
nie ubarwione. Samce mają niebiesko opalizują­

cą głowę z ciemnymi podłużnymi paskami,
przechodzącymi na żółto lub pomarańczowo za­
barwione boki. Nie występują u nich ciemne
plamy na grzbiecie, natomiast w okresie godo­
wym na czole pojawia się biała plama. Samice
mają ciało ubarwione żółto lub czerwonawopo-
marańczowo z trzema ciemnymi plamami na
grzbiecie (dwie poniżej miękkopromiennej czę­
ści płetwy grzbietowej, trzecia na trzonie ogono­
wym). Między nimi białe pola, co sprawia, że
wzór ten jest bardzo dobrze widoczny. Długość:
samice maksymalnie do 30 cm, samce do 35cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Norwegii

i północnej Szkocji do Senegalu oraz wokół

Azorów i Madery. Występuje także w Morzu
Śródziemnym.

Środowisko: przeważnie nad dnem żwirowatym

i skalistym obficie pokrytym glonami oraz na

łąkach trawy morskiej, na głębokości do 200 m,
jedynie latem w płytkich wodach, zwykle jednak
w głębszych warstwach wody niż inne gatunki
z rodzaju Labrus.
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i wieloszczety.
Tryb życia: żwawa, aktywna jedynie w ciągu
dnia ryba. Noc spędza w pieczarach i rozpad­
linach skalnych.
Rozród: tarło odbywa latem. Samiec w zajmo­
wanym przez siebie rewirze buduje gniazdo
(ikra jest składana na dnie), a następnie opieku­

je się złożem jaj i broni go. Młode ryby przeno­
szą się później do płytkich wód przybrzeżnych.

116

Wargacz zielony
(Labrus viridis)

Wargacz merula
[Labrus merula)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wydłużone ciało (jego wysokość
mniejsza lub równa długości głowy) o długiej
głowie i długim pysku. Grube, mięsiste wargi.
Szczęki daleko wysuwalne do przodu; na każ­
dej rząd stożkowatych zębów; kość pod­
niebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe

zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości
przedpokrywowej (praeoperculum) gładki.
Stosunkowo duże łuski koliste (cykloidalne),
41-49 wzdłuż linii bocznej, załamującej się
w dół pod karkiem i dalej przebiegającej rów­

nolegle do linii grzbietu. Długa, nie podzielona
płetwa grzbietowa podparta 17-19 twardymi
i 10-14 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­

wa wzmocniona trzema twardymi i 9-12 mięk­
kimi promieniami. Ubarwienie:zmienne zależ­
nie od miejsca przebywania, wieku, dojrzało­
ści płciowej i „usposobienia" ryby, niekiedy
całkowicie zielone ze szmaragdowymi plama­
mi, żółtozielone z białą podłużną smugą ciąg­
nącą się od głowy do płetwy ogonowej, wzglę­
dnie winnoczerwone do pomarańczowego
z białymi smugami i plamami. Długość: mak­
symalnie 45 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­

lii do Maroka; Morze Śródziemne.

Środowisko: u skalistych wybrzeży i na łąkach
trawy morskiej na głębokości 2-50 m (starsze
osobniki poniżej 15 m).
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, przede
wszystkim wieloszczety, skorupiaki (wioślarki,
pąkle, kraby) oraz małe ślimaki i małże.
Tryb życia: słabo poznany; często spotyka się
w. zielone leżące na boku na dnie i można się
wtedy zbliżyć do nich na niewielką odległość.
Rozród: tarło w miesiącach zimowych i wio­
sennych. Podobnie jak inne gatunki z rodzaju
Labrustekie w. zielony ma możliwość zmiany
płci. Większość osobników o długości ciała
poniżej 28 cm to samice, natomiast wśród ryb
o długości powyżej 38 cm przeważają samce.
Nie stwiedzono jednak jeszcze funkcjonalnego

obojnactwa.

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wydłużone owalnie ciało (jego wyso­
kość w najwyższym miejscu większa od długo­
ści głowy) o stosunkowo małej głowie i krótkim
pysku. Bardzo mały otwór gębowy z grubymi,
mięsistymi wargami. Szczęki daleko wysuwal­
ne do przodu; na każdej rząd stożkowatych

zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne
kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące.

Brzeg kości przedpokrywowej gładki. Łuski do­
brze widoczne, jednak stosunkowo małe, 40-48
wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle

do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płetwa
grzbietowa podparta 17-19 twardymi i 11-14
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
wzmocniona trzema twardymi i 8-12 miękkimi
promieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej
z wyraźnym wcięciem w środkowej części.

Ubarwienie: mniej zmienne niż u innych gatun­

ków z rodzaju Labrus, przeważnie oliwkowe
lub niebieskoszare, niekiedy z niebieską plam­
ką na każdej łusce. Płetwy grzbietowa, ogono­
wa i odbytowa niebiesko obrzeżone; promienie
płetw piersiowych są często brązowe lub po­
marańczowe. W okresie tarła wszystkie niebie­

skie partie ciała nabierają intensywnej barwy.

Długość: maksymalnie 45 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od brzegów
Portugalii do wód zachodnioafrykańskich (Ma­
roko, Senegal) oraz koło Azorów, w Morzu
Śródziemnym i morzu Marmara.
Środowisko: przeważnie na płyciznach w po­
bliżu skalistych urwisk i na łąkach trawy mors­
kiej na głębokości 2-50 m.
Pokarm: jeżowce, mięczaki, skorupiaki oraz
wieloszczety.

Tryb życia: w. merula należy do typowych ryb
strefy brzegowej; nie jest szybkim pływakiem

i nie oddala się zbytnio od swoich kryjówek
między skalnymi blokami lub gęstwiny trawy
morskiej.
Rozród: tarło w okresie późnozimowym lub na

przedwiośniu. Ikra jest składana a trawie mor­
skiej; złożem opiekuje się samiec.

118

Wargacz śródziemnomorski Wargacz melops
(Symphodus mediterraneus) (Symphodus melops)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wydłużone owalnie ciało o dużej gło­
wie i spiczastym pysku. Mały otwór gębowy;
wargi dość grube. Szczęki wysuwalne do
przodu; szczęka górna nieco dłuższa od żuch­

wy. W każdej szczęce dwa duże, stożkowate
zęby (w żuchwie nieco mniejsze). Kość pod-

niebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe

zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości
przedpokrywowej (praeoperculum) ząbkowa­
ny. Duże łuski koliste (cykloidalne), 30-35
wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równoleg­
le do linii grzbietu. Długa, nie podzielona płet­
wa grzbietowa podparta 15-18 twardymi i 9-11
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
wzmocniona trzema twardymi i 8-12 miękkimi
promieniami. Ubarwienie: samce przeważnie
czerwonawobrązowe (w okresie godowym fio-
letowoczerwone z opalizującymi niebieskimi
smugami i plamami); samice (i stojące nisko
w strukturze dominacyjnej samce) jasnobrązo-
we do wyblakłej czerwieni, bez pasków. Za­
wsze dwie wyraźne ciemne plamy - jedna na
nasadzie płetw piersiowych (u samców ciem­
noniebieska z żółtym obrzeżeniem, u samic
ciemnobrązowa), druga na trzonie ogonowym
powyżej linii bocznej. Ubarwienie ochronne:
wąskie, białe, załamujące się prążki. Brodaw­
ka płciowa samca czarna, samicy biała. Diu-
gość: maksymalnie 15 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­
lii do Maroka oraz w pobliżu Azorów i Madery;
Morze Śródziemne, morze Marmara i Bosfor.
Środowisko: wody przybrzeżne, blisko raf ska­
lnych i na łąkach trawy morskiej na głębokości
do 50 m (młode ryby na płyciznach, w zimie
i w miarę dorastania schodzi głębiej).
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.

Tryb życia: gatunek pospolity, jednak o słabo
poznanej biologii; spotyka się go zwykle, gdy
żeruje w towarzystwie innych gatunków z ro­
dzaju Symphodus.

Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec
buduje gniazdo z fragmentów glonów, obsypu­

jąc je następnie piaskiem. Bardzo gwałtownie
broni złożonej ikry, jednak nie zapewnia jej
dopływu świeżej wody wachlowaniem płetw.

Rodzina wargaczowate (Labridae)

Wygląd: owalne, nieco wygrzbiecone ciało o du­
żej głowie i długim, spiczastym pysku (wysokość
ciała większa od długości głowy). Mały otwór
gębowy; wargi mięsiste, grube. Szczęki daleko
wysuwalne do przodu; na każdej szczęce rząd
spiczastych, lekko zakrzywionych zębów. Kość
podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe
zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości
przedpokrywowej ząbkowany. Duże łuski kolis­
te, 31-37 wzdłuż linii bocznej, przebiegającej
równolegle do linii grzbietu. Na policzku poniżej
oka 5-6 rzędów łusek. Długa, nie podzielona
płetwa grzbietowa podparta 14-17 twardymi
i 8-11 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
wzmocniona trzema twardymi i 8-11 miękkimi
promieniami. Ubarwienie: bardzo zmienne zale­
żnie od płci, dojrzałości płciowej i pory roku.
Samce zielone, brązowe, czerwonawe lub żółte
z połyskującymi paskami na pokrywie skrzelo-
wej; samice z ciemnobrązowymi plamami. Za
tylnym brzegiem oka rzucająca się w oczy nie-
bieskoczarna półksiężycowata plama; ponadto
zawsze występuje czarna plama na trzonie ogo­
nowym na lub nieco poniżej linii bocznej, która
u ciemno ubarwionych samców może być słabo
widoczna. Długość: maksymalnie 25 cm, zwykle
jednak spotyka się osobniki o długości do 16 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Maroka
i Azorów do Wysp Brytyjskich i środkowej Nor­
wegii; kanał La Manche, Morze Północne, Ska-
gerrak, Kattegat i zachodnie rejony Morza Śród­
ziemnego (także w Adriatyku).
Środowisko: nad obficie porośniętym glonami
dnem skalistym (także w okresowych kałużach
po odpływie) i na łąkach trawy morskiej na
głębokości do 30 m.
Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki.

Tryb życia: w. melops jest najpospolitszym ga­
tunkiem z rodziny wargaczowatych w północnej
części jego obszaru rozsiedlenia; jedynie zimą
schodzi w głębsze warstwy toni wodnej i jest
wtedy rzadziej spotykany.
Rozród: tarło od kwietnia do lipca. Ikra jest
składana do przygotowanego gniazda z fra­
gmentów glonów. W ciągu pierwszego roku ży­
cia ryby dorastają do 5-8 cm, trzyletnie mierzą
14-15 cm długości i są już dojrzałe do rozrodu.

120

Wargacz linek

1

(w. tynka)

(Symphodus tinca)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: owalne, bocznie spłaszczone ciało; gło­
wa o wydłużonym profilu (nad oczami wklęsła,
przed końcem pyska z niewielkim garbem).
Oczy małe; pysk 3- lub 4-krotnie dłuższy od

średnicy oka. Wargi bardzo grube, wydatne.
Szczęki daleko wysuwalne do przodu; zęby ma­
łe, niemal całkowicie zarośnięte miękkim naskó­
rkiem. W górnej szczęce 8-24, w żuchwie 10 lub
więcej zębów. Szczęka górna nieco dłuższa od
żuchwy. Duże łuski koliste (cykloidalne), 33-38
wzdłuż linii bocznej; na policzkach pięć rzędów

łusek. Długa, nie podzielona płetwa grzbietowa

podparta 14-16 twardymi i 10-12 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona trzema

twardymi i 8-12 miękkimi promieniami. Części
miękkopromienne płetw grzbietowej i odbytowej
znacznie wyższe od części ciernistych. Ubarwie­
nie: bardzo zmienne, przeważnie żółtawooli-
wkowe z czerwonymi i niebieskimi cętkami,
układającymi się na bokach ciała w podłużne
smugi. Na nasadzie płetw piersiowych i u pod­
stawy płetwy ogonowej ciemna plama. Oczy po­

łączone ciemnym paskiem, co nieco przypomina
uzdę. U samic i stojących niżej w strukturze
dominacyjnej samców na bokach dwie podłużne
smugi. Długość: samic do 25 cm, samców do
33 cm (największy gatunek rodzaju Symphodus).
Występowanie: pn. Atlantyk od pn. wybrzeży
Hiszpanii do Maroka. Występuje także w Morzu
Śródziemnym i Morzu Czarnym (najpospolitszy

wargacz w Adriatyku i Morzu Tyrreńskim).
Środowisko: wody przybrzeżne, blisko skał i łąk
trawy morskiej na głębokości 1-50 m.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.
Tryb życia: gatunek mało płochliwy.
Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec
w przeciwieństwie do pozostałych gatunków

z rodzaju Symphodus nie buduje gniazda. Tylko
duże samce zdobywają terytorium, na którym,
zazwyczaj na porośniętym glonami bloku skal­
nym, samice składają ikrę. Samiec wprawdzie
nie wachluje złoża płetwami, ale pilnie je strze­
że i broni zaciekle przed rabusiami jaj.

1

W Encyklopedii ryb morskich St. Rutkowicz zapropono­

wał dla tego gatunku nic nie znaczącą polską nazwę
„wargacz tynka", nie biorąc pod uwagę, że autor opisu
naukowego miat najprawdopodobniej na uwadze jego
podobieństwo do lina (Tinca tinca) (przyp. tłum.).

122

Skrzelówka
Symphodus roissali

(Crenilabrus quinquemaculatus)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wygrzbiecone, owalne ciało o długiej
głowie i spiczastym pysku (maksymalna wyso­
kość ciała 3- do 3,5-krotnie mniejsza od długości

całego ciała). Mały otwór gębowy z grubymi
wargami. Szczęki wysuwalne do przodu;
w szczęce górnej 10-12, w żuchwie 10—16 stoż­
kowatych zębów. Kość podniebienna bezzębna,
a dolne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki
żujące. Brzeg kości przedpokrywowej delikatnie
ząbkowany. Bardzo duże łuski koliste, 30-33
wzdłuż linii bocznej, przebiegającej równolegle
do linii grzbietu do ostatnich promieni płetwy
grzbietowej, następnie załamującej się i ciągną­

cej się na trzonie ogonowym poziomo. Na poli­
czkach cztery rzędy łusek. Długa, nie podzielo­
na płetwa grzbietowa podparta 14-15 twardymi
i 9 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
wzmocniona trzema twardymi i 8-9 miękkimi
promieniami. Ubarwienie: bardzo zmienne,
przeważnie jasnobrązowe z dużymi, czarnymi
plamami. Dojrzałe płciowo samce zielonkawe,
z trzema podłużnymi czerwonymi smugami,

czerwonymi wargami, niebieskozielono pas­
kowanymi pokrywami skrzelowymi i rubino-
woczerwoną tęczówką oka; samice brązowawe
lub zielonkawe z brązowoczarnymi plamami,
także na żółtomosiężnym brzuchu, i z jasnonie­
bieską czopowatą brodawką płciową. Długość:
maksymalnie 15 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od północnych
wybrzeży Hiszpanii do Gibraltaru. Występuje
także w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym.
Środowisko: w strefie przyboju u skalistych wy­
brzeży i nad skalnymi blokami wśród łąk trawy
morskiej na głębokości do 30 m.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.
Tryb życia: nieco płochliwy, rzadko swobodnie
pływający wargacz, znikający natychmiast w ra­

zie niebezpieczeństwa w gąszczu trawy mors­
kiej lub szczelinie skalnej.
Rozród: tarło od kwietnia do czerwca. Tylko du­
że samce budują w zajętym rewirze większą licz­
bę gniazd w postaci półkolistych wzgórków z ro­
ślinnego materiału z jamą u podstawy i opiekują
się nimi. Do momentu wyklucia się larw dopro­
wadzają świeżą wodę wachlowaniem płetw.

Wargacz szary
(Symphodus cinereus)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wydłużone, owalne ciato o długiej gło­
wie i spiczastym pysku (maksymalna wysokość

ciała równa długości głowy). Maty otwór gębo­
wy z mięsistymi wargami. Szczęki wysuwalne
do przodu; w szczęce górnej 20-28 (przednie
skierowane nieco do przodu), w żuchwie 28
zębów. Kość podniebienna bezzębna, a dolne
kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące.
Brzeg kości przedpokrywowej (praeoperculum)
delikatnie ząbkowany. Duże łuski koliste (cyklo-
idalne), 31-35 wzdłuż linii bocznej, o prawie
prostym przebiegu, a na trzonie ogonowym
przechodzącej na jego grzbietową stronę. Na
policzkach dwa rzędy łusek. Długa, nie podzie­
lona płetwa grzbietowa podparta 12-15 twardy­
mi i 9-11 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­
wa wzmocniona trzema twardymi i 8-10 mięk­
kimi promieniami. Ubarwienie: przeważnie pia­

skowo-, rzadziej popielatoszare, żółtawe lub zie­

lonkawe. Dojrzałe płciowo samce z niebiesko-

zielono paskowanymi pokrywami skrzelowymi,
czarną plamą powyżej płetw piersiowych, nie­
bieskim obrzeżeniem płetw grzbietowej i odby­
towej oraz miedzianoczerwoną tęczówką oka;
samice brązowoszare z dwiema brązowymi po­
dłużnymi smugami, a bez barwnego wzoru na
pokrywach skrzelowych; w okresie godowym
4-5-milimetrowej długości brodawka płciowa sa­
micy jest czarna. U obu płci na spodzie pod­

stawy ptetwy ogonowej i na nasadzie pier­
wszych cierni w płetwie grzbietowej po jednej
czarnej plamie. Długość: maksymalnie 16 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Zatoki Bis­
kajskiej do Gibraltaru; Morze Śródziemne.
Środowisko: na łąkach trawy morskiej i na ich
obrzeżu, przede wszystkim w płytkich zatokach
i lagunach, na głębokości do 20 m.
Pokarm: drobne skorupiaki i mięczaki.
Rozród: tarło od maja do czerwca. Samiec bu­
duje na piaszczystym dnie gniazdo z fragmen­
tów glonów, obsypując je i sklejając piaskiem.
Broni złożonej ikry, a także zapewnia jej dopływ

świeżej wody wachlowaniem płetw.
Gatunki pokrewne: w. ocznik* (S. ocellatus) o
czerwonoobwiedzionej plamie na pokrywie
skrzelowej; w. czamoogonowy* (S. melanocer-

cus) z czarnym, pasem na płetwie ogonowej.

124

Wargacz ostronosy
(Symphodus rostralus)

Rodzina wargaczowate (Labridae)

Wygląd: wydłużone ciało o wklęsłej przed ocza­
mi głowie i bardzo długim, spiczastym pysku.
Mały otwór gębowy z wąskimi, delikatnymi war­
gami. Szczęki daleko wysuwalne do przodu;
w każdej rząd małych, spiczastych zębów. Kość
podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe
zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości
przedpokrywowej delikatnie ząbkowany. Duże
łuski koliste, 30—35 wzdłuż linii bocznej, przebie­
gającej równolegle do linii grzbietu do ostatnich
promieni płetwy grzbietowej, następnie załamu­

jącej się ostro do dołu i ciągnącej się na trzonie

ogonowym poziomo. Długa, nie podzielona płet­
wa grzbietowa podparta 14-16 twardymi i 9-12
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmo­
cniona trzema twardymi i 9-11 miękkimi promie­
niami. Ubarwienie: zmienne, jednak różnice
u obu płci nie są zbyt istotne; przeważnie brązo­

wawe, czarniawe lub zielonkawe. Samce w sza­
cie godowej niekiedy czerwonawe, samice z na­
brzmiałym brzuchem barwy mosiężnożółtej.

Rzucająca się w oczy u obu płci brodawka
płciowa otoczona czarną plamą (obejmującą

także otwór odbytowy), u samic dużą i sercowa-
tego kształtu, u samców znacznie mniejszą. Dłu­

gość: maksymalnie 12 cm.
Występowanie: Morze Śródziemne i Morze
Czarne.

Środowisko: blisko raf skalnych i na łąkach tra­
wy morskiej na głębokości do 20 m (przeważnie
poniżej 15 m głębokości).
Pokarm: głównie drobne skorupiaki (np. kre­
wetki).
Tryb życia: pospolity wargacz, który jednak w pół­
nocnej części swego zasięgu pojawia się u ska­
listych wybrzeży dopiero w miesiącach letnich
(od lipca). Często pojedynczo lub parami towa­
rzyszy większemu wargaczowi linkowi. Pływa
przeważnie z głową skierowaną ukośnie do dołu.
Rozród: podczas tarła samiec wygrzebuje pys­
kiem piaszczystą jamę, formuje wał czołowy

z naniesionych fragmentów glonów, które nastę­
pnie obsypuje piaskiem. W ten sposób powstaje
półkolista jama gniazdowa, do której wciska się
samica, by złożyć ikrę. Samiec przejmuje póź­
niej opiekę nad złożem, zapewniając dopływ
świeżej wody wachlowaniem płetw.

Jaskroń
(Centrolabrus exoletus)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: podłużnie owalne, w starszym wieku
wygrzbiecone ciało o małej, krótkiej głowie
i krótkim, spiczastym pysku. Mały otwór gębowy
(sięgający prawie do połowy odległości od koń­
ca pyska do przedniego oka); wargi grube, mię­
siste. Szczęki wysuwalne do przodu, z jednym
pasmem stożkowatych zębów. Kość podniebien-
na bezzębna, a dolne kości gardłowe zrośnięte
w silne płytki żujące. Brzeg kości przedpokrywo-
wej (praeoperculum) w dolnej i górnej części

ząbkowany. Duże łuski koliste (cykloidalne),
33-37 wzdłuż linii bocznej, która poniżej miękko-
promiennej części płetwy grzbietowej załamuje
się ku dołowi. Długa, niska płetwa grzbietowa

podparta 18-20 twardymi i 5-7 miękkimi promie­
niami. Płetwa odbytowa wzmocniona 4-6 (prze­

ważnie 5) twardymi i 6-8 miękkimi promieniami.

Ubarwienie: grzbiet zazwyczaj brązowoczerwo-

ny, boki żółtobrązowe, brzuch srebrzyście poły­
skujący. U samca w szacie godowej na grzbie­

cie i bokach pojawiają się niebieskie, mieniące
się plamy i dwie opalizujące niebieskie smugi
ciągnące się od oczu do kąta pyska. Długość:
maksymalnie 18 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Grenlandii
i Norwegii do Portugalii; w południowych rejo­
nach Morza Północnego nie występuje.
Środowisko: strefa wzrostu glonorostów, prze­
ważnie wśród bloków skalnych i na łąkach glo­
norostów i trawy morskiej poniżej strefy pływów.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.

Tryb życia: mimo, że jest to lokalnie gatunek
pospolity, jego biologia pozostaje dotychczas

nie znana.
Rozród: trze się w miesiącach letnich; jaja są

składane na glonach.
Gatunki pokrewne: u skalistych wybrzeży Azo­
rów, Wysp Kanaryjskich i Madery w sąsiedztwie
raf skalnych i na łąkach trawy morskiej występu­

je blisko spokrewniony j. trociak* (C. trutta).

W wodach przybrzeżnych od Norwegii do wy­
brzeży zach. Afryki i u brzegów Madery, Azorów
i Wysp Kanaryjskich (na skalistym i piaszczys­
tym dnie na głębokości 60-250 m) występuje
pokrewny palon (Acantholabrus pa/ioni), który
cechuje się smukłym ciałem i obecnością czar­
nej plamy w miejscu przejścia ciernistej części
płetwy grzbietowej w miękkopromienną.

Skalik, wargacz skalik
[Centrolabrus rupestris)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o długiej gło­
wie i spiczastym pysku. Mały otwór gębowy
z wąskimi wargami. Szczęki daleko wysuwalne
do przodu, z dwoma pasmami stożkowatych
zębów (przednie zakrzywione i lekko nachylone
do przodu). Kość podniebienna bezzębna, a dol­
ne kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żują­
ce. Brzeg kości przedpokrywowej bardzo deli­
katnie ząbkowany. Duże łuski koliste, 34-40
wzdłuż linii bocznej, ciągnącej się równolegle

do linii grzbietu. Długa, jednakowej wysokości
na całej długości płetwa grzbietowa podparta

16-18 twardymi i 8-10 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa wzmocniona trzema twardymi
i 7-10 miękkimi promieniami. Brodawka płciowa
nie występuje. Ubarwienie: dorosłe skaliki są

czerwonawe lub brązowawe, na bokach z ok. 10
tworzonymi przez punkty podłużnymi smugami;
od szczęki górnej do dolnego brzegu oka ciem­
niejszy pasek, a nad nim często jasna smuga.
Młode skaliki są jasnobrązowe lub jasnozielone.
Zawsze występują dwie czarne plamy - pierw­
sza owalna na górnej, końcowej części trzonu
ogonowego, druga obejmująca pierwsze ciernie
płetwy grzbietowej. Długość: maksymalnie 18 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Norwegii
do Maroka; kanał La Manche. Występuje także
w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym.
Środowisko: blisko porośniętych glonami bloków
skalnych i na łąkach trawy morskiej na głęboko­
ści 1-50 m (przeważnie 6-10 m).
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.
Tryb życia: skalik jest w Atlantyku pospolitym
gatunkiem. Zimą przypuszczalnie odpływa
w głębsze warstwy wody.
Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugiego
roku życia po osiągnięciu 15-18 cm długości
ciała. Tarło odbywa w miesiącach letnich. Szkli­

ste, milimetrowej średnicy jaja i narybek unoszą
się swobodnie w wodzie. Uważa się, że osobniki

rodzicielskie giną po tarle.
Gatunek pokrewny: Mówka* pasiasta* (Lappa-
nella fasciata = L iris) występuje w głębokowo­

dnej (100-200 m), skalistej strefie zach. rejonów
Morza Śródziemnego (łącznie z Adriatykiem)
i wokół Madery. Odznacza się obecnością
dwóch silnych kłów (zębów chwytnych) w przo-
dzie górnej szczęki.

126

Korys doncela, korys, tęczak
(Corisjulis)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wydłużone, niskie ciało o długim, spi­
czastym pysku. Mały otwór gębowy z szerokimi
mięsistymi wargami. Szczęki wysuwalne do
przodu, z 1-2 pasmami drobnych, spiczastych
zębów (przednie lekko zakrzywione do przodu).
Kość podniebienna bezzębna, a dolne kości gar­
dłowe zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg
kości przedpokrywowej (praeoperculum) gładki.
Bardzo małe łuski koliste (cykloidalne), 73-80
wzdłuż linii bocznej, która ciągnąc się począt­
kowo równolegle do linii grzbietu obniża się
potem ostro w dół. Policzki bezłuskie. Długa, na

całej długości jednakowej wysokości płetwa
grzbietowa podparta 9 twardymi i 12 miękkimi
promieniami (u samca trzy pierwsze ciernie są
dłuższe). Płetwa odbytowa wzmocniona trzema
twardymi i 11-12 miękkimi promieniami. Ubar­

wienie: dorosłe samce z czarną i pomarańczo­

wą plamą na początku płetwy grzbietowej, po­
marańczową zygzakowatą wstęgą wzdłuż bo­
ków i czarną, klinowatą plamą za płetwami pier­
siowymi. Samice i młode korysy z niebieską pla­
mą na brzegu pokrywy skrzelowej i jasną, po­
dłużną smugą od końca pyska po płetwę ogono­
wą; występują ponadto różnie ubarwione osob­
niki w przejściowej fazie zmiany płci z samicy na

samca. Długość: samice do 18, samce do 25 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od wybrzeży
zachodnioafrykańskich, Wysp Kanaryjskich,
Madery i Azorów do Zatoki Biskajskiej; jako
rzadki, przypadkowy gość dociera na północ do
kanału La Manche, sporadycznie także do połu­
dniowej Skandynawii. Występuje również w Mo­
rzu Śródziemnym i południowych rejonach Mo­
rza Czarnego.

Środowisko: w strefie wzrostu glonorostów przy
skalistych brzegach i na łąkach trawy morskiej
na głębokości do 120 m.
Pokarm: małe skorupiaki i mięczaki.
Tryb życia: spotykany przeważnie w niedużych
stadach, żwawo pływający wargacz, żerujący
w pobliżu brzegów. Z zapadnięciem zmroku
zagrzebuje się silnymi ruchami ogona w piasz­

czystym dnie i tak spędza noc.
Rozród: trze się na początku lata. Dzięki kropel­
ce tłuszczu jaja unoszą się swobodnie w wo­
dzie; rozwój zarodkowy trwa do 2 dni.

T a l a s o m a pawia
(Thalassoma paw)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: podłużnie owalne, krępe ciało o tępym
pysku. Mały otwór gębowy z szerokimi wargami.
Szczęki wysuwalne do przodu, z jednym rzędem
małych, spiczastych zębów (dwa przednie u gó­
ry i u dołu wykształcone w postaci kłów). Kość
podniebienna bezzębna, a dolne kości gardłowe

zrośnięte w silne płytki żujące. Brzeg kości
przedpokrywowej gładki. Duże łuski koliste,
26-31 wzdłuż linii bocznej, biegnącej do jedena­
stego miękkiego promienia równolegle do linii
grzbietu, a następnie załamującej się ostro ku
dołowi i biegnącej już do płetwy ogonowej po­
ziomo. Długa, niska płetwa grzbietowa podparta
8 twardymi i 12-13 miękkimi promieniami. Płet­
wa odbytowa wzmocniona trzema twardymi
i 10-12 miękkimi promieniami. Tylny brzeg płet­
wy ogonowej u młodych talasom prosty, u doro­
słych, zwłaszcza u samców, skrajne górne i dol­
ne promienie są wydłużone. Ubarwienie: doros­
łe samce z czerwoną i niebieską, poprzeczną
pręgą od przedniej części płetwy grzbietowej do
płetw brzusznych, zielonymi bokami i ciemno­
czerwoną głową pokrytą niebieskimi liniami.
W ubarwieniu samic i młodzieży przeważa bar­
wa mszystozielona. Występują jasne paski oraz

czarna plama niemal dokładnie pośrodku ciała
poniżej płetwy grzbietowej. Długość: maksymal­
nie 20 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od wybrzeży
zachodnioafrykańskich (Gwinea), Wysp Kanaryj­
skich, Madery i Azorów po Zatokę Biskajską;
Morze Śródziemne. W północnych rejonach za­
sięgu jedynie w miesiącach letnich.
Środowisko: strefa glonorostów u skalistych wy­
brzeży i na łąkach trawy morskiej na głębokości
do 150 m.

Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.
Tryb życia: jaskrawo ubarwiony, żwawo pływa­

jący wargacz, aktywny jedynie w ciągu dnia. Na

noc (i przypuszczalnie w razie grożącego nie­
bezpieczeństwa) zagrzebuje się w piasku.
Rozród: samice mogą przeobrazić się, prawdo­
podobnie pod wpływem podwyższonej tempera­

tury, w samce i często spotyka się osobniki
w fazie przejściowej. Tarło przypada na lato;

ikra unosi się swobodnie w wodzie.

128

Brzytwiak* atlantycki* Sparysoma kreteńska
(Xyrichihys novacula) [Sparisoma cretense)

Rodzina wargaczowate (Labridae)
Wygląd: wysokie, silnie bocznie spłaszczone

ciało. Głowa o niemal pionowo opadającym
w kierunku pyska profilu i małych oczach. Głę­
boko wcięty, mały otwór gębowy z wąskimi
wargami. Szczęki wysuwalne do przodu, z pas­

mem drobnych, spiczastych zębów, za nimi ma­

łe zęby żujące. Przednie dwa duże zęby w każ­
dej szczęce wykształcone są w postaci kłów, te
w żuchwie widoczne są nawet przy zamkniętym
pysku. Kość podniebienna bezzębna, a dolne
kości gardłowe zrośnięte w silne płytki żujące.
Brzeg kości przedpokrywowej gładki. Duże łuski
koliste, 24-29 wzdłuż linii bocznej, która ciągnie
się równolegle do linii grzbietu do ostatnich
promieni płetwy grzbietowej, a następnie zała­
muje się w dół i o dwa rzędy niżej biegnie dalej
prosto na trzonie ogonowym. Długa, nieco niż­
sza w przedniej, ciernistej części płetwa grzbie­

towa podparta 9-10 twardymi i 11-12 miękkimi

promieniami. Długa płetwa odbytowa wzmocnio­
na 3 twardymi i 11-13 miękkimi promieniami.
Płetwa ogonowa krótka, o zaokrąglonej tylnej
krawędzi. Ubarwienie: samce zielonkawoszare,

samice czerwonawe z niebieskimi liniami na
łuskach i pionowymi niebieskimi paskami na
głowie. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa
różowe, pokryte niebieskimi liniami i plamkami,
płetwy piersiowe i brzuszne żółte. Nad jasnym,
piaszczystym podłożem ubarwienie obu płci jest
bardzo wyblakłe. Długość: maksymalnie 30 cm.

Występowanie: w tropikalnej i subtropikalnej
strefie Atlantyku, na zachodzie od Północnej Ka­

roliny (USA) do Brazylii, na wschodzie od połu­
dniowych brzegów Hiszpanii do Zatoki Gwinejs-

kiej oraz wokół Azorów, Madery, Wysp Kanaryj­
skich i Wyspy św. Heleny; Morze Śródziemne.
Środowisko: nad dnem mulistym lub drobno­
ziarnistym piaszczystym, w sąsiedztwie łąk
trawy morskiej na głębokości do 50 m.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne.

Tryb życia: bardzo płochliwy, zazwyczaj spoty­

kany pojedynczo wargacz, który w razie niebez­
pieczeństwa potrafi się szybko zagrzebać głową

w piasku na głębokość ponad 20 cm.
Rozród: trze się w lecie. Ikra unosi się swobod­
nie w wodzie. Larwy po dorośnięciu do 3-6 cm
długości uzyskują kształt typowy dla gatunku.

Rodzina skarusowate (papugoryby) [Scaridae)
Wygląd: podłużnie owalne, bocznie silnie spła­

szczone ciało o dużej głowie i tępym pysku.

Mały, końcowy otwór gębowy z mięsistymi war­
gami; szczęka górna lekko wypukła i wysunięta
do przodu. Zrośnięte ze sobą zęby w obu szczę­
kach tworzą rodzaj „papuziego dzioba". Zęby

gardłowe przekształcone w silne płytki żujące.
Bardzo duże łuski koliste (cykloidalne), 23-25
wzdłuż linii bocznej. Na policzkach rząd łusek.
Długa płetwa grzbietowa podparta 10 twardymi

i 10 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa

wzmocniona 2 twardymi i 10 miękkimi promie­

niami. Ubarwienie: znane są dwa typy ubarwie­
nia tej ryby, co być może związane jest z dymor­

fizmem płciowym - ciało szare z pojedynczą,
dużą, czarną plamą za pokrywą skrzelową (sa­
mce ?) lub czerwone z dużą, szarą plamą na
barku, oraz dużymi, żółtymi plamami na wiecz­
ku skrzelowym i na grzbietowej stronie trzonu
ogonowego (samice?). Tęczówka oka żółta. Dłu­
gość: samice do 18, samce do 25 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Portugalii,
Madery i Azorów do Wysp Kanaryjskich i wzdłuż
wybrzeży zachodnioafrykańskich do Senegalu.
Występuje również w Morzu Śródziemnym, przy

czym częstsza jest w jego wschodnich rejonach

(w Morzu Egejskim znano tę rybę już w czasach
antycznych i bardzo ceniono sobie jej wyborny
smak).

Środowisko: w płytkich wodach, przeważnie
u skalistych brzegów, ale także na łąkach trawy
morskiej.
Pokarm: glony i małe bezkręgowce, zeskroby-
wane z podłoża silnym „dziobem" i miażdżone
płytkami gardłowymi.
Tryb życia: w Morzu Śródziemnym s. kreteńska

jest jedyną przedstawicielką rodziny skarusowa-
tych, szczególnie bogatej pod względem zróż­

nicowania gatunkowego w tropikach. Spotyka

się ją zazwyczaj w niewielkich stadach lub po
3-4 osobniki, reprezentujące oba typy ubarwie­

nia. Nie jest szybką pływaczką i poza momen­

tami zagrożenia „wiosłuje" przez wodę równo­
miernymi uderzeniami płetw piersiowych.
Rozród: biologia rozmnażania nie została
dotychczas poznana.

130

Ostrosz, o. d r a k o n
(Trachinus draco)

Trachina
(Trachinus radiatus)

Rodzina ostroszowate {Trachinidae)
Wygląd: długie, niskie, bocznie spłaszczone
ciało o dużej głowie i szerokim, skierowanym
skośnie do góry otworze gębowym. Wysoko na
głowie umieszczone oczy są skierowane ku
górze. Przy przednim, górnym brzegu oka ma­
ły cierń; na pokrywie skrzelowej silny, długi
kolec jadowy. Płetwa grzbietowa podwójna;
pierwsza krótka, podparta 5-7 kolcami ja­
dowymi, druga bardzo długa, wzmocniona
29-32 miękkimi promieniami. Bardzo długa
płetwa odbytowa z dwoma twardymi i 28-34
miękkimi promieniami. Płetwy brzuszne prze­
sunięte na podgardle. Pęcherz pławny uwste-
czniony. Ubarwienie: grzbiet żółtobrązowy,
brzuch jaśniejszy. Boki delikatnie ciemno, po­
przecznie prążkowane. Pierwsza płetwa

grzbietowa z czarnym brzegiem. Długość: za­
zwyczaj 20-30 cm, maksymalnie 42 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Nor­
wegii, Morza Północnego i Kattegatu (w Bał­
tyku jedyny przedstawiciel ostroszowatych,
rzadki - przyp. tłum.) do wybrzeży zachodnio-
afrykańskich (Maroko) oraz Madery. Występu­
je również w Morzu Śródziemnym i Morzu
Czarnym.

Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym

i mulistym, latem do 15 m głębokości, zimą na
głębokości do 150 m.
Pokarm: skorupiaki (np. krewetki) i małe ryby

żyjące przy dnie (babkowate, lirowate).
Tryb życia: żyjąca samotnie ryba bentoniczna,
w ciągu dnia zagrzebana po oczy i kolce jado­
we pierwszej płetwy grzbietowej w piasku.
W takiej pozycji czatuje na zdobycz. Gdy ofia­
ra zbliży się na odpowiednią odległość, ost­
rosz silnym odbiciem ogona rzuca się do przo­
du, by ją pochwycić. Nocą można go spotkać,

jak w niewielkim stadzie pływa w otwartej toni
wodnej.

Rozród: tarło odbywa od czerwca do sierpnia.

Jaja prawie milimetrowej średnicy unoszą się
swobodnie w wodzie.

Rodzina ostroszowate (Trachinidae)
Wygląd: długie, niskie, bocznie spłaszczone
ciało o dużej głowie i szerokim, prawie pozio­
mym otworze gębowym. Wysoko na głowie
umieszczone oczy są skierowane ku górze.
Przy przednim, górnym brzegu oka 23 małe
ciernie; za oczami trzy duże, promieniście
prążkowane płytki kostne. Na pokrywie skrze­
lowej silny kolec jadowy. Płetwa grzbietowa
podwójna; pierwsza krótka, podparta 6 kolca­
mi jadowymi, druga bardzo długa, wzmocnio­
na 24-27 miękkimi promieniami. Bardzo długa
płetwa odbytowa z jednym twardym i 26-29
miękkimi promieniami. Płetwy brzuszne prze­

sunięte na podgardle. Pęcherz pławny uwste-
czniony. Ubarwienie: grzbiet brązowy, brzuch
żółtobrunatny, spodnia strony głowy biaława.
Na grzbiecie i bokach ciemniejsze, pierś-
cieniowate plamy. Błona skórna łącząca pier­
wsze cztery kolce w pierwszej płetwie grzbie­
towej czarna. Długość: maksymalnie 25 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­
lii do Zatoki Gwinejskiej; Morze Śródziemne.
Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym
na większych głębokościach niż pokrewne ga­

tunki, przypuszczalnie do 200 m.
Pokarm: skorupiaki (np. krewetki) i małe ryby
żyjące przy dnie.

Tryb życia: mimo, że ryba ta jest miejscami

bardzo liczna, niewiele wiadomo o jej biologii.
Gatunek pokrewny: sieklik (ostrosz sieklik) (T.
araneus) ma zbliżony obszar rozsiedlenia. Ży­

je na dnie piaszczystym, a także w sąsiedzt­
wie bloków skalnych i na łąkach trawy mors­
kiej na głębokości 10-150 m. Przeważnie osią­
ga długość 25, maksymalnie 40 cm. Na boku
ma podłużną smugę utworzoną z 7-11 ciem­
nych, okrągłych plam, a przednia część pierw­
szej płetwy grzbietowej (z 7 kolcami jadowy­
mi) jest czarna. Druga płetwa grzbietowa jest
u niego wzmocniona 26-29 miękkimi promie­
niami, a płetwa odbytowa dwoma twardymi
i 29-31 miękkimi promieniami.

132

Żmijka, ostrosz żmijka, o. wipera
(Trachinus vipera)

Rodzina ostroszowate {Trachinidae)
Wygląd: długie, bocznie spłaszczone ciało,
wyższe niż u spokrewnionych gatunków (wy­
sokość ciała mieści się mniej niż 5 razy w cał­
kowitej jego długości). Szeroki, skierowany
skośnie do góry otwór gębowy. Wysoko na
głowie umieszczone oczy są skierowane ku
górze (tak jak u przedstawicieli pokrewnej ro­
dziny skaberowatych). Przy przednim, górnym
brzegu oka nie ma ciernia; na pokrywie skrze-
lowej silny, długi kolec jadowy. Płetwa grzbie­
towa podwójna; pierwsza krótka, podparta 5-7
kolcami jadowymi, druga bardzo długa, wzmo­
cniona 21-24 miękkimi promieniami. Bardzo
długa płetwa odbytowa z jednym twardym
i 24-26 miękkimi promieniami. Płetwy brzusz­
ne przesunięte na podgardle. Pęcherz pławny
uwsteczniony. Ubarwienie: grzbiet żółtobrązo-
wy, brzuch jaśniejszy, srebrzyście połysku­

jący. Na głowie i grzbiecie małe czarne punk­
ty. Pierwsza płetwa grzbietowa czarna, druga
grzbietowa oraz płetwy ogonowa i piersiowe
z rzędami małych, ciemnych punktów. Dłu­
gość: maksymalnie 14 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Szkocji, cieś­
niny Skagerrak, Morza Północnego i kanału La
Manche do wybrzeży zachodnioafrykańskich
i Madery.

Środowisko: na dnie piaszczystym do 50 m.
Pokarm: małe zwierzęta bentoniczne, skoru­
piaki (np. krewetki) oraz ikra i narybek.
Tryb życia: żyjąca samotnie ryba bentoniczna,
w przeciwieństwie do innych ostroszowatych
przez cały rok przebywająca na piaszczystym
dnie w płytkich wodach przybrzeżnych, w
okresie tarła schodząca nieco głębiej.
Rozród: tarło odbywa od czerwca do sierpnia.
Uwagi: gdy ostroszowate czują się zagrożone,
stroszą kolce jadowe pierwszej płetwy grzbie­

towej; wzdłuż kolców ciągną się głębokie ro­
wki, mające połączenie z gruczołami jadowy­

mi (podobnie kolec jadowy na pokrywie skrze-
lowej). Ryby mogą kolcami zadać kąpiącym

się bardzo bolesne rany kłute, prowadzące do
stanów zapalnych i obrzęku całego ciała. Jako
antidotum zaleca się natychmiastowe przemy­
cie rany gorącą wodą, gdyż toksyna nie jest
odporna na wysoką temperaturę.

Skaber
(Uranoscopus scaber)

Rodzina skaberowate (Uranoscopidae)
Wygląd: wydłużone, masywne, ku tyłowi bocz­
nie spłaszczone ciało. Duża, szeroka, mopso-
wata głowa osłonięta pancerzem z szorstkich
płytek kostnych. Wysoko na głowie umieszczo­
ne małe oczy są skierowane ku górze. Szeroki
otwór gębowy prawie pionowo skierowany do
góry. Na szczękach, lemieszu i kości podnie-
biennej małe, spiczaste zęby; na końcu żuch­

wy niewielki skórzasty, robakowaty wyrostek.
Powyżej płetwy piersiowej na wysokości barku
skierowany ku tyłowi kolec łączący się, podob­

nie jak ciernie na pokrywie skrzelowej, z gru­
czołami jadowymi. Płetwa grzbietowa podwój­
na; pierwsza mała, podparta 4 kolcami (bez

gruczołów jadowych), druga długa, wzmocnio­
na 13-14 miękkimi promieniami. Długa płetwa
odbytowa z jednym twardym i 13-14 miękkimi
promieniami. Duże, szuflowate płetwy piersio­
we; płetwy brzuszne przesunięte na podgard­
le. Ubarwienie: zależnie od miejsca występo­
wania ryby bardzo zmienne; jasno- lub ciem­
nobrązowe z czarnym marmurkowaniem. Pie­
rwsza płetwa grzbietowa czarna, płetwy pier­
siowe jasnoniebiesko, a ogonowa biało obwie­
dzione. Długość, maksymalnie 30 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od Portuga­
lii po Maroko. Występuje także w Morzu Śród­
ziemnym i Morzu Czarnym.
Środowisko: na dnie piaszczystym, mulistym
i żwirowym blisko brzegu.
Pokarm: małe ryby i skorupiaki (np. krewetki).

Tryb życia: podobnie jak pokrewne ostroszo­
wate skaber spędza dzień zagrzebany w pod­
łożu, a ponad powierzchnię osadu wystają
jedynie otwór gębowy i oczy. Dzięki szuflowa­
tym płetwom piersiowym może w razie

niebezpieczeństwa błyskawicznie wyskoczyć
do przodu i ponownie się zagrzebać. Za ocza­
mi w dwóch małych, owalnych kieszeniach

znajdują się narządy elektryczne służące do

lokalizowania zdobyczy i odstraszania napast­
ników. Skaber wabi ofiarę drgającymi ruchami

czerwono zabarwionego skórnego wyrostka

na żuchwie.

Rozród: trze się na wiosnę i latem; ikra unosi
się swobodnie w wodzie.

134

Makrela atlantycka
[Scomber scombrus)

Pelamida
(Sarda sarda)

Rodzina makrelowate (Scombridae)
Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciato o spi­
czastym pysku i szerokim otworze gębowym.
Duże oczy z przezroczystą powieką tłusz­
czową; oczodół otoczony pełnym pierścieniem
kostnym. Kość przedszczękowa zrośnięta na
stałe z górną kością szczękową, w związku
z czym szczęka nie jest wysuwalna do przodu;
szczęki są pokryte drobnymi, szczoteczkowaty-
mi zębami. Łuski bardzo małe; brak także pan­
cerza piersiowego („gorsetu"). Dwie, daleko od
siebie odsunięte płetwy grzbietowe; pierwsza
podparta 10-13 twardymi, druga wzmocniona
11-13 miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z jednym twardym i 11-13 miękkimi promienia­
mi. Za płetwami drugą grzbietową i odbytową
po 5 płetewek dodatkowych. Wąski trzon ogo­
nowy bez kila (stępki); płetwa ogonowa głębo­
ko wcięta z dwoma małymi kilami na nasadzie
każdego jej płata. Pęcherz pławny nie występu­

je. Ubarwienie: grzbiet opalizująco zielony lub

niebieski, brzuch srebrzystobiały. Na grzbiecie
i górnych częściach boków nieregularny wzór

z ciemniejszych, poprzecznych prążków; poni­
żej linii bocznej brak jakichkolwiek punktów
ułożonych w rzędy. Długość: do 50 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk, we wsch. części
od pn. Norwegii i Islandii do Afryki zach. i Azo­
rów; Morze Północne i Bałtyk. Występuje tak­
że w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym.
Środowisko: strefa otwartego morza.
Pokarm: małe skorupiaki, skrzydłonogi, wyląg
ryb; po tarle małe ryby ławicowe.
Tryb życia: silna, szybko pływająca ryba pela-
giczna, podejmująca często w ogromnych sta­
dach dalekie wędrówki, podczas których pły­
nie blisko powierzchni. W miesiącach zi­
mowych odpływa w głębsze warstwy wody,
gdzie przebywa przy dnie i przestaje żerować.
Rozród: trze się w marcu i kwietniu (Morze
Śródziemne) lub w czerwcu i lipcu (wsch. rejo­
ny cieśnin Skagerrak i Kattegat); składanie
ikry odbywa się blisko powierzchni wody. Jaja
o średnicy 0,9-1,4 mm unoszą się swobodnie
w wodzie. Samica składa 200000-450000 zia­
ren ikry. Larwy wykluwają się po ok. 6 dniach;
mierzą 3,5-4,2 mm długości. Narybek przeby­

wa do jesieni w wodach przybrzeżnych.

Rodzina makrelowate (Scombridae)
Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało o dłu­
giej, spiczastej głowie i szerokim otworze gębo­
wym. Stosunkowo nieduże oczy; pierścień kost­
ny otaczający oczodół nie w pełni wykształcony.
Długie szczęki, sięgające tylnego brzegu oka;
szczęka górna wystająca do przodu (kość przed­
szczękowa połączona na stałe z górną kością
szczękową, w związku z czym szczęka nie jest
wysuwalna do przodu). Uzębienie bardzo silne.
Ciało okryte bardzo drobną łuską; w części pier­
siowej łuska jest nieco większa i zlewa się
w wyraźny pancerz piersiowy („gorset"). Dwie,
bardzo blisko siebie stojące płetwy grzbietowe;
pierwsza długa (ze spiczastą przednią częścią),
podparta 21-24 twardymi, druga krótka, wzmoc­
niona 12-16 miękkimi promieniami. Za nimi
7-10 płetewek dodatkowych. Płetwa odbytowa

z 11-15 miękkimi promieniami; za nią 6-8 płete­
wek dodatkowych. Wąski trzon ogonowy z dob­

rze widocznym kilem wzdłuż linii środkowej;
duża płetwa ogonowa o półksiężycowatym
kształcie. Ubarwienie: grzbiet jasnoniebieski,
brzuch srebrzystobiały. Na górnych częściach
boków 7-20 ukośnych, podłużnych, ciemnych
pasów. Długość: w północnej części zasięgu do
60, w południowej do 80 cm.

Występowanie: tropikalna i subtropikalna strefa
Atlantyku, we wsch. części od Wysp Kanaryjs­
kich i Azorów do Zatoki Biskajskiej; w czasie
wędrówek pokarmowych dociera także dalej na
północ, tak że jest stosunkowo częstym gościem
w Morzu Północnym, a sporadycznie bywa spo­
tykana u brzegów środk. Norwegii; także w Mo­
rzu Śródziemnym i północnych rejonach Morza
Czarnego.

Pokarm: ryby ławicowe (sardynki, ostroboki).
Tryb życia: stadna ryba wędrowna, polująca
w przypowierzchniowych warstwach wody.
Rozród: ze wsch. części Morza Śródziemnego
wędrówkę tarłową do Morza Czarnego podej­
muje już w listopadzie; kulminacja tarła w
czerwcu. Ikra unosi się swobodnie w wodzie.
Samica składa do 420000 ziaren ikry. Po tarle
ławice rozpadają się na małe stada.
Gatunek pokrewny: występujący na większych
głębokościach orcyn (Orcynopsis unicolor) nie
ma takiego wzoru barwnego.

136

Tuńczyk błękitnopletwy, tuńczyk
(Thunnus thynnus)

Tuńczyk biały, a l b a k o r a
[Thunnus alalunga)

Rodzina makrelowate (Scombridae)
Wygląd: silnie wygrzbiecone, wrzecionowate
ciało o długiej głowie i krótkim, spiczastym
pysku. Małe oczy osadzone w otoczonych pie­
rścieniami kostnymi oczodołach. Szczęki sto­
sunkowo małe, sięgające jedynie do przednie­
go brzegu oka; kości przedszczękowa i mię-
dzyszczękowa nie są wysuwalne do przodu.
Drobne, stożkowate zęby ustawione na szczę­
kach w jednym paśmie. Łuski małe, jedynie na
piersi większe, tworzące rodzaj pancernego
„gorsetu". Dwie, bardzo blisko siebie osadzo­
ne płetwy grzbietowe (odległość między nimi
mniejsza od średnicy oka); pierwsza podparta
13—15 twardymi, druga wzmocniona jednym

twardym i 13-15 miękkimi promieniami. Za

nimi 8-10 płetewek dodatkowych. Płetwa od­
bytowa z 11-15 miękkimi promieniami; za nią

8-9 płetewek dodatkowych. Trzon ogonowy
z wyraźnym kilem wzdłuż linii środkowej; płet­
wa ogonowa półksiężycowato wcięta. Ubar­

wienie: grzbiet niebieskoczarny, brzuch sreb-

rzystobiały. Płetwy ciemne, płetwa odbytowa
i płetewki dodatkowe (a także czasami płetwy

piersiowe) żółte. Długość: maksymalnie 3 m,
rzadko jednak powyżej 2,6 m i 300 kg masy
ciała. Dożywa do ok. 15 lat.
Występowanie: pn. Atlantyk, we wsch. części
od Norwegii (rzadko) i zachodniego Bałtyku (u
polskich brzegów przypadkowy przyp. tłum.)
do Afryki Południowej; Morze Śródziemne.
Pokarm: młode tuńczyki odżywiają się skoru­
piakami, starsze głowonogami i rybami (śle­
dziami, makrelami, belonami i In.),
Rozród: t. błękitnopletwy dojrzewa płciowo
pod koniec 4. roku życia przy długości ciała do
1,2 m i masie 16-27 kg. W porze tarła w czerw­

cu wędrują stada tuńczyka z Atlantyku w przy­
brzeżne rejony Morza Śródziemnego; inne tar­
liska znane są z różnych ciepłych rejonów
całego obszaru rozsiedlenia tego gatunku. Ja­
ja średnicy do 1,2 mm unoszą się swobodnie
w wodzie; okres rozwoju zarodkowego trwa
tylko 2 dni. Larwy i narybek rosną bardzo
szybko. Po tarle wychudzeni rodzice podejmu­
ją dalekie wędrówki w poszukiwaniu pokarmu
(z Morza Śródziemnego do Morza Północnego
i wybrzeży Norwegii).

138

Rodzina makrelowate (Scombridae)
Wygląd: wygrzbiecone, wrzecionowate ciało
o długiej głowie i spiczastym pysku. Stosun­
kowo duże oczy; oczodół otoczony pierś­
cieniem kostnym. Szczęki małe, sięgające je­

dynie do przedniego brzegu oka. Małe, stoż­
kowate zęby ustawione w każdej szczęce w je­
dnym rzędzie. Ciało okryte bardzo drobną łus­
ką, tylko wzdłuż linii bocznej i w słabo roz­
winiętym „gorsecie piersiowym" łuska jest

nieco większa i grubsza. Dwie, bardzo blisko
siebie stojące płetwy grzbietowe; pierwsza

długa, podparta 14 twardymi, druga krótka
i niska, wzmocniona 14-15 miękkimi promie­
niami. Za nimi 7-9 płetewek dodatkowych.
Płetwa odbytowa mała, z 14-15 miękkimi pro­
mieniami; za nią 7-8 płetewek dodatkowych.
Bardzo długie płetwy piersiowe, sięgające za
drugą płetwę grzbietową. Płetwy brzuszne
małe. Bardzo wąski trzon ogonowy z bocznym
kilem; duża płetwa ogonowa półksiężycowato
wcięta. Ubarwienie: grzbiet niebieskoczarny
lub barwy brązu z metalicznym połyskiem,
brzuch białawy; wzdłuż boków niebieska, opa­
lizująca smuga. Pierwsza płetwa grzbietowa

ciemnożółta, druga i płetwa odbytowa jasno-
żółte, a płetewki dodatkowe jasnożółte z czar­

nym obrzeżeniem. Tylna krawędź płetwy ogo­
nowej jasna. Długość: maksymalnie 1,1 m.

Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­
kich ciepłych i umiarkowanych morzach. W pn.
Atlantyku od Azorów i Wysp Kanaryjskich do
Irlandii (rzadko pn. Szkocji). Występuje także
w zach. części Morza Śródziemnego i w pn.
rejonach jego części wsch.
Środowisko: strefa otwartego morza do 50 m
głębokości; preferuje wody o temperaturze po­
wyżej 15°C i zasoleniu 35,5%o.
Pokarm: ryby ławicowe, krewetki i głowonogi.
Tryb życia: towarzyska, odbywająca dalekie
wędrówki ryba, unikająca wód przybrzeżnych.
Podobnie jak u pokrewnych gatunków tempe­
ratura jego jest znacznie wyższa od otaczają­
cej wody (zmierzona różnica temperatur wy­
niosła 18,7

C

C).

Rozród: tarło od maja do czerwca w strefie
otwartego morza; po tarle odbywa dalekie wę­
drówki w wyższe szerokości geograficzne.

Tunek pasiasty
(Euthynnus pelamis)

Tazar marun
(/ta/ś rochei]

Rodzina makrelowate (Scombridae)
Wygląd: podłużnie owalne ciało (bardziej
wygrzbiecone niż u pokrewnych tuńczyków)
o długiej głowie i krótkim, spiczastym pysku.
Stosunkowo małe oczy umieszczone blisko koń­
ca pyska, otoczone kostnymi kapsułami. Szczęki
sięgają na wysokość środka oka. Łuska tylko na

„pancerzu piersiowym". Dwie, bardzo blisko

siebie stojące płetwy grzbietowe; pierwsza dłu­
ga, podparta 11-15 twardymi, druga wzmocnio­

na 11-16 miękkimi promieniami. Za nimi 8 płete-

wek dodatkowych. Płetwa odbytowa z 11-16

miękkimi promieniami; za nią 7 płetewek dodat­
kowych. Krótkie płetwy piersiowe, sięgające naj­
wyżej do 9. twardego promienia w pierwszej
płetwie grzbietowej. Płetwy brzuszne małe. Na

trzonie ogonowym wyraźny kil wzdłuż linii środ­
kowej. Płetwa ogonowa wysoka, półksiężycowa-
to wcięta. Ubarwienie: grzbiet niebieskoczarny,
brzuch białawy; poniżej linii bocznej 4-7 ciem­
nych, podłużnych pasków. Czasami w tylnej czę­
ści grzbietu występuje rząd poprzecznych, jas­
nych, nieregularnych prążków. Długość: do
90 cm, przeważnie tylko do 65 cm (masa 5 kg).
Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­
kich ciepłych i umiarkowanych morzach. W pn,
Atlantyku dociera na północ do Wysp Brytyjs­
kich i (bardzo rzadko) do brzegów Norwegii;
zach. część Morza Śródziemnego.
Środowisko: strefa otwartego morza w powie­
rzchniowych warstwach wody; preferuje wody
o temperaturze wyższej niż gatunki pokrewne.
Pokarm: małe ryby ławicowe i głowonogi.
Tryb życia: ryba towarzyska, odbywająca da­
lekie wędrówki w powierzchniowych warst­
wach wody. Jako typowy mieszkaniec pelagia-
lu rzadko przebywa w wodach przybrzeżnych.
Z uwagi na wysokie wymagania odnośnie tem­
peratury wody w północnych rejonach zasięgu
pojawia się tylko jako rzadki, letni gość.
Rozród: biologia rozmnażania gatunku w na­
szych szerokościach geograficznych jest słabo
poznana; u amerykańskich brzegów Atlantyku
i w Pacyfiku rozmnaża się przez cały rok.

Gatunek pokrewny: t. atlantycki (tunka) (£ qu-
adripunctatus) ma ciemne, nieregularne paski
na grzbiecie i 3-6 ciemnych plam poniżej
płetw piersiowych.

Rodzina makrelowate {Scombridae)

Wygląd: podłużnie owalne ciało (bardziej wy­
dłużone niż u pokrewnych gatunków tuń­
czyków) o długiej głowie i krótkim, spiczastym

pysku. Stosunkowo małe oczy przesunięte da­
leko do przodu, otoczone kostnymi kapsułami;
ich średnica mieści się od 5 do 6 razy w cał­
kowitej długości głowy. Szczęki sięgają na

wysokość środka oka; kości przedszczękowa

i międzyszczękowa nie są wysuwalne do przo­

du. Łuska tylko na „gorsecie piersiowym",
który dwiema wypustkami - jedną wzdłuż
grzbietu, drugą wzdłuż linii bocznej - sięga do
drugiej płetwy grzbietowej. Dwie, daleko od­
sunięte od siebie płetwy grzbietowe; pierwsza

podparta 10-11 twardymi, druga wzmocniona
11-12 miękkimi promieniami. Za nimi 8-9 płe­

tewek dodatkowych. Płetwa odbytowa z 12-15

miękkimi promieniami; za nią 7-8 płetewek
dodatkowych. Krótkie płetwy piersiowe, sięga­
jące najwyżej do 9. twardego promienia w pie­
rwszej płetwie grzbietowej. Płetwy brzuszne
małe. Na trzonie ogonowym wyraźny kil
wzdłuż linii środkowej. Płetwa ogonowa pół-
księżycowata. Ubarwienie: grzbiet ciemnonie­
bieski, brzuch srebrzystobiały o różowym od­

cieniu. Ponad linią boczną i za „gorsetem
piersiowym" wyraźny, makrelowaty wzór
z ciemniejszych plam i pasków. Długość:
przeważnie do 60 cm, rzadko do metra.
Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­
kich ciepłych i umiarkowanych morzach.
W północnym Atlantyku ze zmniejszającą się

liczebnością wzdłuż brzegów Hiszpanii, poje­

dynczo u wybrzeży Wielkiej Brytanii i po­
łudniowej Norwegii; w Morzu Północnym rza­
dki. Występuje także w Morzu Śródziemnym,
zwłaszcza u wybrzeży północnoafrykańskich,
brak go natomiast w Morzu Czarnym.
Pokarm: małe ryby ławicowe.
Tryb życia: słabo poznany. Tazar marun żyje
w niewielkich stadach, wpływających latem do
wód przybrzeżnych, tak jak np. od sierpnia do
września w Zatoce Biskajskiej, gdzie stanowi
przyłów w połowach makreli i tuńczyków.
Gatunek pokrewny: spokrewniony tazar (A
thazard) występuje tylko w Pacyfiku.

140

Marlin śródziemnomorski
(Tetrapterus belone)

Rodzina żaglicowate (Istiophoridae)

Wygląd: wydłużone, torpedowate ciało z 2 po­
dłużnymi kilami (stępkami) po obydwu
stronach trzonu ogonowego. Profil głowy pros­
ty lub nieznacznie wklęsły. Łuska drobna, głę­

boko osadzona w skórze. Górna szczęka wy­
ciągnięta w długi, okrągły na przekroju szpic;

żuchwa jest znacznie krótsza. Dwie płetwy
grzbietowe; pierwsza długa, o spiczastej, pod­
wyższonej przedniej krawędzi, podparta 39-46
miękkimi promieniami, druga malutka i daleko
odsunięta do tyłu, wzmocniona 6 miękkimi
promieniami. Płetwa odbytowa podwójna; pie­
rwsza z 11-15, druga z 6-7 miękkimi promie­
niami. Krótkie płetwy piersiowe; płetwy brzu­
szne przesunięte na podgardle. Płetwa ogono­
wa wysoka, sierpowata. Otwór odbytowy poło­

żony daleko przed pierwszą płetwą odbytową.

Ubarwienie: grzbiet ciemnoszary lub ciemno­

niebieski, boki jaśniejsze, brzuch białawy.
Długość: maksymalnie 2 m.
Występowanie: Morze Śródziemne.
Środowisko: strefa otwartego morza w powie­
rzchniowych warstwach wody.

Pokarm: ryby ławicowe.
Tryb życia: szybki, silny pływak, polujący
w strefie pelagialu (tylko sporadycznie w wo­
dach przybrzeżnych) na ryby ławicowe.
Rozród: biologia rozmnażania tego gatunku
nie jest znana.

Gatunki pokrewne: także w Morzu Śródzie­
mnym oraz w Atlantyku od Kapsztadu do Zato­
ki Biskajskiej i od Brazylii do Przylądka Cod
występuje m. biały (T. albidus). Gatunek ten
cechuje się zaokrągloną przednią, podwyż­
szoną częścią pierwszej płetwy grzbietowej
oraz długimi i wąskimi płetwami piersiowymi.
Żaglica (Istiophorus platypterus) ma płetwę

grzbietową bardzo wysoką, pokrytą czarnymi
plamami, wyglądającą jak duży żagiel. Jest
rozprzestrzeniona we wszystkich ciepłych mo­
rzach, a w Atlantyku występuje od Gwinei do
Maroka (bardzo rzadko w kanale La Manche)
oraz od południowej Brazylii do Przylądka
Cod. Marlin błękitny (makajra błękitna) (Maka­

ka nigricans) rozsiedlony jest we wsch. czę­

ści Atlantyku od Afryki Południowej do Zatoki

Biskajskiej, w zach. od Urugwaju do Kanady.

Miecznik (włócznik)
(Xiphias gladius)

Rodzina miecznikowate (Xiphiidae)
Wygląd: wydłużone, torpedowate ciało z pod­
łużnym kilem po obydwu stronach trzonu ogo­
nowego. Profil głowy mniej lub bardziej wklęs­
ły. Skóra szorstka, ale bezłuska (tylko młode
osobniki są pokryte rzadką łuską). Górna
szczęka wyciągnięta w długi, mieczowaty

szpic, który u dorosłych mieczników może sta­
nowić 1/3 całkowitej długości ciała; żuchwa
jest znacznie krótsza. Dwie płetwy grzbietowe;
pierwsza krótka, sierpowata, o bardzo wyso­
kiej przedniej krawędzi, podparta 3-4 twardy­
mi i 16 miękkimi promieniami, druga malutka,
wzmocniona 3-4 miękkimi promieniami. Płet­
wa odbytowa podwójna; pierwsza duża i pół-
księżycowata, z 2-3 twardymi i 9 miękkimi
promieniami, druga bardzo mała, z 3-5 mięk­
kimi promieniami. U młodych mieczników obie
płetwy grzbietowe (tak samo płetwy odbytowe)
są ze sobą połączone - płetwa grzbietowa jest
wówczas wzmocniona 3-4 twardymi i 40 mięk­
kimi promieniami, a płetwa odbytowa podpar­
ta 2-3 twardymi i 15 miękkimi promieniami.
Płetwy piersiowe długie i spiczaste; brak
płetw brzusznych. Płetwa ogonowa sierpowa­

ta. Ubarwienie: grzbiet ciemnoszary, ciemno­
niebieski lub brązowoczerwony, boki jaśniej­
sze z połyskiem brązu, brzuch brudnobiały.
Długość: 2-3,5 m (masa 60-150 kg), do 4,9 m.
Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­
kich morzach strefy tropikalnej i umiarkowa­
nej; w pn. Atlantyku pojedynczo w kanale La
Manche, Morzu Północnym i zach. Bałtyku (u
polskich brzegów także spotykano pojedyncze
osobniki - przyp. tłum.). Północna granica za­
sięgu przebiega koło Islandii. Występuje rów­
nież w Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym.

Środowisko: wody pelagialu do głębokości
800 m.

Pokarm: ryby ławicowe.
Tryb życia: żyjąca samotnie ryba strefy otwar­
tego morza, którą często obserwuje się, jak
podczas swych dalekich wędrówek płynie tuż
pod powierzchnią wody, a ponad nią wystaje
jedynie pierwsza płetwa grzbietowa i górna
część grzbietowego płata płetwy ogonowej.

W pogoni za ławicami ryb głębokowodnych
może zejść na głębokość do 800 m.

142

Diana
[Luvarus imperialis)

Pompil
[Centrolophus niger)

Rodzina dianowate* (Luvaridae)
Wygląd: podłużnie owalne, bocznie spłaszczo­
ne ciało. Czoło stromo opadające w kierunku
pyska. Otwór gębowy bardzo mały, końcowy.
Bezzębne szczęki nie są spiczaste i wysuwal-
ne do przodu, gdyż kość przedszczękowa
(praemaxillare) jest zrośnięta z górną kością
szczękową (maxillare). Bardzo małe oczy
znajdują się na wysokości otworu gębowego.
Łuska bardzo drobna. Po obydwu stronach
trzonu ogonowego podłużny kil (stępka). Poje­
dyncza, przesunięta daleko do tyłu płetwa
grzbietowa (z 13-14 miękkimi promieniami)
znajduje się niemal naprzeciwko podobnie
zbudowanej płetwy odbytowej (z 13-14 mięk­
kimi promieniami). Płetwa ogonowa wysoka,
głęboko wcięta. Otwór odbytowy pod nasadą
płetw piersiowych, zakryty malutkimi płetwami
brzusznymi. Kręgi w liczbie 23. Duży pęcherz
pławny. Ubarwienie: podstawowe srebrzyste
lub złotawe, opalizujące różowo. Wierzch gło­

wy i przedniej części grzbietu metalicznie nie­
bieskie lub czarne, grzbiet szary, boki koloru
błękitnego nieba, brzuch srebrzyście lśniący.
Pysk, płetwy piersiowe i płetwa ogonowa
szkarłatne, płetwy grzbietowa i ogonowa czer-
wonawożółte. Ciało młodych dian jest ubar­
wione czerwono lub fioletowo z okrągłymi,
ciemnymi plamami (cechują się ponadto sto­
sunkowo większą głową i dłuższymi płetwami
grzbietową, ogonową i brzusznymi). D/ugość:
maksymalnie 1,8 m.

Występowanie: subtropikalne i umiarkowanie
ciepłe strefy północnego i południowego At­
lantyku; w północnym Atlantyku od Madery po
brzegi Anglii; Morze Śródziemne.
Środowisko: w powierzchniowych wodach pe-
lagialu, w pobliżu wybrzeży rzadko.
Pokarm: zooplankton, głowonogi i małe ryby.
Tryb życia: żyjąca samotnie ryba strefy otwar­
tego morza, którą widuje się rzadko; zobaczyć
można w zasadzie jedynie młode osobniki lub
martwe, wyrzucone na brzeg. Nic więcej nie

wiadomo o jej biologii.

144

Rodzina pompilowate (Centrolophidae)
Wygląd: ciało owalne o długim, niskim trzonie
ogonowym. Głowa o zaokrąglonym profilu i tę­
pym pysku. Kość przedpokrywowa (praeoper-
culum) bardzo delikatnie ząbkowana. Oczy
z powieką tłuszczową. Otwór gębowy mały,
poziomy, ledwie sięgający poza przedni brzeg
oka. Nieregularnie ukształtowane, ustawione

w 10-20 pasmach brodawki gardłowe; w prze­
łyku liczne, zakrzywione, rogowe ząbki. Łuska
bardzo drobna. Bardzo długa, nie podzielona
płetwa grzbietowa (o długości stanowiącej 1/3
całkowitej długości ciała) rozciąga się od na­
sady płetw piersiowych po początek trzonu
ogonowego. Wzmocniona jest 10 twardymi

i 28-31 miękkimi promieniami. Płetwa odbyto­

wa z 3 twardymi i 21-22 miękkimi promienia­
mi. Nasady płetw grzbietowej i odbytowej po­
kryte łuskami. Duża płetwa ogonowa z zatoko-
wato wciętą tylną krawędzią. Ubarwienie:
grzbiet ciemnobrunatny, szary lub czarny,
strona brzuszna rozjaśniona. Drobne łuski ma­

ją ciemne krawędzie, a srebrzyste nasady,
więc całe ciało mieni się srebrnymi punktami.

Długość: maksymalnie 86 cm.

Występowanie: szeroko rozmieszczony w cie­
płych morzach; w północnym Atlantyku od Ma­
dery i Azorów po (rzadko) Islandię i Morze
Północne.

Środowisko: w wodach pelagialu z dala od
wybrzeży; młode pompile w warstwach przy­
powierzchniowych wody, dorosłe w środko­
wych warstwach toni wodnej.
Pokarm: skorupiaki, głowonogi i małe ryby.

Tryb życia: żyjąca samotnie ryba strefy otwar­
tego morza, którą widuje się rzadko, mimo że

na południe i zachód od Irlandii oraz zachod­
niej części kanału La Manche jest przypusz­

czalnie dość pospolitą rybą; spotkać można
w zasadzie jedynie pojedyncze osobniki, gdy
wpłyną za dryfującym drewnem (lub łódką) na
płytszą wodę.

Rozród: biologia rozmnażania jest wyjątkowo

słabo poznana; w Morzu Śródziemnym tarło
odbywa prawdopodobnie jesienią.
Gatunki pokrewne: dryfiak* meduzojad* (Sche-

dophilus medusophagus) i d. okrągły* (Sen.
ovalis) oraz barel (Hyperogiyphe perciformis).

Lira
(Caliionymus lyra)

Rodzina lirowale (Callionymidae)
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o śluzowa­
tej, bezłuskiej skórze. Głowa szeroka, spłasz­

czona grzbietobrzusznie (patrząc od góry pra­
wie trójkątna) o długim pysku (1,5 do 2,5 razy
dłuższym od średnicy oka). Duże, zbliżone do
siebie oczy są skierowane skośnie ku górze

i wystają ponad płaszczyznę czoła. Mały ot­
wór gębowy z mięsistymi wargami; szczęka
górna wystająca. Na szczękach drobne ząbki
ułożone w wielu pasmach. Kość przedpokry-

wowa ze skierowanym do tyłu, na brzegu po­
czwórnie ząbkowanym kolcem (bez gruczołów
jadowych). Bardzo małe i zakrąglone otwory
skrzelowe są umieszczone wysoko. Dwie, bar­
dzo blisko siebie stojące płetwy grzbietowe;
pierwsza krótka, z czterema giętkimi cierniami
(u samca pierwszy twardy promień wydłużo­
ny, sięgający do tyłu aż do nasady płetwy
ogonowej), druga, 3-krotnie dłuższa od pierw­
szej, wzmocniona 9 miękkimi promieniami.
Pojedyncza, długa płetwa odbytowa z 9 mięk­
kimi promieniami. Płetwa odbytowa i druga
płetwa grzbietowa samic niższe niż samców.
Duże i zaokrąglone, umiejscowione na podga­
rdlu płetwy brzuszne połączone z piersiowymi

fałdem skórnym. Ubarwienie: samce żółtawe
lub brązowawe z niebieskimi paskami i pla­
mami, także na płetwach; samice żółtawobrą-
zowe z 6 brązowozielonymi plamami wzdłuż
boków i trzema ciemnymi, siodlastymi plama­
mi na grzbiecie, płetwy jednobarwne. Dłu­
gość: samice do 20, samce do 30 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Norwegii i Is­
landii do Afryki Zach. (Maroko), Wysp Kanaryj­
skich i Azorów; Morze Północne i zach. Bałtyk
(do polskich brzegów nie dociera - przyp.

tłum.); Morze Śródziemne i Morze Czarne.
Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym
od płycizn do wód do głębokości ponad 200 m.
Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne.
Tryb życia: przypominająca babkowate, żyjąca
przy dnie ryba, najczęściej zagrzebana w pia­
sku lub ukryta pod kamieniami i skorupami
małżów.

Rozród: tarło (w zależności od rejonu wystę­
powania) od stycznia do sierpnia; dojrzałe
płciowo liry przenoszą się na płycizny.

146

Lira kalion
(Caliionymus maculatus)

Rodzina lirowate (Callionymidae)
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało o śluzowa­
tej, bezłuskiej skórze. Głowa szeroka, płaska,

z krótkim pyskiem o długości równej średnicy
oka. Duże, zbliżone do siebie oczy są skośnie
skierowane ku górze i wystają ponad płasz­
czyznę czoła. Mały otwór gębowy z mięsistymi
wargami; szczęka górna wystająca. Na szczę­
kach drobne ząbki ułożone w wielu pasmach.

Kość przedpokrywowa (praeopercu/um) ze

skierowanym do tyłu, na brzegu poczwórnie
ząbkowanym kolcem (bez gruczołów jado­
wych). Bardzo małe i zakrąglone otwory
skrzelowe (przez które ryba w czasie żerowa­
nia wypuszcza „obłoczki" mułu). Dwie, bardzo
blisko siebie stojące płetwy grzbietowe; pierw­
sza krótka, z 4 giętkimi cierniami (u samca
pierwszy twardy promień wydłużony, sięgają­
cy do tyłu aż do końca drugiej płetwy grzbieto­
wej), druga, 3-krotnie dłuższa od pierwszej,
wzmocniona 9-10 miękkimi promieniami.
Pojedyncza, długa płetwa odbytowa z 8-9
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa i dru­
ga płetwa grzbietowa samic niższe niż sam­
ców. Duże i zaokrąglone, umiejscowione na
podgardlu płetwy brzuszne połączone z pier­
siowymi fałdem skórnym. Tylny brzeg płetwy
ogonowej zaokrąglony. Ubarwienie: brązowa-

wożółte, na grzbiecie ciemniejsze, na brzuchu
rozjaśnione, w podłużnymi smugami z cie­
mniejszych i perłowobiałych punktów. Płetwy
grzbietowe, zwłaszcza u samców, pokryte de­
seniem z ciemniejszych i perłowobiałych pun­
któw. Długość: samice do 13, samce do 16 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od pd. Islandii i Nor­
wegii do Portugalii; Kateggat; Morze Północne
i kanał La Manche oraz Morze Śródziemne.
Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym,

szczególnie na płytkich łachach przybrzeżnych,
od płycizn po wody o głębokości do 300 m.
Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne.

Rozród: tarło w północnym Atlantyku od kwiet­
nia do czerwca, w Morzu Śródziemnym od

stycznia do maja. W czasie zalotów samiec
demonstruje przed samicą swoje rozpostarte
płetwy i odchylone pokrywy skrzelowe, opły­
wając ją po coraz węższych okręgach.

Tobiasz
(Ammodytes tobianus)

Rodzina dobijakowate (Ammodytidae)
Wygląd: węgorzowato wydłużone, smukłe cia­
ło o długiej głowie i spiczastym pysku. Szczęki
bezzębne; żuchwa wystająca. Kość przed-

szczękowa daleko wysuwalna do przodu. Dro­
bne, tkwiące głęboko w skórze koliste łuski
ułożone regularnie w ukośnych fałdach skór­

nych. Pole łuskowe na nasadach bocznych
płatów płetwy ogonowej. Linia boczna bez po­
przecznych kanałów. Bardzo długa płetwa

grzbietowa wsparta 50-55 miękkimi pro­
mieniami znajduje się w bruździe grzbietowej;
płetwa odbytowa z 25-31 miękkimi promienia­
mi. Prosta, niesfalowana błona płetwowa.
Końce płetw piersiowych sięgają za początek
płetwy grzbietowej. Brak pęcherza pławnego.
Kręgi w liczbie 60-66. Ubarwienie: grzbiet
żółtozielony lub niebieskawy, boki żółte,
brzuch srebrzysty. Pysk jasny. Długość: mak­
symalnie 20 cm (dożywa 4 lat).

Występowanie: pn. Atlantyk od Murmańska i Is­

landii na południe do Gibraltaru; Morze Północ­
ne i zach. Bałtyk (tu przypuszczalnie dwie rasy
ekologiczne - wycierające się na wiosnę i na

jesieni) (w polskiej części Bałtyku pospolity

- przyp. tłum.). W Morzu Śródziemnym rzadki.
Środowisko: przeważnie na dnie piaszczystym
do głębokości 30 m.
Pokarm: zooplankton, wieloszczety, drobne
skorupiaki i małe ryby.
Tryb życia: dzień spędza przeważnie zagrze­
bany w piasku. Uaktywnia się nocą i małymi
stadkami pływa w poszukiwaniu pokarmu.
Rozród: tarło od listopada do lutego (kanał La
Manche) lub od kwietnia do sierpnia (Morze
Północne) (w Bałtyku latem i późną jesienią

- przyp. tłum.). Trze się często zbitymi stada­

mi w płytkich wodach przybrzeżnych. Samica
składa 3800-22000 małymi kupkami na piasz­
czystym dnie. Larwy, mające w momencie wy­
lęgu 4-8 mm długości, są planktoniczne.
Gatunki pokrewne: w Atlantyku po Morze Bia­

łe i Morze Barentsa i zach. Bałtyku, rzadko
powyżej 30 m głębokości, żyje tobiasz (dobi-
jak) niebieski (A. marinus).

Pospolity jest także dobijak (Hyperop/us lan-

ceolatus) - (przyp. tłum.)

148

Dobijak nagi
(Gymnammodytes semisguamatus)

Rodzina dobijakowate {Ammodytidae)
Wygląd: węgorzowato wydłużone, smukłe cia­
ło o długiej głowie i spiczastym pysku. Szczęki
bezzębne; żuchwa wystająca. Kość przed-

szczękowa (praemaxillare) daleko wysuwalna
do przodu. Drobne, tkwiące głęboko w skórze
koliste (cykloidalne) łuski tylko w tylnej części
ciała; przednia część ciała bezłuska. Linia bo­
czna z krótkimi, poprzecznymi kanałami, pros­
topadłymi do kanału głównego. Bardzo długa
płetwa grzbietowa wsparta 56-59 miękkimi
promieniami znajduje się w bruździe grzbieto­
wej; płetwa odbytowa z 28-32 miękkimi pro­

mieniami. Płetwa grzbietowa z dwoma, odby­

towa z jednym płytkim, zatokowym wcięciem
w górnej krawędzi (falista błona płetwowa).

Końce płetw piersiowych nie sięgają (albo

tylko) do początku płetwy grzbietowej. Zatoko-
wato wcięta płetwa ogonowa nie łączy się
z płetwami grzbietową i odbytową. Brak płetw
brzusznych. Podłużna bruzda poniżej płetw
piersiowych niewiele dłuższa od tych płetw.
Brak pęcherza pławnego. Kręgi w liczbie
65-70. Ubarwienie: grzbiet złocisty lub zielon-
kawobrązowy, boki żółte, brzuch srebrzyście
lśniący. Długość: maksymalnie 23,5 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od południo­
wej Norwegii i Morza Irlandzkiego do Zatoki
Biskajskiej; Morze Północne.
Środowisko: częsty na dnie żwirowatym z ma­
łymi otoczakami i skorupami małżów na głę­
bokości 20-200 m.

Pokarm: plankton i drobne organizmy bentoni-
czne.
Rozród: tarło odbywa w kanale La Manche
w miesiącach zimowych, w bardziej na północ
położonych rejonach w zależności od tempe­
ratury wody od wiosny do lata. Dojrzałe płcio­
wo dobijaki nagie wędrują w tym okresie du­
żymi, zwartymi stadami do wód przybrzeż­
nych. Ikra składana jest na piaszczystym dnie.
Gatunek pokrewny: osiągający maksymalnie
16 cm długości falik (G. cicerellus) odróżnia

się następującymi cechami: linia boczna z ba­

rdzo krótkim kanałem dolnym, płetwa grzbie­

towa z 53-59, odbytowa z 27-32 miękkimi pro­

mieniami; na głowie niebieskoczarna plama.

Ślizg oczyk, oczyk ( ś l i z g o w i e c oczyk)
(Blennius ocellaris)

Rodzina ślizgowate (Blenniidae)
Wygląd: wydłużone, stosunkowo wysokie, bo­
cznie spłaszczone ciało z głową o pionowym
profilu. Skóra śluzowata, bezłuska. Oczy umie­
szczone wysoko; na ich górnym brzegu dwa
płaskie, rozgałęzione czułki. Otwór gębowy
szeroki, prawie poziomy; w każdej szczęce
dwa duże, kłopodobne zęby oraz mniejsze,
zaokrąglone. Długa, wysoka, niemal roz­
dzielona wcięciem na dwie płetwa grzbietowa
wsparta 10-20 nitkowato wydłużonymi twardy­
mi i 14-16 miękkimi promieniami. Po obu stro­
nach pierwszego promienia płetwy grzbie­
towej dwa maleńkie wyrostki skórne (czułki).
Płetwa odbytowa z 1-2 twardymi i 15-16 mięk­
kimi promieniami. Duże, silne płetwy piersio­
we. Przesunięte na podgardle płetwy brzusz­
ne z krótkim, u podstawy rozszerzonym cier­
niem i 1-3 miękkimi promieniami, którymi

ślizg może się podpierać. Wolna, nie połączo­

na z grzbietową i odbytową płetwa ogonowa.
Ubarwienie: grzbiet i boki brązowo- lub szaro­

zielone z 5-7 szerokimi, ciemnymi, poprzecz­
nymi pręgami, zachodzącymi na płetwę
grzbietową. Między 5. a 8. cierniem w płetwie
grzbietowej wyraźnie zaznaczona, niebies-
koczarna, biało obwiedziona plama. Długość:
przeważnie do 14, maksymalnie 20 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od wybrzeży
zachodnioafrykańskich (Senegal) do północnej
Szkocji; Morze Śródziemne i Morze Czarne.
Środowisko: w północnej części zasięgu na
głębokości 10-20 m, przeważnie na dnie mine­
ralnym, w Morzu Śródziemnym do głębokości
100 m.

Pokarm: wieloszczety, drobne skorupiaki i in­
ne małe organizmy.

Tryb życia: żyjąca w stosunkowo głębokich
warstwach toni wodnej ryba przydenna, ucho­
dząca do swojej kryjówki w razie zagrożenia
powolnymi, wężowatymi ruchami ciała.
Rozród: w Morzu Śródziemnym tarło odbywa
w ostatnich miesiącach zimy, w północnych

rejonach obszaru rozsiedlenia wiosną i wcze­

snym latem. Złoże ikry jest strzeżone przez
samca. Po kilkutygodniowym okresie plankto-
nicznego rozwoju larw młode ślizgi oczyki
przechodzą do bentonicznego trybu życia.

Ślizg prążkowany*
[Parablennius gattorugine (Blennius gattorugine))

Rodzina ślizgowate (Blenniidae)
Wygląd: stosunkowo wydłużone, bocznie spłasz­

czone ciało z głową o zaokrąglonym profilu.
Skóra śluzowata, bezłuska. Oczy umieszczone
wysoko; na ich górnym brzegu dwa duże, roz­
gałęzione czułki, ponadto nad nozdrzami malu­
tki, rozgałęziony czułek. Otwór gębowy szeroki,
sięgający na wysokość środka oka; w każdej
szczęce pasmo małych, spiczastych zębów,
brak natomiast zębów dużych, kłopodobnych.
Długa, w środkowej części nieznacznie zatoko-
wato wcięta płetwa grzbietowa wsparta 12-14
twardymi i 17-20 miękkimi promieniami. Płetwa
odbytowa z 1 małym cierniem i 20-21 miękkimi
promieniami. Duże, silne, wachlarzowate płetwy
piersiowe. Przesunięte na podgardle płetwy
brzuszne nitkowate. Ubarwienie: bardzo różno­
rodne zależnie od miejsca występowania, prze­
ważnie żółto-, oliwkowo- lub czerwonobrązowe,
z 6-7 ciemniejszymi, poprzecznymi pręgami
przechodzącymi na płetwy grzbietową i brzusz­
ną. Tęczówka oka czerwonobrązowa. Długość:
przeważnie do 18, maksymalnie 30 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży za­
chodnioafrykańskich do pn. Szkocji; wsch. re­
jony kanału La Manche (szczególnie częsty!),
brak go natomiast w Morzu Północnym. Wy­
stępuje również w Morzu Śródziemnym.
Środowisko: w płytkich wodach na dnie skalis­

tym, w pn. części zasięgu także na łąkach

brunatnie; w Morzu Śródziemnym do głęboko­

ści do 15 m, młode ślizgi na głębokości
30-150 m na oświetlonych promieniami słonecz­

nymi, bujnie porośniętych glonami miejscach.
Pokarm: drobne organizmy.

Tryb życia: ciekawska, bentoniczna ryba, zni­
kająca w razie niebezpieczeństwa natych­
miast w najbliższej szczelinie skalnej.
Rozród: trze się wiosną; ikra składana jest
w szczeliny skalne i pod kamieniami, a złoża
strzeże samiec. Wylęgające się po ok. 4 tygo­
dniach larwy wiodą planktoniczny tryb życia;
dopiero pod koniec lata młode ślizgi zaczyna­
ją żyć na dnie w wodach przybrzeżnych.
Gatunek pokrewny: u podobnego pod względem
kształtów ciała ś. dlugoczulkowego* (P, tentacu-
laris = Blennius tentacularis) czułki ponad
oczami rozgałęziają się tylko na tylnym brzegu.

150

Ślizg nakrapiany, ślizg (ślizgowiec nakrapiany) Ślizg czubaty, pierzyk
(Lipophrys pholis [Blennius pholis)) (Coryphoblennius galerita)

Rodzina ślizgowate (Blenniidae)
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało
z głową o pionowym profilu (odległość między
tylnym brzegiem oka a końcem pyska równa
odległości od tylnego brzegu oka do początku
płetwy grzbietowej). Skóra śluzowata, bezius-
ka. Oczy umieszczone wysoko; na ich górnym
brzegu nie ma żadnych czułków. Otwór gębo­
wy szeroki; w każdej szczęce pasmo małych,
spiczastych zębów, za nimi dwa duże, kłopo-
dobne zęby. Długa, w środkowej części płytko
zatokowato wcięta płetwa grzbietowa wsparta
11-13 twardymi i 18—20 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa z jednym twardym i 17-19
miękkimi promieniami. Duże, silne, wachla-
rzowate płetwy piersiowe. Przesunięte na
podgardle płetwy brzuszne nitkowate. Wolna,
nie połączona z grzbietową i odbytową płetwa
ogonowa. Ubarwienie: bardzo zmienne
przeważnie brązowe z zielonymi lub żółtawy­
mi plamami i cętkami. Samce w szacie godo­

wej ubarwione bardzo ciemno i z białymi war­
gami. Długość: maksymalnie 18 cm; gatunek
ten dożywa stosunkowo późnego wieku: osob­

niki o długości 15 cm mają 16 lat.

Występowanie: północny Atlantyk na południe
do Portugalii.

Środowisko: w płytkich wodach przy skalistych
brzegach, często także w strefie pływów; rów­

nież na dnie piaszczystym i mulistym, gdzie ś.
nakrapiany chętnie kryje się pod glonami.

Pokarm: pokarm roślinny i zwierzęcy.
Tryb życia: ryba bentoniczna, którą często mo­
żna spotkać podczas odpływu w pozostają­
cych kałużach, zagłębieniach skalnych i wśród
glonorostów.

Rozród: tarło odbywa wczesnym latem; jaja

średnicy 1,5 mm składane są pod kamienie

lub w szczeliny skalne. Samiec opiekuje się
ikrą i wachlowaniem płetw doprowadza do
złoża świeżą wodę.
Gatunek pokrewny: w Morzu Śródziemnym
żyje blisko spokrewniony ś. kurek* (Paralipo-

phrys trigloides). Osiąga 9 cm długości. Od­
ległość tylnego brzegu oka od końca pyska
jest u tego gatunku większa od odległości od
tylnego brzegu oka do początku płetwy
grzbietowej.

Rodzina ślizgowate (Blenniidae)
Wygląd: wydłużone, smukłe, bocznie spłaszczo­
ne ciało z głową o zaokrąglonym profilu. Skóra
śluzowata, bezłuska. Oczy umieszczone wy­
soko; powyżej ich górnego brzegu charakterys­

tyczny trójkątny płat skórny, a za nim szereg od
3 do 7 wyrostków skórnych. Otwór gębowy sze­

roki, prawie poziomy; w żuchwie dwa duże,
kłopodobne zęby. Długa, w środkowej części

wcięta płetwa grzbietowa wsparta 12-13 twar­
dymi i 15-18 miękkimi promieniami; jej tylna,

miękkopromienna część wyższa od przedniej

ciernistej. Płetwa odbytowa z 1 małym cierniem

i 17-18 miękkimi promieniami. Duże, silne, wa-
chlarzowate płetwy piersiowe. Przesunięte na
podgardle płetwy brzuszne nitkowate. Wolna,
nie połączona z grzbietową i odbytową płetwa
ogonowa o zaokrąglonej tylnej krawędzi. Ubar­

wienie: zależnie od miejsca występowania sza­

re, brązowe lub oliwkowe z ciemniejszym mar-
murkowaniem lub poprzecznymi pręgami. Mło­

de ś. nakrapiane z licznymi niebieskawobiałymi
cętkami na głowie i grzbiecie; dojrzałe do roz­
rodu samce ciemno ubarwione (pomarańczowe
fałdy głowowe są u nich silniej rozwinięte niż
u samic). Długość, maksymalnie 8 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży zacho-
dnioafrykańskich (Gwinea) do pd. Irlandii; kanał
La Manche, w Morzu Śródziemnym rzadki.
Środowisko: u skalistych brzegów, zwłaszcza
w strefie pływów, w północnej części zasięgu
także na łąkach brunatnie.
Pokarm: wieloszczety i skorupiaki; obżera
zwłaszcza wąsowate odnóża pąkli.
Tryb życia: ryba żyjąca na dnie, spotykana
licznie w słabo zarośniętych glonami kałużach
pozostających po odpływie; wciska się w wąs­
kie jamy i szczeliny, z których z ciekawością
wygląda. Przy silnym falowaniu wody przycze­
pia się mocno do skalistego podłoża w strefie
oprysku, a zawracająca fala odsłania ją.
Rozród: trze się w pełni lata; po typowych dla
wszystkich ślizgowatych zalotach godowych
(kiwanie głową, rozpościeranie płetw) samiec
napiera na znajdującą się obok samicę, aby
w wybranym przez niego „gnieździe" (szczeli­
na skalna lub pod kamieniem) złożyła ikrę.
Samiec opiekuje się złożem jaj i broni go.

152

Klinek srebrny Trójpłetwik skoczek*

(Clinitrachus argentatus) (Tripterygion tripteronotus)

Rodzina kllnkowate (Clinidae)
Wygląd: wydłużone, bocznie spłaszczone ciało
okryte drobnymi łuskami tkwiącymi głęboko
w skórze. Pysk spiczasty; otwór gębowy mały,
końcowy, z grubymi wargami. Na głowie nie
ma czułków. Dwie długie płetwy grzbietowe;
pierwsza mała, trójkątna, umieszczona nad
kością przedpokrywową [praeoperculum],
z trzema twardymi promieniami, druga o jed­
nakowej wysokości na całej długości, wsparta
25-28 twardymi i 3-4 miękkimi promieniami.
Płetwa odbytowa z dwoma cierniami i 18-20
miękkimi promieniami. Duże, silne, wachla-
rzowate płetwy piersiowe. Przesunięte na
podgardle płetwy brzuszne nitkowato rozwid­
lone, z jednym twardym i 2-3 miękkimi pro­
mieniami. Wolna, nie połączona z grzbietową
i odbytową płetwa ogonowa. Ubarwienie: za­
leżnie od miejsca występowania czarne, oliw­
kowe, fioletowe i brązowe (młode klinki o jaś­
niejszej szacie barwnej), boki z jaśniejszymi,

srebrzyście opalizującymi plamkami. Płetwy
grzbietowe i odbytowa z regularnymi, ciemny­
mi prążkami. Długość: maksymalnie 10 cm.
Występowanie: zachodnie rejony Morza Śród­
ziemnego (włącznie z Adriatykiem).
Środowisko: w płytkich wodach u skalistych
brzegów w szczelinach skalnych.
Pokarm: drobne zwierzęta żyjące wśród glo­
nów porastających skały.

Tryb życia: osiadła ryba strefy wzrostu glono-

rostów, tylko z rzadka pływająca w otwartej

toni wodnej. Przeważnie posuwa się nad
dnem wijącymi ruchami tułowia, podpierając
się przy tym płetwami piersiowymi. W razie
niebezpieczeństwa natychmiast pierzcha do
jamy lub szczeliny skalnej.
Rozród: trze się wczesnym latem. W zajętym
przez siebie rewirze na głębokości ok. metra
samiec buduje z kawałków glonów gniazdo,
do którego ikrę składa większa liczba samic.
Aż do wylęgu larw samiec opiekuje się ikrą
i strzeże gniazda. Larwy przechodzą bez­
pośrednio do życia przy dnie bez stadium
przejściowego, żyjącego w toni wodnej.
Gatunek pokrewny: k. orzęsiony* (Labriso-
mus nuchipinnis) ma ponad oczami i na karku
krótkie, rozgałęzione czułki.

Rodzinatrójpletwikowate* (Tripterygionidae)
Wygląd: wydłużone, smukłe ciało, poza pokrywą
skrzelową okryte łuskami. Profil głowy spiczasty;
otwór gębowy końcowy, a górna warga nie jest
obwisła. Nad każdym okiem krótki, nie rozgałę­
ziony czułek; również po jednym prostym czułku
przy przednich otworach nosowych. Płetwa
grzbietowa potrójna; pierwsza z 3, druga z 17-18
twardymi, trzecia wsparta 12-13 miękkimi
promieniami. Pierwsza płetwa grzbietowa może
być stroszona niezależnie od dwóch pozostałych.
U dojrzałego płciowo samca 1-3 twarde promie­
nie drugiej płetwy grzbietowej wydłużają się nit­
kowato. Płetwa odbytowa podparta 24-27 mięk­
kimi promieniami. Duże, szerokie płetwy piersio­

we. Przesunięte na podgardle płetwy brzuszne
nitkowato rozwidlone, z jednym twardym i 2-3
miękkimi promieniami. Płetwa ogonowa o za­
okrąglonej tylnej krawędzi. Ubarwienie: samce
czerwone lub pomarańczowe, z ciemną głową

i ciemnymi prążkami oraz policzkami pokrytymi

błękitnymi punktami; tylny brzeg pierwszej płetwy
grzbietowej z czarnoczerwoną plamą, a druga
i trzecia płetwy grzbietowe z niebieskim obrzeże­
niem. Samice żółtobrązowe z ciemnymi, rozmyty­
mi pasami poprzecznymi; gardło i policzki cyt-
rynowożółte. Długość, maksymalnie 8 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od półno­
cnych brzegów Francji do Wysp Kanaryjskich;

Morze Śródziemne i Morze Czarne.
Środowisko: w zacienionych wodach u skalis­

tych brzegów, na głębokości do 12 m.
Pokarm: plankton i organizmy bentoniczne.
Tryb życia: żwawa ryba, która w razie zagro­
żenia umyka szybko długimi susami.
Rozród: tarło od maja do lipca. Samiec na
wywalczonym terytorium zaleca się do znaj­
dujących się blisko samic wykonując krótkie
zygzakowate skoki z rozpostartymi płetwami.
Gatunki pokrewne: osiągający tylko 5 cm dłu­
gości t. maty* (T. minor) ma bardziej spiczas­

ty pysk i nieco obwisłą górną wargę; obie płci
są czerwono ubarwione z brunatną, biało mar-

murkowaną głową i zwykle 5 białymi plamami
na grzbiecie. Żyje w Adriatyku i w pn. rejo­
nach Morza Śródziemnego. W zach. części
Morza Śródziemnego na głębokości 3-25
m występuje t. żółty* (T. xanthosoma).

154

Pałasz ogoniasty
(Lepidopus caudatus)

Ostropłetwiec
(Pholis gunnellus)

Rodzina palaszowate (Trichiuridae)
Wygląd: wydłużone, taśmowate i beztuskie
ciato o dużej głowie (długość głowy stanowi
1/7 całkowitej długości ciała). Jej profil od
początku płetwy grzbietowej do tylnego brze­
gu oka stromo, dalej w stronę pyska łagodnie
opadający. Pysk spiczasty z szerokim ot­
worem gębowym; żuchwa wystająca. Zarówno
szczęka górna, jak i żuchwa, zaopatrzone
w silne zęby; z przodu w szczęce górnej 4-6,
w żuchwie 1-2 duże, spiczaste zęby chwytne.
Długa, zaczynająca się zaraz za głową i się­
gająca prawie do płetwy ogonowej płetwa
grzbietowa wsparta 100-105 twardymi promie­
niami. Przesunięta daleko do tyłu, stosunkowo
krótka (równa długości głowy) płetwa odbyto­
wa z 31-36 twardymi promieniami osadzonymi
w skórze i 21-25 miękkimi promieniami obję­

tymi błoną płetwową. Za płetwami piersiowy­
mi małe, łuskowate płetwy brzuszne. Tylna
krawędź płetwy ogonowej wcięta. Ubarwienie:
ciało srebrzyście lśniące, często ze złocistą
smugą wzdłuż boków. Długość: maksymalnie
2 m (masa 3 kg).

Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­
kich ciepłych i umiarkownie ciepłych morzach

(Afryka Południowa, Australia i Nowa Ze­
landia); w północnym Atlantyku od Wysp Ka­
naryjskich i Maroka do Portugalii, sporadycz­
nie do Wysp Brytyjskich, południowej Islandii
i środkowej Norwegii; Morze Śródziemne.

Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­
tym na głębokości 100-250, poza krawędziami
płyt kontynentalnych do głębokości 400 m.
Pokarm: skorupiaki i ryby ławicowe.
Tryb życia: bardzo szybka, często spotykana
w stadach ryba otwartego morza; szczególnie
licznie występuje u brzegów Portugalii, gdzie

jest cenioną rybą konsumpcyjną.

Rozród: biologia rozmnażania jest jeszcze sła­
bo poznana; u wybrzeży zachodnioafrykań-
skich tarło przypada na ostatnie miesiące zi­
mowe i przedwiośnie.

Rodzina ostropletwcowate (Pholiidae)
Wygląd: smukłe, wydłużone, bocznie spła­
szczone ciało o bardzo śluzowatej skórze. Ma­
ła głowa z zaokrąglonym pyskiem; mały, skie­
rowany skośnie do góry otwór gębowy z mię­

sistymi wargami. Łuski bardzo drobne. Brak
linii bocznej. Długa i niska płetwa grzbietowa
zaczyna się na wysokości tylnej krawędzi po­
krywy skrzelowej i ciągnie aż do płetwy ogo­

nowej. Jest podparta 75-82 twardymi promie­
niami. O blisko połowę krótsza płetwa odbyto­

wa z dwoma twardymi i 39-45 miękkimi pro­
mieniami. Malutkie płetwy brzuszne z jednym
twardym i jednym miękkim promieniem. Mała
płetwa ogonowa o zaokrąglonej tylnej krawę­
dzi. Ubarwienie: szarobrązowe, u młodych os-
tropłetwców z nieregularnymi, ciemnymi prąż­
kami poprzecznymi; starsze ryby z ciemnym
marmurkowaniem. Wzdłuż linii grzbietowej
9-13 czarnych, biało obwiedzionych plam.
Czarny pasek od oka do kącika pyska. Dłu­
gość: maksymalnie 30 cm.
Występowanie: po obu stronach Atlantyku; we
wschodniej części od kanału La Manche, Mo­
rza Północnego i Bałtyku do Morza Arktycz-
nego (w Bałtyku spotykany rzadko - przyp.

tłum.).

Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym,
przede wszystkim jednak u porośniętych glo­
nami skalistych brzegów, od strefy pływów do
głębokości 100 m.
Pokarm: wieloszczety i małe skorupiaki (roz­
wielitki, obunogi), drobne mięczaki, rybia ikra.
Tryb życia: spokrewniona ze ślizgowatymi ry­
ba bentoniczna.
Rozród: dojrzewa płciowo w trzecim roku ży­

cia przy długości ciała 17-24 cm. Składanie

ikry odbywa się od listopada do marca w gnia­

zdach zakładanych (przeważnie pod kamie­

niami lub pustymi muszlami) od strefy pływów
do głębokości 25 m. Zbite w większą grudkę

jaja (o średnicy 2 mm) są strzeżone przez
oboje rodziców (na ogół przez samicę). Roz­
wój zarodkowy trwa 2 miesiące; w tym czasie
rodzice nie pobierają pokarmu. Wylęgające
się larwy długości 9 mm żyją pół roku w ot­
wartej toni wodnej; po osiągnięciu 3 cm długo­
ści przechodzą do bentonicznego trybu życia.

156

Stychejka pierzasta, piórkosz
{Chirolophis ascanii)

Rodzina stychejkowate (Stichaeidae)
Wygląd: wydłużone, na przekroju zaokrąglone
ciało, za głową stosunkowo wysokie i stopnio­
wo spiczasto zwężające się ku tyłowi. Pysk
zaokrąglony. Nad oczami dwie pary drzewko-
wato rozgałęzionych czułków; na tylnej krawę­
dzi otworu nosowego jeden mały czułek. Na
karku małe, nitkowate wyrostki skórne. Łuska
bardzo drobna; głowa bezłuska. Linia boczna
uwsteczniona. Długa, sięgająca od głowy do
płetwy ogonowej płetwa grzbietowa wsparta
50-65 twardymi promieniami; u starszych sa­
mców końce pierwszych cierni z krótkimi wy­
pustkami błony płetwowej. Długa płetwa odby­
towa z jednym cierniem i 35-40 miękkimi pro­
mieniami. Przesunięte na podgardle płetwy
brzuszne małe, krótsze od wysokości płetwy
grzbietowej, z 4 miękkimi promieniami. Ubar­

wienie: żółtawo- lub zielonkawobrązowe

z szerokimi, brunatnymi, rozmytymi pasami

poprzecznymi, sięgającymi od grzbietu aż na

stronę brzuszną. Oczy otoczone ciemną obwó­
dką; od oka do kącika pyska szeroki, brunatny
pasek. Długość: rzadko ponad 15, maksymal­
nie 25 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od zacho­
dniej i południowej Irlandii (rzadko), wybrzeży
Norwegii i północnych brzegów Wielkiej Bryta­
nii do południowych rejonów Morza Północne­
go i zachodniej części kanału La Manche;
Skagerrak, Kattegat i Eresund, w przylegają­
cej części Bałtyku tylko młode stychejki.
Środowisko: u skalistych brzegów obficie po­
rośniętych glonami, poniżej strefy pływów
(przeważnie na głębokości 10-20 m), maksy­
malnie na głębokości 175 m.
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne.

Tryb życia: ryba żyjąca na dnie, kryjąca się
chętnie między taśmowatymi glonorostami

i trawą morską.

Rozród: trze się od października do listopada;
ikra składana jest w małych grudkach między
kamienie i skorupy małżów. Przez cały okres
inkubacji, trwający ok. 14 dni, strzeże jej sami­
ca. Larwy żyją w otwartej toni wodnej; docie­
rają do Bałtyku, ale tu zwykle giną.

158

Taśmiak długi, t a ś m i a k

(Lumpenus iampretaeformis)

Rodzina taśmiakowate (Lumpenidae)
Wygląd: węgorzowate, wydłużone, na przekro­
ju okrągławe ciało; mała głowa o zaokrąglo­
nym pysku. Otwór gębowy wąski, poziomy,
z mięsistymi wargami. Oczy duże. Brak czuł­
ków głowowych. Łuska bardzo drobna; głowa
bezłuska. Linia boczna uwsteczniona. Długa,
sięgająca od tyłu głowy do płetwy ogonowej
płetwa grzbietowa wsparta 68-76 twardymi
promieniami; przednie i tylne promienie krót­
sze od środkowych. Płetwa odbytowa z jed­
nym cierniem i 47-53 miękkimi promieniami.
Cienkie, nitkowate płetwy brzuszne umiesz­
czone na gardle. Płetwa ogonowa długa i wąs­
ka, na końcu spiczasta. Ubarwienie: grzbiet
i boki czysto jasnobrązowe lub z zielonkawym

względnie niebieskim odcieniem, pokryte roz­

mytymi, brunatnymi plamami i marmurkowym

deseniem; brzuch zielonkawożółty. Spodnia
strona głowy i przedniej części tułowia niebie­
sko lśniąca. Długość: maksymalnie 42 cm.
Występowanie: w wodach europejskich półno­
cnego Atlantyku; od Morza Białego sięga na
południe do Szkocji, Wysp Owczych, Skager-
raku, Kattegatu i Bałtyku (włącznie z Zatoką
Fińską, być może jako relikt epoki lodowej);
podgatunek L. I. serpentinus występuje u pół­
nocnoamerykańskich wybrzeży Atlantyku od
Massachusetts do Nowej Fundlandii.
Środowisko: nad dnem mulistym, piaszczy­
stym, rzadziej skalistym, przeważnie na głę­
bokości 30-80 m, miejscami również do głębo­
kości 200 m.

Pokarm: początkowo organizmy planktonicz-
ne, w późniejszym wieku drobne zwierzęta
bentoniczne (wieloszczety, małe skorupiaki,
szkarłupnie).
Tryb życia: ryba przebywająca w głębszych
strefach wód przybrzeżnych.
Rozród: dojrzewa płciowo w trzecim roku życia
przy długości ciała 17-24 cm; tarło od grudnia
do stycznia. Ikra składana jest na dnie. Po ok.
3-miesięcznym rozwoju larwalnym w otwartej

toni wodnej młode taśmiaki przechodzą stop­

niowo do bentonicznego trybu życia.

Gatunek pokrewny: u znacznie mniejszego
t. pstrego (/.. maculatus) tylna krawędź płetwy
ogonowej jest prawie prosta.

Węgorzyca
[Zoarces viviparus)

Rodzina węgorzycowate (Zoarcidae)

Wygląd: węgorzowate, ku tyłowi spiczasto zwę­
żające się ciało o dużej, bezłuskiej głowie. Ot­
wór gębowy szeroki, końcowy; na szczękach
stożkowate zęby. Łuska bardzo drobna, głęboko
tkwiąca w skórze. Płetwy grzbietowa, ogonowa

i odbytowa zrośnięte w jeden fałd płetwowy.
Długa płetwa grzbietowa wsparta w przedniej

części 72-85 miękkimi, w środkowej 5-11 twar­
dymi i w tylnej 16-24 miękkimi promieniami;
w jej tylnej części wyraźne wcięcie. Płetwa od­
bytowa z 80-95 miękkimi promieniami. Na pod­
gardlu małe płetwy brzuszne. Ubarwienie:
grzbiet zazwyczaj żółtozielony do żółtobrązowe-
go, z ciemnymi, rozmytymi plamami i smugami
(także na głowie); wzdłuż środkowej części bo­
ków rząd ciemniejszych plam; brzuch białawy
lub szary. Płetwa grzbietowa z ciemnymi, po­
przecznymi pasami; płetwy piersiowe i płetwa
odbytowa żółto lub pomarańczowo obrzeżone,
w okresie godowym u samców obwódka jasno-
czerwona. Ości zielone (zabarwione nieszkodli­
wym wiwianitem). Długość: maksymalnie 50 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego
i Morza Barentsa (okolice Murmańska) do
wsch. rejonów kanału La Manche; pn. obszar
Morza Irlandzkiego, Orkady i Wyspy Szetlan­
dzkie. Występuje także w Bałtyku (u polskich
wybrzeży pospolita - przyp. tłum.). Wiele od­
mian lokalnych.

Środowisko: w płytkich wodach przybrzeżnych
(także w strefie pływów) i w słonawych wo­
dach (do 5%o zasolenia) ujść rzecznych, nad
dnem piaszczystym i mulistym na głębokości
4-10 m, maksymalnie do głębokości 40 m.
Pokarm: wieloszczety, rozwielitki, niewielkie
mięczaki i małe ryby.
Tryb życia: pospolita, stanowiskowa ryba ben-

toniczna strefy obfitych zarośli glonorostów.
W zimie schodzi nieco głębiej.

Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugie­
go roku życia. Jest żyworodna; jaja o 3-mili-
metrowej średnicy są zapładniane wewnętrz­
nie (okres godowy - sierpień i wrzesień). Po
ciąży trwającej ok. 4 miesięcy samica rodzi

30-400 młodych, mających w momencie uro­
dzin 3,5-5,5 cm długości. Przechodzą one za­

raz do bentonicznego trybu życia.

Głowik Vahla,
g ł ą b i k V a h l a , l i k o w a l , likod V a h l a
{Lycodes vahli)

Rodzina wągorzycowate (Zoarcidae)
Wygląd: węgorzowate, ku tyłowi spiczasto
zwężające się ciało o dużej, bezłuskiej głowie.
Szeroki, dolny otwór gębowy z mięsistymi wa­
rgami; na szczękach małe, stożkowate zęby.
Łuska bardzo drobna, głęboko tkwiąca w ślu­
zowatej skórze. Linia boczna dobrze widocz­
na. Płetwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa
zrośnięte w jeden fałd płetwowy; w tylnej czę­
ści płetwa grzbietowa bez wcięcia. Płetwy
brzuszne bardzo silnie zredukowane; są to
małe, krótkie wypustki na podgardlu. Ubarwie­
nie: zmienne; grzbiet przeważnie brunatny do
oliwkowego, z ciemnymi, rozmytymi plamami
i pasami (także na głowie); wzdłuż środkowej
części boków (szczególnie w przedniej części
ciała) rząd ciemniejszych plam; brzuch jasno­
szary lub biały ze srebrzystym połyskiem. Płe­
twa grzbietowa z ciemnymi, poprzecznymi pa­
sami; dolna część ogona i płetwa odbytowa
różowo opalizujące. Wargi i kąt otworu gębo­
wego jasne. Larwy głowika Vahla mają ciało
pokryte 8-10 poprzecznymi prążkami, które
w miarę wzrostu zanikają. Długość: w wodach
skandynawskich rzadko powyżej 20 cm,
u brzegów Grenlandii maksymalnie 40 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk, we wsch. części
od pd. rejonów Morza Barentsa do północnego
Kattegatu. Rodzaj głowik (głąbik) [Lycodes]
jest reprezentowany przez liczne gatunki w pół­
nocnych morzach, jednak pewne określenie
przynależności złowionej ryby do konkretnego
gatunku jest najczęściej bardzo trudne.
Środowisko: nad dnem mulistym, zwłaszcza
w strefie krawędzi północnoatlantyckiego szel­

fu, na głębokości 65-500 m (przeważnie

100-375 m) w wodzie o temperaturze 0-3

c

C.

Pokarm: małe organizmy bentoniczne.
Tryb życia: bentoniczna ryba będąca ważnym
źródłem pokarmu dla wielu cennych gatunków
ryb (halibut biały, h. czarny, brosma, molwa).
Rozród: trze się od lipca do października.
Samice, zależnie od wielkości, składają na
dnie 30-90 jaj o średnicy 4,5 mm.
Gatunek pokrewny: poza licznymi gatunkami
z rodzaju Lycodes wzdłuż wybrzeży Norwegii
występuje likosar (Lycenchelys sarsi).

160

Zębacz pasiasty, z. smugowy
(Anarhichas lupus)

Zębacz plamisty, z. pstry
{Anarhichas minor)

Rodzina zębaczowate (Anarhichadidae)

Wygląd: ciało wydłużone, od głowy do płetwy
ogonowej zwężające się równomiernie. Duża,
ciężka głowa o zaokrąglonym pysku i szero­

kim otworze gębowym; z przodu szczęki gór­
nej i żuchwy duże, zakrzywione zęby chwytne,
na podniebieniu i w tyle żuchwy silne, zaokrą­
glone lub płaskie zęby żujące ustawione w 1-2
pasmach. Skóra bezluska. Długa, nie połączo­
na z płetwą ogonową płetwa grzbietowa wspa­
rta 69-79 twardymi promieniami. O połowę od
niej krótsza płetwa odbytowa z 42-48 miękkimi
promieniami. Brak płetw brzusznych; pęcherz
pławny nie występuje. Ubarwienie: szare, brą-
zowawoczerwone lub brązowawozielone
z ciemnymi poprzecznymi pasami, prze­
chodzącymi na płetwę grzbietową. Długość:
maksymalnie 1,2 m.

Występowanie: północny Atlantyk, we wschod­

niej części od Grenlandii do Przylądka Cod
(USA), w zachodniej od Morza Białego do
Zatoki Biskajskiej; kanał La Manche, Morze
Północne, zachodni Bałtyk (w polskiej części
Bałtyku rzadki - przyp. tłum.).
Środowisko: na głębokości do 435 m (młode
zębacze w płytszych wodach), przeważnie nad
dnem skalistym, w wodzie o temperaturze od

-1 do +14°C.

Pokarm: dorosłe z. pasiaste odżywiają się
twardoskorupowymi zwierzętami bentonicz-
nymi (skorupiaki, mięczaki, szkarłupnie), które
rozgniatają silnymi szczękami. Zużyte zęby są
wymieniane na nowe krótko przed okresem

tarła.
Tryb życia: ryba bentoniczna głębszych stref
wody.

Rozród: dojrzewa płciowo między 6. a 7. ro­
kiem życia przy długości ciała 50-60 cm. Trze
się od października do stycznia na głębokości
40-200 m. Żółtawe jaja średnicy 5-6 mm skła­
dane są w kulistych bryłkach na dnie między
taśmowate glonorosty lub kamienie. Rozwój
zarodków trwa ok. 2 miesięcy. Wylęgające się
larwy, mające 1,2 cm długości, korzystają je­
szcze, leżąc na dnie, przez 3,5 miesiąca z za­
pasów woreczka żółtkowego. Pływają potem
przez krótki okres w strefie otwartej toni wod­
nej, zanim nie przejdą do życia na dnie.

Rodzina zębaczowate (Anarhichadidae)
Wygląd: ciało wydłużone, od głowy do płetwy
ogonowej równomiernie zwężające się. Duża,

ciężka głowa o zaokrąglonym pysku i szero­
kim otworze gębowym; z przodu szczęki gór­

nej i żuchwy duże, zakrzywione zęby chwytne,
na podniebieniu i w tyle żuchwy silne, zaokrą­
glone lub płaskie zęby żujące ustawione w 1-2
pasmach. Skóra bezłuska. Długa, nie połączo­
na z płetwą ogonową płetwa grzbietowa wspa­
rta 74-80 twardymi promieniami. Płetwa odby­
towa z 45-47 miękkimi promieniami. Brak
płetw brzusznych; pęcherz plawny nie wystę­
puje. Ubarwienie: grzbiet i boki brązowe lub
oliwkowe; dorosłe z. plamiste z ciemnymi pla­
mami i punktami, nieregularnie rozmieszczo­
nymi na grzbiecie i bokach (stąd nazwa!).
Młode zębacze z poprzecznymi prążkami. Dłu­
gość, do 1,8 m (długość życia ok. 25 lat).

Występowanie: północny Atlantyk, we wschod­

niej części od Grenlandii na południe do
Maine (USA), w zachodniej od Morza Białego
do brzegów Szkocji.

Środowisko: na głębokości 25-460 m (przewa­
żnie 100-250 m), nad dnem piaszczystym i mu-
listym, w wodzie o temperaturze od -1 do

+ 9°C.

Pokarm: cienkoskorupowe mięczaki i szkarłu­
pnie (jeżowce i rozgwiazdy), ponadto ryby ży­

jące przy dnie.
Tryb życia: ryba bentoniczna głębszych stref

wody.
Rozród: dojrzewa płciowo między 7. a 10.
rokiem życia przy długości ciała 70-90 cm.

Wiosną gotowe do rozrodu zębacze odpływają
daleko od wybrzeży (np. ze wschodnich rejo­

nów Morza Barentsa do położonych na głębo­
kości 250 m ławic u brzegów norweskiego
okręgu Finnmark). Jaja średnicy 5-6 mm skła­
dane są w kulistych bryłkach; samica składa
w zależności od rozmiarów od 15000 do 35000
ziaren ikry.

Gatunek pokrewny: w północnym Atlantyku nad
miękkim dnem na głębokości 60-970 m żyje
także zębik (zębacz czarny) (A. denticulatus).
Osiąga maksymalnie 1,5 m długości.
Uwagi: skórę zębaczy wyprawia się.

162

Babka skalna
(Gobius paganellus)

Babka olbrzymia
[Gobius cobitis)

Rodzina babkowate (Gobiidae)

Wygląd: dość długie, prawie cylindryczne cia­
ło; trzon ogonowy wyraźnie krótszy od nasady
drugiej płetwy grzbietowej. Zaokrąglona,
trochę spłaszczona głowa z wypukłymi poli­
czkami i blisko siebie umieszczonymi oczami.

Pysk krótki; przedni otwór nosowy z palcowato
podzielonym czułkiem. Otwór gębowy skiero­
wany skośnie do góry, W rzędzie wzdłuż boku
50-58 łusek; brak linii bocznej, ale na głowie
wyraźne rzędy porów; kark ułuszczony. Dwie
płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta 6 twar­
dymi promieniami (pierwsze 4 ciernie jedna­
kowej długości), druga 1 twardym i 13-14
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z 1 twardym i 11-12 miękkimi promieniami.
Górne promienie dużych płetw piersiowych
wolne. Płetwy brzuszne zrośnięte są w rodzaj
przyssawki; ich przednie krawędzie połączone
są poprzecznym fałdem skórnym (błona lejka).

Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąglona.

Ubarwienie, jasnobrązowe z ciemniejszym,

marmurkowym i plamistym deseniem. Pierwsza
płetwa grzbietowa z wyblakłą, podłużną smugą.
Samce w szacie godowej brunatne, opalizujące
purpurowo, z żółtym lub pomarańczowym pas­
kiem na pierwszej płetwie grzbietowej. Długość:
do 12 cm (długość życia ok. 10 lat).

Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży za-
chodnioafrykańskich do zach. brzegów Wysp
Brytyjskich i kanału La Manche; Morza Śród­
ziemne i Czarne.

Środowisko: w Morzu Śródziemnym w płytkich
wodach przybrzeżnych nad dnem skalistym;
wzdłuż wybrzeży atlantyckich częsta pod
kamieniami w spokojnych miejscach, pozosta­
jących po odpływie, zarośniętych glonami.
Pokarm: niewielkie zwierzęta bentoniczne.
Rozród: termin tarła zależy od rejonu wystę­
powania - koło Neapolu trze się w styczniu,
a koło wyspy Man (Anglia) od kwietnia do
czerwca. Ikra jest składana na taśmowatych
glonach, kamieniach i w pustych muszlach.
Gatunki pokrewne: w Bałtyku występują jesz­
cze 15-centymetrowa b. czarna (G. niger) i za­
wleczona w ostatnim 5-leciu większa b. bycza
(b. obła) [Neogobius melanostomus) (por.
„Ryby słodkowodne" - przyp. tłum).

Rodzina babkowate (Gobiidae)

Wygląd: wyciągnięte, prawie cylindryczne cia­
ło; wysoki trzon ogonowy wyraźnie krótszy od

nasady drugiej płetwy grzbietowej. Zaokrąglo­
na, trochę spłaszczona głowa z wypukłymi poli­

czkami i bardzo blisko siebie umieszczonymi
oczami. Pysk krótki; przedni otwór nosowy

przeważnie z palcowato podzielonym czułkiem
różnej długości. Otwór gębowy prawie pozio­
my, z grubymi wargami. W rzędzie wzdłuż
boku 59-67 łusek; kark ułuszczony. Dwie roz­

dzielone płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta
6 twardymi promieniami, druga jednym twar­
dym i 13 (przeważnie) - 14 miękkimi promie­

niami. Płetwa odbytowa z jednym twardym
i 10-12 (zwykle 11) miękkimi promieniami. Du­

że płetwy piersiowe w górnej części z krótkimi,
wolnymi promieniami płetwowymi, tak jak
u większości babkowatych. Płetwy brzuszne
zrośnięte są w krótką, okrągłą przyssawkę;
błona lejka z dużymi, bocznymi płatkami. Ubar­

wienie: podstawowe brązowe do oliwkowego

typu „pieprz i sól" z marmurkowym i okrągło-
plamistym deseniem wzdłuż i poniżej środko­
wej linii boków (szczególnie dobrze widocznym
u mniejszych osobników). Samce w szacie go­
dowej ciemno ubarwione z wąskimi, białymi
obwódkami na wszystkich płetwach nieparzys­
tych. Długość: maksymalnie 27 cm (największa
babka w pn. Atlantyku i Morzu Śródziemnym).
Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży ma­
rokańskich do zach. rejonów kanału La Man­
che; Morza Śródziemne i Czarne.
Środowisko: w płytkich wodach u brzegów
skalistych i na łąkach trawy morskiej;
u pd.-zach. wybrzeży Anglii przeważnie w ka­
łużach pozostających po odpływie (w wy-
słodzonej wodzie).

Pokarm: drobne zwierzęta bentoniczne.
Rozród: termin tarła zależy od rejonu wystę­
powania - w Morzu Śródziemnym od marca
do maja. Broniący rewiru samiec buduje pod
kamieniem lub muszlą gniazdo, do którego po
zalotach wiedzie dojrzałą do rozrodu samicę,
by złożyła ikrę. Gruszkowate jaja przyklejają

się nitkowatymi wypustkami do sklepienia
gniazda; samiec strzeże złożonej ikry do chwi­
li wylęgu.

164

Babka wielkołuska*
[Lesueurigobius friesii)

Rodzina babkowate (Gobiidae)
Wygląd: wyciągnięte, prawie cylindryczne cia­
ło; trzon ogonowy wyraźnie krótszy od nasady
drugiej płetwy grzbietowej. Zaokrąglona,
trochę spłaszczona grzbietobrzusznie głowa
z wypukłymi policzkami i bardzo blisko siebie
umieszczonymi oczami, skierowanymi ku gó­
rze. Pysk krótki; otwór gębowy skierowany
skośnie do góry. W rzędzie wzdłuż boku 28—29
łusek; kark ułuszczony. Dwie rozdzielone płet­

wy grzbietowe; pierwsza wsparta 6 wydłużo­
nymi twardymi promieniami, druga - jednym
twardym i 13-16 miękkimi promieniami. Płet­
wa odbytowa z jednym twardym i 12-15 mięk­
kimi promieniami. Duże płetwy piersiowe bez
wolnych górnych promieni. Płetwy brzuszne
zrośnięte w okrągłą przyssawkę; błona lejka
bez kosmków i bocznych płatków. Tylna kra­
wędź płetwy ogonowej spiczasta, lancetowata.

Ubarwienie: jasnobrązowe z licznymi złotawo-

żółtymi punktami na wierzchu głowy, grzbie­
cie, płetwach grzbietowych i płetwie ogo­

nowej. Długość: maksymalnie 10 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od wybrzeży

Półwyspu Iberyjskiego do przybrzeżnych wód
Irlandii i południowej Norwegii, Skagerrak;
Morze Śródziemne.

Środowisko: w pewnym oddaleniu od linii
brzegowej na dnie mulistym i mulisto-pia-
szczystym, przeważnie na głębokości
20-40 m.
Tryb życia: słabo poznany; przypuszczalnie
zamieszkuje wspólnie z homarcem (Nephrops

nomgicus) jego nory.
Rozród: tarło od marca do lipca (w rejonie

Wysp Brytyjskich).
Gatunki pokrewne: w ciemne i żółte, poprzecz­
ne prążki b. lira* (Lesueurigobius sanzoi)
dorasta maksymalnie do 9,5 cm. Ma ułuszczo­
ny kark i 25-26 łusek w rzędzie wzdłuż boku.
Samce tego gatunku mają silnie wydłużone
twarde promienie pierwszej płetwy grzbie­
towej. B. niebieskożóHa* (L suerii) osiąga
zaledwie 6 cm długości. Kark jej jest bezłuski,
a głowa, tułów i płetwy są pokryte niebieskim
i żółtym rysunkiem. W rzędzie wzdłuż boku
ma 26-28 łusek.

166

Babka mała
(Pomatoschistus minutus)

Rodzina babkowate {Gobiidae)
Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciało
o długim, niskim trzonie ogonowym. Długa
głowa o krótkim, tępym pysku; przedni otwór
nosowy rurkowaty, bez czułka. Otwór gębowy
skierowany skośnie do góry. W rzędzie wzdłuż
boku 61-73 łuski. Dwie płetwy grzbietowe; pie­
rwsza wzmocniona 6-7 twardymi promie­
niami, druga - 1 twardym i 10-12 miękkimi
promieniami. Płetwa odbytowa z 1 twardym
i 10-12 miękkimi promieniami. Duże płetwy
piersiowe bez wolnych górnych promieni. Płe­

twy brzuszne zrośnięte w przyssawkę; błona
lejka z drobnymi, delikatnymi kosmkami. Uba­
rwienie: podstawowe piaskowe z czerwo-
nobrązowymi punktami oraz delikatnym, ry­
sunkiem siatkowym i małymi, jasnymi, siodla-
stymi plamkami na grzbiecie. Samce z wyraź­
ną ciemnoniebieską plamą na tylnej krawędzi
pierwszej płetwy grzbietowej; obie płetwy
grzbietowe z rdzawymi smugami, na bokach
zwykle cztery poprzeczne pręgi, a płetwy
brzuszne ciemne. Długość: do 11 cm.

Występowanie: pn. Atlantyk od wybrzeży ibe­

ryjskich do Tromsó w Norwegii; Morza Śród­
ziemne i Czarne (w Bałtyku najpospolitsza
babka, także w Zatoce Pomorskiej i Gdańskiej

oraz w Zalewie Szczecińskim - przyp. tłum.).
Środowisko: na dnie piaszczystym do 20 m;

młode babki w słonawych wodach ujść rzek.
Pokarm: drobne organizmy.

Tryb życia: ryba bentoniczna, niekiedy przeby­
wająca w małych stadkach.

Rozród: tarło od marca do lipca (Szwecja,
Anglia). Strzeżone przez samca złoże jaj,

znajdujące się zwykle na wewnętrznej stronie
pustej muszli małża, wymaga zwykle 9-dnio-
wego okresu inkubacji do wylęgu 3-milimet-

rowych larw. Osiągnąwszy 1,7-1,8 cm długo­

ści przechodzą do bentonicznego trybu życia.
Gatunek pokrewny: osiągająca 6,5 cm długości
b. głębokowodna* (P. nonegicus) żyje w zna­
cznym oddaleniu od brzegów w Morzu Śród­
ziemnym, jak i w pn. Atlantyku (do Lofotów).
W Bałtyku występuje jeszcze jeden gatunek
z rodzaju Pomatoschistus - b. piaskowa (P.
microps) (przyp. tłum.).

Babka pisana
(Pomatoschistus pictus)

Rodzina babkowate (Gobiidae)
Wygląd: wydłużone, wrzecionowate ciato
z długim, niskim trzonem ogonowym (długości
zbliżonej do długości nasady drugiej płetwy
grzbietowej). Długa głowa z krótkim, tępym
pyskiem; przednie otwory nosowe rurkowate,
bez czułka. Otwór gębowy skierowany skośnie
do góry. W rzędzie wzdłuż boku 36-43 łuski;
kark i piersi nagie. Dwie rozdzielone płetwy
grzbietowe; pierwsza wsparta 6 twardymi pro­
mieniami, druga jednym twardym i 8-9 mięk­
kimi promieniami. Płetwa odbytowa z 1 twar­
dym i 8-9 miękkimi promieniami. Płetwy pier­
siowe bez wolnych promieni. Płetwy brzuszne

zrośnięte są w zaokrągloną (ale nie zatokowa-
to wciętą) przyssawkę; błona lejka bez kosm-

ków. Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąg­
lona. Ubarwienie: podstawowe jasnobrązowe

z ciemnym, siatkowatym deseniem i dużymi,
jasnymi, siodlastymi plamami na grzbiecie,
które przechodzą na środkową część boków.
Wzdłuż środkowej linii boków 4 lub 5 brązowa­
wych, często rozgałęzionych plam. Obie płet­
wy grzbietowe z dużymi, czarnymi plamami,
ułożonymi w dwa rzędy; nad nimi skośne,
różowe paski. Długość: maksymalnie 5,7 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od zacho­
dnich rejonów kanału La Manche i Wysp Bry­
tyjskich do Tromsó w Norwegii; w rejonie duń­
skich Bełtów, ale nie w Morzu Bałtyckim. Mo­
rze Śródziemne (Adriatyk).
Środowisko: w wodach przybrzeżnych na dnie
żwirowatym lub piaszczystym od dolnych rejo­
nów strefy pływów (niekiedy w okresowych
kałużach na brzegu) do głębokości 50 m (mak­

symalnie 100 m); unika wód słonawych.
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne.
Tryb życia: mała ryba żyjąca na dnie.
Rozród: dojrzewa płciowo już po przeżyciu
pierwszej zimy. Tarło odbywa wiosną i latem
(przy wyspie Man koło Wielkiej Brytanii od
kwietnia do lipca). Gruszkowate jaja o śred­
nicy 1 mm są składane pod kamienie, skorupy
małżów. Strzeże je samiec. W chwili wylęgu
larwy mają 3 mm długości. Żyją planktonicz-
nie. Po osiągnięciu 1,7-1,8 cm długości prze­
obrażają się w żyjące na dnie małe babki. B.
pisana żyje 1-2 lata.

Babka czarnoplamka
(Gobiusculus flavescens)
(Coryphopterus flavescens)

Rodzina babkowate (Gobiidae)
Wygląd: dość długie, bocznie spłaszczone ciało
z długim trzonem ogonowym. Oczy umieszczo­
ne bocznie na głowie, daleko odsunięte od
siebie. Przedni otwór nosowy rurkowaty, bez
czułka. W rzędzie wzdłuż boku 34-40 łusek;
kark bezłuski. Dwie płetwy grzbietowe; pierw­
sza wzmocniona zazwyczaj 7 twardymi promie­
niami, druga jednym twardym i 9-10 miękkimi
promieniami. Płetwa odbytowa z jednym twar­
dym i 9-10 miękkimi promieniami. Duże płetwy
piersiowe bez wystających, wolnych, górnych
promieni. Płetwy brzuszne zrośnięte w zaokrą­
gloną przyssawkę; błona lejka bez kosmków.
Tylna krawędź płetwy ogonowej prosta. Ubar­

wienie: czerwonawe do oliwkowobrązowego

z ciemniejszym, siatkowatym rysunkiem oraz
jasnymi, siodlastymi plamami na karku
i grzbiecie; liczne małe, na przemian jasno-

i ciemnoniebieskie plamy wzdłuż środkowej

części boków. Płetwy grzbietowe z czerwony­
mi, podłużnymi paskami; na nasadzie płetwy
ogonowej duża, czarna plama, często żółto ob­
wiedziona. Samce mają drugą podobną czarną
plamę położoną na środku boku za płetwą
piersiową. Długość: maksymalnie 6 cm.

Występowanie: pn. Atlantyk od północnych wy­

brzeży Hiszpanii do Trondheim (Norwegia)
i Wysp Owczych; zach. Bałtyk (w polskiej czę­

ści Bałtyku, w tym w osłoniętych wodach Zatoki
Puckiej spotykana jest rzadko - przyp. tłum.).
Środowisko: w wodach przybrzeżnych do głę­
bokości 16 m nad dnem porośniętym glonami
i trawą morską, także w okresowych kałużach
obficie zarośniętych roślinnością.
Pokarm: zooplankton.

Tryb życia: ryba swobodnie pływająca w toni
wodnej, przeważnie bezpośrednio pod powie­
rzchnią wody, gdzie poluje, często dużym sta­
dem, na organizmy planktonowe.
Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec pier­
wszego roku życia po osiągnięciu prawie 6 cm
długości. Trze się od kwietnia do lipca. Grusz­
kowate, milimetrowej średnicy jaja są składane
przeważnie na roślinach. Wylęgające się 2,5-
milimetrowe larwy są daleko przenoszone prą­
dami morskimi. Rzadko żyje dłużej niż 2 lata.

168

Babka przezroczysta
(Aphya minuta (Aphia minuta))

Babka kryształowa
{Crystallogobius linearis)

Rodzina babkowate (Gobiidae)
Wygląd: szkliście przezroczyste, wydłużone,
bocznie spłaszczone ciało o dużej głowie.
Oczy są daleko odsunięte od siebie; przedni
otwór nosowy bez czułka. Otwór gębowy sze­
roki; żuchwa wystająca. Zęby spiczaste; u doj­
rzałych płciowo samców duże zęby chwytne.

W rzędzie wzdłuż boku 24-25 łatwo wypadają­
cych, kolistych (cykloidalnych) łusek; kark bez-
łuski. Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza wspa­

rta pięcioma twardymi promieniami, druga
1 twardym i 11-13 miękkimi promieniami. Płet­
wa odbytowa z jednym twardym i 12-14 mięk­
kimi promieniami. Płetwy druga grzbietowa
i odbytowa u samca znacznie dłuższe niż u sa­
micy. Duże płetwy piersiowe bez wystających,

wolnych, górnych promieni. Płetwy brzuszne
zrośnięte w zaokrągloną przyssawkę, większą
u samca niż u samicy; błona lejka bez kosm-
ków. Tylna krawędź płetwy ogonowej zaokrąg­
lona. Ubarwienie: przezroczyste, z drobnymi,
czarnymi i rudawymi punktami wzdłuż nasad
nieparzystych płetw i na głowie. Długość: sa­
mice maksymalnie 4,6 cm, samce 5,1 cm.
Występowanie: w pn. Atlantyku, na północ do
Trondheim w Norwegii; zach. Bałtyk (stwier­
dzona jedynie w Basenie Bornholmskim

- przyp. tłum.), Morze Śródziemne i Czarne.

Środowisko: w wodach przybrzeżnych, także
w ujściach rzek, nad dnem piaszczystym i mu-
listym oraz na łąkach trawy morskiej, od przy­
powierzchniowych warstw toni wodnej po głę­
bokość 65 m.

Pokarm: drobne organizmy żyjące w otwartej
toni wodnej.
Tryb życia: poza okresem tarła ta pelagiczna
ryba pływa stale w otwartej toni wodnej, prze­
ważnie bezpośrednio pod powierzchnią wody.
Rozród: ikra jest składana w miesiącach let­
nich na wewnętrznej stronie pustych muszli
małżów. Jest rybą sezonową (żyje tylko rok),
gdyż rodzice giną bezpośrednio po tarle.
Gatunek pokrewny: osiągająca 2,6 cm długo­
ści Pseudaphya ferreri żyje w zachodnich re­

jonach Morza Śródziemnego i w Adriatyku.
W rzędzie wzdłuż boku 25-26 łusek; uzębienie

u obu płci jednakowe, a na nasadzie płetwy
ogonowej czarna plama.

Rodzina babkowate (Gobiidae)
Wygląd: szkliście przezroczyste, bardzo
wydłużone, bocznie spłaszczone ciało o dłu­
giej głowie. Bocznie położone oczy są daleko
odsunięte od siebie; otwór gębowy szeroki.
Przed tarłem u samca na końcu daleko wysu­
niętej, zakrzywionej żuchwy wykształcają się
dwa duże zęby chwytne; szczęki samicy są
bezzębne lub pokryte jedynie drobnymi ząb­
kami. Skóra bezłuska. Dwie rozdzielone płet­
wy grzbietowe; pierwsza wzmocniona u sam­
ca dwoma twardymi promieniami, u samicy
uwsteczniona lub jej brak, druga z jednym
twardym i 18-19 miękkimi promieniami. Płet­

wa odbytowa z jednym twardym i 20 miękkimi
promieniami. Duże płetwy piersiowe bez wy­
stających, wolnych, górnych promieni. Płetwy
brzuszne zrośnięte w zaokrągloną przyssa­
wkę, u samca dużą, wykszałconą w postaci
długiej i głębokiej rurki; przyssawka u samicy
jest mała i płaska, silnie zredukowana lub
brak jej zupełnie. Ubarwienie: przezroczysta,
z czarnymi i czerwonawymi punktami pod na­
sadami nieparzystych płetw i w okolicy pod­
bródka. Długość: samice maksymalnie 3,9 cm,
samce 4,7 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Gibralta­
ru do Wysp Owczych i Lofotów; Morze Śród­
ziemne.
Środowisko: w większym oddaleniu od brze­
gów niż b. przezroczysta, przeważnie nad
dnem żwirowatym, piaszczystym lub mulis-
tym, na głębokości do 400 m.
Pokarm: zooplankton.
Tryb życia: ryba żyjąca pelagicznie, pływająca
poza okresem tarła w otwartej toni wodnej.
Rozród: jedynie w okresie tarła od maja do
sierpnia samce przebywają na dnie; strzegą tu
złoży jaj składanych do opuszczonych rurek

wieloszczetów osiadłych (np. Chaetopterus)
Po zakończeniu tarła osobniki rodzicielskie
giną, jest to więc również ryba sezonowa (ży­
jąca rok).

170

Kurek czerwony
(Trigla lucerna)

Kurek pręgopłetwy
(Trigloporus lastoviza)

Rodzina kurkowate (Triglidae)
Wygląd: wydłużone, stożkowate ciało o głowie
pokrytej pancerzem z płytek kostnych. Profil
głowy lekko wklęsły od góry. Wierzchołek pys­
ka z dwoma wystającymi, krótkimi płytkami
kostnymi. Tułów bez poprzecznych pręg; łuski
małe, gładkie; wzdłuż linii bocznej rząd 70
większych łusek. Dwie płetwy grzbietowe, pie­
rwsza z 8-10 ciernistymi, twardymi, druga
z 15-18 miękkimi promieniami; wzdłuż nasady
płetw grzbietowych rząd 24-25 małych, kost­
nych kolców. Duże płetwy piersiowe, ich 3 dol­
ne, cierniste, twarde promienie są wolne i ru­

chliwe niczym palce; płetwy piersiowe sięgają
do 3. lub 4. promienia płetwy odbytowej; kolec
znajdujący się nad płetwą piersiową krótki.
Płetwa odbytowa z 14-17 miękkimi promienia­
mi. Ubarwienie: bardzo różne, głowa ciemno­
czerwona; grzbiet czerwony, żółtawy lub brą­
zowy, z ciemnymi, poprzecznymi przepas­
kami; boki czerwonawe do żółtawych; strona
brzuszna różowa lub biaława. Ciemnoniebies­
kie płetwy piersiowe z jasnoniebieską obwód­
ką; spód ciała z niebieskimi kropkami i niebie-
skoczarną plamą, wierzch z jasnoniebieskimi
punktami. Płetwy brzuszne, odbytowa i ogono­
wa czerwonawe. Długość: zwykle 25-50 cm,
maksymalnie 75 cm.

Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od Norwe­
gii do Senegalu; kanał La Manche, Morze
Północne, (w zach. Bałtyku bardzo rzadki,
a u polskich wybrzeży przypadkowy - przyp.
tłum.), Morza Śródziemne i Czarne.
Środowisko: na dnie mulistym, piaszczystym
i pokrytym otoczakami, na głębokości 5-300 m.
Młode ryby przebywają często blisko brzegu,
przede wszystkim w ujściach rzek lub w ich
pobliżu, w tym także w wodzie słodkiej.
Tryb życia: ryba bentoniczna, która jednak

jako całkiem dobra pływaczka spotykana jest

również często w toni wodnej; niekiedy wyska­
kuje wysoko ponad powierzchnię wody.
Pokarm: ryby i małe skorupiaki.
Rozród: w Morzu Śródziemnym trze się w zi­
mie, w kanale La Manche wczesnym latem.

Jaja i larwy unoszą się swobodnie w wodzie.
Gatunek pokrewny: kurek jeżyk (T. tyra) wy­
stępuje od pn. Szkocji do Senegalu.

Rodzina kurkowate (Triglidae)
Wygląd: podługowate, stożkowate ciało; głowa
pokryta pancerzem utworzonym przez płytki
kostne. Profil głowy stromy, lekko wklęsły od
góry. Tępy pysk bez wystających płytek kost­
nych; małe kolce nad oczami. Skośne, cienkie,
poprzeczne pręgi na bokach; łuski na linii
bocznej niewydłużone. Płetwa grzbietowa po­

dwójna; pierwsza z 9-11 ciernistymi, twardy­
mi, druga z 16-17 miękkimi promieniami;
wzdłuż nasady płetw grzbietowych rząd 25
małych, kostnych kolców. Duże płetwy piersio­
we, ich trzy dolne, cierniste, twarde promienie
są wolne i ruchliwe niczym palce; płetwy pier­
siowe sięgają do 3-7 promienia płetwy odby­
towej; kolec znajdujący się nad płetwą piersio­
wą krótki, ale z bardzo szeroką podstawą.
Płetwa odbytowa z 14-16 miękkimi promienia­
mi. Ubarwienie: czerwonawe, niekiedy z ciem­
niejszymi plamami; boki jaśniejsze, brzuch
białawy; płetwy grzbietowe różowe; płetwa
odbytowa czerwonawa, żółto obwiedziona;
płetwy piersiowe czerwonofioletowe, z jasny­
mi promieniami i rzędami ciemnoniebieskich
plam. Długość: maksymalnie 40 cm.

Występowanie: pn. Atlantyk, od Anglii do Mau­
retanii, Madery, Azorów i Wysp Kanaryjskich;
Morze Śródziemne.

Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym,
w pobliżu skalistych wybrzeży, na głębokości
30-50 m (zwykle poniżej 45 m).
Tryb życia: ryba bentoniczna. Na swych palco-
watych, ruchliwych, trzech dolnych promieniach
płetw piersiowych, zaopatrzonych na końcach
w narządy smaku (kubki smakowe), potrafi
w poszukiwaniu pokarmu chodzić po morskim
dnie niczym na prawdziwych kończynach.
Pokarm: głównie małe skorupiaki.
Rozród: trze się w lecie. Jaja i larwy unoszą
się swobodnie w wodzie.
Gatunki pokrewne: licznie w Morzu Śródziem­
nym, a rzadziej w rejonach wsch. Atlantyku
u wybrzeży Portugalii, Hiszpanii i Maroka wy­
stępuje na głębokości 35-100 m Lepidotrigla
cavillone, bez poprzecznych pręg, z rzędem
około 50-60 dużych łusek wzdłuż linii bocznej;
w zachodniej części Morza Śródziemnego ży­

je Lepidotrigla dieuzeidei.

172

Kurek szary Kurek napłon

(Eutrigla gurnardus) (Aspitrigla cuculus)

Rodzina kurkowate (Triglidae)
Wygląd: podługowate, stożkowate ciało o gło­
wie pokrytej pancerzem z płytek kostnych.
Profil głowy ukośny, bez wklęśnięcia od góry.
Wierzchołek pyska z dwoma wystającymi, kró­

tkimi płytkami kostnymi i po obu stronach
z 3-4 krótkimi kolcami. Tułów bez poprzecz­

nych pręg. Wzdłuż linii bocznej rząd 70-77
łusek z kolczastym kilem środkowym i ząbko­
waną wolną krawędzią. Dwie płetwy grzbieto­
we, pierwsza z 7-9 ciernistymi, twardymi, dru­

ga z 18-19 miękkimi promieniami; wzdłuż na­
sady płetw grzbietowych 27 małych, kostnych
kolców. Duże płetwy piersiowe, ich trzy dolne,
cierniste, twarde promienie są wolne i ruch­
liwe niczym palce; płetwy piersiowe nie sięga­
ją do płetwy odbytowej; kolec znajdujący się
nad płetwą piersiową krótki. Płetwa odbytowa
z 19-20 miękkimi promieniami. Ubarwienie:
bardzo różne; w Atlantyku zwykle szare, czer-
wonawoszare lub szarobrązowe, z licznymi
białożółtymi plamami na grzbiecie i bokach,
żółtobiałą linią boczną oraz czarną plamą na
płetwie grzbietowej; w Morzu Śródziemnym
natomiast często czerwone lub czerwonawo-
brązowe, z ciemną plamą na płetwie grzbieto­
wej. Długość: maksymalnie 30 cm (Morze
Śródziemne) do 50 cm (Atlantyk).

Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od wybrzeży

Norwegii i Islandii do brzegów Afryki Zachod­
niej (Maroko); kanał La Manche, Morze Północ­
ne, zach. Bałtyk (notowany u polskich brzegów,
m.in. koło Gdańska i Helu, ale w Bałtyku jest
rzadki i prawdopodobnie nie rozradza się

- przyp. tłum.), Morza Śródziemne i Czarne.

Środowisko: na dnie mulistym i piaszczystym;
na miękkim dnie pomiędzy dużymi blokami
skalnymi, zwykle na głębokości 10-150 m.

Tryb życia: ryba denna, zwykle stadna, ale
także pływająca w toni wodnej. Latem k. szare
ciągną do płytkich wód przybrzeżnych i spoty­
kane są również słonawych wodach.
Pokarm: małe skorupiaki i ryby bentoniczne.
Rozród: trze się, zależnie od miejsca występo­
wania, od stycznia do września. Samica, w za­
leżności od rozmiarów, składa 200000-300000
jaj o średnicy około 1,4 mm, które swobodnie
unoszą się w toni wodnej.

Rodzina kurkowate (Triglidae)
Wygląd: wydłużone, stożkowate ciało; głowa po­
kryta silnym pancerzem utworzonym przez pły­
tki kostne. Profil głowy stromy, lekko wklęsły od
góry. Wierzchołek pyska po obu stronach z 3-4
krótkimi kolcami. Tułów bez poprzecznych pręg.

Wzdłuż linii bocznej rząd 65-70 wysokich, skost­

niałych łusek bez środkowego kila i ząbkowanej
wolnej krawędzi, zmniejszających się ku tyłowi
i tworzących jak gdyby rodzaj zewnętrznych
„żeber", dochodzących do płetw grzbietowych.
Płetwa grzbietowa podwójna; pierwsza z 8—10

ciernistymi, twardymi, druga z 17-18 miękkimi
promieniami; wzdłuż nasady płetw grzbietowych
26-28 małych, kostnych kolców. Duże płetwy
piersiowe, ich trzy dolne, cierniste, twarde pro­

mienie są wolne i ruchliwe; płetwy piersiowe

sięgają do trzeciego promienia płetwy odbyto­
wej; kolec znajdujący się nad płetwą piersiową

mocny, ale krótki. Płetwa odbytowa z 16—18
miękkimi promieniami. Ubarwienie: głowa,
grzbiet i boki czerwonawe, z ciemnymi, nieregu­
larnymi poprzecznymi przepaskami; spód ciała
białawy. Płetwy piersiowe szare, różowe lub

żółtawe, z szerokimi, ciemnymi pręgami; płetwa
ogonowa z jasną nasadą i ciemnym tylnym
brzegiem; płetwa odbytowa z jasną obwódką.
Długość: maksymalnie 45 cm.
Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od wybrze­
ży Afryki Zach. (Mauretania), Madery i Azorów
do Szkocji, niekiedy do Norwegii; kanał La
Manche, pd. część Morza Północnego, Morze
Śródziemne.

Środowisko: na dnie piaszczystym, mulistym,
kamienistym i skalistym poprzedzielanym pias­
kowymi ławicami; w Atlantyku na głębokości
5-200 m, w Morzu Śródziemnym zwykle na głę­
bokości 100-250 m, niekiedy w płytkich, przy­
brzeżnych wodach o głębokości około 30 m.

Tryb życia: słabo poznany.
Pokarm: przede wszystkim małe skorupiaki,
a także niewielkie ryby bentoniczne.
Rozród: trze się od wiosny do lata. Jaja i wylę­
gnięte larwy unoszą się swobodnie w wodzie.
Gatunek pokrewny: blisko spokrewniony z kur­
kiem napłonem k. sinoptetwy (A. obscurus),
występuje od wybrzeży Anglii do Maroka, jak

również w Morzu Śródziemnym.

174

Zbrojownik Strwolotka

(Peristedion cataphractum) (Dactylopterus wlitans)

Rodzina kurkowate (Triglidae)
Wygląd: podługowate, smukłe ciało o dużej
głowie, pokrytej pancerzem z płytek kostnych.
Długi, zaostrzony pysk, z dwiema płaskimi
płytkami kostnymi. Otwór gębowy dolny. Żuch­
wa z długimi, rozgałęzionymi wąsikami. Tułów
pokryty dużymi płytkami kostnymi, ułożonymi

wzdłuż boków w rzędy liczące 27-31 płytek,
każda z podłużnym grzebieniem, wydłużonym
w ostry kolec. Dwie płetwy grzbietowe, pierw­
sza z 7-8 ciernistymi, twardymi, druga z 18-19
miękkimi promieniami; u samców promienie
pierwszej płetwy grzbietowej są nitkowato wy­
dłużone i w końcowych 2/3 długości wolne, nie
połączone ze sobą błoną płetwową. Duże płet­
wy piersiowe; ich dwa dolne promienie są
wolne i ruchliwe niczym palce; niska płetwa
odbytowa z 18-21 miękkimi promieniami znaj­

duje się niemal dokładnie pod nieco dłuższą
od niej drugą płetwą grzbietową. Ubarwienie:
głowa i grzbiet ciemnoczerwone do różo-
woczerwonych, boki jaśniejsze, spód ciała
srebrzysty. Płetwy grzbietowe i płetwa odbyto­
wa z szarymi plamami, płetwa odbytowa zwy­
kle z ciemnym brzegiem. Długość: na ogół do
30 cm, maksymalnie 40 cm.

Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od wybrze­
ży zach. Afryki (Senegal) do pd. rejonów Zato­
ki Biskajskiej (bardzo rzadko do zachodniej
części kanału La Manche); Morze Śródziemne
(pospolity).

Środowisko: przede wszystkim na dnie piasz­
czystym, na głębokości 50-500 m.
Tryb życia: ryba żyjąca na dnie. Podobnie jak
spokrewnione z nią, poprzednio opisane kurki,
potrafi za pomocą specjalnych mięśni
wprawiać w drgania pęcherz pławny i wyda­
wać w ten sposób warkliwe dźwięki o niezna­
nej dotychczas funkcji.

Pokarm: małe zwierzęta denne, wieloszczety,
skorupiaki, mięczaki i ryby bentoniczne.
Rozród: trze się, zależnie od miejsca występo­
wania, od wiosny do lata. Jaja średnicy 1,7 mm
unoszą się swobodnie w toni wodnej; po mniej
więcej 3 dniach wylęgają się z nich mierzące
około 4,3 mm długości przezroczyste larwy.
Młode ryby osiągając 4-5 cm długości przecho­

dzą stopniowo do dennego trybu życia.

Rodzina strwolotkowate (Dactylopteridae)
Wygląd: kształtem wydłużonego ciała, po­
krytego mocno osadzonymi w skórze łuskami,
bardzo przypomina kurki. Duża głowa, pokryta
płytkami kostnymi, zachodzącymi na przednią

część tułowia; wierzch głowy płaski, na wyso­
kości oczu stromo opadający ku krótkiemu
pyskowi. Mały, półokrągły otwór gębowy;
szczęki uzbrojone w niewielkie zęby. Duże
oczy. Bardzo małe szczeliny skrzelowe, kość
przedpokrywowa (praeoperculum) z mocnymi
kolcami, kość pokrywowa (operculum) bez ko­
lców. Dwie płetwy grzbietowe; przed pierwszą
z nich, wspartą 4 cierniami, dwa odrębne,
długie kolce; druga płetwa grzbietowa z jed­
nym cierniem i 8 miękkimi promieniami. Płet­
wa odbytowa z 6 miękkimi promieniami. Duże
płetwy piersiowe, o przedniej części krótkiej,

z 6 miękkimi promieniami, natomiast tylna ich
część jest silnie powiększona, wachlarzowata

i połączona z przednią częścią tylko u nasady.
Po obu stronach trzonu ogonowego po dwie

opatrzone kilami łuski. Ubarwienie: głowa,
grzbiet i boki szare lub brązowawe, często
z ciemnymi kropkami i plamami, pomiędzy
którymi znajdują się także jasne punkty. Spód
ciała czerwonawobiały. Płetwy piersiowe brą­
zowe, z jasnoniebieskimi kropkami i smugami,
tworzącymi uporządkowany rysunek. Długość:
maksymalnie 50 cm.

Występowanie: wschodni Atlantyk, od Angoli
do Wysp Brytyjskich; Morze Śródziemne.
Środowisko: piaszczyste i muliste dno, zwykle

na głębokości 10-30 m.

Tryb życia: ryba bentoniczna, potrafiąca jed­

nak sprawnie pływać dzięki swym niezwykłym
„skrzydłom"; spoczywając na dnie ma zwykle
płetwy piersiowe złożone i skierowane ku tyło­
wi ciała, jednak spłoszona szeroko je rozpo­

ściera i po kilku silnych uderzeniach ogonem
„szybuje" na nich przez wodną toń.
Pokarm: małe zwierzęta denne, przede wszys­
tkim niewielkie skorupiaki.
Rozród: trze się w lecie.

176

Skorpena brązowa
(Scorpaena porcus)

Rodzina skorpenowate (Scorpaenidae)
Wygląd: mocno zbudowane, nieco bocznie
spłaszczone ciało z dużą, szeroką, pokrytą
kolczastym pancerzem głową. Duże, owalne
oczy, nad którymi znajdują się długie, pierzas­
te wyrostki czuciowe; dwa mniejsze wyrostki
ponadto na przednich nozdrzach. Bardzo sze­
roki otwór gębowy. Podbródek bez skórnych
wyrostków. Łuski małe; wzdłuż linii bocznej
rząd ponad 55 łusek. Jedna płetwa grzbieto­
wa, jej część przednia, rozpięta na 12 ciernis­

tych, twardych promieniach (z gruczołami ja­
dowymi u nasady), oddzielona tylko lekkim
obniżeniem od krótkiej części tylnej z 9-11
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
z trzema cierniami i 5-6 miękkimi promienia­
mi. Duże, szerokie płetwy piersiowe. Płetwy
brzuszne osadzone na podgardlu. Brak pęche­
rza pławnego. Ubarwienie: zwykle brązowe
do czerwonawobrązowego, z nieregularnymi
smugami i plamami. Długość: do 25 cm.

Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od Zatoki

Biskajskiej (tylko rzadko dociera na północ
w rejon kanału La Manche) do wybrzeży
pn.-zach. Afryki (Maroko), Wysp Kanaryjskich
i_ Azorów; Morze Śródziemne i Morze Czarne.

Środowisko: przy brzegach skalistych, na głę­
bokości do 800 m, zwykle w płytkich wodach.
Tryb życia: żyjąca pojedynczo, doskonale za­
maskowana w środowisku dzięki barwom
ochronnym ryba denna, która w ciągu dnia
przebywa zwykle w bezruchu w osłoniętych,
miejscach pomiędzy porośniętymi przez glony
blokami skalnymi, często tuż pod powierzch­
nią wody. Poluje o zmierzchu, a prawdopodo­
bnie również w nocy. Gdy tylko dostrzeże od­
powiednią ofiarę, błyskawicznie rzuca się ku
niej, a podciśnienie powstające w momencie
gwałtownego otwarcia potężnej paszczy wcią­

ga zdobycz do jej wnętrza.
Pokarm: krewetki, kraby, małe, denne ryby.
Rozród: trze się od czerwca do sierpnia. Zło­
żona ikra tworzy przezroczyste, śluzowate
bryły i taśmy. Larwy stanowią składnik plank­

tonu; po osiągnięciu długości około 3 cm prze­
chodzą do bentonicznego trybu życia.
Uwagi: podobnie jak inne skorpenowate rów­
nież s. brązowa co pewien czas „linieje".

Skorpena
(Scorpaena scrofa)

Rodzina skorpenowate (Scorpaenidae)
Wygląd: mocno zbudowane, nieco bocznie
spłaszczone ciało z dużą, szeroką, pokrytą kol­
czastym pancerzem głową. Stosunkowo małe,
owalne oczy (mniejsze niż u s. brązowej); ma­

łe, bardzo krótkie wyrostki czuciowe nad ocza­
mi; dwa małe czułki na przednich nozdrzach.
Bardzo szeroki otwór gębowy. Podbródek z li­
cznymi skórnymi wyrostkami (na ciele nato­
miast jest ich mniej niż u s. brązowej). Szcze­
gólnie duże łuski; wzdłuż linii bocznej rząd
35-40 łusek. Pojedyncza płetwa grzbietowa; jej
część rozpięta na 12 cierniach (z gruczołami

jadowymi u podstawy) oddzielona jest wyraź­

nym obniżeniem od krótkiej części tylnej z 9-10
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa

z 3 cierniami i 5-6 miękkimi promieniami. Du­
że, szerokie płetwy piersiowe. Płetwy brzuszne
osadzone na podgardlu. Brak pęcherza pław­
nego. Ubarwienie: bardzo różne zależnie od
miejsca występowania, zwykle czerwonawo-
brązowe, z ciemnym i jasnym, marmurko-
watym rysunkiem. Pośrodku płetwy grzbietowej
często znajduje się czarna plama. Długość:
20-26, do 50 cm.

Występowanie: pn.-wsch. Atlantyk, od Wysp Bry­
tyjskich do Senegalu, u wybrzeży Wysp Kanaryj­
skich, Madery i Azorów; Morze Śródziemne.
Środowisko: głównie na dnie skalistym, na
głębokości do 500 m.
Tryb życia: powolna ryba bentoniczna, która
spłoszona potrafi jednak błyskawicznie
umknąć, ale zaraz usiłuje się ponownie ukryć.
Poluje z zasadzki, o zmierzchu i nocą.
Pokarm: skorupiaki, mięczaki i ryby.
Rozród: trze się późną wiosną i latem. Ikra po

złożeniu tworzy żelatynowate bryły.
Gatunki pokrewne: s. najeż (S. notata) osiąga
najwyżej 18 cm długości; brak wyrostków skó­
rnych na podbródku; duże, okrągłe oczy; ciało
ceglaste, zawsze z czarną plamą pomiędzy 8.
a 10. promieniem płetwy grzbietowej. Wystę­
puje od Zatoki Biskajskiej do wybrzeży Sene­
galu oraz u brzegów Azorów, Madery i Wysp
Kanaryjskich, na głębokości 30-700 m. Skor­
pena S. loppei występuje u wybrzeży Atlan­

tyku od Portugalii do Mauretanii oraz w Morzu
Śródziemnym na głębokości 100-200 m.

178

Sebdak
(Helicolenus dactylopterus)

Rodzina skorpenowate (Scorpaenidae)
Wygląd: krępe, silnie wygrzbiecone ciało, o ba­
rdzo podobnej budowie jak u ryb z rodziny

strzępielowatych. Głowa (z gładkimi listwami
kostnymi) i tułów bez skórnych wyrostków. Du­
że oczy, nad którymi nie ma wyrostków czucio­
wych. Szeroki, niemal poziomy otwór gębowy;
żuchwa wyraźnie wystająca, szczęka górna
sięga do tylnego brzegu oka. Uzębienie: wszy­
stkie zęby - na szczękach, lemieszu, kości
podniebiennej - szczotkowate. Kość przed-
pokrywowa z pięcioma, a kość pokrywowa
z dwoma kolcami na tylnej krawędzi. Małe,
grzebykowate łuski, 26-30 wzdłuż linii bocznej.
Długa, tylko nieznacznie wcięta płetwa grzbie­
towa, z 11-13 cierniami i 11-14 miękkimi pro­
mieniami. Płetwa odbytowa z 3 cierniami
i 5 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe

z 16-21 (zwykle 19) promieniami, z których
2 górne i 8 dolnych są krótsze od pozostałych,
nie są postrzępione i mają wolne, nie połączo­
ne błoną płetwową końce. Płetwy brzuszne tyl­
ko nieco krótsze od płetw piersiowych. Tylna
krawędź płetwy ogonowej lekko wypukła. Krę­
gosłup złożony z 24 kręgów. Brak pęcherza
pławnego. Ubarwienie: grzbiet czerwony, boki
różowe, spód ciała białawy; tułów z 5-6 brązo­
wymi, poprzecznymi smugami; głowa i płetwy
z nielicznymi, brązowawoczerwonymi plama­
mi; często występuje ciemna plama na końcu
rozpiętej na ciernistej części płetwy grzbieto­
wej. Wnętrze jamy gębowej i otrzewna niebies-
koczarne. Długość: od maksymalnie 30 cm

w Morzu Śródziemnym, do 46 cm w Atlantyku.
Występowanie: Atlantyk, w zach. części od No­
wej Szkocji do Wenezueli, we wsch. od Nor­
wegii, Wysp Owczych, Szkocji, Irlandii do pd.
Afryki; Morze Śródziemne. Podgatunek H. d.
lahillei występuje od Urugwaju do Argentyny.
Środowisko: na twardym i piaszczystym dnie

szelfów kontynentalnych, na głębokości do 960

m, zwykle od 100 do 500 m.

Tryb życia: ryba ławicowa, przebywająca
w głębszych warstwach wody. Jej biologia
poznana jest słabo, choć jako ceniona ryba
konsumpcyjna jest w dużych ilościach sprze­
dawana na lokalnych targach rybnych.
Pokarm: bezkręgowce, małe ryby.

Karmazyn atlantycki
(Sebastes marinus)

Rodzina skorpenowate (Scorpaenidae)

Wygląd: podobny do okonia; ciało bocznie
spłaszczone, z dużymi oczami. Otwór gębowy
szeroki, końcowy. Uzębienie: na szczęce gór­
nej małe, szczotkowate zęby; żuchwa gładka.
Pokrywa skrzelowa ze skierowanymi ku tyłowi
kolcami, kość przedpokrywowa (praeoper-
culum) z licznymi cierniami. Wzdłuż linii bocz­
nej 80-90, natomiast pomiędzy tylnym końcem
płetwy odbytowej a linią boczną (licząc ukoś­
nie ku przodowi) 16-21 grzebykowatych (kte-
noidalnych) łusek. Płetwa grzbietowa długa,
jej część ciernista, rozpięta na 12-15 twardych
promieniach oddzielona dość głębokim wcię­
ciem od części miękkopromiennej (11-13 pro­
mieni). Płetwa odbytowa z trzema twardymi
i 6-8 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe
z jednym cierniem i pięcioma miękkimi pro­
mieniami każda. Ubarwienie: wierzch ciała
intensywnie czerwony, boki i brzuch czerwo-
nawobiałe. Wnętrze jamy gębowej jasnoczer-

wone. Długość: maksymalnie metr (masa ok.

15 kg; żyje ponad 60 lat).

Występowanie: pn. Atlantyk, od Morza Białego

i wybrzeży zach. Norwegii po wody wokół

Spitsbergenu, Wysp Owczych, Szkocji i Islandii.
Środowisko: zamieszkuje zarówno strefę przy­
brzeżną, przebywając w pobliżu dna (z reguły
skalistego), jak również toń wodną otwartego
morza, na głębokości 30-200 m.
Tryb życia: ryba stadna.
Pokarm: zwierzęta planktonowe, w starszym
wieku głównie śledzie i gromadniki.
Rozród: żyworodny; w północnej części Morza
Barentsa trze się w październiku i listopadzie.

W zimie samice migrują do swych stałych
miejsc rodzenia młodych (Lofoty, Islandia, No­
wa Fundlandia), w których pomiędzy kwie­
tniem a czerwcem na głębokości 200-500 m
wydają na świat do 350 000 sztuk potomstwa.
Gatunek pokrewny: żyjący na głębokości
300-1000 m karmazyn montela (S. mentel/a)
ma duże oczy i wyrostek na żuchwie. Inny
przedstawiciel tego rodzaju, karmazynek (5.

viviparus), o przeciętnej długości 20-30 cm,

ma wzdłuż linii bocznej 70-80, natomiast po­
między tylnym końcem płetwy odbytowej a li­
nią boczną 11-13 łusek.

180

Kur diabeł
(Myoxocephalus scorpius)

Kur głowacz
(Taurulus bubalis)

Rodzina glowaczowate (Cottidae)
Wygląd: krępe, stożkowate ciało o dużej, sze­
rokiej głowie (na jej wierzchołku kolce noso­
we, zaoczne i karkowe). Szeroki, końcowy ot­
wór gębowy; w kącie pyska brak wąsików.
Kość przedpokrywowa z 3 (rzadko 4) krótkimi
kolcami, przy czym najwyższy z nich jest krót­
szy od średnicy oka. Szczeliny skrzelowe sze­
rokie, a błony podskrzelowe (na brzusznej
stronie ciała) zrośnięte ze sobą. Skóra gładka,
bezłuska. Przeważnie 35 kolczastych płytek
kostnych ponad i pod gładką linią boczną.
Dwie płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta

7-11 twardymi promieniami, druga 14-17
miękkimi promieniami. Płetwa odbytowa
wzmocniona 10-14 miękkimi promieniami.

Płetwy piersiowe rozszerzone wachlarzowato,
u samców w czasie tarła z haczykowatymi
kolcami na grzbietowej stronie promieni. Płet­
wy brzuszne z cierniem i 5 miękkimi promie­
niami. Ubarwienie: zmienne, zazwyczaj szare
lub brązowawe z ciemnymi plamami na gło­

wie i grzbiecie; boki z żółtawymi lub białawy­
mi plamami; brzuch u samców żółtawy, u sa­
mic pomarańczowy. Płetwy jasne z ciemnymi
przepaskami i punktami. U samców w szacie
godowej brzuch staje się miedzianoczerwony
z białymi plamami. Długość: maksymalnie
60 cm (Arktyka).

Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Barentsa

i Morza Białego po Biskaje; Morze Północne,
kanał La Manche i Bałtyk. W zachodniej części
północnego Atlantyku występuje podgatunek
M. s. groen/andicus. W obrębie całego obszaru
rozsiedlenia tworzy wiele form lokalnych.

Środowisko: nad drobno- i gruboziarnistym
dnem, także na łąkach trawy morskiej, w połu­
dniowej części zasięgu na głębokości 2-25 m,
na północy do głębokości 250 m. Wnika także do
wód słonawych przymorskich jezior i ujść rzek.
Pokarm: skorupiaki, ikra i wyląg ryb, małe ryby.
Tryb życia: ryba bentoniczna, przebywająca
latem w płytszych wodach przybrzeżnych.
Rozród: tarło od października do marca.
Gatunki pokrewne: w Bałtyku w zimnych, głę­
bokich wodach lub zimą można spotkać k.
rogacza (k. czterorogiego) (M. quadricornis)
(por. „Ryby słodkowodne") (przyp. tłum.).

Rodzina glowaczowate (Cottidae)
Wygląd: krępe, stożkowate ciało o dużej, szero­
kiej głowie (na jej wierzchołku kolce nosowe,
zaoczne i karkowe). Szeroki, końcowy otwór
gębowy; w kącie pyska 1-2 bardzo małe, mięsi­
ste wąsiki; pysk tak długi jak średnica oka.
Kość przedpokrywowa (praeoperculum) z 3-4
kolcami, przy czym najwyższy z nich jest dłuż­
szy od średnicy oka. Szczeliny skrzelowe wąs­
kie, a błony podskrzelowe rozdzielone, przyro­
śnięte szeroko do cieśni (isthmus). Skóra gład­
ka, bezłuska. Linia boczna szorstka, pokryta

32-35 kolczastymi płytkami kostnymi. Płetwa
grzbietowa podwójna; pierwsza wsparta 7-9
twardymi promieniami, druga 10-14 miękkimi

promieniami. Płetwa odbytowa wzmocniona
8-10 miękkimi promieniami. Płetwy piersiowe
rozszerzone wachlarzowato, u obu płci z mały­
mi kolcami na grzbietowej stronie promieni.
Płetwy brzuszne z 1 cierniem i 3 miękkimi
promieniami. Brodawka płciowa u samca zna­

cznie dłuższa niż u samicy. Brak pęcherza
pławnego. Ubarwienie: zmienne, przeważnie
brązowe z dużymi, zielonkawymi lub żółtawymi
plamami; brzuch żółtawy lub srebrzyście lśnią­
cy (zwłaszcza u samców w okresie tarła). Dłu­
gość, samce 8-12, samice 10-25 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego
do pd. i zach. brzegów Islandii; dociera na
południe do Zatoki Biskajskiej; kanał La Man­
che, Morze Północne, zach. Bałtyk (w pd. Bał­

tyku, w tym i w Zatoce Gdańskiej, niezbyt

liczny - przyp. tłum.).

Środowisko: w płytkich wodach między skal­

nymi blokami porośniętymi glonami i na

łąkach trawy morskiej.
Pokarm: wieloszczety, skorupiaki i wyląg ryb.
Tryb życia: ryba bentoniczna; chwyta zdobycz
błyskawicznie wypadając z zasadzki.
Rozród: dojrzewa płciowo pod koniec drugiego

roku życia. Mające 1,5-1,75 cm średnicy jaja są

składane w małych bryłkach na kamienie i pil­
nowane przez samce. Rozwój zarodkowy trwa
blisko 6 tygodni. Larwy, mierzące w chwili wy­
lęgu tylko 5-6 mm, unoszą się w wodzie stano­
wiąc składnik planktonu; już po osiągnięciu
1,3-1,4 cm długości jako narybek osiadają na
dnie i rozpoczynają bentoniczny tryb życia.

182

Kur karlik* Lisica
(Taurulus lilljeborgi) [Agonus cataphractus)

Rodzina głowaczowate (Cottidae)
Wygląd: kształtem ciała bardzo przypomina
kura głowacza. W kącie pyska mały wąsik;
pysk tak długi jak średnica oka. Kość przedpo-
krywowa (praeoperculum) z 4 kolcami, przy
czym najwyższy z nich jedynie o długości
równej średnicy oka. Szczeliny skrzelowe wą­
skie, a błony podskrzelowe (na brzusznej stro­
nie ciała) rozdzielone, przyrośnięte szeroko
do cieśni (isthmus). Skóra gładka, bezłuska.
Linia boczna szorstka, z kolczastymi płytkami
kostnymi; równolegle do niej, powyżej i poni­

żej ciągnie się rząd podobnych kolców. Dwie
płetwy grzbietowe; pierwsza wsparta 9 twar­
dymi, druga 12 miękkimi promieniami. Płetwa
odbytowa wzmocniona 8 miękkimi promienia­
mi. Płetwy piersiowe rozszerzone wachlarzo-
wato. Płetwy brzuszne z cierniem i dwoma
miękkimi promieniami. Brak pęcherza pławne-
go. Ubarwienie: grzbiet i boki jasnobrązowe
do żółtawych, z 4 ciemnoszarymi, nieregular­
nymi, poprzecznymi pręgami na tułowiu. Jed­
na podobna pręga występuje na głowie. Sam­

ce w szacie godowej z czerwonym pasem za
głową i czerwonymi plamami na bokach. Dłu­
gość, maksymalnie 6 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od środkowej Nor­
wegii do zach. Islandii; dociera na południe do
Wysp Brytyjskich, cieśnin Skagerrak i Kattegat
i_ pn. rejonów Morza Północnego.
Środowisko: na gruboziarnistym, żwirowatym
dnie, miejscami także na dnie piaszczystym
i mulistym, na głębokości 25-100 m (zwykle
w dolnej strefie wzrostu glonorostów).
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne.
Rozród: w południowej części obszaru rozsie­
dlenia odbywa tarło na wiosnę, na północy
latem. W Morzu Północnym znajduje się
w kwietniu grudki ikry przyczepione do kolonii

jamochłonów. Planktoniczne larwy są przeno­
szone daleko na północ prądami morskimi (do
okolic Murmańska).

Gatunki pokrewne: dwurożek (Icelus bicornis):
płetwa odbytowa przeważnie z 15 promienia­
mi, a pysk dłuższy od średnicy oka; pingel
(Triglops pingeli): płetwa odbytowa zwykle
z 20 miękkimi promieniami, a długość pyska
równa średnicy oka.

Rodzina lisicowate (Agonidae)

Wygląd: wydłużone, okryte całkowicie pance­

rzem z masywnych, na brzegach ząbkowa­
nych płytek kostnych. Głowa szeroka, płaska,
na spodzie z licznymi wąsikowatymi wypust­
kami; otwór gębowy dolny. Profil głowy wklęs­
ły nad czołem i pyskiem. Na końcu pyska dwie
pary cierni. Płetwa grzbietowa podwójna; pier­
wsza wsparta 5-6 twardymi, druga 6-8 mięk­
kimi promieniami. Płetwa odbytowa wzmo­

cniona 6-7 miękkimi promieniami. Płetwa od­
bytowa i płetwy brzuszne u samic znacznie
większe niż u samców. Silnie przesunięte do
przodu płetwy brzuszne, położone pod lub za­
raz za dużymi płetwami piersiowymi i usytuo­
wane bardzo blisko siebie, są wzmocnione
cierniem i dwoma miękkimi promieniami. Uba­
rwienie: jasnobrązowe do czerwonawego
z 4 lub 5 ciemnymi, siodlastymi plamami na
grzbiecie. Strona brzuszna biaława. Płetwy
piersiowe jasne, żółtawe lub pomarańczowe.
Długość: 12-15, maksymalnie 20 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Morza

Białego do kanału La Manche; zachodni Bał­

tyk (w polskiej części Bałtyku, w tym i w Zato­
ce Gdańskiej, niezbyt liczna - przyp. tłum.).
Środowisko: nad dnem mulistym, piaszczy­
stym i żwirowatym na głębokości 5-200 m
(maksymalnie 500 m). W południowej części
zasięgu występuje często podczas zimowych
miesięcy w ujściach rzek.
Pokarm: wieloszczety, drobne skorupiaki,
szkarłupnie i małe ryby.

Tryb życia: ryba bentoniczna, przeważnie za­
grzebana w podłożu.

Rozród: tarło od lutego do kwietnia. Żółte jaja

średnicy 1,8-2,2 mm są składane w bryłkach,
często między rozgałęzione, korzeniowate or­
gany czepne (rizoidy) dużych brunatnie. Wyląg
6-8-milimetrowych larw następuje dopiero po
upływie 10-11 miesięcy. Larwy do osiągnięcia
2 cm długości wiodą planktoniczny tryb życia.

184

Tasza, zając morski
(Cyclopterus lumpus)

Rodzina taszowate

1

(Cyclopteridae)

Wygląd: masywne, okrągłe ciało pokryte mały­
mi guzkami kostnymi i ustawionymi
w czterech podłużnych rzędach dużymi kolca­
mi. Pierwszy z nich ciągnie się wzdłuż środ­
kowej linii grzbietu, drugi od oka do płetwy
ogonowej, trzeci od kąta pyska także do płet­
wy ogonowej i czwarty od nasady płetw pier­
siowych do początku płetwy odbytowej. Młode

tasze mają dwie płetwy grzbietowe: pierwszą
wspartą 6-8 miękkimi promieniami, drugą jed­

nym twardym i 10 miękkimi promieniami.
U dorosłych tasz pierwsza płetwa grzbietowa

zarasta twardą skórą i przekształca się
w grzebień; u samic ten skórny grzebień jest
wyższy niż u samców, natomiast płetwy pier­
siowe mniejsze. Płetwy brzuszne zrastają się
w szeroką przyssawkę. Płetwa odbytowa jest
wzmocniona jednym cierniem i 10 miękkimi
promieniami. Brak pęcherza pławnego. Ubar­

wienie: brązowawe, niebieskawe lub szare;

młode tasze zielonkawe. Samce w szacie go­

dowej mają brzuch barwy pomarańczowej lub
ceglastoczerwonej. Długość: samce do 50 cm,
samice do 60 cm.

Występowanie: w północnym Atlantyku, w jego
wschodniej części na południe do Portugalii

(w Bałtyku, Zatoce Gdańskiej, Zalewie Szcze­

cińskim -przyp. tłum.).
Środowisko: nad dnem skalistym, od strefy
wód płytkich do głębokości 300 m.
Pokarm: skorupiaki, małe ryby, żebropławy.
Tryb życia: ryba bentoniczna, przytwierdzają­
ca się za pomocą przyssawki do podłoża.
Rozród: pod koniec zimy i wiosną (od lutego

do maja) gotowe do rozrodu tasze przypływa­
ją do płytkich wód strefy przybrzeżnej. Żółto-
czerwone, później przebarwiające się zielon­
kawo jaja (średnio 200000 na samicę) są skła­
dane w grudkach. Aż do wylęgu, następujące­
go po 1-2 miesiącach, ikra jest pilnowana
i broniona przez samce; samice po tarle od­
pływają w głębsze warstwy wody. Kijankowate
larwy, mające w momencie wylęgu 6-7 mm,
żyją planktonicznie w toni wodnej, natomiast
narybek spędza lato wśród taśmowatych glo-
norostów. Z nadejściem zimnej pory roku mło­
de tasze odpływają w głębsze warstwy wody.

Dennik
(Liparis liparis)

Rodzina dennikowate

1

(Liparididae)

Wygląd: kijankowate ciało o szerokiej głowie
z tępym pyskiem. Skóra wiotka, bezłuska i ślu­
zowata. Płetwa grzbietowa z 33-36 miękkimi
promieniami; połączona z płetwą ogonową
płetwa odbytowa jest wzmocniona 27-29 mięk­
kimi promieniami. Nasady szerokich płetw
piersiowych umieszczone są bezpośrednio
pod głową. Płetwy brzuszne zrośnięte w okrą­
głą przyssawkę. Brak pęcherza pławnego.

Ubarwienie: zróżnicowane zależnie od miejs­

ca występowania, przeważnie żółtawe, brązo­
wawe lub czerwonawe, niekiedy z niewyraź­

nymi liniami i prążkami. Długość: zazwyczaj
12, rzadko do 18 cm.

Występowanie: północny Atlantyk, w części
wschodniej na południe do kanału La Manche;
Morze Bałtyckie (także u polskich wybrzeży,
w Zatoce Gdańskiej; liczniejszy we wscho­
dniej części Bałtyku - przyp. tłum.).
Środowisko: od strefy wód płytkich do głębo­
kości 100 m, wśród łąk glonorostów
i w ujściach rzecznych; miejscami spotyka się
go także w głębszych warstwach wody nad
dnem żwirowatym.

Pokarm: drobne organizmy, zwłaszcza małe
skorupiaki.
Tryb życia: ryba bentoniczna.
Rozród: trze się w miesiącach zimowych. Ikra
składana jest w grudkach w płytkiej wodzie na
glony i kolonie jamochłonów, często blisko
ujść rzecznych. Rozwój zarodków trwa 6-8

tygodni, zależnie od temperatury wody.
Gatunek pokrewny: u tłuściela (L montagui)
płetwy grzbietowa i odbytowa nie łączą się
z płetwą ogonową. Osiąga długość zazwyczaj
9, rzadko 12 cm. Preferuje wody płytsze niż
dennik (od strefy pływów do głębokości 30 m).

Tarło tego gatunku przypada na wiosnę i po­
czątek lata.

' Obie te rodziny tączy się obecnie w jedną

rodzinę dennikowatych {Liparididae) (przyp. tłum.).

186

Turbot, skarp
(Psetta max i ma)

Nagład
(Scophthaimus rhombus)

Rodzina nagtadowate*

1

(Scophthalmidae)

Wygląd: ciało prawie okrągłe; oczy znajdują
się na lewym boku ciała (ciało lewostronne),
a dolne oko umieszczone nieco bardziej
z przodu niż górne. Profil głowy z płytkim
zagłębieniem przed początkiem nasady płet­
wy grzbietowej. Końcowy, duży otwór gębowy;
żuchwa wysunięta do przodu. Strona oczna
bezłuska, jednak z nieregularnie rozmieszczo­

nymi kostnymi zgrubieniami. Zaczynająca się
przed górnym okiem płetwa grzbietowa wspa­

rta 57-72, płetwa odbytowa 43-56 miękkimi
promieniami; pierwsze promienie przed sa­
mym końcem rozgałęzione, przy czym same
końce nie są objęte błoną płetwową. Obie
płetwy nie sięgają trzonu ogonowego. Płetwy
brzuszne asysmetryczne. Ubarwienie: strona
oczna, zależnie od rejonu występowania, róż­
nie ubarwiona, szarobrązowa do ciemno-
czekoladowej, z żółtawymi, jasno- lub ciemno­
brązowymi, czarniawymi względnie zielon­
kawymi punktami; płetwy ciemno nakrapiane.

Strona ślepa biaława. Długość: zwykle 80 cm,
maksymalnie metr.

Występowanie: pn. Atlantyk; Morze Północne,
zach. Bałtyk (w Bałtyku, w tym w Zatokach
Pomorskiej, Puckiej i Gdańskiej, oraz w ujściu
Odry - przyp. tłum.), Morze Śródziemne.
Środowisko: nad dnem mulistym, piaszczy­
stym i żwirowatym, od płytkich wód po głębo­
kości do 80 m, także w wodach słonawych.
Pokarm: skorupiaki, małże i małe ryby.

Tryb życia: ryba bentoniczna; młodsze turboty
przebywają w płytszych wodach.
Rozród: trze się na wiosnę i latem; w wodach
północnoeuropejskich składa ikrę na żwirowa­
tym dnie na głębokości 10-80 m. Jaja unoszą
się jako plankton swobodnie w toni wodnej;
wyląg larw następuje już po kilku dniach. Mają
one normalną dla ryb, symetryczną budowę
ciała. Przebywają w górnych warstwach toni
wodnej. Po upływie 4-6 miesięcy, wraz z roz­
poczęciem procesu przeobrażania się, na­
rybek (o długości ciała 2,5 cm) przechodzi do
bentonicznego trybu życia.
Gatunek pokrewny: turbot (skarp) czarnomor­

ski (P. maeotica) żyje we wsch. części Morza
Śródziemnego i w Morzu Czarnym.

Rodzina nagtadowate* (Scophthalmidae)

Wygląd: owalne, cieńsze niż u turbota ciało;
lewostronne. Dolne oko umieszczone trochę
przed górnym. Profil głowy prosty. Końcowy,
duży otwór gębowy o wysuniętej do przodu
żuchwie. Małe, gładkie łuski bez kostnych ha­
czykowatych zgrubień. Zaczynająca się przed
górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta
73-83, płetwa odbytowa 52-62 miękkimi pro­
mieniami; pierwsze promienie płetwy
grzbietowej wolne, wyraźnie rozdzielone na
końcach. Obie płetwy nie sięgają do płetwy
ogonowej. Płetwy brzuszne asymetrycznie
zbudowane. Ubarwienie: strona oczna różnie
zależnie od miejsca występowania, przeważ­
nie piaskowa, jasno- lub ciemnobrązowa z li­

cznymi, nieregularnie rozrzuconymi jasnymi

i ciemnymi plamami; płetwy jaśniejsze. Płetwa
ogonowa pokryta niewielką ilością punktów.
Bok ślepy białawy, czasami z ciemnymi krop­
kami. Długość: maksymalnie 70 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od obszaru
śródziemnomorskiego do Skandynawii (64°N);
Morze Północne, zachodni Bałtyk (w polskiej
części Bałtyku i w Zatoce Pomorskiej - przyp.

tłum.).

Środowisko: na dnie mulistym, piaszczystym
lub żwirowatym, od strefy wód płytkich do
głębokości blisko 70 m; wnika także do wód
słonawych. Starsze nagłady przebywają
w głębszych warstwach wody, młodzież na
płyciznach.
Pokarm: skorupiaki oraz małe ryby.
Rozród: tarło odbywa w Atlantyku, Morzu Pół­
nocnym i w kanale La Manche w miesiącach
wiosennych i letnich, natomiast w Morzu Śród­

ziemnym w lutym i marcu.
Gatunek pokrewny: u ptery (Zeugopterus pun-

ctatus) łuski na stronie ocznej mają delikatne,

szczecinkowate wypustki, wyczuwalne jako
szorstkie „futerko". Płetwy grzbietowa i odby­
towa sięgają na trzon ogonowy i tworzą wyra­
źne tylne płaty; płetwy brzuszne są zrośnięte
z płetwą odbytową. Za wygięciem linii bocznej
ciemna plama, a od oczu do krawędzi ciała
biegnie ciemna pręga.

1

Por. przypis na s. 190.

188

Turbotek plamisty
(Phrynorhombus regius)

Rodzina skarpowate' (skarpiowate) (Bothidae)
Wygląd: wysokie, owalne ciało; lewostronne,

tzn. oczy znajdują się na lewym boku, bezpo­
średnio nad sobą, bądź dolne oko znajduje się

nieco bardziej z przodu niż górne; oczy roz­

dziela kostna listwa. Profil głowy z wyraźnym
zagłębieniem na górnej krawędzi. Końcowy,
szeroki otwór gębowy; żuchwa wysunięta do
przodu. Łuski na stronie ocznej z delikatnymi,
szczecinkowatymi wyrostkami, na stronie śle­
pej gładkie; 78-80 łusek wzdłuż linii bocznej.
Zaczynająca się zaraz za wgłębieniem na kra­
wędzi głowy płetwa grzbietowa wsparta 73-80
promieniami, płetwa odbytowa 60-68 miękkimi
promieniami; pierwszy promień płetwy grzbie­

towej wolny, tzn. nie obejmuje go błona mię-
dzypłetwowa, a obie płetwy sięgają aż na
trzon ogonowy, gdzie tworzą wyraźne płaty.

Ubarwienie: strona oczna czerwonawobrą-

zowa z ciemnymi plamami i punktami, w tylnej
części linii bocznej duża, ciemna, w środku
często jasna plama przypominająca oko. Płet­
wy grzbietowa i odbytowa z mniej lub bardziej
regularnie rozmieszczonymi ciemnymi pun­
ktami. D/ugość: maksymalnie 20 cm.
Występowanie: północny Atlantyk od obszaru
śródziemnomorskiego po Wyspy Szetlandzkie.
Środowisko: zarówno nad dnem piaszczystym,

jak i skalistym, na głębokości 9-55 m, w Morzu
Śródziemnym 100-300 m.
Pokarm: wieloszczety, skorupiaki i wyląg ryb.
Tryb życia: ryba bentoniczna, zwykle głęboko
zagrzebana w osadzie dennym. Dzięki ochron­
nemu ubarwieniu doskonale zamaskowana.
Rozród: trze się na wiosnę i wczesnym latem;
narybek przechodzi do bentonicznego trybu
życia po osiągnięciu 1,8 cm długości.
Gatunek pokrewny: osiągający tylko 12 cm
długości t. norweski (Ph. norvegicus) ma profil
głowy prosty, bez wgłębienia; występuje we
wschodnim Atlantyku od Islandii do kanału La
Manche.

1

Autor książki rozdziela dawne szeroko trak­

towane skarpowate (pisane najczęściej błędnie
jako skarpiowate) (Bothidae) na 2 odrębne rodzi­

ny nagtadowate* (Scophthalmidae) i właściwe
skarpowate (Bothidae) (przyp. tłum.).

Smuklica
(Lepidorhombus whiffiagonis)

Rodzina skarpowate

1

(Bothidae)

Wygląd: podłużnie owalne, przeświecające,

lewostronne ciało. Duże, blisko siebie umiesz­

czone oczy rozdziela tylko kostna listwa; dolne
oko jest wysunięte nieco do przodu. Końcowy,
szeroki otwór gębowy o wysuniętej do przodu
żuchwie, zaopatrzonej na końcu w nieduży
haczykowaty kolec kostny. Małe łuski, na stro­
nie ślepej gładkie, w liczbie 95-109 wzdłuż
linii bocznej. Zaczynająca się niemal pośrod­
ku między końcem pyska a górnym okiem
płetwa grzbietowa wsparta 80-94 promie­
niami, płetwa odbytowa 61-74 miękkimi
promieniami. Obie płetwy sięgają jedynie do
nasady trzonu ogonowego i nie tworzą tylnych
płatów; najdłuższe promienie w tylnej jednej

trzeciej obu płetw. Ubarwienie: strona oczna
jasnopiaskowa z ciemniejszymi plamami, po­
wieki oczu zielonkawożółte, źrenice żółto
obrzeżone. Bok ślepy biały. Długość: maksy­
malnie 60 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Maroka
do Islandii; Morze Północne i zachodnie rejo­
ny kanału La Manche, zachodnia część Morza
Śródziemnego.

Środowisko: na dnie piaszczystym na głęboko­
ści 10-600 m, w Atlantyku zazwyczaj od głębo­
kości 50 m, w Morzu Śródziemnym głębiej;

rzadko w płytkich wodach i blisko brzegów.
Pokarm: małe ryby bentoniczne, ponadto dro­
bne skorupiaki.

Tryb życia: ryba bentoniczna, ale chwilami
spotyka się ją także w otwartej toni wodnej.

Rozród: tarło trwa od marca do czerwca; od­
bywa się na głębokości 50-200 m. Narybek
przechodzi do bentonicznego trybu życia po
osiągnięciu 1,9 cm długości.

Gatunek pokrewny: s. plamista (L boscii) wy­
stępuje od Morza Śródziemnego do Orkadów;
jej cechy charakterystyczne to 2 ciemne plamy
na końcach płetw grzbietowej i odbytowej,
brak haczykowatego kolca na żuchwie, duże
oczy, 87-93 łuski wzdłuż linii bocznej oraz
płetwa grzbietowa z 72-87, a odbytowa
z 60-69 miękkimi promieniami. Osiąga 40 cm
długości i bytuje w głębokich strefach wody,
rzadko trafiając się na głębokościach powy­

żej 100 m.

190

Skarp śródziemnomorski
(Bothus pod as)

Laterna, a r n o g l o s a laterna
(Arnoglossus laterna)

Rodzina skarpowate (Bothidae)
Wygląd: ciało okrągłe, owalne, lewostronne,

tzn. oczy znajdują się na lewym boku, daleko
od siebie, a dolne oko leży znacznie bardziej
z przodu niż górne (u samic odległość między
oczyma jest dużo mniejsza, a są one położone
prawie jedno nad drugim). Mały otwór gębo­
wy; u samców przed dolnym okiem i na końcu
pyska po jednym kolcu. Łuski drobne, w licz­
bie 82-91 wzdłuż linii bocznej. Zaczynająca
się przed oczami płetwa grzbietowa wsparta
85-94, płetwa odbytowa 65-70 miękkimi pro­
mieniami. Ubarwienie: strona oczna zależnie
od miejsca występowania różnie ubarwiona,
przeważnie szara lub brązowa z jasnymi pla­
mami, względnie jednolicie brunatna. W tylnej
części linii bocznej 1-2 ciemne plamy. Bok
ślepy niebieskawobiały, w przedniej części
cięliście marmurkowany lub prążkowany. Dłu­
gość: maksymalnie 20 cm.
Występowanie: podgatunek nominotypowy B.
p. podas żyje w Morzu Śródziemnym, na­

tomiast podgatunek B. p. maderensis jest spo­
tykany od Angoli do Azorów, a szczególnie

licznie wokół Madery i Wysp Kanaryjskich.

Środowisko: przeważnie w płytkich wodach,
głównie nad dnem piaszczystym.
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne.
Tryb życia: ryba bentoniczna.
Rozród: tarło odbywa w miesiącach letnich;
biologia rozmnażania tego gatunku jest bar­
dzo słabo zbadana.

Gatunek pokrewny: zasiedlający Ocean Indyj­
ski i Spokojny s. cętkowany* (B. pantherinus)
przeniknął przez Kanał Sueski do Morza Śród­
ziemnego i wielokrotnie obserwowano go
u wybrzeży izraelskich.

Rodzina skarpowate [Bothidae)
Wygląd: ciało smukłe, owalne, podobne z wy­

glądu do ciała soli, przeświecające, lewo­
stronne. Oczy rozdziela kostna listwa; dolne
oko jest wysunięte nieco do przodu. Mały ot­
wór gębowy. Lekko nastroszone, luźno
osadzone w skórze i łatwo wypadające przy
dotknięciu łuski w liczbie 51-56 wzdłuż linii
bocznej. Zaczynająca się przed oczami płetwa
grzbietowa wsparta 84-98, płetwa odbytowa
63-78 miękkimi promieniami. Pierwszych kilka
promieni płetwy grzbietowej jest wolnych, tzn.
nie łączy ich błona płetwowa. Przed płetwą
odbytową pojedynczy, skierowany do tyłu ko­
lec analny. Płetwa piersiowa na stronie ślepej
znacznie mniejsza od tej na stronie ocznej.
Tylna krawędź długiej płetwy ogonowej
zaokrąglona. Ubarwienie: strona oczna pias­
kowa lub szara, z ciemnymi plamami; płetwy
często z małymi punktami. Długość: przeważ­
nie 10 cm, w Morzu Północnym do 19, w Mo­
rzu Śródziemnym do 25 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Maroka
do Trondheim w Norwegii; Morze Północne,
kanał La Manche, Morze Śródziemne i Morze
Czarne.

Środowisko: na dnie piaszczystym i mulistym;
w Atlantyku, kanale La Manche i Morzu Pół­
nocnym na głębokości 10-200 m, w Morzu
Śródziemnym 40-1000 m (przeważnie 100—

-300 m).

Pokarm: drobne organizmy bentoniczne, głów­
nie wieloszczety, skorupiaki i mięczaki,
ponadto niewielkie ryby.

Tryb życia: słabo zbadany.

Rozród: tarło od maja do sierpnia, w Morzu

Śródziemnym prawdopodobnie także od grud­
nia do stycznia.
Gatunki pokrewne: A kesslerizasiedla wscho­
dnią część Morza Śródziemnego i Morze Cza­
rne, A. rueppelizachodnie rejony Morza Śród­
ziemnego, trepa (a. trepa) (A thori) żyje we
wschodnim Atlantyku od Senegalu do zachod­
niej Irlandii oraz w zachodniej części kanału
La Manche, a czupurka (a. czupurka) (A im-
perialis) od Angoli do Szkocji i w zachodnich
rejonach Morza Śródziemnego.

192

Zimnica
(Limanda limanda)

Gładzica
(Pleuronectes platessa)

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae)
Wygląd: ciato owalne; przeważnie prawostron­
ne (tzn. oczy znajdują się na prawym boku).
Otwór gębowy końcowy, sięgający do przedniej

jednej trzeciej średnicy oka. Brzeg kości przed-

pokrywowej wolny, tzn. nie zarośnięty przez
skórę pokrywającą gtowę. Łuski na stronie ocz­
nej o delikatnie ząbkowanym brzegu, szorstkie.
Linia boczna półkoliście wygięta nad ptetwą
piersiową. Zaczynająca się nad górnym okiem
płetwa grzbietowa wsparta 65-81, płetwa odby­

towa 50-64 miękkimi promieniami. Ubarwienie:
strona oczna żółtawobrązowa, często z niewy­
raźnymi plamami i małymi, ciemnymi punkta­

mi, przeważnie także z nieregularnie rozmiesz­

czonymi pomarańczowymi kropkami; płetwa
piersiowa pomarańczowa. Bok ślepy białawy.

Długość: do 20, maksymalnie 40 cm.

Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego
do Zatoki Biskajskiej; Morze Północne i zach.

Bałtyk (w polskiej części Bałtyku, w Zatokach
Pomorskiej i Gdańskiej, oraz w ujściu Odry

- przyp. tłum.).

Środowisko: preferuje dno piaszczyste, od
wód płytkich do głębokości ok. 200 m.
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne, głów­
nie skorupiaki, ponadto niewielkie ryby.
W przeciwieństwie do złocicy ofiarę atakuje
skośnie z dołu do góry, co jest skuteczną
metodą w przypadku zwierząt swobodnie pły­
wających w toni wodnej.
Tryb życia: jedna z najpospolitszych płastug,
zwłaszcza w Morzu Północnym.
Rozród: tarło trwa od stycznia do sierpnia (im
bardziej na południe, tym wcześniej). Gody
odbywają się blisko wybrzeża. Ze swobodnie
unoszących się w toni wodnej jaj (bez krope­
lek tłuszczu w żółtku) wylęgają się po 7-14
dniach 2,5-milimetrowe larwy o jeszcze symet­
rycznej budowie ciała. Po osiągnięciu ok. 1,4
cm długości larwy przechodzą do bentonicz-
nego trybu życia.

Gatunek pokrewny: stornia czyli flądra [Plati-
chthys flesus) występuje w całym Bałtyku.
Często posuwa się daleko w górę rzek [w
Wiśle bywa spotykana pod Toruniem, notowa­
no ją nawet spod Waszawy] (por. „Ryby słod­
kowodne") (przyp. tłum.).

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae)
Wygląd: ciało owalne, przeważnie prawostron­
ne. Otwór gębowy końcowy, sięgający do
przedniej jednej trzeciej oka. Brzeg kości
przedpokrywowej wolny. Łuski drobne, gła­
dkie; wzdłuż nasady płetw grzbietowej i od­
bytowej brak rogowych brodawek skórnych (w
odróżnieniu od storni), a od oczu do początku
linii bocznej biegnie grzebień z kostnych kol­
ców. Linia boczna tylko lekko wygięta nad
płetwą piersiową. Zaczynająca się nad gó­
rnym okiem płetwa grzbietowa wsparta 65-79,
płetwa odbytowa 48-59 miękkimi promieniami.

Ubarwienie, strona oczna brązowa z czerwo­
nawymi lub pomarańczowożółtymi, u star­

szych gładzic jasno obwiedzionymi plamami;
bok ślepy biały. Długość: 25-40, do 90 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego
do pd. Portugalii; Morze Północne i zach. rejo­
ny Morza Śródziemnego. W zachodnim i środ­
kowym Bałtyku podgatunek g. bałtycka (P. p.
baltica), w Zatokach Pomorskiej i Gdańskiej
oraz w Zalewach Szczecińskim i Wiślanym
(przyp. tłum.).

Środowisko: przeważnie nad dnem piaszczys­
tym lub żwirowatym, w pn. Atlantyku od strefy
przybrzeżnej do głębokości 200 m, w zach.
rejonach Morza Śródziemnego do głębokości
400 m. W poszukiwaniu pokarmu wkracza do
wysłodzonych wód ujść rzecznych i lagun.
Pokarm: w starszym wieku głównie większe
wieloszczety, wiosłonogi i cienkoskorupowe
mięczaki.

Tryb życia: ryba bentoniczna, przykrywająca
ciało piaskiem i małymi otoczakami za pomo­
cą silnych uderzeń płetw. W strefie pływów

ustawia się zawsze z głową skierowaną pod
prąd przyciskając płetwy grzbietową i odbyto­
wą mocno do podłoża.
Rozród: na ściśle wyznaczonych tarliskach

w obrębie obszaru rozsiedlenia. Jaja unoszą
się planktonicznie w wodzie; wyląg larw, pro­
wadzących także planktoniczny tryb życia, na­
stępuje po ok. 3 tygodniach. Po upływie 1-2
miesięcy, gdy w płytkich wodach przybrze­
żnych osiągną 1,2-1,4 cm długości, larwy
przechodzą do bentonicznego trybu życia.

194

Złocica, z. europejska
(Microstomus kitt)

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae)

Wygląd: ciało szeroko owalne, mięsiste, prze­
ważnie prawostronne. Głowa mała (jej długość
stanowi jedynie 1/5 całkowitej długości ciała).
Otwór gębowy mały, nie sięgający do przed­

niego brzegu oka. Brzeg kości przedpokrywo-

wej (praeoperculum) wolny, tzn. nie zarośnięty
przez skórę pokrywającą głowę. Łuska o gład­

kim brzegu; skóra bez szorstkich brodawek,

śluzowata. Linia boczna o prawie prostym
przebiegu. Zaczynająca się nad górnym okiem
płetwa grzbietowa wsparta 85-97, płetwa odby­
towa 69-76 miękkimi promieniami. Kolec anal­
ny nie występuje. Ubarwienie: strona oczna
czerwono- lub żółtobrązowa z brunatnym, cie­
mnożółtym lub ciemnopomarańczowym mar-
murkowaniem; bok ślepy biały. Długość: mak­
symalnie 70 cm; w Morzu Północnym 5-letnie
złocice mierzą przeważnie 20-30 cm.
Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego
do Zatoki Biskajskiej; Morze Północne i kanał
La Manche.

Środowisko: nad piaszczystym, żwirowatym
i skalistym dnem na głębokości 20-150 m.
Pokarm: wieloszczety, pąkle i mięczaki. Złoci­
ca jest wyspecjalizowana w sposobie zdoby­
wania pokarmu, gdyż zasysa żyjące w osadzie
dennym wieloszczety z zajmowanych przez
nie rurek, a wystające miękkie części skoru­
piaków i mięczaków odgryza. Po zauważeniu
odpowiedniej ofiary unosi przednią część cia­

ła i pozostaje w takiej pozycji bez ruchu. Gdy
tylko wieloszczet wychyli się z norki lub mię­
czak wystawi rurkę syfonową, błyskawicznie

uderza w dół.

Rozród: dojrzewa płciowo między 3. a 4. ro­
kiem życia; trze się od marca do września, im
bardziej na południe, tym wcześniej. Nie są

znane wyraźnie wyodrębnione tarliska; same
gody odbywają się na głębokości ok. 100 m.
Po bardzo krótko trwającym okresie rozwoju
zarodków z jaj wylęgają się 4,5-5,5-milimet-

rowe larwy, które unoszą się swobodnie w to­
ni wodnej do późnej jesieni. Proces przeob­
rażania się larw w płastugi rozpoczyna się

przy długości ciała 1,5-1,6 cm, ale dopiero po
osiągnięciu 3 cm długości przechodzą do ben-
tonicznego trybu życia.

1 9 6

Szkarłacica
(Glyptocephalus cynogiossus)

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae)
Wygląd: ciało podłużnie owalne, przeważnie
prawostronne. Głowa z płytkimi zagłębieniami
na boku ślepym. Końcowy, mały otwór gębo­
wy sięgający na wysokość oczu. Brzeg kości
przedpokrywowej wolny. Średnica oka wię­
ksza od długości pyska. Linia boczna o prawie
prostym przebiegu. Zaczynająca się nad gór­
nym okiem płetwa grzbietowa wsparta 97-115,
płetwa odbytowa 85-90 miękkimi promieniami.
Kolec analny występuje. Tylna krawędź płetwy

ogonowej zaokrąglona. Ubarwienie: strona
oczna jednolicie szarobrązowa, głowa niekie­
dy nieco ciemniejsza; usytuowana na stronie
ocznej płetwa piersiowa z ciemnym końcem.

Bok ślepy biały. Długość: maksymalnie 55 cm
(masa ciała 2,5 kg).

Występowanie: północny Atlantyk; we wschod­
niej części od Morza Białego do Zatoki Biskaj­
skiej; północne rejony Morza Północnego.
Środowisko: nad miękkim dnem na głębokości
20-800 m (przeważnie 100-400 m); szczegól­
nie licznie występuje w norweskich fiordach
i wokół Wysp Owczych oraz na stokach Rynny
Norweskiej.
Tryb życia: szkarłacice żyją na dużych głębo­
kościach. U wybrzeży Szwecji wędrują w mie­
siącach zimowych w poszukiwaniu pokarmu
do wód płytkich; w szkockich wodach
przybrzeżnych żerowanie szkarłacicy rozpo­
czyna się w styczniu i osiąga pierwszy szczyt
na przełomie marca i kwietnia, a drugi w pełni
lata. W przeciwieństwie do złocie szkarłacice
polują w pozycji pionowej.
Pokarm: wieloszczety, skorupiaki, mięczaki
i małe szkarłupnie.

Rozród: dojrzewa płciowo między 4. a 5. ro­
kiem życia; okres tarła trwa od maja do wrześ­
nia. Nie stwierdzono wyraźnych wędrówek tar­
łowych. Młode szkarłacice żyją podobnie jak

dorosłe osobniki na znacznych głębokościach.

Niegładzica
(Hippoglossoides platessoides)

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae)
Wygląd: ciało podłużnie owalne; przeważnie
prawostronne (tzn. oczy znajdują się na pra­
wym boku). Końcowy, szeroki otwór gębowy
sięgający na wysokość oczu. Brzeg kości
przedpokrywowej wolny, tzn. nie jest zaro­
śnięty skórą pokrywającą głowę. Średnica oka
równa lub większa od długości pyska. Linia
boczna prawie prosta, tylko nieznacznie wy­
gięta ponad płetwą piersiową. Łuska o piłko-
wanym brzegu, co powoduje szorstkość skóry
(stąd nazwa polska!). Zaczynająca się nad
górnym okiem płetwa grzbietowa wsparta
78-98, płetwa odbytowa 60-79 miękkimi pro­
mieniami. Tylna krawędź płetwy ogonowej za­
okrąglona. Ubarwienie: strona oczna szaro-
lub czerwonawobrązowa, z wieloma rozsiany­
mi, ciemnymi punktami i marmurkowaniem;
bok ślepy biały. Długość: do 50 cm.

Występowanie: północny Atlantyk od Morza

Białego do Irlandii; północne rejony Morza
Północnego; sporadycznie w zachodnim Bał­

tyku, u polskich brzegów dotąd nie została
stwierdzona; u wybrzeży Europy występuje

podgatunek n. europejska (H. p. limandoides).
Środowisko: nad piaszczystym lub mulistym
dnem, w północnej części zasięgu od płytkich

wód przybrzeżnych do głębokości prawie 400
m; często wnika do wysłodzonych wód ujść
rzecznych.

Pokarm: wieloszczety, skorupiaki, mięczaki,
małe wężowidła i niewielkie ryby żyjące przy
dnie (dobijakowate, babkowate i In.).
Rozród: trze się, zależnie od miejsca występo­
wania, na wiosnę lub wczesnym latem, im
bardziej na północ, tym później (od stycznia

do maja w Morzu Północnym, a od marca do

lipca w Morzu Barentsa). Jaja średnicy 1,3-3,2
mm są składane na głębokości 150-200 m,
a samica składa, zależnie od rozmiarów,

50 000-300 000 ziaren ikry. Planktoniczne lar­
wy dopiero po osiągnięciu 2-3 cm długości,
jeszcze przed zakończeniem przeobrażenia,
przechodzą na głębokości 40-100 m do ben-
tonicznego trybu życia. Niegładzice dojrzewa­
ją płciowo w Morzu Północnym w 2-3 roku
życia, w Morzu Barentsa w wieku 7-12 lat.

Halibut biały, h. atlantycki, kulbak
(Hippoglossus hippoglossus)

Rodzina flądrowate (Pleuronectidae)
Wygląd: ciało wydłużone, mięsiste, prawo­
stronne. Końcowy otwór gębowy sięgający na
wysokość środka oka. Brzeg kości przed­
pokrywowej wolny. Łuska drobna, gładka. Li­
nia boczna wygina się silnie ponad płetwą
piersiową. Zaczynająca się nad górnym okiem
płetwa grzbietowa wsparta 98-106, płetwa od­
bytowa 73-80 miękkimi promieniami. Tylna
krawędź płetwy ogonowej prosta. Ubarwienie:

strona oczna szara lub oliwkowoszara; bok
ślepy biały. Długość: maksymalnie 3,7 m (ma­
sa ciała do ok. 300 kg; największy przedstawi­
ciel rzędu ptastugoksztattnych).
Występowanie: pn. Atlantyk od Morza Białego
do Zatoki Biskajskiej; pn. rejony Morza Pół­
nocnego i rzadko w Bałtyku (u polskich brze­
gów dotąd nie został stwierdzony - przyp.

tłum.).

Środowisko: nad piaszczystym, żwirowatym

i skalistym dnem na głębokości 50-2500 m;

tylko bardzo rzadko pojedyncze osobniki prze-
wędrowują w miesiącach letnich do płytkich
wód. Preferuje wody o wysokim stopniu zaso­
lenia i temperaturze 2,5-8°C, a gdy temperatu­
ra rośnie, odpływa w głębsze warstwy wody.
Pokarm: głównie ryby, ponadto skorupiaki
i głowonogi.

Tryb życia: bardzo aktywna ryba bentoniczna,

penetrująca w poszukiwaniu pokarmu także
otwartą toń wodną.
Rozród: okres tarła trwa od grudnia do kwiet­
nia. Samica składa 2-3,5 miliona jaj mierzą­
cych 3-4 mm średnicy. Jaja unoszą się swobo­
dnie w wodzie na znacznych głębokościach.
Przez pierwsze 2-4 lata życia młode h. białe
przebywają na głębokości 30-100 m.

Gatunek pokrewny: h. czarny (h. niebieski,
kulbak czarny) (Reinhardtius hippoglossoides)
o brązowawej lub niebieskawej stronie ślepej
żyje w Arktyce na głębokościach od 20 do
2000 m; jest mniej asymetrycznie zbudowany
niż inni przedstawiciele ptastugoksztattnych
(lewe oko przemieszcza się jedynie na brzeg
głowy), płetwa grzbietowa zaczyna się za gór­
nym okiem, a linia boczna jest prawie prosta.
H. czarny pływa w pozycji pionowej i jest
często spotykany w otwartej toni wodnej.

198

Soletka Sola, s. z w y c z a j n a , p o d e s z w i c a
(Buglossidium luteum) Solea mlgaris (S. solea)

Rodzina solowate (Soleidae)
Wygląd: podłużnie owalne ciało o zaokrąglo­
nej, pokrytej łuskami głowie; prawostronne
(tzn. oczy znajdują się na prawym boku). Ma­

ły, dolny, półkolisty otwór gębowy; szczęka
górna nieco dziobowato wysunięta do przodu

(średnica górnego oka mniejsza od długości
pyska). Brzeg kości przedpokrywowej [praeo-

perculum) jest zarośnięty skórą pokrywającą
głowę. Wzdłuż linii bocznej 55-70 łusek (u soli

116-165). Zaczynająca się przed górnym

okiem płetwa grzbietowa wsparta 65-78, płetwa
odbytowa 50-63 miękkimi promieniami. Obie
płetwy łączą się błoną płetwową z płetwą ogo­
nową. Płetwy piersiowe bardzo małe, ta na
boku ślepym silnie zredukowana. Ubarwienie.
przeważnie żółtawe lub jasnobrązowe, często
z ciemnymi plamami i punktami. Płetwy grzbie­
towa i odbytowa piaskowej barwy; ich 5. i 6.
promień, niekiedy także promienie 4. i 7., czar­
ne. Długość: maksymalnie 13 cm (najmniejszy
gatunek z rodziny solowatych).
Występowanie: pn. Atlantyk; we wschodniej
części sięga na północ do Szkocji; Morze Pół­
nocne, kanał La Manche, Morze Śródziemne.
Środowisko: nad dnem piaszczystym na głę­
bokości 5-250 m (przeważnie 5-20 m).
Pokarm: fito- i zooplankton; jako dorosłe głów­
nie wieloszczety i skorupiaki.
Rozród: samce dojrzewają płciowo przy dłu­
gości ciała 6-7 cm, samice 7-8 cm. Trze się od
marca do lipca (w Morzu Śródziemnym na

wiosnę, w kanale La Manche wczesnym
latem). Mające ok. milimetra średnicy jaja
unoszą się swobodnie w wodzie. Wyląg larw
następuje po ok. 5-6 dniach. Świeżo wylęg­
nięte larwy mają 2 mm długości i jako plank­
ton są daleko przenoszone przez prądy mors­
kie. Po osiągnięciu 1-1,2 cm długości narybek
przechodzi do bentonicznego trybu życia.
Gatunki pokrewne: oczlica (Microchirus ocel-
latus) ma 4-5 czarnych, jasno obwiedzionych
plam przypominających oczy; pręgatka (M. va-
riegatus) z poprzecznymi pręgami; szczecinia-

tka* (Monochiws hispiduś) bez płetwy pier­
siowej na stronie ślepej.

Rodzina solowate (Soleidae)
Wygląd: podłużnie owalne ciało o zaokrąglo­
nej, pokrytej łuskami głowie, prawostronne.
Mały, dolny, półkolisty otwór gębowy. Brzeg
kości przedpokrywowej zarośnięty skórą
pokrywającą głowę. Położone na boku ślepym
otwory nosowe małe, daleko odsunięte od sie­
bie. Zaczynająca się pośrodku między końcem
pyska a górnym okiem płetwa grzbietowa
wsparta 75-93, płetwa odbytowa 59-79 mięk­
kimi promieniami. Obie płetwy łączą się błoną
płetwową z płetwą ogonową. Płetwa piersiowa
na boku ślepym nieco mniejsza od płetwy na
stronie ocznej. Ubarwienie: strona oczna brą­

zowa lub szarobrązowa, z dużymi, ciemnymi,

nieregularnymi plamami. Płetwa piersiowa na
stronie ocznej z czarnym końcem. Płetwy
grzbietowa i odbytowa biało obwiedzione.
Strona ślepa biaława. Długość: 30-40, maksy­
malnie 60 cm (masa 3 kg; żyje ponad 20 lat).

Występowanie: północny Atlantyk; od Trond-

heim w Norwegii do Senegalu i Wysp Kanaryj­
skich; Morze Północne, kanał La Manche, za­

chodni Bałtyk, Morze Śródziemne.
Środowisko: na dnie piaszczystym lub mulis-
tym do głębokości 180 m (przeważnie 10-60
m), także w ujściach rzek. Zimą w głębszych,
oddalonych od brzegów wodach (70-130 m).
Pokarm: małe organizmy żyjące na dnie oraz
niewielkie ryby.

Tryb życia: ryba bentoniczna, leżąca na dnie
lub na wpół w nim zagrzebana. Poluje przede
wszystkim o zmroku i nocą.
Rozród: tarło odbywa od lutego (Morze Śród­
ziemne) do lipca (Morze Północne) w płytkich
wodach przybrzeżnych przy temperaturze wo­
dy 6-12°C). Samica składa 100 000-150 000 jaj,
które unoszą się swobodnie w wodzie. Wyląg
larw następuje po ok. 10 dniach (przy tempe­
raturze wody 9-10°C).

Gatunki pokrewne: laskara (sola laskara) (S.

lascaris) mające na płetwie piersiowej czar­
ną, biało obwiedzioną plamę, a na stronie

ślepej rozetkowato powiększony przedni ot­
wór nosowy; s. czarnopłetwa* (S. kleini): płet­
wa piersiowa czarna, pomarańczowo lub biało
obwiedziona, a płetwy grzbietowa i odbytowa
z ciemną krawędzią.

200

Remora
(Remora remora)

Rodzina podnawkowate (Echeneiidae)

Wygląd: ciało wydłużone, pokryte drobną łus­

ką kolistą (cykloidalną). Duża, spłaszczona
głowa z szerokim otworem gębowym i wysu­
niętą, zaokrągloną żuchwą. Drobne, spiczaste
zęby osadzone pasmami na szczękach, lemie­
szu i kości podniebiennej. Pierwsza płetwa
grzbietowa przekształcona jest w dużą przy­
ssawkę położoną na głowie i przedniej części
grzbietu (o blisko 2-krotnie większej długości

od szerokości). W jej skład wchodzi 17-19

poprzecznych listew. Druga płetwa grzbietowa
i płetwa odbytowa są podobnie zbudowane
i znajdują się niemal dokładnie naprzeciwko

siebie; druga płetwa grzbietowa wsparta
24-27, odbytowa 23-25 miękkimi promieniami.
Tylna krawędź płetwy ogonowej lekko wcięta.
Płetwy piersiowe zaokrąglone. Brak pęcherza
pławnego. Ubarwienie: jednolicie ciemno- lub
szarobrązowe; płetwy piersiowe jaśniejsze.
Długość: maksymalnie 64 cm.
Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­
kich morzach stref tropikalnej i umiarkowanej;
we wschodnim Atlantyku, gdzie jest najpospo­
litszym przedstawicielem rodziny podnaw-
kowatych, dochodzi na północ do Szkocji; Mo­
rze Śródziemne.

Pokarm: małe pasożytnicze skorupiaki żyjące
na skórze gospodarza oraz wolno żyjące w to­
ni wodnej skorupiaki i niewielkie ryby.
Tryb życia: za pomocą przyssawki przyczepia
się do dużych zwierząt morskich: rekinów,
innych ryb i żółwi, pozwalając się przenosić
na nieraz znaczne odległości. Odżywia się
wtedy skórnymi pasożytami gospodarza. Co

jakiś czas odczepia się i odpływa w bok, by
schwytać małego skorupiaka lub rybę.
Rozród: w środkowym Atlantyku trze się wcze­
snym latem, a w Morzu Śródziemnym późnym
latem i jesienią. Narybek żyje swobodnie w to­
ni wodnej; osiągnąwszy 3 cm długości przy­
czepiają się do gospodarza.
Gatunek pokrewny: podnawka (Echeneis nau-
crates) ma przyssawkę 3-krotnie dłuższą od
szerokości, w której skład wchodzą 20-24 list­

wy, spiczaste płetwy piersiowe i prostą lub
słabo wciętą, tylną krawędź płetwy ogonowej.

Rogatnica
(Balistes carolinensis)

Rodzina rogatnicowate (Balistidae)

Wygląd: wysokie, bocznie spłaszczone, owal­

ne ciało z grubymi, mozaikowata ułożonymi
łuskami. Mały, wysunięty do przodu otwór gę­
bowy z mięsistymi wargami. Uzębienie bardzo
silne; zęby osadzone są na kościach szczęk
w zębodołach. Mały otwór skrzelowy położony
nad płetwą piersiową; za nim dwa duże, sze­
rokie kolce kostne. Płetwa grzbietowa podwój­
na; pierwsza z trzema cierniami, tworzącymi
razem mechanizm blokujący (nastroszony pie­
rwszy kolec zostaje zablokowany, gdy jego

główka stawowa wchodzi w panewkę drugie­
go; dopiero, gdy ryba kładzie do tyłu trzeci
kolec, błona płetwowa pociąga drugi, co zwal­
nia blokadę), druga, wsparta 27-28 miękkimi
promieniami, jest podobnie zbudowana jak
płetwa odbytowa (z 25-27 miękkimi promienia­
mi). Górne i dolne promienie płetwy ogonowej
nitkowato wydłużone. Płetwy piersiowe małe;
płetwy brzuszne zredukowane do postaci nie­
parzystego, stroszonego w razie potrzeby kol­

ca. Ubarwienie: bardzo zmienne, przeważnie
zielonkawe, szare lub żółtobrązowe z zielony­
mi, niebieskimi lub fioletowymi, opalizującymi
punktami na grzbiecie. Druga płetwa grzbieto­
wa i płetwa odbytowa niekiedy z jasnymi, fio­
letowymi lub niebieskawymi kropkami. Dłu­
gość: maksymalnie 40 cm.
Występowanie: Atlantyk; w jego części wscho­
dniej dochodzi na północ do zachodniej Irlan­
dii i kanału La Manche; Morze Śródziemne
i (rzadko) Morze Czarne.
Środowisko: nad dnem skalistym na głęboko­
ści 10-100 m.

Pokarm: małe skorupiaki i mięczaki, niewiel­
kie ryby.

Tryb życia: ryba żyjąca samotnie, łatwa do

rozpoznania po charakterystycznym sposobie
poruszania się w wodzie: małe płetwy piersio­

we i płetwa ogonowa służą jej jako stateczniki,

natomiast płetwy grzbietowa i odbytowa prze­
miennie uderzają falistym ruchem.
Rozród: okres tarła rozpoczyna się w Morzu

Śródziemnym na wiosnę (przy temperaturze
21°C). Ikra w postaci bryłek składana jest do
płytkich dołków w piasku. Pilnują jej rodzice.
Okres rozwoju zarodków trwa 2 dni.

202

Grotnik dwuplamisty
(Dipiecogaster bimaculata)

Rodzina grotnikowate (Gobiesocidae)
Wygląd: w przekroju zaokrąglone, tylko od
trzonu ogonowego bocznie spłaszczone ciało
o dużej, płaskiej głowie. Na spodniej stronie
przedniej części ciała zaraz za głową duża,
z licznymi brodawkami przyssawka, powstała
z przekształconych płetw brzusznych. Profil
głowy prosto, równomiernie opadający w kie­
runku spiczastego pyska; otwór gębowy szero­
ki. Szczęka górna nieco wystająca do przodu;
małe, spiczaste zęby zgrupowane w poletka.
Przedni otwór nosowy z małym skórnym płat­
kiem na tylnym brzegu. Płetwy grzbietowa
i odbytowa przesunięte daleko do tyłu, jednak
oddzielone od płetwy ogonowej; grzbietowa
wsparta 5-7, odbytowa tylko 4-6 miękkimi pro­
mieniami. Brak pęcherza pławnego. Ubarwie­
nie: bardzo zmienne zależnie od rejonu wy­
stępowania. Grzbiet i boki przeważnie czerwo­
nawe z żółtymi, niebieskimi lub brązowymi
punktami, przy czym żółte plamki mogą ukła­

dać się w regularny wzór. Samce z purpuro­
wą, żółto obwiedzioną plamą za płetwą pier­
siową. Długość: do 5 cm.
Występowanie: przybrzeżne wody europejs­
kie; na północ do Norwegii, zachodnie rejony
kanału La Manche, Morze Śródziemne i Morze
Czarne.

Środowisko: w brytyjskich wodach przybrzeż­
nych do 55 m, w Morzu Śródziemnym do 100
m głębokości.
Pokarm: drobne organizmy bentoniczne.
Tryb życia: niewielka, przypominająca nieco
babkowate ryba bentoniczna, przebywająca
przeważnie na łąkach trawy morskiej i na
twardym dnie.
Rozród: tarło odbywa wiosną i latem. Ikra
w postaci bryłek składana jest pod skorupy
mięczaków lub kamienie. Pilnuje i broni jej
samiec.

Grotnik czerwony
(Lepadogaster iepadogaster)

Rodzina grotnikowate (Gobiesocidae)
Wygląd: bocznie spłaszczone, smukłe ciało
o trójkątnej, płaskiej głowie. Na spodniej stro­
nie przedniej części ciała zaraz za głową du­
ża, pokryta brodawkami przyssawka. Część
grzbietowa wysoka, a profil głowy stromo opa­
dający w kierunku spiczastego pyska. Otwór
gębowy szeroki; dziobowato wydłużone szczę­
ki z mięsistymi wargami. Przedni otwór noso­

wy z dużym skórnym wyrostkiem na tylnym

brzegu. Płetwy grzbietowa i odbytowa przesu­
nięte daleko do tyłu, połączone błoną płetwo-
wą z płetwą ogonową; długa płetwa grzbieto­

wa wsparta 16-19, odbytowa tylko 9-10 mięk­
kimi promieniami. Brak pęcherza pławnego.

Ubarwienie: bardzo zmienne zależnie od rejo­

nu występowania, zwykle żółtawe, czerwona­
we, brązowawe, z nieregularnie rozmieszczo­
nymi, brązowawymi punktami. Na wierzchu

tylnej części głowy dwie jasnoniebieskie, bru­

natno, czerwono lub czarno obwiedzione pla­
my. Długość: do 8 cm.

Występowanie: podgatunek nominotypowy L

I. lepadogaster występuje we wschodnich
i centralnych rejonach Morza Śródziemnego,
podgatunek L. I. purpurea zasiedla zachodnią

część Morza Śródziemnego (od Przylądka
Roux) i północny Atlantyk (od Wysp Szetlandz­
kich do Dakaru w Senegalu).
Środowisko: od strefy pływów do głębokości
metra.

Pokarm: drobne organizmy żyjące na dnie.
Tryb życia: mała, przypominająca babkowate
ryba bentoniczna, często spotykana w ka­
łużach pozostających po odpływie; także
wśród trawy morskiej.
Rozród: trze się w miesiącach wiosennych
i letnich. Bursztynowe ziarna ikry, zbite w gru­
dki, są składane na kamieniach. Złoża jaj pil­
nuje samiec.

204

Żabnica, nawęd
(Lophius piscatorius)

Samoglów
(Mola mola)

Rodzina żabnicowate (Lophlldae)
Wygląd: spłaszczone grzbietobrzusznie, ku ty­
łowi bocznie ścieśnione ciało o szerokiej, płas­
kiej głowie. Otwór gębowy szeroki, zaokrąglo­
ny; żuchwa wystająca do przodu. Zęby zakrzy­
wione. Oczy bardzo małe. Otwory skrzelowe
w postaci dwóch małych szczelin leżących bez­
pośrednio za płetwami piersiowymi. Skóra deli­
katna, bezłuska; na brzegach ciała występują
liczne wyrostki skórne. Pierwsza płetwa grzbie­
towa ciernista: jej 1. promień wydłużony, za­
kończony mięsistym płatem skórnym, czyli tzw.
wabikiem, 2. krótszy, ze skórnymi wyrostkami,
3., położony w pewnym oddaleniu od dwóch
pierwszych, także z wyrostkami skórnymi; osta­

tnie trzy promienie połączone niską błoną płet-

wową. Druga płetwa grzbietowa wsparta 10-13
miękkimi promieniami. Naprzeciw tej płetwy
położona jest płetwa odbytowa, wzmocniona

9-11 miękkimi promieniami. Dwie płetwy
grzbietowe; pierwsza wsparta 7 twardymi
promieniami, druga cierniem i 10-13 miękkimi
promieniami. Umiejscowiona dokładnie na­

przeciwko niej płetwa odbytowa podparta 9-11
miękkimi promieniami. Duże i szerokie płetwy
piersiowe; małe płetwy brzuszne położone na

spodniej stronie głowy. Ubarwienie: grzbiet
brązowy, zielonkawobrązowy lub czerwonawy,
z ciemnymi plamami. Strona brzuszna biała

poza czarnymi tylnymi krawędziami płetw pier­
siowych. Otrzewna jasna. Długość: do 2 m.

Występowanie: pn. Atlantyk; we wsch. części od
Morza Śródziemnego do Wysp Brytyjskich; Mo­
rze Północne i Bałtyk (u polskich brzegów nie
została dotychczas stwierdzona - przyp. tłum.).
Środowisko: dno na głębokości 18—550 m.
Pokarm: ryby, do których podkrada się pełzając
na swych krocznych płetwach piersiowych.
Tryb życia: ryba żyjąca na dnie, przeważnie
na wpół zagrzebana w piasku lub między glo-
norostami bądź w rumoszu skalnym.
Rozród: tarło odbywa późną zimą lub wczesną
wiosną na głębokości do 180 m. Ikra składana
jest w postaci galaretowatych sznurów długo­
ści do 9 m i szerokości 90 cm.
Gatunek pokrewny: u ż. afrykańskiej (L bude-
gassa) trzeci twardy promień pierwszej płetwy
grzbietowej jest krótszy, a otrzewna ciemna.

Rodzina samogłowowate (Molidae)
Wygląd: spłaszczone bocznie, owalne ciało
bez trzonu ogonowego, o szorstkiej, grubej
i bezłuskiej skórze. Szkielet w dużym stopniu
chrzestny. Mały otwór gębowy; wykształcone
w formie dzioba szczęki z pojedynczą, nie po­
dzieloną płytką zębową. Mały otwór skrzelowy
położony bezpośrednio przed płetwą pier­
siową. Krótka, wysoka płetwa grzbietowa
wsparta 16-20 miękkimi promieniami; podob­
nie krótka i wysoka płetwa odbytowa wzmoc­
niona 14-18 miękkimi promieniami. U doros­
łych samogłowów ciało kończy się zaraz za
płetwami grzbietową i odbytową. Płetwa ogo­
nowa tworzy rodzaj falbany łączącej się z tymi
płetwami. Ubarwienie: grzbiet, płetwy grzbie­
towa i odbytowa oraz nasada płetwy ogonowej
szare, brązowawe lub zielonkawe. Długość:
maksymalnie do 3 m (masa 1400 kg).
Występowanie: kosmopolitycznie we wszyst­
kich ciepłych i umiarkowanie ciepłych mo­
rzach; pod koniec roku jako przypadkowy gość
w Morzu Północnym i cieśninie Skagerrak.
Środowisko: pelagial.

Pokarm: glony, zooplankton, głowonogi,
niewielkie ryby głębinowe, larwy węgorzy.
Tryb życia: ryba otwartego morza. Samogłowy
obserwuje się często, jak unoszą się na po­
wierzchni leżąc na boku lub płyną bezpośred­
nio pod nią, tak że płetwa grzbietowa wystaje
z wody, przypuszcza się jednak, że są to
osobniki stare lub zdychające, natomiast zdro­
we żyją na większych głębokościach.
Rozród: niewiele wiadomo o rozmnażaniu się
samogłowa; jednym z tarlisk jest Morze Sar-
gassowe. Liczba składanych przez samicę jaj
dochodzi do 300 milionów. Larwy mają długie
kolce i w pełni wykształcony trzon ogonowy,
który później ulega uwstecznieniu, podczas
gdy równocześnie rosną na wysokość płetwy
grzbietowa i odbytowa.

206

Spis treści dodatku

I Morze

210 Powstawanie mórz
213 Początki życia w morzu
215 Wpływ oceanów na klimat
217 Pływy morskie
219 Morskie ekosystemy

Wody przybrzeżne

220 Strefa oprysku

Strefa pływów

222 Strefa szelfu

223 Strefa otwartego morza

II Europejskie wędkarstwo morskie

228 Okresy połowów (tabela)
231 Sprzęt wędkarski

Wędziska do łowienia w strefie

przyboju - strefie przybrzeżnej

234 Wędziska do połowów z łodzi
237 Kołowrotki do połowów w strefie

przyboju

242 Kołowrotki do połowów z łodzi

Żyłki

244 Przypon strzałowy

Haczyki

246 Ciężarki gruntowe
249 Dodatkowy sprzęt i różne drobiazgi

251 Dodatkowy sprzęt do łowienia

z łodzi

252 Zestawy połowowe

Paternoster

252 Odmiany zestawu

256 Zestawy połowowe do łowienia

z łodzi

Zestawy gruntowe

258 Zestaw splawikowy

Przynęty dla wędkarzy morskich

259 Piaskówka czyli nalepian

260 Nereidy

Tobiasze

Makrele
Śledzie, sardynki i szproty

Kałamarnice

261 Krewetki i kraby

Mięso małży

262 Przynęty na ryby morskie (tabela)
264 Technika i taktyka przy łowieniu

z brzegu
Najlepsze łowisko

265 Wybór odpowiedniego ciężarka

Sygnalizacja brań

266 Po braniu
267 Połów w określonych miejscach

Mola

Skały

268 Porty

269 Plaże

Estuaria

Spinningowanie ze sztuczną
przynętą

270 Zasady połowu z brzegu (tabela)

272 Technika i taktyka połowu z łodzi

Czarter łodzi

Najlepsze stanowisko
Połów pod prąd

273 Łowienie w dryfie

Ciągnięcie przynęty za łodzią
(trolling)

Połów pilkerem

276 Sprzęt i zestawy połowowe do

łowienia z łodzi (tabela)

279 III Zagrożone morza

209

I Morze

Powstawanie mórz
W początkach swego istnienia Ziemia byta
rozżarzoną, płynną kulą materii. Silą ciążenia
z czasem rozdzieliła lekkie i ciężkie związki
chemiczne. Podczas gdy te ostatnie zgroma­
dziły się głównie we wnętrzu planety, lżejsze
cząsteczki znalazły się na powierzchni.
Ziemia jest tego samego wieku, jak cały Układ
Słoneczny, do którego należy jako planeta,

licząca sobie prawie 5 miliardów lat. Już
wkrótce po ostygnięciu młodej powierzchni
kuli ziemskiej (co musiało trwać blisko 500
milionów lat), w wodzie, atmosferze i na lą­
dzie z prostych związków chemicznych zaczę­

ły tworzyć się bardziej skomplikowane cząste­
czki chemiczne. Przed ponad 3 miliardami lat
powstały w ten sposób w brzeżnych lagunach

pramórz pierwsze żywe komórki. Z nich roz­
winęły się stopniowo nowe, coraz bardziej

skomplikowane formy o zdumiewających wła­
ściwościach i doskonałych przystosowaniach.
Od momentu skrzepnięcia skorupy ziemskiej

wskutek wystudzenia zewnętrznych jej
warstw zmienił się wygląd Ziemi. Tworzące
się płyty (początkowo bardzo cienkiej skoru­
py) ulegały zatopieniu w roztopionej masie,
a na ich miejsce powstawały nowe. Gorąco
we wnętrzu, a chłód na powierzchni prowa­
dziły do tworzenia wznoszących się i opada­
jących prądów konwekcyjnych, dzięki czemu
powstawały na powierzchni coraz to nowe

formy. Dopiero z dalszym wystudzeniem

i skrzepnięciem skorupy ziemskiej, także na

większej głębokości, spowolnieniu uległo jej

przekształcanie.

Płyty kontynentalne płyną jak ogromne wyspy,
przesuwając się po plastycznie reagujących
zewnętrznych warstwach płaszcza Ziemi jesz­
cze do dnia dzisiejszego. Stwierdzono, że ob­

szar Morza Północnego nieustannie ulega
zmniejszeniu, podczas gdy Półwysep Skandy­

nawski od czasów ostatniego zlodowacenia
ulega wypiętrzeniu. Alpy i inne środkowoeuro­
pejskie góry są corocznie wyższe o kilka mili­
metrów. Nasza z pozoru niezmienna Ziemia
ma za sobą burzliwą przeszłość, a ruch w ob­
rębie jej skorupy trwa nadal.
Najnowsze pomiary wykonane za pomocą pro­
mieni laserowych, odbitych przez satelity
wskazują, że Ameryka i Europa oddalają się
od siebie co roku o 1,5 cm.
Gdy porówna się linię brzegową wschodniego
wybrzeża Ameryki z zachodnim wybrzeżem
Europy i Afryki, okazuje się że te olbrzymie
masy kontynentalne pasują do siebie jak ogro­
mne elementy dziecięcej układanki. Alfred
Wegener (1880-1930), niemiecki geofizyk i ba­
dacz polarny, nie był pierwszym, który zauwa­
żył to uderzające podobieństwo linii brze­
gowych, ale jako pierwszy miał odwagę pod­
dać pod dyskusję teorię dryfu kontynentów. Za
jego życia takie wyjaśnienie nie znalazło wię­
kszego uznania, jednak obecnie - jako nowo­
czesna teoria płyt litosfery (tektoniki płyt), jest
dobrze udokumentowane.
Wegener uznawany jest za pioniera nowocze­
snej nauki o Ziemi. Nowsze wyniki badań
wskazują, że 200 milionów lat temu wszystkie
współczesne kontynenty połączone były w je­
den zwarty i otoczony zewsząd przez morze
superkontynent. Ten prakontynent, nazwany
przez Wegenera Pangeą, rozpadł się później
na mniejsze fragmenty - dzisiejsze kontynen­
ty, które przesunęły się po ziemskim płaszczu
przez miliony lat w swe obecne położenie.
Codziennie wody powierzchniowe znoszą do
mórz 8 milionów ton materiału zerodowanego

210

z powierzchni lądów wskutek niszczenia gór
i równin przez wiatr, deszcz, śnieg i lód.
Ogromna masa osadów wypełnia baseny se­
dymentacyjne światowych mórz, jednak
w stosunku do ogromu oceanów są to ilości
niewielkie.
Niszczenie skorupy ziemskiej, czyli erozja po­
wodowana przez wiatr, wodę i lód prowadzi
do zrównania wszystkiego, co wznosi się nad
powierzchnię i wypełnienia zagłębień. W ten
sposób wyspa Sylt staje się coraz mniejsza,
podczas gdy w innych miejscach, prawie do­
kładnie przed Amrum, osadzają się ponownie

spłukiwane masy piasku. Na starych mapach
można prześledzić, jak w ciągu dziesięcioleci
przesuwał się piaszczysty trzon Wysp Wscho-
dniofryzyjskich.

Wciąż płynne jądro Ziemi o temperaturze
6000°C, (taka temperatura panuje na powierz­
chni Słońca), ma 6000 km średnicy. Jądro
otacza warstwa grubości 3000 km - ziemski
płaszcz. W porównaniu z jądrem powłoka ta

jest bardziej ustalona, jednak nie aż tak sztyw­

na, by nie zachodził w niej ruch. Jej stan
skupienia można przyrównać do gęstego, lep­
kiego asfaltu. Dopiero na tej plastycznej po­
włoce leży cienka litosfera z kontynentami
i morzami. W odniesieniu do całkowitej śred­
nicy Ziemi jest ona cieńsza od skorupki pta­

siego jaja. Jest więc zrozumiałe, że siły tkwią­
ce wewnątrz planety wywołują do dziś ruchy
w jej skorupie. Przebiegają one jednak w wię­
kszej części tak powoli, że są ledwie zauważa­
lne bez specjalnych przyrządów pomiarowych.
Obszary styku płyt i rozłamów, sięgających
w głąb ziemskiego płaszcza, są miejscami
aktywności sejsmicznej i wulkanicznej.

Trzęsienia ziemi, wybuchy wulkaniczne i na­
gle powstające uskoki są widomymi oznakami
ruchów i przekształceń zachodzących w sko­
rupie ziemskiej. Przykładami z ostatnich lat są

wynurzenie się wyspy Surtsey koło Islandii
(1963 r.) czy wybuchy wulkanów - Mount St.
Helen w amerykańskim stanie Waszyngton
(1980 r.) i kolumbijskiego Nevada de Ruiz
(1985 r.) Strefy kolizji płyt litosfery to także
rejony zagrożone trzęsieniami ziemi. Od daw­
na poszukuje się wskaźników, dzięki którym
udałoby się stworzyć system wczesnego

ostrzegania miejscowej ludności przed
nadciągającym kataklizmem. Codziennie reje­
struje się setki lekkich wstrząsów skorupy zie­
mskiej. W Niemczech obszarami o szczególnie
silnej aktywności sejsmicznej są Nizina Gór-
noreńska (rów tektoniczny) i Nizina Północno-
niemiecka. Trzęsienia ziemi, choć rzadkie
i słabe, zdarzają się również w Polsce.
Trzęsienia ziemi i nagłe przesunięcia w sko­
rupie zdarzają się także w obrębie płyt ocea­
nicznych na dnie wszechoceanu. Szczególnie
silne ruchy skorupy ziemskiej zachodzą na
obrzeżach Oceanu Spokojnego, pośrodku
płyty oceanicznej Atlantyku i w Oceanie In­
dyjskim. Wzdłuż wybrzeży Indopacyfiku leżą
najbardziej znane rowy podmorskie. Biegną

zwykle niedaleko wybrzeża na dnie Oceanu
Indyjskiego i dalej wzdłuż kontynentu austra­
lijskiego łącząc się z Rowem Mariańskim,
który jest najgłębszym miejscem na Ziemi
(11034 m głębokości). System rowów tektoni­
cznych ciągnie się wzdłuż Wysp Sundajskich,
Filipin i Japonii, dociera - obok pacyficznego
wybrzeża Rosji - do Alaski i Ameryki. W ro­
wach tych ogromne płyty zagłębiają się, czyli
następuje pochłanianie skorupy ziemskiej
przez półpłynny płaszcz.
Przeciwstawne zjawisko zachodzi w obrębie
grzbietów śródoceanicznych. Te podmorskie

systemy górskie biegną niemal środkiem ba­
senów oceanicznych. Największym i najdłuż­
szym takim grzbietem jest, położony między
Europą i Afryką a obiema Amerykami,

211

Rowy oceaniczne i srodoceaniczne grzbiety górskie

Grzbiet Środkowoatlantycki długości ponad
12 000 km. Głęboka rozpadlina tektoniczna
wzdłuż linii grzbietowej tego łańcucha górs­
kiego nosi nazwę doliny ryftowej. W znajdują­
cym się na jej dnie rowie, nazywanym rowem
ryftowym lub po prostu ryftem, tworzy się
nowa litosfera, w następstwie czego dochodzi
do rozpychania starszych części płyty oceani­
cznej i odpychania płyt kontynentalnych.
Tworzenie się nowej litosfery powoduje mag­

ma wydobywająca się z wnętrza Ziemi. Nie
przypadkiem Islandia umiejscowiona jest do­
kładnie na Grzbiecie Środkowoatlantyckim.

Zarówno pochłanianiu skorupy ziemskiej, jak
i jej tworzeniu, towarzyszą silne ruchy skoru­
py tworzącej dna mórz, powodujące podmor­
skie trzęsienia i wybuchy wulkanów. Te z ko­

lei wywołują ogromne fale, nazywane tsuna­
mi (po japońsku oznacza: wielka fala niszczą­

ca port). Tsunami rozchodzą się koncentrycz­
nie od epicentrum trzęsienia. Na otwartym
morzu osiągają one wysokość tylko do 50 cm

i są niegroźne, chociaż rozchodzą się z za­

wrotną prędkością 700-800 km/h. Natomiast
na płytkich wodach i w rejonach nadbrzeż­
nych następuje wskutek tarcia o dno ich

strefa sejsmiczna

spiętrzenie do wysokości ponad 30 m,
wówczas tsunami porywają i niszczą wszyst­
ko, co znajduje się na ich drodze. Na tego
typu naturalne kataklizmy narażone są szcze­
gólnie wybrzeża Japoni i Chin. W Japonii
ostatnie tsunami zanotowano w maju 1983
roku.
W1883 r. wulkan Krakatau eksplodował z tak
niewyobrażalną mocą, że jeszcze do dzisiaj
część wyrzuconych wówczas pyłów krąży
w stratosferze. Wulkan ten jest położony
w szczególnym rejonie skorupy ziemskiej
- Wyspach Sundajskich, znajdujących się
na północny zachód od Australii, w stre­
fie znacznej aktywności sejsmicznej dna Oce­
anu Spokojnego. Zderzają się tu i zagłębiają
dwie płyty kontynentalne. Krakatau jest
samotną wyspą stanowiącą wystający ponad
powierzchnię jeden ze szczytów łańcucha
podmorskich gór. Tsunami spowodowane je­
go wybuchem osiągnęły wysokość 36 m i spu­
stoszyły wybrzeża Jawy i Sumatry. Po 40

latach spokoju Krakatau wznowił w 1923 r,

z dużą siłą swoją aktywność i jest aktywny do
dzisiaj.

212

Ruch płyt litosfery w obrębie grzbietu sródoceanicznego

Początki życia w morzu

Tak naprawdę Ziemia jest planetą pokrytą wo­
dą - 71% jej powierzchni zajmują oceany.
Powierzchnia oceanów:
Ocean Spokojny 181,34 min km

2

Ocean Atlantycki 106,57 min km

2

Ocean Indyjski 74,12 min km

2

Razem 362,03 min km

2

Tylko Ocean Spokojny zajmuje większą powie­
rzchnię od wszystkich ziemskich lądów łącz­

nie. Morza europejskie - Morze Północne, Ba­

łtyk i Morze Śródziemne traktowane są jako
morza brzeżne Atlantyku.
Jak powstają morza, największe ziemskie

zbiorniki wody, obejmujące aż 98% wody
znajdującej się na naszej planecie? Płyty kon­
tynentalne, które powstały w zamierzchłej
przeszłości z lżejszego materiału wypływają­
cego na powierzchnię z wnętrza roztopionej
kuli, sterczały z gorącej skorupy na podobień­
stwo gór lodowych. Do tego czasu Ziemia
okryta była gęstą powłoką mieszaniny pary
wodnej i innych gazów. Z czasem wskutek
wypromieniowania ciepła do otoczenia nastę­
powało jej ochłodzenie i para wodna ulegała

skropleniu opadając na powierzchnię Ziemi
w postaci deszczu. W rezultacie panujących
wówczas wysokich temperatur woda na­
tychmiast ponownie parowała. Nieustannie
trwał cykl obiegu wody od parowania do kon­
densacji, ciągle więc padał deszcz. Chmury

zasłaniały prawdopodobnie całą powierzchnię
globu, jak ma to obecnie miejsce w przypadku
planety Wenus. Stan taki trwał do momentu,
gdy powierzchnia Ziemi ostygła na tyle, że
woda mogła się na niej utrzymać w postaci
cieczy. Pierwsze wodne zbiorniki, kałuże i je­

ziora, tworzyły się w najgłębszych miejscach

i były w coraz większym stopniu zasilane wo­

dą deszczową, która nie wyparowała. Zwarta
dotychczas pokrywa chmur uległa rozerwaniu.
O tym momencie historycznym mówi prawdo­
podobnie Biblia w Księdze Rodzaju przy opi­
sie stworzenia słowami Niechaj się stanie

światłość".
Ruchy w skorupie ziemskiej zachodziły nadal

- zmieniała się linia brzegowa, powstawały

nowe kontynenty, stare zanikały; coraz to no­
we góry wypiętrzały się, by wkrótce ulec zni­

szczeniu przez erozję. Tak dzieje się do dnia
dzisiejszego. Obecność wody w postaci cieczy
w tak ogromnych ilościach jak na Ziemi, jest
zjawiskiem wyjątkowym w dotychczas pozna­
nym przez nas fragmencie wszechświata. Ża­
dna inna planeta w naszym Układzie Słonecz­
nym nie ma tak dużo wody pozostającej w sta­
nie płynnym w istniejących na niej warunkach,
natomiast we wszechświecie panują zabójczo

niskie temperatury. Bez wody życie na Ziemi
byłoby niemożliwe.

Morza zawierają słoną wodę. Rozpuszczone

w wodzie morskiej minerały, decydujące
o stopniu jej zasolenia, są przede wszystkim

213

wymywane ze skal skorupy ziemskiej. Uwolnio­

ne w procesie wietrzenia składniki mineralne
skal są spłukiwane wodami opadowymi i spły­
wając rzekami docierają w końcu do mórz. Bi­

jąca z głębi Ziemi woda gorących źródeł, zwyk­

le bardzo bogata w związki mineralne, odpro­
wadza do mórz minerały już rozpuszczone.
W wodzie morskiej znajdują się wszystkie wy­
stępujące w przyrodzie pierwiastki, chociaż
większość z nich to tzw. mikroelementy ślado­
we. Głównymi składnikami soli morskiej są
chlor i sód (85%) w połączeniu chemicznym
jako chlorek sodu, czyli sól kamienna (halit).
Pozyskuje się ją w dużych ilościach z wody
morskiej (z solanek). Ważnymi składnikami wo­
dy morskiej, stanowiącymi pozostałe 15% roz­
puszczonych w niej związków chemicznych, są
ponadto: magnez, siarka, wapń, potas, brom,
węgiel (jako związany dwutlenek węgla) i tlen.

W wodzie morskiej znajduje się nawet złoto,
ale tylko w ilościach śladowych.
Zawartość soli w wodzie zmienia się prze­
strzennie i czasowo. Przeciętnie woda morska
zawiera 35%o rozpuszczonych soli (=35 g/l).
Wartość ta zmienia się w zależności od stopnia
parowania lub rozcieńczenia wodą słodką. Wo­
dy wokółbiegunowe wskutek topnienia lodu są
zasolone w mniejszym stopniu (32-35°/oo), na­
tomiast zasolenie wód w strefie tropikalnej
wskutek silnego parowania i nasłonecznienia
dochodzi do 38 °/oo- Najbardziej słone - 43°/oo
są wody Morza Czerwonego, najmniej - 7°/M
Morza Bałtyckiego. We wschodniej części za­
solenie Bałtyku spada nawet poniżej 1

0

/

00

.

Na dnie morskim rozpościerają się największe
na Ziemi równiny. Trafnie można je określić

jako rzeczywiste niziny czy wręcz doliny, gdyż
znajdują się w najgłębszych miejscach skoru­
py ziemskiej. Wśród nich wznoszą się bardzo
wysokie szczyty górskie. Mauna Loa na Hawa­
jach osiąga wysokość 4169 m n.p.m., ale jego

cokół wznosi się dalsze 5000 m z dna mors­
kiego. Największą różnicę wysokości między
dwoma, blisko siebie leżącymi punktami

powierzchni Ziemi, znajdujemy w chilijskich
Andach.
Kontynenty nie wznoszą się zazwyczaj bezpo­

średnio z równinnego dna morskiego. Między

lądem a głębią oceaniczną rozciąga się szelf
kontynentalny, otaczający kontynent szerokim
pasem. W strefie szelfu dno morskie opada
zwykle pod niewielkim kątem, a dopiero około
70-80 km od brzegu kontynentu kończy się
ostrą krawędzią, gwałtownie obniżając się do
głębokomorskiej równiny. Najdalej w morze,
na 1500 km, sięga łagodnie opadająca strefa
szelfu rozciągająca się u brzegów Syberii
Wschodniej.

Całe życie, które obserwujemy dzisiaj w tak
różnorodnych przejawach, rozwinęło się
według najnowszych badań naukowych z form
żyjących w morzach. Życie w postaci prostych
prakomórek powstało 3,5 mld lat temu w wo­
dzie morskiej. Pogląd taki potwierdza fakt, iż
najstarsze skamieniałości, które znajdujemy to
bez wyjątku organizmy morskie. Według nau­
kowców musiało upłynąć dalsze 600 milionów
lat, nim z tych najprostszych prakomórkowych
organizmów, nazywanych bezjądrowymi,
rozwinęła się zróżnicowana fauna i flora mors­
ka. Pierwsze organizmy lądowe, z których osta­

tecznie powstał człowiek, pojawiły się 400 mi­

lionów lat temu. Są one więc geologicznie (w
odniesieniu do wieku Ziemi) bardzo młode.
Istnieją jeszcze inne dowody na to, że życie
powstało w środowisku morskim. Woda mors­
ka i krew mają bardzo podobny skład. Krew

ssaków, także ludzka, jak również inne płyny

ustrojowe (limfa i łzy), zawierają te same jony

co woda morska i to niemal w tych samych
proporcjach. Przy np. dużej utracie krwi zale­
ca się w medycynie uzupełnienie utraconych

214

płynów przez podanie fizjologicznego roztwo­
ru soli kuchennej jak namiastki osocza krwi.
Główna różnica polega na znacznie mniejszej
niż w wodzie morskiej zawartości soli - wyno­
si ona tylko 9%o. Szelfy są strefą morza
szczególnie aktywną biologicznie. Dobre
naświetlenie promieniami Słońca i stałe użyź­
nianie, bogatymi w związki pokarmowe woda­
mi uchodzących do mórz rzek, stanowią pod­

stawę bujnego rozwoju roślin i zwierząt w tych

rejonach świata.

Łańcuchy pokarmowe zaczynają się od

glonów. Wymagają one do swego rozwoju
związków azotu i fosforu, które znajdują się

tutaj w obfitości. Glony są najważniejszymi
w morzach pierwotnymi producentami i stano­
wią pokarm dla innych drobnych organizmów,
którymi z kolei żywi się wiele gatunków ryb.
Niestety współczesne morza szelfowe są
w wysokim stopniu zagrożone, ponieważ
uchodzące do nich rzeki zawierają szkodliwe
substancje ze ścieków miejskich i przemysło­
wych. W ten sposób silnie skażone zostały
Morze Północne, Bałtyckie i Śródziemne.
Inaczej niż w przypadku bogatych w związki
pokarmowe wód szelfowych czy rozległej stre­

fy prądów wznoszących u zachodnich wybrze­
ży kontynentów, jest z zawartością związków
azotu i fosforu w górnych warstwach wody
w morzach tropikalnych i subtropikalnych, do
których dopływ tych substancji jest bardzo nie­
wielki. Nie zachodzi tutaj na znaczącą skalę
wymiana między ciepłą warstwą powierz­
chniową a zimnymi i bogatymi w związki po­
karmowe dolnymi warstwami wody, tak że
związki te ulegają szybko wyczerpaniu. Ciepła
woda „pływa" na wodzie zimnej. Sztormowe
wiatry nie są w stanie wymieszać wody do
głębokości poniżej 80 m (taką właśnie miąż­

szość ma górna warstwa wody), Piękna lazu-

rowoniebieska barwa tropikalnego oceanu jest

wskaźnikiem ubóstwa powierzchniowych
warstw w substancje pokarmowe. Oddalone
od wybrzeży rejony krystalicznie czystej wody
są biologicznymi pustyniami.
W wodach szelfowych powstają latem równie
niekorzystne warunki. Jednak gdy zimą górna
warstwa ulega oziębieniu zwiększa się jej cię­
żar właściwy i opada w dół, dzięki czemu
następuje życiodajna wymiana i wzbogacenie
powierzchniowych warstw wody w związki po­
karmowe. Dlatego morza szelfowe to dla rybo­

łówstwa morskiego rejony najwydajniejszych

połowów.

Wpływ oceanów na klimat

Z uwagi na to, że woda pokrywa 3/4 powierz­
chni Ziemi, morza odbierają większą część
energii słonecznej, docierającej każdego dnia
do powierzchni globu. Pod wpływem intensyw­
nej insolacji parują ogromne ilości wody, po­

czątkowo unoszące się do góry w postaci nie­
widocznej pary wodnej i ulegające kondensa­
cji dopiero w górnych, zimnych warstwach
atmosfery. Powstają chmury, pędzone wiatra­
mi daleko lub wysoko, póki są dostatecznie
nasycone wilgocią. Potem woda ponownie
spada na powierzchnię Ziemi pod postacią
deszczu.

Woda opadowa na lądzie zbiera się w poto­
kach i rzekach i ponownie spływa nimi do
mórz. Część wód opadowych wsiąka w glebę.
Jest ona pobierana przez rośliny, które częś­
ciowo transpirują ją znowu do atmosfery. Po­
została, nie wykorzystana woda opadowa
przesiąka głębiej i zatrzymuje się dopiero na
warstwach nieprzepuszczalnych, jak gliny lub
iły, zasilając wody gruntowe. Część przesiąka­

jących wód opadowych spływa również bezpo­
średnio pod ziemią do mórz. Tak w ogromnym
skrócie wygląda krążenie wody w przyrodzie,

które umożliwia życie na Ziemi.

215

Oddziaływanie oceanów na klimat

Morza działają łącznie z atmosferą jako uni­
wersalny układ klimatyczny. Dzięki nim ciepłe
masy powietrza z wiatrami i ciepłe prądy mor­
skie docierają w te miejsca, które otrzymują
mało energii słonecznej. W ten sposób Europa

zawdzięcza swoje dość umiarkowane zimy
ciepłemu prądowi morskiemu w Atlantyku
- Prądowi Zatokowemu, czyli Golfstromowi,
który jak ogromna rzeka przecina ocean po­
czynając od Karaibów. Jego odnoga na połu­
dniu prowadzi ciepłą wodę wzdłuż wybrzeża
Francji do kanału La Manche, druga na pół­

nocy wokół Irlandii i Szkocji płynie do Morza
Północnego. Wody Golfstromu docierają na
północ aż do Morza Arktycznego. To właśnie
powoduje, że położony daleko na północy nad
Morzem Arktycznym rosyjski port Murmańsk
przez większą część roku jest wolny od lodu.
Biegnący w przeciwną stronę prąd morski

umożliwił Krzysztofowi Kolumbowi odkrycie
Ameryki. Prąd kanaryjski zawiódł jego małą

flotyllę przez Atlantyk do Nowego Świata.
Jednak nie tylko ciepłe prądy morskie łagodzą

klimat wyższych, zimnych szerokości geografi­
cznych. Sama atmosfera i zawarta w powiet­
rzu wilgoć są odpowiedzialne wraz z prądami
atmosferycznymi za bardziej równomierny
rozkład energii zawartej w wodzie na kuli
ziemskiej. Woda, z uwagi na wysokie ciepło
właściwe ma zdolność magazynowania du­
żych ilości ciepła. Tak więc wraz z wilgotnym

powietrzem ok. 70% nadmiaru energii cieplnej
zostaje przeniesione w rejony o mniej sprzyja­

jącym klimacie. Drobny pył pustynny osadza
się czasami w naszych szerokościach geogra­
ficznych po obfitych letnich deszczach jasną

lub czerwonawą warstwą. Przepływające nad
Afryką Północną wilgotne masy powietrza
wchłaniają uniesiony przez burze piaskowe
pył i przenoszą go daleko na północ w zim-
niejsze rejony, także do środkowej Europy,
gdzie spada wraz z deszczem. Saharyjski pył
pustynny na lakierze środkowoeuropejskiego
samochodu jest uchwytnym dowodem na to,
że wilgotne, ciepłe masy powietrza przenoszą
w nasze szerokości geograficzne ciepło i wil­
goć daleko z południa.

Morza nieprzerwanie oddają powstającym
nad nimi wilgotnym masom powietrza wodę,
która pod ziemią lub rzekami spływa później
powtórnie do ich basenów. Corocznie w atmo­

sferze ziemskiej przenoszone są dziesiątki ty­
sięcy kilometrów sześciennych wody z morza
na ląd. Gdyby te ilości zostały równomiernie
rozłożone na wszystkie kontynenty, to woda
przykryłaby lądy 20-centymetrową warstwą.
Opady są jednak rozłożone na Ziemi bardzo
nierównomiernie. Na niektórych obszarach
(np. w zachodniej i północnej części Europy)
deszcze padają bardzo obficie. Inne obszary
(np. region Sahelu) cierpią na długotrwały
brak opadów.

216

Pływy morskie

Każdy, kto przebywał nieco dłużej niż pół dnia
na brzegu morskim, mógł zaobserwować nastę­
pujące zjawisko - tam, gdzie jeszcze przed
kilkoma godzinami sięgało morze, rozciągają
się teraz ławice wilgotnego piasku, kałuże i stru­
gi wody. Morze cofnęło się - woda opadła. Kilka
godzin później woda powróci i osiągnie swój
poprzedni poziom. Dlaczego tak się dzieje?

Zjawisko to określane jako pływy zachodzi
dzięki wzajemnemu przyciąganiu się Ziemi,
Księżyca i Słońca. Księżyc okrąża Ziemię po
stałej orbicie, a jedno pełne okrążenie trwa
miesiąc, podczas gdy Ziemia wykonuje jeden
pełny obrót wokół własnej osi w ciągu 24
godzin. Oba ciała niebieskie okrążają wspól­
nie Słońce w ciągu roku. Inne planety, które
w naszym Układzie Słonecznym krążą wokół
Słońca, możemy w tych rozważaniach pomi­
nąć. Przyciąganie (grawitacja) i siła odśrodko­
wa ciał niebieskich utrzymuje cały układ w ró­
wnowadze, oddziałuje jednak także na zawar­
te we wszechoceanie ogromne masy wody na
Ziemi. Ponieważ Księżyc znajduje się zna­

cznie bliżej Ziemi niż Słońce, jego wpływ na

powstawanie pływów przeważa nad oddzia­

ływaniem wprawdzie ogromnego, ale znacznie

bardziej oddalonego Słońca. Przyciąganie
Księżyca powoduje spiętrzenie ruchomych wód
w rodzaj wodnej góry w miejscu położonym
najbliżej linii prostej łączącej te dwa ciała nie­
bieskie. W bardzo odległych rejonach nadbrze­
żnych woda opada, gdyż jej ogromne ilości

odpływają do punktu spiętrzenia. Po stronie od­
wróconej od Księżyca powstaje takie samo spię­
trzenie wody w wyniku działania siły odśrodko­
wej (powstającej wskutek obrotu Ziemi i Księży­
ca wokół ich wspólnego środka ciężkości).
Podnoszenie się lustra wody na morzu i u wy­
brzeży od stanu najniższego do najwyższego
nazywamy przypływem; opadanie poziomu
wody nazywamy odpływem. Przypływ i odpływ
nazywamy pływem.
Gdy Ziemia, Księżyc i Słońce znajdują się
w jednej linii, jedno za drugim, siły przyciąga­
nia Księżyca i Słońca sumują się. Woda opada
osiągając najniższy poziom, natomiast spięt­
rzenie wód jest największe. Te szczególnie
silne pływy nazywamy pływami syzygijnymi.

Księżyc

Księżyc

Księżyc

Fazy księżyca:

Podczas kwadr powstają małe pływy (tzw. kwadratowe),
w czasie pełni i nowiu bardzo wysokie pływy (tzw. syzygijne).

Księżyc

217

Gdy Słońce, Księżyc i Ziemia ustawione są
względem siebie pod kątem prostym przycią­
ganie Księżyca i Słońca wzajemnie się częś­

ciowo znoszą. W tym czasie pływy są szcze­
gólnie słabe. Są to tzw. pływy kwadratowe.
Pływy syzygijne mają miejsce zawsze pod­

czas pełni lub nowiu Księżyca, podczas gdy
pływy kwadraturowe w czasie pierwszej
i ostatniej kwadry.
Pełen obrót Ziemi wokół własnej osi trwa 24

godziny. Każdy punkt Ziemi znajduje się
w ciągu tych 24 godzin tylko jeden raz w pozy­

cji najbliżej położonej w stosunku do Księżyca
i raz w pozycji najbardziej od niego oddalonej,
a więc w miejscach powstawania fali pływów

- najsilniejszego i najsłabszego przyciągania

Księżyca. Jednocześnie Księżyc posuwa się

stale po swojej orbicie. Ziemia musi więc wy­
konać więcej niż jeden pełny obrót, by okreś­
lony punkt jej powierzchni znalazł się ponow­
nie dokładnie „pod Księżycem", czyli mówiąc
inaczej dogonił go. Ta różnica czasu wynosi
1/28 ziemskiego dnia, czyli prawie 50 minut.

Z tego powodu pływy spóźniają się z dnia na
dzień. Ponieważ dziennie mają miejsce dwa
pływy, długość trwania jednego pływu wynosi
12 godzin i 25 minut. Jako ogólną regułę moż­
na przyjąć, że w prawie sześć godzin po przy­

pływie następuje odpływ.
Fale pływów po kuli ziemskiej nie przebiegają
równomiernie. Wiąże się to z faktem, że ogro­

mne baseny oceaniczne otoczone są lądami.

Wskutek tego zmiana pływów nie wszędzie na
świecie występuje w tym samym momencie.
Niemiecki Instytut Hydrograficzny wydaje

corocznie podręczny kalendarz pływów, w któ­
rych podaje czas pływów dla różnych miejs­
cowości nadmorskich. Już w obrębie tylko Mo­
rza Północnego występują znaczne różnice.
Do Morza Północnego wdzierają się dwie fale

pływów - z północy i przez kanał La Manche.

Zatoka Fundy

Potrzebują do pokonania tej drogi ponad 10
godzin. Obie fale nakładają się na siebie. Gdy

przypływ dociera do płytkiego szelfu, stopnio­
wo spiętrza się i może osiągnąć znaczną wy­

sokość. Najwyższy poziom pływów na świecie
stwierdzono w Zatoce Fundy (Fundy Bay),
znajdującej się na atlantyckim wybrzeżu Ka­
nady między prowincjami Nowy Brunszwik
i Nowa Szkocja. Maksymalna różnica po­

ziomów wody dochodzi tu do 13 metrów. Po­
wracająca fala przypływu wlewa się w niektó­
rych miejscach wybrzeża z głośnym hukiem

do zatok i fiordów, jak ma to miejsce w Euro­
pie przy ujściu Severn do Kanału Bristolskie-
go (Wielka Brytania), w Norwegii i niekiedy

w ujściu Sekwany.

U europejskich wybrzeży przypływy syzygijne
mogą, łącznie z silnymi wiatrami wiejącymi od
morza w kierunku lądu, powodować silne

spiętrzenia wód i w rezultacie zalanie znacz­
nych połaci nadbrzeżnych terenów.

218

Morskie ekosystemy

Morza ze swoją całkowitą powierzchnią ok.
360 min km

2

, średnią głębokością 3800 m

i objętością blisko 13000000000 km

3

tworzą

największy ziemski ekosystem. Mieszkańcy
mórz są lżejsi w przeciwieństwie do organiz­
mów lądowych, zmuszonych do dźwigania

masy własnych ciał, by pokonać siłę ciąże­
nia. Unoszą się w wodzie dzięki sile wyporu
niemal bez wydatkowania na ten cel energii.
W morzach występuje niewyobrażalna
mnogość organizmów, od jednokomórko­
wych glonów i mikroskopijnych bezkrę­
gowców (plankton) przez larwy ryb i doro­

słe ryby po największe zwierzęta, jakie kie­
dykolwiek żyły w ziemskich morzach i w ogó­

le na naszej planecie - ponad 30-metro-
wej długości płetwale błękitne, należące do
ssaków. Jeśli pominąć występujące rzadko
w środowisku morskim owady, to można po­
wiedzieć, że w morzach żyje przeważająca
część wszystkich ziemskich gatunków
zwierząt.

W efekcie zasiedlania przez zwierzęta

rozmaitych ekosystemów morskich o odmien­
nych właściwościach biofizycznych i bio­
chemicznych powstało istniejące obecnie
w morzach ogromne zróżnicowanie form ży­
ciowych. Większość gatunków ryb - ok.
20000, co stanowi niemal 60% całości tej

grupy, występuje w środowisku morskim. We­
dług wiarygodnych szacunków liczebność po­

pulacji niektórych ryb pelagicznych, a więc
związanych z otwartą strefą toni wodnej (np.
sardeli europejskiej), sięga biliona osobni­
ków. Przeciętna liczebność osobników popu­

lacji poszczególnych gatunków ryb morskich
wynosi blisko 10 mld, podczas gdy w wypad­
ku gatunków słodkowodnych tylko 10 mi­
lionów.
Poniżej omówiono krótko główne ekosystemy

morskie związane ze znacznym zróżnicowa­
niem ekologicznym mórz. Podstawowy po­
dział oparty jest na wyróżnieniu dwóch głów­

nych stref życiowych - wód przybrzeżnych
i wód otwartego morza.

Wody przybrzeżne

Wody przybrzeżne zaczynają się od linii
brzegowej. Pokrywają one szelf kontynental­

ny do głębokości około 200 m; pozostają pod
silnym wpływem lądu.

Poczynając bezpośrednio od I
wyróżnia się:

strefę oprysku
(supralitoral)

strefę pływów

brzegowe

strefę szelfową
(sublitoral)

Wybrzeże skaliste (Bretania)

219

STREFA OPRYSKU

Dla dwóch pierwszych stref charakterystyczne

są przede wszystkim duże zmiany warunków
środowiskowych. Odnosi się to zwłaszcza do
położonej ponad średnim poziomem przypły­
wów strefy oprysku. Typowymi mieszkańcami
tej strefy, szczególnie wyraźnie zaznaczonej

na skalistych, klifowych brzegach z silnym
przybojem, są drobne skorupiaki - ligia (pso-

tówka) oceaniczna (Ligia oceanica) lub zmie-

raczek kiełżowaty (Orchestia gammarella)
oraz mięczaki, jak pobrzeżka karłowata (Lit-
torina neritoides) albo rozmaite czareczkowa-

te (Patellidae), zbierające glony ze skał. Spo­
śród ryb strefę tę zasiedlają przedstawiciele
rodziny dobijakowatych (Ammodytidae) oraz

rozmaite, przystosowane do życia w okreso­

wych kałużach słonawej wody, niewielkie ryby
z rodziny babkowatych (Gobiidae), głowaczo-
watych (Cottidae), ślizgowatych (Blenniidae)
i innych. Muszą one bez uszczerbku znieść
znaczne wahania zasolenia wody (od 0 do
35%o, zależnie od udziału wody deszczowej
i morskiej oraz szybkości parowania),
zmieniającą się temperaturę wody (w naszych
szerokościach geograficznych od +3 do

+22°C) i jej natlenienie. Ponieważ mogą tylko

powoli zmienić swoją siedzibę na inny zbior­
nik muszą być w stanie ochronić się przed
wyschnięciem. Dlatego wiele mięczaków moc­
no przywiera do swego skalistego podłoża, by
nie utracić wilgoci. Tak bardzo typowe dla

strefy pływów pąkle zamykają ściśle swoje
wapienne skorupki, tak że mogą przeżyć długi
czas intensywnej operacji słonecznej po
odsłonięciu ich przez odpływ.

STREFA PŁYWÓW

Strefa ta, jak wskazuje jej nazwa, znajduje się
między niskimi i wysokimi stanami wody pod­
czas odpływów i przypływów. Płycizny tej stre­

fy są w 12,5-godzinnych odstępach czasu zale­

wane bądź odsłaniane. Tutaj też cyklicznie
ulegają zmianie warunki środowiska. Wielkość
powierzchni odsłanianej w poszczególnych
punktach wybrzeża zależy od wysokości pływu
i spadku dna. Na francuskich brzegach kanału
La Manche poziom pływu sięga 13 m; nad
Bałtykiem i Morzem Śródziemnym wynosi tyl­
ko kilka centymetrów. W południowej części
Morza Północnego, a więc również w rejonie
wybrzeży niemieckich, poziomy pływów wyno­
szą od dwóch do trzech metrów (w ujściach

Wezery i Laby znacznie więcej!). Podczas każ­
dego odpływu odsłania się na brzegu
5000 km

2

płycizn.

Decydującą rolę w zasiedlaniu supralitoralu
i eulitoralu odgrywa rodzaj podłoża, gdyż żyją­
cym tu organizmom stale grozi spłukanie. Na
skalistym gruncie dominują formy, które mogą
się mocno przytwierdzić: małże, ślimaki, pąkle,
ukwiały i inne. W strefie pływów znajduje się
przeważnie drobne mięczaki, jak pokrewny ga­

tunek pobrzezki - pobrzezkę plażową (Littorina

littorea), purpurówkę (Nucella lapillus), gibulę
(Gibbula cineraria), omułka jadalnego (Mytilus
edu/is) i należące do skorupiaków osiadłe wą-

sonogi, jak pąklę zwyczajną (Balanus balanoi-

des).

Na podłożu piaszczystym i mulistym występują
organizmy, które okresowo lub stale zagrzebu-
ją się w dnie: piaskówka, czyli nalepian (Areni-
cola marina), wieloszczety osiadłe (Serpula,
Protula), różne gatunki małży, jak piaskołaz,
zwany też małgwią (Mya arenaria) czy sercó­
wki (Cardium), a także lancetnik (Branchiosto-
ma) czy tobiasz (Ammodytes tobianus).
Gatunki ryb o większych rozmiarach ciała, jak
węgorze, makrele, cefale i inne zasiedlają
strefę pływów w zasadzie tylko okresowo, na­
pływając w czasie przypływu, a odpływając
podczas odpływu.

220

Przypływ (Poul Roudon)

Odpływ {Poul Roudon)

221

Ryby z rzędu ptastugoksztaltnych pozostają
niekiedy na płyciznach w czasie odpływu. Gro­
madzą się wtedy w wąskich przesmykach mię­
dzy łachami i dla lepszego ukrycia zagrzebują
się w piasku.
Wszyscy mieszkańcy tej strefy są często nara­
żeni na bardzo silne ruchy wody i w związku
z tym muszą się chronić przed zmyciem lub

rozbiciem. Mocne pancerzyki, szczelnie zamy­
kające się skorupki i trwałe przytwierdzenie
do podłoża lub doskonała zwrotność, umożli­
wiająca błyskawiczną ucieczkę w bezpieczne
miejsce albo ukrycie się w norce, zapewnia

tym organizmom przeżycie w tak trudnych wa­

runkach środowiskowych,

STREFA SZELFU

Strefa szelfu (sublitoral) rozciąga się między
najniższymi stanami wody, osiąganymi
podczas odpływu, a głębokością 200 metrów,
Świat roślin i zwierząt mórz szelfowych, do
których należą zarówno Morze Północne, Bał­
tyk i kanał La Manche, jak i Morze Śródziem­

ne, jest najbardziej zróżnicowany i najbogat­

szy w gatunki spośród wszystkich morskich
zgrupowań organizmów żywych. Roślinność
szczególnie obficie zajmuje twarde dno w wo­
dach przybrzeżnych aż do granic docierania
światła. Główny rys nadają tym zbiorowiskom

roślinnym glony (zielenice, krasnorosty i bru-
natnice), a zwłaszcza długie taśmowate listo-
wnice. Pomijając trawę morską brak tu innych
roślin wyższych (roślin kwiatowych). Glony
w procesie fotosyntezy opierając się na ener­
gii słonecznej wytwarzają z dwutlenku węgla
i wody związki organiczne, a wydzielają tlen.
Wnoszą dzięki temu istotny wkład w zasoby
pokarmowe tego środowiska. Ważniejszą rolę
jako pożywienie dla zamieszkujących je zwie­
rząt odgrywają jednak mikroskopijne glony,
a zwłaszcza okrzemki. Zasiedlają one zarów­

no twarde podłoże, jak i namuły oraz piasz­
czyste łachy, a także unoszą się swobodnie
w toni wodnej (fitoplankton). Okrzemki stano­
wią pokarm najmniejszych roślinożerców mor­
skich - zooplanktonu.
Plankton stanowi z kolei pożywienie wszystkich
wyższych organizmów zwierzęcych, łącznie
z olbrzymimi rybami chrzestnymi i kostnymi.
Największy rekin - rekin wielorybi jest wyłącz­
nie planktonożercą. Czynnikiem decydującym
o rozwoju roślinności w tej strefie jest oświet­

lenie. W krystalicznie czystej wodzie promienie

słoneczne docierają na głębokość do 100 i wię­
cej metrów. W mętnych wodach przybrzeżnych
światło dochodzi jedynie do 30-40 m, a w Mo­
rzu Północnym, na wysokości Helgolandu, tylko
do 10 m głębokości.

Różną zawartość związków pokarmowych
w wodach przybrzeżnych i otwartego morza
można rozpoznać po zabarwieniu: bogate
w substancje odżywcze wody u wybrzeży są
zielonkawo zmętniałe, a ubogie wody otwarte­
go morza - jasnoniebieskie.

W całej strefie szelfowej odbywa się ciągła wy­

miana i krążenie związków pokarmowych.
Resztki organiczne opadają na dno, gdzie są
rozkładane na proste składniki, które wzniesione

prądem wody są ponownie włączane w obieg
materii. Obfitego dopływu związków pokarmo­
wych wymagają drobne organizmy, wchodzące
w skład fitoplantonu i zooplanktonu. One z kolei
stają się pokarmem dla wielu gatunków zwierząt
w różnych stadiach rozwoju, w tym larw ryb

i narybku, zbierających się w ławice u wybrzeży.

Wiele z nich dopiero jako dorosłe przewędruje
w strefę otwartego morza (gatunki pelagiczne).
Z uwagi na to, że strefa szelfowa znajduje się,
w przeciwieństwie do strefy pływów, cały czas
pod wodą, panują w niej stałe warunki roz­
woju. Bujna roślinność zapewnia, poza bezpo­
średnim lub pośrednim wpływem na obfitość

222

'-*..

Przybój na Cóte sauvage (Bretania)

bazy pokarmowej, również właściwe natlenie­
nie, a na rozległych łąkach glonorostów i trawy

morskiej także doskonałe miejsca tarliskowe.

Wyląg i narybek znajdują tu ponadto pożywienie
i możliwość ukrycia się przed prześladowcami.
W europejskich morzach szelfowych najli­

czniej występują w tej strefie śledź, makrela,
dorsz, morszczuk i gładzica.
Na całym świecie strefa szelfu odgrywa naj­

ważniejszą rolę w połowach morskich. Stąd
pochodzi ponad 90% odławianych ryb. Szcze­
gólnie obfite połowy zapewniały do niedawna
Morze Północne i Bałtyk, a także inne europej­

skie morza szelfowe. Niestety połowy na tych
morzach ciągle spadają, gdyż wskutek wzros­

tu zanieczyszczenia, zwłaszcza Morza Północ­
nego, oraz przełowienia w ostatnich latach,
dramatycznie pogorszyły się warunki życia
ryb w tych akwenach.

. ^ C . ^ *;

STREFA OTWARTEGO MORZA (PELAGIAL)

Do wód przybrzeżnych i mórz szelfowych
przylega, ograniczona stromo opadającą kra­

wędzią płyty kontynentalnej, strefa otwartego
morza. W porównaniu z innymi strefami panu­

ją tu najbardziej stałe warunki środowiska, ale
także jest tu najuboższa baza pokarmowa.
Główną rolę odgrywa światło słoneczne.

W warstwach przypowierzchniowych do głębo­
kości 200 m, stanowiących dobrze naświetloną
przestrzeń wodną (strefa eufotyczna) plankto-
niczne glony wytwarzają w ciągu dnia więcej

substancji organicznej (biomasy) niż zużywają
potem w nocy. Ta nadwyżka jest bazą pokar­
mową innych organizmów wchodzących

w skład łańcuchów troficznych.
Do strefy eufotycznej przylega zmierzchowa
strefa toni wodnej położona na głębokości

200-800 m. Przenika tu wprawdzie nieco świa-

I

223

tta, jednak zbyt mato, by bilans produkcji bio­

masy byt dodatni. Pod tą strefą rozciąga się
pogrążona w ciemnościach strefa głębinowa,
do której światło już nie dociera. Z rzadka
rozświetlają ją tylko narządy świetlne ży­

jących tu stworzeń.

Rozwój roślin i zwierząt warunkuje nie tylko
światło słoneczne, ale również temperatura.
Spada ona w ciepłej porze roku nieregularnymi
skokami od 18°C w warstwach przypowierzch­
niowych do ok. 5°C na głębokości prawie 1000m
(podane wartości dotyczą sierpnia w Morzu Pół­
nocnym i Atlantyku). Obserwuje się więc znacz­
ny spadek temperatury między wodami powierz­
chniowymi a głębinowymi (termoklina).
Pomiędzy głębokością 1000 m a dnem mors­
kim temperatura obniża się już nieznacznie.

Wraz ze zwiększaniem się głębokości wzrasta
ciśnienie hydrostatyczne - co 10 m o 1 bar (czyli

1 atmosferę = 1 kG/cm

2

). Powoduje to, że już

na głębokości 50 m ciśnienie wzrasta 5-krotnie
w porównaniu do ciśnienia atmosferycznego,
a w strefie dna głębin morskich wynosi przecięt­
nie prawie 400 barów. Znaczne ciśnienie na du­

żych głębokościach utrudnia wymianę gazową.
Wszystkie wymienione czynniki fizyczne wpły­
wają na łańcuchy troficzne, które tworzą się
w strefie otwartego morza. Charakter obiegu
związków pokarmowych znajduje swoje odbi­
cie w formach życia w poszczególnych stre­
fach głębokości toni wodnej. W wodach powie­
rzchniowych pelagialu, podobnie jak płytkich
wodach szelfowych, głównym źródłem energii
jest światło słoneczne. Autotrofy, czyli organi­
zmy same produkujące związki organiczne
z nieorganicznych surowców, jak żyjące
w strefie otwartego morza okrzemki i bruzd-
nice, zamieniają energię słoneczną w proce­
sie fotosyntezy w energię chemiczną zawartą
w związkach organicznych. Proces ten, rozpo­
czynający wszystkie łańcuchy i sieci pokarmo­

we, zachodzi w zasadzie tylko w powierzch­

niowych warstwach wody do głębokości 100
metrów. Plankton roślinny (fitoplankton), który

jest odpowiedzialny za ten proces syntezy, to
organizmy o rozmiarach przeważnie poniżej

milimetra. Roślinne organizmy planktonowe to
„zielone rośliny" pelagialu stanowiące głó­

wnie bazę pokarmową zooplanktonu i tych
spośród większych zwierząt morskich, które
są filtratorami. Filtrację pokarmu umożliwiają

rozmaite organy filtrujące, a do filtratorów na­
leżą m.in. kalanusy [Calanuś] z wiosłonogów,

osłonice, sprzągle i ogonice. Także niektóre
gatunki ryb odżywiają się bezpośrednio plank­
tonem, jak np. południowoamerykańska sarde­

la peruwiańska (Engraulis ringens).
Drugim ogniwem łańcuchów troficznych są

więc roślinożercy, odżywiający się fitoplankto-
nem. Trzeci człon tworzą te organizmy, które
polują na tych roślinożerców. Należą do nich
wszystkie organizmy odfiltrowujące zooplan-
kton, np. stułbiopławy, wiele gatunków ślima­
ków i krewetek. Także śledź (Clupea) żywi się
głównie wiosłonogami, podobnie jak dla wielo­
ryba grenlandzkiego główną bazę pokarmową
stanowi kryl, czyli różne gatunki maleńkich sko­
rupiaków z rodzaju Euphasia.
Czwarty i dalsze poziomy piramidy troficznej
tworzą w strefie otwartego morza różne drapie­
żniki, do których należy większość rekinów,
dorsze, tuńczyki i karmazyny, a także głowono-
gi, zębowce (walenie uzębione) i morskie ptaki.
Każde przejście na kolejny poziom łańcucha
pokarmowego wiąże się z ogromnymi stratami
energii, związanej w postaci biomasy przez
pierwotnych producentów - glony plankto­
nowe: jedynie 10-20% energii przechodzi

trwale z poziomu na poziom i pozostaje zawa­

rte w jego biomasie. Konsumenci pierwszego
rzędu, np. sardele, znajdujący się jako filtrato-
rzy fitoplanktonu na początku łańcucha, mają

224

C X > Związki nieorganiczne (sole mineralne)

Krążenie materii

do dyspozycji największe ilości pokarmu.
Dzięki temu może wśród nich dochodzić do

tzw. masowych pojawów.

Drapieżniki z końcowych poziomów łańcuchów

troficznych odznaczają się szczególnie wysokim
zapotrzebowaniem energetycznym. Można to zi­
lustrować następująco - aby „wyprodukować"
1 kilogram masy ciała tuńczyka niezbędne jest
przetworzenie przez kolejne ogniwa łańcucha
pokarmowego blisko tony fitoplanktonu.
Bakterie i inne mikroorganizmy znajdują się
na końcu łańcuchów troficznych jako tzw. de-

struenci. W procesie mineralizacji rozkładają
one martwą materię organiczną - opadające
na dno odchody i resztki martwych zwierząt

- na proste związki nieorganiczne (sole mine­

ralne), które mogą być ponownie wykorzysta-

2 2 5

I X ,

I

ne jako związki pokarmowe przez rośliny (pro­
ducentów pierwotnych).

Ten krótki zarys układu łańcuchów i sieci po­
karmowych w morzu jest z konieczności bar­
dzo uproszczony. W rzeczywistości nie jest to
proste liniowe następstwo kolejnych pozio­
mów, lecz trójwymiarowa, przestrzenna sieć

związków i współzależności przetwarzania
biomasy, jej zużywania w poszczególnych łań­
cuchach troficznych i powrotu do roślin.
Postępujące zanieczyszczenie także wód pelagi-
cznych stwarza problemy nieoczekiwanej natury.
Jeżeli napływ substancji toksycznych, trafiają­
cych w coraz większym stopniu do wód, zakłóci
przebieg tego skomplikowanego procesu lub
przerwie go już na poziomie producentów pier­

wotnych, to cały system funkcjonalny załamie się.

II Europejskie wędkarstwo morskie

W morzach europejskich można łowić wiele
gatunków ryb morskich. Do atrakcyjnych dla
wędkarzy należą: plastugokształtne, makrele,
rekiny, kongery, troć wędrowna, dorsz,
plamiak, oraz ostronos atlantycki, żarłacz tyg­
rysi, raja (płaszczka), halibut atlantycki,
tuńczyk, barakuda, wahoo i marlin. Aby „mieć
na haku" ostatnie z wymienionych, trzeba się
udać na Gran Canaria na Wyspach Kanaryjs­
kich, do Portugalii lub na portugalską Maderę.

Także u bałtyckich wybrzeży wysiłek wędkar­
ski opłaci się, chociażby w postaci „drobnicy":
dorsza, makreli lub plastugi.
Wędkarstwo morskie jest sportem, zyskującym
z roku na rok coraz większe rzesze zwolen­

ników. Są to po części doświadczeni wędkarze
słodkowodni, których obecnie zwabiło morze,
a po części znudzeni urlopowicze, którzy dzięki

łowieniu z łodzi lub w strefie przyboju mają
nadzieję na ciekawą przygodę. Niepoślednią
rolę dla coraz większej liczby entuzjastów od­
grywa w morskim wędkowaniu urok wolności
i swobody przemieszczania się. Sport ten na­
kłada bowiem - z nielicznymi wyjątkami - bar­
dzo mało ograniczeń regulaminowych. Obszary
chronione są rzadkie, a zezwolenia w zasadzie
nie są potrzebne. Wyjątkami są rezerwaty przy­
rody, jak np. w Danii, gdzie chroni się troć
wędrowną, by zwiększyć stan liczebny jej po­
pulacji, czy tereny wojskowe. W tych rejonach

zabroniona jest jakakolwiek prywatna działal­
ność. Wszędzie poza tym można wędkować,
kiedy i jak kto chce. W Polsce zezwolenia na
wędkowanie w morzu są jednak konieczne,
a ich sprzedaż prowadzi Morski Instytut Ryba­
cki oraz kapitanaty portów.
Wędkarstwo morskie można uprawiać przez
cały rok. W niektórych regionach jednak łowi
się określone gatunki ryb wyłącznie zimą. No­

woczesne techniki połowu i sprzęt umożliwiają
połowy w najtrudniejszych nawet warunkach.
Dorsza i witlinka łowi się zimą w znacznie więk­
szych ilościach niż wiosną i latem; odnosi się to
również do gładzicy i Storni, które jednak u na­
szych wybrzeży najliczniej występują latem.
Dorsz, nazywany dawniej wątłuszem, jako naj­
wartościowsza ryba sportowa jest w Morzu
Północnym stosunkowo łatwy do złowienia na
większych głębokościach w miesiącach let­
nich. W Morzu Bałtyckim przeciwnie - dorsz
podchodzi do brzegu przede wszystkim zimą.
Można go wtedy złowić w strefie przyboju.
Labraksy, makrele i tępogłowy latem rozpra­
szają się u wybrzeży w poszukiwaniu pokarmu
i można je wtedy złowić na wędkę. Zimą ryby

te odpływają na otwarte morze i do ciepłych
wód w ślad za ławicami ryb będących ich
pokarmem, lub jak tępogłowy, ciągną w te
miejsca, w których ciepła woda umożliwia ob­
fity rozwój planktonu. Rdzawiec, który należy
do rodziny dorszowatych, w pewnych oko­
licach poluje blisko brzegu zimą, w innych jest
natomiast rybą wybitnie letnią.
Sukcesem mogą zakończyć się połowy płas-
tugi, makreli, belony, dorsza i węgorza. Szcze­
gólnie szczęśliwe może być łowienie makreli
atlantyckiej. Ławica tych ryb może być tak
gęsta, że zarzucony makrelowy paternoster

z większą liczbą haczyków pozwoli na wyciąg­
nięcie ryby na każdym z nich.
W niemieckiej części Morza Północnego, szcze­
gólnie u brzegów wyspy Helgoland, występuje
więcej rekinów i raj (płaszczek) niż można by
przypuszczać. Latem organizuje się tam liczne
wycieczkowe rejsy wędkarskie na kutrach.
Charakter dna morskiego rozstrzyga w dużym
stopniu co, gdzie i w jakiej porze roku można
łowić: klif (urwiste, skaliste brzegi i sterczące

227

ro Wędkowanie z brzegu - okresy połowów

o° styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień

Labraks

Morlesz

Czarniak

Dorsz

Konger

Zimnica

Źarłacz szary
Stornia

Belona

Tępogtów

Plamiak

Makrela atlantycka

Gładzica

Rdzawiec

Koleń

Raja (płaszczka) nabijana

Witlinek

Wargacz

Wędkowanie z łodzi - okresy połowów

Zębacz pasiasty

Labraks

Morlesz

Żarlacz błękitny .

Nagład

Czarniak

Dorsz

Konger

styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień

Zimnica

Żarłacz szary

Plamiak

Halibut atlantycki

Molwa

Makrela atlantycka

Ostronos atlantycki

Raszpla zwyczajna

Gładzica

Rdzawiec

Lamna śledziowa

Bogar

Koleń
Raja (płaszczka) nabijana

Kosogon

Mustel gwiaździsty

Skarp

Witlinek

Wargacz

aa

*

sf^wm 4 M

Wędkarze na klifowym brzegu w Sagves [Portugalia]

z kamienistego dna skaty) nie nadają się do
wędkowania zimą. Natomiast muliste, pia­
szczyste lub żwirowate dno zapewnia zimą
dobre potowy dorsza i witlinka. Na rozległych
piaszczystych ławicach Morza Północnego

można wiosną szukać gładzic, które latem trą

się na płyciznach na mulistym lub piaszczys­
tym podłożu.

Od połowy maja nagład i skarp gromadzą się
na tarło na piaszczystych łachach w kanale La
Manche i w innych wodach u brzegów Wielkiej
Brytanii. Spotyka się tu także w tym czasie

labraksy i morlesze, intensywnie żerujące na

narybku. Łowienie z klifowych brzegów Anglii,
Irlandii i Norwegii przynosi najlepsze efekty
w czerwcu i lipcu, gdy gromadzą się przy nich
rdzawce, czarniaki, molwy i morlesze.
Dla morskiego wędkarza sezon trwa cały rok

- problem polega na tym, by znaleźć się we
właściwym czasie w odpowiednim miejscu.

Wprawdzie większości europejskich ryb mors­
kich nie spotka się u naszych rodzimych brze­
gów, jednak od czasu, gdy można bez prze­
szkód wyjeżdżać na urlop nawet w odległe
zakątki Europy, możliwe stało się również ło­
wienie egzotycznych gatunków ryb.

230

Sprzęt wędkarski

Wędkarstwo morskie wymaga specjalnie do tego
celu przeznaczonego sprzętu. Sprzęt do połowów
słodkowodnych nie jest przydatny na dłuższą
metę, gdyż użyte do jego wykonania materiały
ulegną zniszczeniu pod wpływem słonej wody.
Już po krótkim czasie części aluminiowe po­
kryją się białym nalotem, lakier na kołowrotku

zacznie się łuszczyć, a części ze stali zardze­
wieją. Krystalizująca na żyłce sól uszkodzi
części mechaniczne w korpusie kołowrotka.
Poza silnie korodującym działaniem wody mo­
rskiej, elementy wędkarskiego wyposażenia
muszą zazwyczaj wytrzymać znacznie wię­
ksze obciążenia niż sprzęt przeznaczony do

łowienia w wodach słodkich. Najlepiej więc,
gdy korzysta się ze sprzętu specjalnie prze­
znaczonego do połowów morskich.

Do tego celu stosuje się wędziska, które mogą
podołać wymaganiom stawianym przez ryby

strefy przyboju i otwartego morza. Ich cena
może się kształtować w granicach kilkunastu
milionów złotych, gdy wykonane są z włókien
węglowych, także wysokiej klasy wędziska do
połowów z łodzi nie są tańsze. Na początek jed­
nak nie trzeba kupować aż tak drogiego sprzętu.
Są również kołowrotki specjalnie skonstru­

owane do połowów morskich. Znajdują tu za­
stosowanie wysokiej klasy materiały, jak od­
porna na działanie wody morskiej uszlachet­
niona stal. Kołowrotki te są technicznie dosko­
nałe i przy odpowiedniej konserwacji zapew­
niają wieloletnie, bezawaryjne użytkowanie.

Jednak nawet te najlepsze winny być po węd­
kowaniu przepłukane w słodkiej wodzie i prze­
winięte, by zachowały nadal swe walory użyt­
kowe. Metalowe elementy kołowrotka i przelo-
tki należy posmarować wazeliną techniczną
(bezkwasową). Odpowiedni sprzęt nie musi
kosztować majątek, ponieważ dostępne jest

również tańsze wyposażenie o odpowiednich
parametrach. Najlepszym rozwiązaniem jest

zastosowanie się przy zakupie i kompletowa­

niu sprzętu do rad fachowego sprzedawcy,
mającego praktyczne doświadczenie.

W wyborze mogą również pomóc liczne wska­
zówki i zalecenia, które znajdziemy w spec­
jalistycznych katalogach wydawanych przez
poszczególnych producentów. Dzięki temu
można najpierw spokojnie w zaciszu do­
mowym skompletować sprzęt, a przede wszy­
stkim porównać ceny, tak aby w trakcie zaku­
pu nie zdarzyły się żadne niespodzianki. God­
na polecenia jest również lektura fachowych
czasopism, takich jak „Wiadomości Wędkars­
kie", „Wędkarz Polski", „Wędkarstwo", oraz
niemieckich „Blinker", „Fisch und Fang",
„Sportfischer-fang" i innych.
Co wchodzi w skład sprzętu i wyposażenia do
połowów morskich? Należy przede wszystkim
wiedzieć, jak i gdzie będzie się wędkować z
uwagi na to, że przy połowach morskich znaj­
dują zastosowanie różne techniki, z których
każda wymaga nieco innego zestawu sprzętu.
Podstawowy podział jest następujący:

- łowienie w strefie przyboju i w strefie przy­

brzeżnej

- łowienie z łodzi

i tu:

- łowienie z powierzchni
- łowienie w toni
- łowienie z gruntu
- ponadto: połowy pełnomorskie BIG-GAME.

Wędziska do łowienia w strefie przyboju

- strefie przybrzeżnej

Łowienie w strefie przybrzeżnej wymaga inne­
go sprzętu niż połowy z łodzi. Podstawowa

różnica polega na samym sposobie łowienia.
Do łowienia z łodzi nie jest w zasadzie po­

trzebne wędzisko o długości przekraczającej

231

Trzyczęściowe wędzisko do połowów w strefie przyboju. Ha prawo: wędziska muszą być długie

2 m, gdyż niemal nie stosuje się wyrzutów,
które z kolei przy łowieniu ryb z brzegu powin­
ny być możliwie dalekie. Rzuty na odległość
ponad 100 m nie należą przy łowieniu w strefie
przyboju i strefie przybrzeżnej do rzadkości.
Do tego celu wędziska muszą być odpowiednio
długie, aby silnym rozmachem możliwe było
posłanie przynęty na dużą odległość. Natural­
nie długość wędziska nie może być nieograni­
czona, gdyż zbyt długą wędką nie można po­
sługiwać się sprawnie. Obecnie używa się za­
zwyczaj wędzisk długości 4 m, maksymalnie

4,5 metra. Są one wykonane z nowoczesnych,
trwałych i wytrzymujących znaczne obciążenia

materiałów, jak włókno szklane i węglowe.
O tym, w jaki sprzęt wyposażony jest wędkarz,
decyduje także zasobność jego portfela.
Starannie wykonane, puste wewnątrz wędzisko

z włókna szklanego kupione za niewielką lub
średnią cenę będzie równie użyteczne i godne
polecenia jak znacznie bardziej kosztowne wę­
dzisko z włókien węglowych. Jednak bardzo

tanie, ale zbyt masywne wędziska z pełnego
włókna szklanego, którymi można jeszcze od
biedy posługiwać się łowiąc z lodzi, zupełnie
nie nadają się do połowów w strefie przyboju.
Wędziska do łowienia w strefie przyboju należą
do dwóch typów: składane, nasadowe, których
części łączy się ze sobą w całość, i wędziska
teleskopowe, których części wsuwają się jedna
w drugą na podobieństwo anteny samochodo­
wej. O ile wędziska teleskopowe zyskały uzna­
nie wśród wędkarzy słodkowodnych, to wędka­
rze morscy wolą posługiwać się wędziskami
składanymi, gdyż ich poszczególne elementy
łatwiej jest oczyścić po połowie z soli i piasku.
Dobre, niezawodne wędzisko długości od 4 do
4,5 m, którym można rzucać obciążeniem od 80
do 150 g, na początku spełnia wszystkie wymaga­
nia. Pozwala ono również początkującemu po
niedługich ćwiczeniach, wykonywać rzuty na ma­
giczną odległość 100 m, a nawet ją przekroczyć.
Pamiętajmy: początkowo i dla nabrania pierw­
szego doświadczenia można posłużyć się

232

233

szczupakowką lub karpiowką długości do 3,9 me­
tra. Oczywiście, że obciążenie i zasięg rzutów
przy stosowaniu tych wędzisk osiągną szybko
granice swoich możliwości, których wędkarz nie
będzie mógł przekroczyć bez zniszczenia sprzętu.
W zasadzie można nimi regularnie wyrzucać ob­
ciążenie nie większe niż 50 gramów, nie powodu­
jąc nadmiernego zmęczenia materiału wędziska.
Ten, kogo ta zabawa wciągnie i ujrzy, jak inni
wędkarze za pomocą swych ponad 4-met-
rowych wędzisk, przeznaczonych specjalnie
do łowienia w strefie przyboju, mogą zarzucić
przynętę w wodę daleko od brzegu, wkrótce
sprawi sobie również taki sprzęt.
Wszystkie metalowe elementy wędziska muszą
być absolutnie odporne na korozję. Uchwyt wę­
dziska powinien pewnie utrzymać kołowrotek,
zaś obsada kołowrotka powinna znajdować się

w odległości od 70 do 90 cm od końca wędziska.

Przelotki dla morskich wędzisk muszą być wy­
konane z chromowanego drutu, a powierzch­
nie poślizgowe powinny być pokryte tlenkiem
glinu (hardloy). Ten materiał jest bardzo od­
porny. Chroni przelotki przed znacznym tar­

ciem żyłki podczas jej wyrzutu i skręcania, co
zapobiega ich prędkiemu zużyciu.
W trakcie zakupu wędziska trzeba zwrócić
szczególnie uwagę na prawidłowe umocowa­
nie przelotek i na dokładność wykonania omo-
tek, mocujących przelotki do wędziska. Omotki

powinny być zabezpieczone lakierem, by wo­
da morska nie wniknęła między zwoje, .co
mogłoby zniszczyć je w krótkim czasie.

Wędziska do połowów z lodzi

Wędziska do wędkowania z łodzi są, w przeci­
wieństwie do wędzisk przeznaczonych do po­
łowów w strefie przyboju, znacznie krótsze
- mają zazwyczaj ok. 2 m długości. Są one, ze
względu na stosowanie większych ciężarków
ołowianych i łowienie dużych ryb, znacznie
masywniejsze. Dłuższe wędziska na łodzi tyl­

ko zawadzają, gdyż zazwyczaj z jednej łodzi

łowi większa liczba wędkarzy. Poza tym dłu­
gie wędzisko jest niepraktyczne przy holowa­
niu zdobyczy. Im dłuższa wędka, tym dalej od
łodzi znajduje się ryba na końcu żyłki. Wędzis­
ko musiałoby być potem trzymane pod bardzo
stromym kątem, co nie jest korzystne.
Na łódce są właściwie tylko dwie możliwości
posłużenia się dłuższymi wędziskami (w zasa­
dzie 3-metrowymi) - przy łowieniu gruntówką
ze spławikiem i pilkerami. W tym drugim przy­
padku konieczne jest dość dalekie zarzucenie
przynęty. Stosuje się do tego celu specjalne,
odpowiedniej długości wędzisko o sztywnej
akcji, zwane potocznie dorszówką.
Również wędziska do łowienia z łodzi są do-

Królkie wędziska i małe imiltiplikatory •
T Łowienie z wyczarłerowanych lodzi u brzegów Szkocji

234

:

235

i

•* „Ciężki kaliber" do pełnomorskich połowów Big-Game

stępne w różnych klasach jakości i po zróżnico­
wanych cenach. Najwięcej kosztują bardzo wy­
trzymałe wędziska z włókien węglowych. Niedro­
gie puste wewnątrz wędziska z włókna szklanego
są wystarczające na wszystko, co można złowić
w Europie. Jeżeli ktoś chce lub musi jeszcze
zaoszczędzić, to również nadają się do tego celu
tanie wędziska z pełnego włókna szklanego.
To, co dotyczy przeróbek, wyposażenia w uchwyt
kołowrotka i przelotek przy okazji omawiania
wędzisk do łowienia w strefie przyboju, obowią­
zuje również w tym przypadku: przy przystosowy­
waniu niedrogiego wędziska praca musi być tak­
że bardzo staranna, gdyż inaczej ucierpi na tym

jego funkcjonalność i trwałość użytkowania.
Ten, kto już sprawił sobie wędzisko do połowów
z łodzi, zauważy, że ma ono na końcu rękojeści
specjalne metalowe zakończenie z wycięciem,
służącym szczególnemu celowi. Wędkarze
łowiący z łodzi muszą się zawsze liczyć ze
złowieniem rzeczywiście dużej ryby. Możliwości
takich w wodach mórz europejskich jest dostate­
cznie dużo - kongery, rekiny, raje, halibuty at­

lantyckie i inne duże ryby spotyka się w wielu
miejscach. Przy długotrwałym holowaniu takich

okazów nie wytrzymuje staw nadgarstkowy, gdy
opór stawiany przez rybę jest zbyt silny. Węd­
karz jest wówczas zmuszony o coś swoje wędzi­
sko oprzeć, by pokonać ten opór. Najlepiej jest
oprzeć je na zgięciu łokciowym lub na brzuchu.
Przy długotrwałym holu ciężkiej, silnej, zaciekle
walczącej o życie ryby wędkarz może wytrzy­
mać tylko przez krótki okres. W związku z tym ci
wędkarze, którzy liczą na dużą zdobycz, noszą
specjalny pas z uchwytem do wędziska - tzw.
gimbal. Jest on zapięty wokół ciała i ma okrągły,
naszyty uchwyt do wędziska z poprzeczną list­

wą. Opiera się na nim podczas holowania ko­
niec wędki, a listwa dodatkowo go podtrzymuje.

Kołowrotki do połowów w strefie przyboju
Przy wędkowaniu z brzegu najbardziej istotna

jest odległość, na jaką można wyrzucić przynę­
tę. Wędzisko dzięki swojej sprężystości stanowi

niejako przedłużenie ramienia i przejmuje na

siebie wyrzut przynęty, ciężarka, haka i żyłki do

miejsca połowu. Wymaga to znacznej ilości żył­
ki, odwijanej nieprzerwanie z kołowrotka.
Początkowo modele, które spełniały to zadanie,
były bardzo proste. Najstarsze kołowrotki to pro­

ste szpule obracające się na stalowej osi (pier­
wowzory dzisiejszych multiplikatorów), które nie
umożliwiały dalekich rzutów. Z czasem ulegały
one ciągłym ulepszeniom technicznym, które
doprowadziły do powstania bardzo zaawan­
sowanych technicznie kołowrotków.
Do połowów morskich przeznaczone są różno­
rodne typy kołowrotków:

-. nowoczesne typy dawnych kołowrotków

o prostej ruchomej szpuli

- multiplikatory
- morskie kołowrotki o szpuli stałej
Wszystkie one znajdują zastosowanie przy
określonych sposobach i technikach połowu.
Do wędkowania z brzegu poleca się niemal
wyłącznie kołowrotki o szpuli stałej i multi­
plikatory. Nowoczesne kołowrotki o szpuli ru­
chomej są przydatne do łowienia z łodzi i tam,
gdzie wędkarz może bezpośrednio z klifowego
brzegu, bez wyrzucania, łowić opuszczając
żyłkę w miejsce wędkowania.

Kołowrotki o szpuli stałej są najbardziej rozpo­
wszechnione wśród wędkarzy łowiących w stre­
fie przyboju, ponieważ za ich pomocą łatwiej

jest rzucać mniej wprawnemu wędkarzowi. Mul-
tiplikator jest jednak znacznie lepszą alternaty­
wą. Doświadczony wędkarz może za jego po­

mocą dalej rzucić; manipulowanie nim wymaga

jednak więcej wprawy, koncentracji i wyczucia.

Kołowrotki o szpuli stałej i multiplikatory róż­
nią się pod jednym istotnym względem:

237

Kołowrotki do połowów morskich: multiplikatory i kołowrotki o szpuli stałej

- w przypadku kołowrotka o szpuli stałej
szpula z zapasem żyłki ustawiona jest poprze­
cznie do kierunku rzutu. Dlatego żyłka musi

być nawijana na szpulą przez kabłąk. Jest to
najsłabszy punkt całego systemu, gdyż
w miejscu styku z kabłąkiem żyłka najczęściej
pęka przy znacznym obciążeniu.
- w multiplikatorach żyłka biegnie bezpośred­
nio ze szpuli do szczytówki wędziska i do
łowiska. Wytrzymuje dzięki temu znacznie
większe obciążenia.

Dla wprawnego w rzutach wędkarza jest w zasa­
dzie obojętne, jakim typem kołowrotka się posłu­
guje; z oboma osiąga dobre wyniki. Dopiero
w górnych granicach osiągów widać, że multi­
plikatory w rękach doświadczonego wędkarza
zapewniają dalsze rzuty. Dlaczego tak się dzieje?
W kołowrotkach o szpuli stałej, tkwi ona nieru­
chomo i nie obraca się podczas rzutu. Żyłka
wysnuwa się ze szpuli w czasie rzutu przy
otwartym kabłąku, napotykając opory tarcia
o brzegi szpuli, przy czym w miarę opróżnia­

nia szpuli z żyłki, a więc wraz z odległością
rzutu, opory te rosną (żyłka wysnuwa się z co­
raz głębszej strefy szpuli). To hamujące dzia­

łanie jest w efekcie największe w końcowej
fazie rzutu. Ponadto żyłka wpada zaraz po
wyjściu ze szpuli wskutek rotacji wokół niej,
w ruch oscylacyjny, prawie tak, jak zachowuje
się skakanka przy szybkich podskokach. Poza
tym przeszkadza jej w swobodnym wysnuwa­

niu się przejście przez pierwszą przelotkę,
gdyż tu również występuje dość silne tarcie.
Natomiast w multiplikatorach żyłka wysnuwa
się prosto w kierunku szczytówki wędziska
i łowiska bez wpadania w ruch rotacyjny. Tar­
cie o brzeg szpuli, występujące w kołowrot­
kach o szpuli stałej, tu się nie zdarza. Dzięki
temu multiplikatory pozwalają na wykony­
wanie rzutów na większą odległość.
W czasie zakupów i kompletowania sprzętu
trzeba zwrócić uwagę na następujący fakt:
jeśli musi być użyty kołowrotek o szpuli stałej,
to pierwsza przelotka, licząc od kołowrotka

238

Mechaniczny (cierny) hamulec multiplikatora

w kierunku szczytówki, powinna być możliwie
szeroka. Dotyczy to zwłaszcza wędzisk do poło­
wów w strefie przyboju, do których mocuje się
kołowrotki o szpuli stałej, o dużych średnicach
szpul. W przypadku multiplikatorów z wyżej
omówionych powodów pierwsza przelotka nie
musi mieć tak dużej średnicy - żyłka wysnuwa

się ze szpuli prosto w kierunku przelotki i dzięki
temu, że nie wykonuje ruchu obrotowego, tarcie
o nią jest nieznaczne.
Multiplikatory, za pomocą których można wy­
konywać dalsze rzuty, powinny być bezwzglę­
dnie wyposażone w system płynnego ha­
mowania obrotów szpuli. Podczas zakupu is­

totne jest pytanie, czy demonstrowany nam
typ rzeczywiście jest wyposażony w system
płynnego hamowania, gdyż ma być użyty do
połowów w strefie przyboju.
Dlaczego tak ważne jest płynne hamowanie?
W czasie rzutu przy stosowaniu multiplikatora

jego szpula obraca się z szaloną prędkością,
napędzana zawieszonym na żyłce obciąże­

niem. Nazwa „multiplikator" ma związek

z przełożeniem, tzn. zwielokrotnieniem ob­
rotów - każdy obrót korbką powoduje większą

liczbę obrotów szpuli, czyli zostaje zwielokrot­
niony. Podczas nieprawidłowo wykonanego
rzutu ciężarek w pierwszej fazie lotu gwałtow­
nie, a przy tym jednorazowo pociąga żyłkę, jak

gdyby jednym, bardzo mocnym szarpnięciem,
powodując bardzo szybki obrót szpuli i błys­
kawiczne wysnuwanie żyłki, która nie jest wów­

czas w stanie tak szybko przejść przez przelo­
tki. Żyłka sama się wyprzedza i całość ulega
splątaniu, tworząc kłąb zwany w języku węd­
karskim „brodą" albo „ptasim gniazdem".
Innym powodem powstania budzącego grozę
wędkarza „ptasiego gniazda" jest to, że śred­
nica nawoju na szpuli wraz ze zwiększającą

się odległością ciężarka podczas rzutu staje
się coraz mniejsza. Im mniejsza średnica na­
woju, tym szybciej szpula się obraca - żyłka
zaczyna sama się wyprzedzać, a efekt tego
zjawiska już znamy.

239

•4 wędkarka z wędziskiem, kołowrotkiem, szelkami na piersi, gimbalem i złowionym kongerem

Gdy obroty szpuli stają się zbyt szybkie, mu- regulowany ręcznie, a mianowicie o sprzęgle
szą być hamowane - właśnie przez system ciernym. Pozwala on na kontrolowane oddawa-
plynnego hamowania. nie żyłki ze szpuli holowanej rybie, co zapobie-
Wewnątrz zamkniętego bębna z mechaniz- ga zerwaniu jej zwłaszcza przez duże ryby.
mem przekładniowym multiplikatora na li- W multiplikatorze regulator tego hamulca wyglą-
cznych stalowych kolcach, skierowanych od da jak duża gwiazda i znajduje się między kor-
osi szpuli ku jej zewnętrznej krawędzi, znaj- bką i obudową. Dlatego określa się go niekiedy
dują się małe, ruchome ciężarki. Gdy szpula jako „hamulec gwiazdkowy". W kołowrotkach

obraca się, siła odśrodkowa powoduje przyci- o szpuli stałej jest on umiejscowiony na czole
śniecie ciężarków do zewnętrznych ścianek szpuli lub jako obrotowe pokrętło znajduje się

hamulca; trą wówczas o nie i hamują obroty w dolnej lub tylnej części korpusu kołowrotka,
szpuli. Im większa jest liczba obrotów, tym Szczególnie w przypadku kołowrotków o szpu-

większa siła odśrodkowa i hamowanie przez li stałej hamulec odgrywa w czasie rzutu bar­
tę małe ciężarki. dzo ważną rolę. Na początku rzutu działają
Dodatkowo można delikatnie regulować szyb- bardzo duże siły. Żyłka po odsunięciu kabłąka
kość obrotów szpuli kciukiem opierając go na jest utrzymywana w gotowości do rzutu pal-
niej i z wyczuciem zwiększając lub zmniej- cem wskazującym-napina ją masa zawieszo-
szając nacisk. nego na niej obciążenia. To samo już jest
Przy charakterystyce kołowrotków należy jesz- nieprzyjemne i niekiedy trudne do zniesienia,
cze wspomnieć o innym typie automatycznego Gdy hamulec nie jest dociśnięty i w fazie
hamulca, który w obu typach kołowrotków jest przyśpieszania zamachu żyłka wysnuje się

Koloworotek do pełnomorskich połowów Big-Game w akcji

zbyt raptownie, przecina skórę jak ostry nóż.

Dlatego wielu ostrożniejszych wędkarzy aby

chronić palec zaktada skórzaną rękawiczkę na

rękę, w której trzymają żytkę.
Po rzucie ustawia się hamulec przygotowując
się do ewentualnego holowania. Ściąga się
wtedy jedną ręką nieco żytki z kołowrotka,

jednocześnie drugą ręką regulując opór sta­
wiany przez hamulec tak, aby szpula mogta
oddać żytkę bez jej zerwania. Dla pewności

należy na koniec jeszcze odrobinę dokręcić
regulator hamulca. To postępowanie obowią­
zuje zarówno w przypadku kołowrotków
o szpuli stałej, jak i multiplikatorów.

Kołowrotki do połowów z lodzi
Do łowienia z łodzi stosuje się głównie multi-

plikatory; dla ułatwienia wędkowania są one
mniejsze od tych, których używają łowiący
z brzegu. Do cięższego sprzętu do połowów
dużych ryb przeznaczone są duże multiplikato-
ry, na które można nawinąć znacznie więcej
grubszej żyłki lub linki. Kołowrotki takie wytwa­
rzają różni producenci, jak Penn, Garcia, Shake-
speare i inni. Szpule największych modeli mogą
pomieścić do 1000 m linki wytrzymałości 130
kilogramów. Należy zwracać uwagę, by takie
multiplikatory mimo dużej własnej masy pozwa­
lały na łatwą obsługę. Mają one w górnej części
korpusu dwa ucha z otworami, które służą do
dodatkowego odciążenia ręki wędkarza w cza­

sie holu. Zaczepia się o nie karabińczyki z przo­
du szelek zakładanych na piersi, gdy trafi się
duża ryba. Jeśli do tego dojdzie, wędkarz jest
mocno związany ze swą zdobyczą, co może być
niebezpieczne. Gdy ciągnie rzeczywiście ogro­
mna ryba, a wędkarz jest z nią niemal nieroz-
walnie związany, może go pociągnąć za sobą.
Dlatego podczas połowów pełnomorskich należy
zawsze mieć przy pasie podręczny nóż, którym
w razie konieczności przetnie się linkę.

Zylki
Dostępne są dwa rodzaje żyłek:
Żyłka monolityczna - przezroczysta, wykona­
na ze sztucznego włókna, najczęściej nylonu.
Produkowana jest ogromna liczba odmian ta­
kich żyłek. W handlu dostępne są żyłki różnej
długości, średnicy i wytrzymałości.
Poniżej podano dla określonych grubości ży­
łek nylonowych ich przeciętną wytrzymałość:

0.30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80

5 kilogramów

10 kilogramów
13 kilogramów
18 kilogramów
22 kilogramy

27 kilogramów

Podana grubość żyłki nylonowej jest wyrażona
w ułamkowych częściach milimetra, tzn. żyłka
0,50 ma pół milimetra grubości. Jest to zasa­

da, ale i tu w zależności od producenta, jako­
ści i ceny zdarzają się odstępstwa. Najlepiej,
gdy żyłkę zmierzy się suwmiarką, zanim kupi
się jej większy zapas. Można także zakupić
żyłkę z atestem technicznym producenta, tzn.
taką której średnicę i wytrzymałość sprawdzo­
no dokładnie pod względem norm przed wy­
puszczeniem na rynek.

Plecionka - zazwyczaj wykonana z dakro-
nu przez splecenie wielu cienkich włókien lub

ścisłe utkanie na podobieństwo koronki.

Plecionka w porównaniu z żyłką nylonową
ma tę zaletę, że przy tej samej średnicy

cechuje się nieporównanie większą wy­
trzymałością.

Żyłka jednowłóknowa (monolityczna) o gru­
bości 1,00 staje się już zbyt „sztywna" i z tru­
dem można na niej zrobić węzeł. Plecionki tej
grubości wiąże się znacznie łatwiej. Poza tym
gładka żyłka nylonowa nie jest odporna na
działanie światła ultrafioletowego i na uszko­
dzenia powierzchni. W miejscach uszkodzeń
szybko pęka - zwłaszcza przy obciążeniu. Dla-

242

tego by uniknąć zerwania żyłki podczas jej

użytkowania, należy dość często ją wymieniać.
Dakronowa plecionka nie ulega natomiast
uszkodzeniu przez światło UV i długi czas po­
zostaje elastyczna. W związku z tym nie trzeba

jej tak często wymieniać jak żyłkę nylonową.

Gładka żyłka nylonowa nie powoduje nato­
miast tak dużych oporów tarcia jak „szorstka"
plecionka. Z tego względu w kołowrotkach

o szpuli stałej znajduje zastosowanie niemal
wyłącznie żyłka nylonowa, natomiast w multi-
plikatorach zaleca się używanie plecionek.

Do wędkowania przy użyciu multiplikatora ple­

cionka jest niemal idealna, gdyż ma przy tej
samej średnicy znacznie większą wytrzyma­
łość i nie sprawia trudności przy wyrzucie, gdy
wykorzystywana jest do połowów w strefie
przyboju. Niestety przy zakupie należy wziąć
pod uwagę kilka związanych z nią niedogodno­
ści: plecionka nie jest tak elastyczna, a więc
i nie ulega rozciąganiu w takim stopniu jak
zwykła żyłka. Podczas rzutu z multiplikatora
plecionka nie amortyzuje więc samoczynnie
powstających na niej naprężeń. Błędy w wyko­
naniu rzutu prowadzą w przypadku plecionki
znacznie szybciej do jej splątania w „ptasie
gniazdo". Kolejnym mankamentem jest wyższa

cena plecionki od ceny żyłki nylonowej. Dlate­
go wielu wędkarzy stosuje żyłkę nylonową rów­

nież w swoich multiplikatorach.
Ważna wskazówka praktyczna dla wędkarzy,
którzy w dużych multiplikatorach o ogromnej
pojemności szpuli używają żyłki nylonowej:

w czasie holu dużej ryby żyłka pod wpływem
stawianego oporu ulega rozciągnięciu, a przy
tym naprężeniu. Jeśli na zewnątrz znajduje
się bardzo dużo żyłki, to wówczas średnica
nawoju na szpuli jest już bardzo mała, więc
w czasie holu zajdzie konieczność nawinięcia
setki zwojów rozciągniętej żyłki na opróżnioną
szpulę. Dążąc do wyrównania powstałego roz­

ciągnięcia i naprężenia żyłka kurczy się.
W ten sposób wiele szpul ulega pęknięciu.
Gdy stosuje się żyłkę monolityczną w multiplika­
torach o dużej pojemności szpul, należy szpulę
wypełnić najpierw grubym podkładem z plecion­
ki. Działa on jako amortyzująca naprężenia żyłki
wyściółka - szpula już tak łatwo nie pęknie.
Jeszcze jedna dodatkowa uwaga na temat
grubości żyłki i jej wytrzymałości: w Polsce
przyjęło się, że dla oznaczenia żyłki podaje
się jej grubość, a nie wyłącznie jej wytrzyma­
łość na zerwanie. W powszechnej praktyce
międzynarodowej stosuje się klasyfikację żyłki
według jej wytrzymałości. Jest to ważne dla
wędkarzy, którzy chcieliby zgłosić swoje reko­
rdowe ryby do jednej z dwóch międzynarodo­
wych organizacji skupiających miłośników
morskiego wędkarstwa - IGFA (International
Gamę Fish Association) lub EFSA (European
Federation of Sea-Anglers). Należy tu podać
wytrzymałość użytej żyłki, a nie jej grubość.
Wytrzymałość żyłki określa się w funtach an­
gielskich (w skrócie Ib). Każdy funt odpowiada

453,59 grama. Poniżej podano klasy wagowe
żyłek wg klasyfikacji IGFA w porównaniu do
stosowanych u nas klas wg grubości (dla ułat­
wienia porównania zamieszczone w niniejszej
tabeli dane liczbowe dla poszczególnych klas
zostały zaokrąglone w górę lub w dół). Wska­
zują one, przy jakim obciążeniu statycznym
dana żyłka ulega zerwaniu.

Klasy IGFA Grubość źytki
Ib kg mm

2
4
8

12
16

20
30
50
80
130

1

2
3,5
5,5
7

10
15

25
40
60

0,16
0,18
0,25
0,30
0,35
0,45
0,55
0,75
0,90
1,20

243

Do wędkowania z brzegu zaleca się stosowa­
nie żytek o grubości od 0,30 do 0,45. Do węd­
kowania na skalistym dnie żytka powinna być

już nieco grubsza. Zawsze jednak musi być to
właściwy kompromis między grubością żytki
a pożądaną odległością rzutu (przy towieniu

przy brzegu i w strefie przyboju). Im grubsza

żytka, tym większe opory wskutek tarcia

i mniejsza odległość rzutu.

Żyłka amortyzująca, czyli tzw. przypon strzałowy
Podczas przyśpieszenia rzutu przy towieniu
w strefie przyboju żyłka nie powinna być zbyt
cienka, gdyż inaczej zerwie się zaraz na począt­
ku rzutu, a cały zestaw złożony z ciężarka,
haczyka i przynęty albo spadnie z tyłu rzucają­
cego na plażę, albo bezpowrotnie poszybuje
w morze na „rekordową" odległość wieluset
metrów. Aby zapobiec zerwaniu żytki już w pier­
wszej fazie rzutu do początku żyłki głównej wią­
że się odcinek grubszej żyłki, która wytrzyma
powstające naprężenia. Do niej dopiero dotącza
się dość długi przypon z ciężarkiem i hakiem.
Dzięki temu żytka zniesie bez trudu początkową
fazę przyśpieszenia i duże obciążenia przypada­
jące zawsze na jej pierwsze metry.
Długość grubszej żyłki musi być tak dobrana,
aby przypon z ciężarkiem i hakiem zwisat
swobodnie ze szczytówki wędziska, podczas
gdy 15-20 zwojów grubszej żytki było nawinię­

tych jeszcze na kołowrotku. W zasadzie do
żyłki gtównej powinno być dowiązane od 15 do
20 m żytki amortyzującej (przypon strzałowy).
Dla początkujących, którzy ćwiczą się w wyko­
nywaniu rzutów, najlepsze są niedrogie żytki.
Ten, komu jeszcze zdarzają się „ptasie gniaz­
da" wychodzące z multiplikatora mimo wielu
godzin spędzonych nad wodą, również nie
powinien kupować najdroższych żyłek.
Żyłki nylonowe znajdują więc powszechne za­
stosowanie do wędkowania z brzegu i w stre-

Takie rzuty wymagają stosowania przyponu strzałowego

fie przyboju. Ze względu na konieczność wy­

konywania dalekich rzutów należy używać ko­
łowrotków (uwzględniając grubość zastosowa­
nej żytki) o pojemności szpuli ca 200 metrów.
Zapewni to wędkarzowi odpowiedni zapas,
gdyż w wielu wypadkach kilkakrotnie obcina
się po pewnym czasie użytkowania pierwsze

30 m żyłki narażonych na największe obciąże­

nia, nim całą wymieni się na nową.

Haczyki
Od jakości haczyków zależy w pierwszym rzę­

dzie skuteczność połowu. Znaczenie haczy­
ków nie powinno więc być w żadnym razie

lekceważone. Haczyki muszą być wykonane

z drutu najwyższej jakości i muszą być zawsze
bez zarzutu. Haki na większe ryby od numeru
6/0 wzwyż muszą być wykonane z kutej stali
szlachetnej. Od czasu do czasu wskazany jest
przegląd haczyków - stępione należy nao­
strzyć na osetce, a nieprzydatne wyrzucić.
Na ilustracji przedstawiono niektóre z najczę­
ściej stosowanych w wędkarstwie morskim
wielkości i typów haczyków. Do łowienia

z brzegu i w strefie przyboju najbardziej przy­
datne są mocne haczyki z drutu. Duże haki
z kutej stali używa się w czasie połowów
dużych ryb z łodzi.

244

Yicking

U

Limerick

Haczyki do połowów morskich

0'1

U

Haczyki przeznaczone dla połowów morskich
nie są tanie, gdyż użyty do ich produkcji mate­
riał, jak i wykonanie są dość kosztowne. Naj­
większym światowym producentem haczyków
wędkarskich jest firma Mustad, która wytwa­
rza ponad 60 000 haczyków różnych typów,

o wszelkich możliwych przeznaczeniach. Typ
Aberdeen jest wykonanym z drutu haczykiem
o okrągłym łuku kolankowym, dobrej jakości
i znajdującym szerokie zastosowanie. Do ło­
wienia większych i stawiających zacięty opór
ryb bardziej przydatne są haczyki typu Yicking
i 0'Shaughnessy mające mocniejszy trzonek,
lepiej utrzymujący ryby o mocnym pysku, takie
jak kongery czy raje. Najmocniejszy ze wszys­
tkich typów jest $eamaster(km) Mustad) wy­
konany z kutej szlachetnej stali.

Kirby

Do połowu ryb morskich zaleca się w zasadzie
stosowanie haczyków o trzonkach z oczkami.
Przy zakupie haczyków przeznaczonych do
wędkowania morskiego należy zwrócić przede

wszystkim uwagę na to, czy oczka, za które

mocuje się haczyk do żyłki, są uformowane

245

starannie. Między oczkiem a właściwym trzon­
kiem haczyka nie może być szpary, gdyż mo­
że się przez nią przesunąć żyłka podczas
obciążenia. Oczko musi być tak małe, jak tylko

na to pozwala grubość drutu, z którego wyko­
nano haczyk.
Najlepiej, gdy na temat wielkości haczyków

sami wyrobimy sobie zdanie, gdyż przez róż­

nych producentów stosowana jest odmienna
numeracja. Haczykowi firmy Mustad numer

6/0 jeszcze daleko pod względem wielkości do
oznaczonego tym samym numerem haczyka
produkowanego przez angielską firmę Partri-
dge. Najlepiej dokonać przed zakupem oceny
wielkości haczyków na oko.
Ważnym elementem oceny jakości haczyków
jest odległość między ostrzem grota a trzon­
kiem haczyka, czyli jego rozwarcie. Haczyki
przeznaczone do połowów morskich nie
powinny mieć rozwarcia zbyt małego. Powin­
no ono odpowiadać wielkości przynęty i natu­
ralnie rozmiarom łowionych ryb. Dlatego haki
na rekiny są z konieczności znacznie większe
i mają szersze rozwarcie od haczyków prze­

znaczonych np. do połowu płastugokształt-
nych (tzw. haczyków skarpiowych).
W przypadku wędkowania z brzegu lub z łodzi

nie ma w zasadzie specjalnych różnic w ty­
pach stosowanych haczyków. Co najwyżej

przy połowach dużych ryb z łodzi używa się
haczyków o większych rozmiarach od tych,
których stosowanie zaleca się przy połowach
w strefie przyboju i z brzegu.

Ciężarki gruntowe

Aby haczyk i przynętę w czasie łowienia
z brzegu skutecznie wyrzucić na dużą odleg­
łość lub podczas połowu z łodzi umieścić je na
odpowiedniej głębokości, trzeba jeszcze
zestaw połowowy odpowiednio obciążyć. Sto­
suje się rozmaite typy ciężarków zależnie od

potrzeb i charakteru dna - z oczkiem do
przywiązania żyłki lub też przewiercone na
wylot, by mogły się swobodnie po niej prze­
suwać.
Nadanie odpowiedniego przyśpieszenia
podczas wyrzutu przynęty i właściwe zakot­
wiczenie się w podłożu to wymagania, które
musi spełnić gruntowy ciężarek ołowiany
podczas łowienia z brzegu. Większa masa,
niezbędna do przeciwstawienia się często si­
lnym prądom pływowym i kształty umożliwia­

jące uniknięcia wielu zaczepów to z kolei
warunki, które musi spełnić ciężarek grunto­
wy przy łowieniu z łodzi. W pewnej mierze
kształty ciężarków używanych do łowienia
z brzegu i z łodzi są zbliżone, natomiast
różnią się one głównie masą. Zasadniczo
również przy wędkowaniu z łodzi należy do­
brać możliwie jak najmniejszą masę nawet
dużego ciężarka, aby można było rozpoznać
także delikatne brania.
Ten, kto zna subtelne techniki połowu ryb
słodkowodnych z gruntu, zdumiewa się począ­

tkowo na widok ołowianych bomb, posyłanych
do wody w czasie wędkowania morskiego.
Zależnie od pogody i prądów morskich, a tak­
że siły pływów na łowisku, wędkarze morscy
podczas łowienia z brzegu obciążają zestawy
ciężarkami o masie nawet 200 gramów. Ten,
kto rzeczywiście musi rzucić takim masywnym
ciężarkiem, dobrze zrobi, gdy najpierw spraw­
dzi, czy wędzisko nadaje się do tego. Na ręko­
jeści wędziska znajduje się etykieta, na której

246

zazwyczaj podane jest maksymalnie dopu­
szczalne przy wykonywaniu rzutu obciążenie.
Przy wędkowaniu z todzi używa się znacznie
większych ciężarków o masie równej lub więk­
szej niż kilogram. Zapewniają one dotarcie
przynęty na dno mimo silnych prądów i utrzy­
manie jej na nim. Także tutaj trzeba sprawdzić
podaną na etykiecie wędziska wartość jego
maksymalnego dopuszczalnego obciążenia.

W normalnych warunkach stosuje się ciężarki
o masie ok. 80 g - zarówno przy rzucaniu
z brzegu, jak i opuszczaniu i utrzymaniu na
łowisku przynęty przy połowach z łodzi.
Najlepsze są ciężarki o kształcie wydłużonym,
które lecą równo w powietrzu i nie kręcą się
w czasie rzutu. Używa się wprawdzie również
kulistych ciężarków przewierconych na wylot,
ale lepsze są wydłużone, takie jak oliwki, tor­
pedy i inne, które zwężają się na końcach.
Występują one w najróżniejszych odmianach.
Ciężarek lepiej kotwiczy się w podłożu i dzięki

temu skuteczniej przeciwstawia się prądom

lub falowaniu, gdy z jego przedniej części

wystają druty. Na łowiskach o piaszczystym
dnie używa się ciężarków z drutami zamoco­
wanymi na stałe. Na dnie pełnym zawad,
gdzie ciężarki zaczepiają się szybko, stosuje
się specjalny typ ciężarka ze składanymi (ru­
chomymi) drucianymi ramionami, noszący an­
gielską nazwę „breakaway". Jego sprężyste

druty są tak mocowane, że przy zwijaniu ze­
stawu uwalniają się i odchylają do tyłu, dzięki
czemu nie stawiają oporu. Przed następnym

rzutem należy je ponownie skierować do przo­
du i przytrzymać w tym położeniu np. gumką
aptekarską.

W wyposażeniu każdego wędkarza powinien
znajdować się cały zestaw różnych ciężarków,
z których będzie mógł skorzystać w różnych
sytuacjach i które będzie mógł wymienić, na
większe, gdy załamie się pogoda lub nastąpi
przypływ.

Pudelka wędkarskie

248

Dodatkowy sprzęt i różne drobiazgi

Wędzisko, kołowrotek, żyłka, haczyk i ciężarek
stanowią komplet do łowienia w strefie przy-
boju. Potrzebne są jednak jeszcze inne nie
mniej ważne przybory, które uzupełniają ten
podstawowy sprzęt.

Uchwyt wędziska - ten, kto łowi w strefie

przyboju, szybko przekona się, jak ciężkie jest
używane przez niego długie wędzisko. Nie ma
tak krzepkiego wędkarza, który utrzymałby je
w ręku dłużej, niż potrzeba do wyrzucenia
i naciągnięcia żyłki. W celu utrzymania wędzi­
ska w odpowiedniej pozycji stosuje się spec­
jalne stojaki z uchwytami, które są niezbęd­
nym elementem ekwipunku wędkarza łowiące­
go z brzegu. W handlu dostępne są rozmaite
modele takich stojaków. Wszystkie są tak
skonstruowane, aby podtrzymywać wędzisko
po rzucie w prawie pionowej pozycji. Żyłka

jest napięta, więc wędzisko jest wskaźnikiem
brań.

Ten, kto często wędkuje z brzegu, używa naj­
częściej jednego z dwóch typów stojaków. Typ
pierwszy to prosty metalowy kątownik,
z uchwytem na dolnik wędziska o zaostrzonym
końcu, dzięki czemu łatwo go wbić w miękkie
podłoże. Model drugi to trójnóg dający pewne
oparcie na twardym lub skalistym podłożu.
Stojak pierwszego typu można nabyć czasami
w sklepie z akcesoriami wędkarskimi, na­
tomiast drugi jest trudniej osiągalny, ale naj­
lepiej wykonać go samemu.
Latarki do połowów nocą - wędkowanie nocą
w morzu jest znakomitym sportem, przynoszą­
cym zwykle obfity połów. Przy połowie niezbę­
dne jest w pierwszym rzędzie dobre i silne

źródło światła. Znakomicie do tego celu nada­
ją się olejowe, benzynowe lub gazowe lampy
kempingowe. Tak zwana lampa Colemana
z koszulką żarową daje dobre, jasne i równo­

mierne światło. Świeci zależnie od pojemno­
ści nawet całą noc. Ostrożnie przy napełnianiu
lekką benzyną - jest łatwopalna!

Jedna lub lepiej dwie dobre, wodoszczelne la­
tarki kieszonkowe dopełniają oświetleniowy ek­
wipunek. Gdy łowi razem więcej wędkarzy naj­

lepiej jest, jeśli każdy z nich ma własną latar­
kę. Z uwagi na to, że pogoda nad morzem po­

trafi szybko się zmienić może się zdarzyć ko­
nieczność powrotu do domu z dużym obciąże­

niem podczas nagłego sztormu i wśród zupeł­
nych ciemności. Będzie to nie tylko bardzo nie­
przyjemne, ale może być nawet niebezpieczne.

Wędkarz przyświeca sobie latarką niezależnie
od oświetlenia z lampy głównej, gdy musi
dodatkowo oświetlić pole widzenia przy wyko­
naniu jakichś czynności z drobnym sprzętem
lub zmiany przynęty, nie wymagających zbli­
żenia się do głównej lampy. Szczególnie po­
mocne w takich sytuacjach są latarki czołowe,
umocowane na głowie za pomocą specjalnej
opaski. Dzięki temu wędkarz ma obie ręce
wolne.

Ochraniacze palców - już wcześniej sygnali­

zowaliśmy, że ochrona palców ręki, którą po­
sługujemy się podczas rzutu, jest niezbędna.
Dotyczy to zwłaszcza rzucania przy użyciu
kołowrotka o szpuli stałej. W ostateczności,
gdy rękawiczka pozostanie w domu, palec
wskazujący można osłonić plastrem. Ten, kto

nie wierzy, że jest to wskazane, może spróbo­

wać raz wykonać rzut ciężarkiem o masie

150g bez osłonięcia palca. Ból palca wskazu­

jącego, wywołany przesuwem żyłki, spowodu­
je, że bardzo szybko ją puści.

Nóż wędkarski i kombinerki - bez nich nie
można się obyć. Zawsze jest coś do obcięcia
lub zaciśnięcia. Ponieważ nie da się uniknąć
kontaktu z wodą morską należy zakupić nie­
rdzewny sprzęt najwyższej jakości, w przeciw­
nym razie nóż nie będzie się wkrótce nadawał

249

do użytku, a cążki nie będą się otwierać i za­
mykać.

Kółka łącznikowe stużą do tączenia ze sobą
poszczególnych elementów zestawu. Wyglą­

dem przypominają małe kółka do kluczy. Naj­
lepsze są łączniki o kształcie owalnym, gdyż
wtedy oba końce tworzącego łącznik drutu
znajdują się dokładnie pośrodku prostych od­
cinków łącznika i przywiązana żyłka nie uleg­
nie przypadkowemu odczepieniu. Oczywiście
kółka łącznikowe także muszą być odporne na
działanie wody morskiej.
Karabińczyki służą również do łączenia

elementów zestawu. Dzięki temu, że ich czę­
ści obracają się niezależnie wzdłuż podłużnej
osi, zapobiegają skręcaniu się żyłki. Stosuje
się różne typy karabińczyków: krzyżakowe,
baryłkowe, łożyskowe, z agrafką - wszystkie
ze stali nierdzewnej.

Czerwona włóczka - lub zabarwiona inaczej,

ale zawsze jaskrawo - do optycznego zazna-

Karabińczyk baryłkowy Kolko łącznikowe owalne

Karabińczyk baryłkowy z agrafką

czania określonych miejsc na żyłce. Można
sobie nią zaznaczyć każde 50 m żyłki, aby
orientować się, na jaką odległość w morze
została wyrzucona przynęta.

Wypychaczhaczyków- najlepsze są dostępne

2 5 0

w specjalistycznych sklepach kleszcze do za­
ciskania tętnic z regulacją, dzięki którym naj-
łagodniej można uwolnić haczyk.
Palka- pozwala szybko i bezboleśnie ogłuszyć
złowioną rybę. Powinno się ogłuszyć rybę ude­
rzeniem w głowę, nim przetnie się lub przebije

jej gardło w celu otwarcia tętnicy głównej.

Podbieraklub osęka- do pewnego lądowania
większych ryb. Powinny mieć tak długie ręko­

jeści, aby za ich pomocą można było sięgnąć

po zdobycz także w niedostępnym w inny spo­
sób miejscu.

Osełka do ostrzenia haczyków- ważna przy

łowieniu ryb o bardzo twardym pysku, w który

haczyk nie wnika tak łatwo. Należy wtedy ost­
rość haczyka sprawdzić przed każdym po­

łowem i ewentualnie go naostrzyć, Ostrość
najlepiej skontrolować na paznokciu - gdy
naciśnie się ostrzem haczyka paznokieć kciu­
ka i jak gdyby przyklei się ono do paznokcia,
to ostrość haczyka jest wystarczająca. Najlep­
sze są osełki karborundowe.
Rozwieracz paszczy - niemal w przypadku
każdego złowionego okazu zachodzi potrzeba
rozwarcia silnie zaciśniętych szczęk w celu
uwolnienia haczyka bez obawy poranienia
rąk. W wielu miejscach Europy chwyta się na
haczyk mniejsze i większe rekiny podchodzą­

ce blisko brzegu. Zarówno w wypadku dużych,
jak i małych okazów należy palce trzymać
poza zasięgiem pyska, dopóki ryba może jesz­
cze znienacka zewrzeć szczęki. Rozwieracz
zabezpiecza przed taką możliwością.
Plaster i środek dezynfekujący - w celu na­
tychmiastowego opatrzenia na miejscu dro­
bnych otarć i skaleczeń.

Wiaderko plastykowe -przydatne w wielu sy­

tuacjach, także do siedzenia.

Rozmaite pudelka i skrzyneczki na przybory

- do przechowywania oddzielnie wielu ró­
żnych drobnych przyborów wędkarskich.

Pudelka wędkarskie - dla wędkarza łowią­
cego w strefie przyboju bardziej odpowie­
dni jest specjalny wędkarski plecak, gdyż musi
on zwykle odbyć długą drogę powrotną. Naj­
częściej w plecaku zmieści się także nie­
duże rozkładane krzesełko jako namiastka
siedziska, którym jest jednocześnie pudełko
wędkarskie.

Ubranie przeciwdeszczowe - używanie impre­

gnowanej odzieży, butów gumowych i ciepłej
bielizny (zimą najlepiej wełnianej) jest zrozu­
miałe samo przez się. Także łowiąc latem
należy mieć ze sobą ciepły pulower, zwłasz­
cza gdy będzie się łowić nocą.

Dodatkowy sprzęt do łowienia z lodzi
Ryby morskie są najczęściej ostrozębnymi
nicponiami, wobec których podczas holo­

wania normalna żyłka nie ma szans. Doty­
czy to przede wszystkim takich drapieżni­

ków, jak kongery, rekiny i tuńczyki, Aby
uniknąć strat sprzętu i zaciętych już ryb
zaleca się stosowanie przyponów stalo­
wych. Dostępne są gotowe przypony lub druty
i linki z zaciskami do samodzielnego mon­
tażu. Ten, kto wybiera się na morskie drapie­
żniki, potrzebuje drutów i linek, tulejek zacis­
kowych i kombinerek do zaciśnięcia

tulei. Poza tym stosowany sprzęt nie różni
się wiele od sprzętu używanego przy ło­
wieniu z brzegu. Wprawdzie haczyki są
znacznie większe, ale zależy to zawsze
od ryby, której można spodziewać się na
łowisku. Oczywiście do wędkowania z łodzi

niektóre elementy sprzętu, używane tylko
podczas łowienia z brzegu, jak np. zakończo­
ny szpikulcem stojak do wędziska, nie są
potrzebne.

Odzież ochronna - najlepiej impregnowane

ubrania i obuwie gumowe. Oczywiste jest za­
kładanie kamizelek ratunkowych, zwłaszcza

w małych łódkach. Warto również na wyczar-
terowanych łodziach mieć własną kamizelkę
ratunkową, pomimo że właściciel łodzi jest
zobowiązany zapewnić taką ilość sprzętu ra­
tunkowego, która odpowiada liczbie zabra­
nych na pokład osób. Nie zawsze tak się
dzieje, zwłaszcza w krajach południowoeuro­
pejskich.
Prowiant- pigułki przeciwko chorobie mors­
kiej (zażyć przed rozpoczęciem wyprawy wę­
dkarskiej!) stanowią dla wędkarza łowiącego
z łodzi ważny dodatek do sprzętu. Wielu ludzi
jest bowiem dotkniętych tą przypadłością,
a każde kołysanie porusza żołądek.
Ci wędkarze, którzy mają pozwolenie i wy­
pływają w morze własnymi łodziami, powinni
posiadać sprzęt ratowniczy i umożliwiający
przeżycie w razie wypadku, na przykład:

dobry kompas do nawigacji^ żadnym wypa­

dku zwykły kompas naręczny),

mapę morską rejonu wędkowania i pobliskie­
go wybrzeża,

radio z częstotliwością nastawioną na serwis
pogodowy,

wiosło lub pagaj na wypadek, gdyby zawiódł

silnik, na większej łodzi silnik rezerwowy,

rakiety sygnałowe'do wysłania sygnału świet­
lnego w razie konieczności,
tyfon do sygnalizacji dźwiękowej w czasie

mgły,
kotwicę,
boję kotwicową,

gaśnicę przeciwpożarową

czerpaki chochlę do wody
i wiele innych rzeczy.

251

Zestawy połowowe

Paternoster
Paternoster jest systemem szeroko rozpo­

wszechnionym na świecie, mającym zastoso­
wanie w większości sytuacji przy łowieniu
z brzegu lub z lodzi. Ten prosty, ale bardzo
skuteczny system jest zawsze zestawem z jed­
nym lub wieloma bocznymi przyponami
odchodzącymi od żyłki głównej. Do końca ży­
łki głównej mocuje się ciężarek gruntowy.
Do zmontowania zestawu paternoster z przy-
ponem bocznym, nazywanym również „skocz­
kiem", potrzebne są następujące elementy:

kółko łącznikowe owalne o 10-milimet-
rowej dłuższej osi;

morski karabińczyk baryłkowy z agrafką
długości 15 mm lub większy;
ponad metr mocnej żyłki nylonowej grubo­
ści od 0,45 do 0,55 (żyłka przyponowa
o takich średnicach należy do standardo­
wego wyposażenia wędkarskiego);
plastykowa rurka długości około 10 cm;
ciężarek gruntowy typu breakaway lub in­
ny ciężarek gruntowy o odpowiednich do

tego celu właściwościach, o masie od 80
do 150 g;

jeden lub więcej haczyków zależnie od
wielkości zestawu.

Zestaw paternoster na makrele może być
uzbrojony nawet w 9 przyponów bocznych
z haczykami. Taki olbrzymi paternoster może
być jednak opuszczony ze względu na swoją
długość tylko z łodzi.

Najpierw wiąże się agrafkę na jednym końcu
żyłki. Na przeciwległym końcu daje się kółko
łącznikowe. Koniec z kółkiem łącznikowym łą­

czy się z agrafką karabińczyka na żyłce głów­

nej. To pozwala, w razie potrzeby, na ręczną

wymianę całego zestawu.
Od agrafki, czyli od końca, do którego mocuje

Prosty
paternoster

się później ciężarek, odli­
cza się do góry (w kierun­
ku wędziska) około 50 cm
żyłki i robi dużą pętlę, jak
to pokazano w tabeli węz­
łów na rysunku schematu
wiązania węzła skoczko-
wo-pętlowego. Sama pę­
tla, która wystaje z boków
węzła musi być dłuższa

od plastykowej rurki. Węzeł należy bardzo
energicznie zaciągnąć, dzięki czemu pętla od­
chodzi wówczas prawie poziomo do przyponu.
Teraz można nasunąć na pętlę plastykową
rurkę, czerwoną lub żółtą, ale umiarkowanie

jaskrawą, wabiącą ryby. Jeżeli długość pętli
jest właściwa, wystaje ona tylko nieznacznie
z otworu rurki. Haczyk wiąże się do oddziel­

nego 20-30-centymetrowego odcinka żyłki. Na
końcu tego przyponu haczykowego zawiązuje

się małą pętlę, a następnie łączy się pętlę
przyponu bocznego z wystającym z rurki koń­
cem pętli żyłki głównej.

Odmiany zestawu

Paternoster taki jak go wyżej opisano, uzbro­

jony jednym haczykiem, jest najbardziej przy­
datnym i wszechstronnym zestawem do węd­

kowania z brzegu. Z uwagi na to, że w tym

252

Gotowe zestawy połowowe

systemie ciężarek podczas wyrzutu leci pierw­
szy wyprzedzając resztę zestawu, zachowuje
się neutralnie, nie koziołkując i nie plącząc
się z żyłką. Dodając większą liczbę przy­
ponów bocznych można system rozbudować.
W tym celu należy po prostu dowiązać w od­
powiednich odległościach większą liczbę pętli
i uzbroić je rurkami i haczykami. Zawsze nale­
ży główny przypon przedłużyć o ok. 50 cm
przy każdym dodatkowym przyponie bocznym,
aby pozostawało dostatecznie dużo miejsca.
Przy dodawaniu przyponów bocznych należy
zwracać uwagę na to, żeby ich długość była

taka, by haczyki przy naprężonej żyłce nie
sięgały do siebie wzajemnie. Przy zbyt dużej
długości przyponów bocznych istnieje za­
grożenie, że haczyki zaczepią o siebie, a sku­
teczność naszego zestawu stanie się mocno
wątpliwa.

Zamiast na końcu żyłki głównej można przy­
wiązać ciężarek gruntowy także do przyponu

bocznego, przesuwającego się na łączniku po

żyłce głównej. Drugie kółko łącznikowe łączy
żyłkę główną z przyponem bocznym z haczy­
kiem. W tym przypadku należy zawsze powy­
żej kółka łączącego żyłkę główną z przy­
ponem haczykowym założyć koralikowy
stoper, by uniknąć sczepiania się łączników
obu przyponów. Taki zestaw jest użyteczny
przede wszystkim w spokojnych wodach

i w przypadku czujnych ryb, które mogą wów­

czas przy otwartym kabłąku kołowrotka naj-
piew wysnuć nieco żyłki nie czując większego
oporu. Następnym praktycznym systemem jest
zestaw z również ruchomym tzw. latającym
ciężarkiem, z przyponem z plecionki stalowej
i dużym hakiem ze stali szlachetnej typu „Sea-
master" firmy Mustad. Zamiast wiązania nak­
łada się na stalowy przypon metalową tuleję.
Po przełożeniu stalowej plecionki przez oczko
karabińczyka i ponownym wsunięciu do tulei
ściska się ją obcążkami, uzyskując pewne po-

253

Paternoster z jednym przyponem bocznym

Paternoster z ruchomym ciężarkiem

Paternoster z ruchomym ciężarkiem z przyponem stalowym i tuleją zaciskową

Paternoster z ruchomym ciężarkiem z drucianymi ramionami

łączenie. Takim zestawem skutecznie łowi się końcu takiej „bożonarodzeniowej choinki" za-
w Anglii i Irlandii rekiny i kongery. czepić coś, co błyszczy, migocze lub pobrzę-
Przy indywidualnym montowaniu zestawu nie kuje. Odstraszy to na pewno nawet najmniej
należy nigdy popełnić tego błędu, żeby na płochliwą rybę.

254

Inne zestawy gruntowe

Czuty zestaw na spokojną wodę i przy łowieniu z prądem

Zestaw gruntowy z przelotowym ciężarkiem

Podstawowy węzeł

przyponowy z półsztykiem

255

Zestawy połowowe do łowienia z lodzi

Także podczas łowienia z łodzi stosuje się
powszechnie system paternoster. Wszystkie
zestawy połowowe, które przedstawiono w po­

przedniej części jako przydatne do łowienia
z brzegu, mogą być z powodzeniem zastoso­
wane przy łowieniu z łodzi.
Są jednak istotne różnice dotyczące poszcze­
gólnych elementów zestawu. Wędkarz łowiący

z brzegu, zmuszony do wyrzucenia przynęty
na dużą odległość, musi tak zmontować swój
zestaw połowowy, by nie uległ on splątaniu
podczas rzutu. Pociąga to za sobą takie kon­
sekwencje, jak to, o czym wspominaliśmy
uprzednio, że przypony haczykowe nie mogą
być za długie. Nie jest to korzystne, gdyż ryba
widzi pozostałe części zestawu.
Pod tym względem wędkarz łowiący z łodzi
ma przewagę. Ze względu na „czyste" poda­
wanie żyłki splątanie zestawu raczej tu nie
zagraża, co pozwala na zakładanie przynęty
na dłuższym przyponie bocznym w znacznej

odległości od pozostałych części zestawu.
Dzięki temu wędkarze łowiący z łodzi odnoszą

najczęściej większe sukcesy sportowe! Nie­
rzadko przypony stosowane przy wędkowaniu

z łodzi mierzą kilka metrów długości.
Ważną częścią składową takich zestawów po­
łowowych są tzw. ramiaczka (bomy) - długie,
druciane konstrukcje, połączone z żyłką głów­
ną i utrzymujące przypon boczny w pewnym
oddaleniu od niej. Jest to więc właściwie kon­
strukcyjne ulepszenie poprzednio opisanego

zastosowania rurek plastykowych. Niektóre ty­

py ramiączek przedstawiono na ilustracji obok.
Ramiaczka można nabyć w sklepach wędkars­
kich w pełnym wyborze; także w już zmontowa­
nych gotowych zestawach połowowych z przy-
ponami bocznymi. W praktyce te ostatnie oka­

zują się jednak zwykle zbyt krótkie, nadając się

przez to lepiej do połowów w stretie przyboju.
Lepiej więc kupić ramiaczka oddzielnie i samo­
dzielnie zmontować cały zestaw połowowy.
Kupione ramiaczka mają zwykle tę wadę, że
użyty do ich wykonania drut jest zbyt cienki
i w związku z tym łatwo się zginają. Wielu
wędkarzy morskich przygotowuje więc sobie
druciane ramiaczka samodzielnie. Do tego ce­
lu potrzebny jest drut ze stali szlachetnej gru­
bości od 1 do 2 mm i obcążki o wąskich
końcach.
Skomplikowane typy ramiączek, jak np. tzw.
latająca obroża, która jest bardzo cenionym
przez wędkarzy morskich elementem zestawu,

a w której długość wystającego ramienia może
wynosić 30 cm, nie są oferowane w handlu,
więc trzeba je wykonać samodzielnie.

Zestawy gruntowe
W zestawie gruntowym stosuje się ciężarki
przesuwające się po żyłce głównej powyżej
końcowej agrafki. Taki zestaw pozwala pewnie
podać przynętę na dno i pozwala rybie na
wysnuwanie żyłki bez wyczuwania oporu. Od­
daje nieocenione usługi przy połowie konge-
rów, molw i wszystkich gatunków płaszczek.
W zasadzie stosując zestaw gruntowy łowi się

tylko na jeden haczyk z przyponem z żyłki
nylonowej długości 45-60 cm. Przy połowie
skarpa dokonuje się jednak specjalnej modyfi­
kacji, polegającej na tym, że bardzo długi
przypon (1,5-2 m długości) uzbraja się w dwa
haczyki. Jeden z nich wiąże się na końcu
przyponu, a drugi w odległości od 30 do 40 cm.
Na skarpa należy jako przynętę założyć na
oba haki możliwie jak najdłuższe filety wycięte
z boków makreli. Jeżeli można spodziewać
się rzeczywiście dużych okazów, trzeba wyko­
nać przypon z mocniejszej żyłki lub jeszcze
lepiej z cienkiej linki stalowej, by nie pękł
podczas holowania ryby.

256

Zestaw splawikowy
Z lodzi można również towić z powodzeniem
belony, makrele, śledzie i inne ryby blisko powie­

rzchni lub na średnich głębokościach toni wodnej
przy użyciu wędki splawikowej. Również w tym
przypadku nie jest niezbędny daleki wyrzut ze­
stawu połowowego -znoszenie lodzi przez wiatr,

fale oraz pływy spowoduje niebawem, że zestaw,

unoszony przez wodę, żywo podskakuje tu i tam
w pewnym oddaleniu od łodzi.
Najlepszy jest zestaw ze splawikiem przeloto­
wym, gdyż można wtedy podawać przynętę na
różnych głębokościach bez konieczności
wyciągania z wody całego zestawu. Przesuwa
się jedynie węzeł stopujący. Zmontowanie ta­
kiego zestawu przedstawiono na ilustracji.

Zestaw ze sptawikiem
przelotowym do łowienia z lodzi

Przynęty dla wędkarzy morskich
Należałoby już dawno włożyć między bajki

twierdzenie, że rosówki, będące tak skuteczne
w łowieniu ryb słodkowodnych, nadają się
także do połowów ryb morskich. One się

na rosówki nie nabiorą! Ten, kto chce łowić
ryby morskie, musi zaopatrzyć się we właś­

ciwy dla nich pokarm. Wyróżnia się dwa ro­
dzaje przynęt, stosowanych w wędkarstwie

morskim:

- przynęty naturalne
- przynęty sztuczne

Jako naturalne przynęty można stosować
wszystko to, co ryby pobierają jako naturalny

pokarm - morskie wieloszczety, rybie mięso,
małże i inne.

258

Sztuczne przynęty imitują uciekające lub ran­
ne zwierzęta morskie. Prowadzi się je tak
podczas połowu, by sprowokować rybę do ata­
ku. Istnieje nieprzebrana ilość różnorodnych
przynęt sztucznych, jak pilkery, woblery, twis­
tery, jigi oraz wiele innych. W tym podrozdzia­
le przedstawiono szereg przynęt naturalnych.

Piaskówka czyli nalepian
Piaskówka (Arenicola marina) jest bardzo ce­
niona przez wędkarzy morskich i dlatego jest

przez nich najczęściej używana. Występuje na
wszytkich piaszczystych wybrzeżach Europy
w strefie przyboju. Jest chętnie zjadana jako
przynęta przez niemal wszystkie morskie ry­
by, które można złowić na wędkę.

Wygrzebywane widłami zaraz po rozpoczęciu
odpływu piaskówki są najtańszą przynętą. Kto
jednak zechce uniknąć męczącego grzebania,
może je kupić w niemal każdym sklepie węd­
karskim na wybrzeżu.

W Europie występują dwie mające znaczenie
dla wędkarzy morskich barwne odmiany pias­
kówki: czerwona i czarna. Czerwona piasków­
ka jest barwy czerwonawobrązowej, stosunko­
wo niedużych wymiarów i łatwo ulega uszko­

dzeniu, co utrudnia założenie jej na przynętę.

\

w swojej norce

259

Szybko ginie na haczyku. Czarna jest znacznie
twardsza i wytrzymalsza - żyje jednak znacz­
nie głębiej zagrzebana w piasku i nie wystę­
puje tak często jak czerwona. Piaskówki żyją
w norkach w kształcie litery U, których wyjścia
są zasłonięte bardzo charakterystycznymi pia­
szczystymi koprolitami. Dzięki nim zbieracz
rozpozna bez trudu, w którym miejscu musi
kopać podczas odpływu.

Nereidy
Pod kamieniami na mulistym brzegu można

znaleźć tego wieloszczeta, który może osiągać
do 50 cm długości. Gatunki dużych nereid [Ne-

reissp.) występują jednak na większych głębo­
kościach, są więc dla wędkarza praktycznie
niedostępne. Ale także nieco mniejsze pier­
ścienice są znakomitą przynętą. Wyglądem
przypominają znane wszystkim wije.

Tobiasze

Te małe, smukłe ryby należą do najlepszych

rybich żywców, którymi może posłużyć się
wędkarz morski. Ponieważ nie jest łatwo zła­
pać je samemu, trzeba je kupić zakonserwo­
wane w słoiku lub wczesnym rankiem w por­

tach rybackich dopytywać się o nie załóg po­
wracających kutrów. Rybacy przywożą je jako
tzw. przyłów.

Tobiasze są szczególnie dobrą przynętą na
dorsza, który żywi się małymi rybami.

Makrele

Te prowadzące drapieżny tryb życia ryby ot­
wartej toni wodnej są cenione przez wędkarzy
nie tylko jako zdobycz, ale również jako
wszechstronnie użyteczna przynęta.
Na duże drapieżniki można ją założyć w cało­
ści. W innym wypadku makrelę stosuje się
jako przynętę w częściach po sfiletowaniu

i pocięciu na odpowiednie fragmenty w zależ­

ności od wielkości haczyków. Połączenie tłus-

tawego, pozostawiającego wyraźny ślad zapa­
chowy mięsa i połyskujących partii skóry dają­
cych odpowiedni efekt optyczny, działa nieod­

parcie prowokująco na wiele ryb.

Śledzie, sardynki i szproty

Są one, podobnie jak makrele, cięte na kawa­
łki i w tej formie zakładane jako przynęty.
Ryby te mają dużo delikatnego mięsa, więc

należy przygotować je jako przynętę wyjątko­

wo ostrożnie. Najlepiej po nałożeniu przynęty
zabezpieczyć ją jeszcze gumką aptekarską

lub opaską założoną wokół trzonu haczyka.

Kalamarnice

Są one bardzo przydatną przynętą. Ich twarde,
białe mięso przyciąga wiele ryb i mocno trzy­
ma się na haczyku. Szczególnie skuteczne są
kałamarnice jako przynęta na dorsza.
Z uwagi na to, że w zasadzie nie można tych
głowonogów samemu złapać, należy się w nie

Preparowanie przynęt z katamarnic

260

zaopatrzyć w sklepie rybnym lub bezpośred­
nio kupić w porcie rybackim od załóg kutrów.
Kałamarnice konserwowane w słojach, które
oferuje handel, są niezbyt przydatne.

Krewetki i kraby

Te skorupiaki znakomicie nadają się na przy­
nętę. Nie bez przyczyny stosuje się imitacje
krewetek we wszystkich kolorach i rozmiarach
jako sztuczne przynęty.
Nieduże kraby nawleka się w całości na ha­
czyk. W przypadku większych egzemplarzy ja­

ko przynętę bierze się jedynie ich miękkie

wnętrze. Szczególnie skuteczne jako przynęta
są tzw. miękkie kraby - tuż po wylince, czyli
zrzuceniu pancerza, gdy nowy pancerz jesz­
cze nie stwardniał. Miękkie i delikatne mięso
krewetek i krabów należy umocować na ha­

czyku obwiązując je cienką nicią lub gumką.
Ponadto rzut nie powinien być zbyt silny, gdyż
łatwo jest taką przynętę stracić. Z tego wzglę­
du mięso krewetek i krabów nadaje się bar­
dziej jako przynęta do łowienia z łodzi.

Mięso małży

Jako przynęty można również użyć mięsa ma­
łży lub morskich ślimaków. Ma ono jednak
podstawową wadę - jest jeszcze bardziej
miękkie i delikatniejsze od mięsa krabów!

Trzeba je zawsze mocować na haczyku wią­

żąc nicią lub gumką, a i tak często odpada.

Dlatego należy, dopóki są jeszcze do dyspozy­

cji inne przynęty, nie stosować mięsa mięcza­
ków przy dalekich rzutach. Mięso małży moż­
na stosować w zasadzie jedynie przy po­
łowach z łodzi, z mola lub ze skalistego brze­
gu, gdzie wędkę wystarczy tylko opuścić.
Podamy tu przepis, w jaki sposób spreparo­

wać mięso małża, by zapewnić jego dłuższą
trwałość na haczyku. Należy wziąć delikatną,
gęstą siatkę. W taką siateczkę wkłada się mię­
so z większej liczby małży. Część mięsa, które

jest potrzebne jako przynęta, związuje się ra­
zem. Tak powstały „tłumoczek" odcina się

nożyczkami i w całości nasadza na haczyk
(dla pewności całość mocuje się jeszcze gum­
ką!). Niestety ta „konstrukcja" również nie

bardzo nadaje się do dalekich rzutów.

Dorsz i zębacz pasiasty (Islandia)

261

Gatunek ryby Przynęty do połowu z łodzi

Przynęty do połowu z brzegu

Labraks żywe lub zamrożone dobijaki i tobiasze, piaskówki, liniejące identyczne przynęty jak przy łowieniu z łodzi

(miękkie) kraby, kałamarnica, filety z makreli, krewetki

Morlesze piaskówka, kałamarnica, makrela, śledź, sardynka, piaskówka, kraby, kawałki makreli i kałamarnic

małż okładniczka

Czarniak tobiasz, nereida, filet z makreli, paski kałamarnic tobiasz, nereida, kawałki mięsa makreli, paski kałamarnic

DoTsz piaskówka, nereida, węgorz, makrela, piaskówka, nereida, liniejące (miękkie) kraby, przynęty

kałamarnica, pozostałe przynęty rybne z kałamarnic i ryb, małe dorsze

Konger makrela, śledź, sardynka, małe wargacze, małe morlesze kongera z brzegu rzadko udaje się złowić

Zimnica małe liniejące kraby, nereida i piaskówka, przynęty takie jak przy łowieniu z łodzi; mieszanki z kawałków

bardzo małe strzępki mięsa makreli i śledzia, różnego mięsa, np. makreli, kałamarnic i wieloszczetów, jak
kawałeczki kałamarnic również wszystko to, co jest w danej chwili pod ręką

Źarłacze (gatunki makrele, paski kałamarnic, często chwytają również wieloszczety jeśli znajdą się blisko brzegu, łowią się na każdą przynętę

małych rozmiarów) założone na przynętę

Stornia piaskówka i nereida, liniejące kraby, mięso małży, okładniczka, podobne przynęty jak przy połowie z łodzi, jednak ich

niewielkie kawałki rybiego mięsa skuteczność w różnych miejscach jest odmienna (należy

próbować)

Molwa makrela, śledź, sardynka, kałamarnica tak jak przy połowach z łodzi, rzadko się ją jednak łowi

z brzegu

Makrela atlantycka strzępy mięsa makreli, sardynka, śledź, paski kałamarnic, przynęty jak przy połowie z łodzi plus błystki

tobiasze lub paski z dobijaków, różne sztuczne przynęty
z piórek, gumowe tobiasze, itd.

Tępogłów malutkie kawałki nereid, okruchy chleba i bułki jak przy połowie z łodzi

Gładzica

Rdzawiec

Płaszczki
(różne gatunki)

Rekin

Raja gładka
(płaszczka naga)

Sola

Mustel

Skarp

Witlinek

paski makreli i kałamarnic, nereida i piaskówka, małż okładniczka
i małe liniejące kraby

żywe tobiasze, paski z ryb i kałamarnic, nereida, przynęty
sztuczne w postaci gumowych tobiaszy i inne

żywe tobiasze, liniejące (miękkie) kraby, krewetki, strzępy mięsa
makreli, śledź, paski sardynek

całe makrele, śledź, sardynka

całe makrele, śledź

nereida i piaskówka, małe liniejące kraby

świeże filety z makreli, mięso kałamarnic, szereg mniejszych ryb
jak zimnica, morlesz, witlinek, gładzica i inne

żywe tobiasze, filety z makreli i śledzia, szprot

kawałki makreli, sardynki, śledzia, szprota i katamarnicy, nereida
i piaskówka, mięso małży, małż okładniczka

jak przy połowie z łodzi; skuteczność poszczególnych typów

przynęt zależy od miejsca połowu

jak przy połowie z łodzi

jak przy połowie z łodzi; także w przypadku płaszczek
skuteczność różnych przynęt zależy od łowiska

także rybie przynęty, ale bardzo rzadko udaje się złowić

rekina z brzegu

w zasadzie tylko do złowienia z łodzi

nereida i piaskówka, liniejące kraby, pęczki kawałków
wieloszczetów i mięsa krabów przekładane paseczkami
mięsa rybiego i/lub kałamarnic

jak przy połowie z łodzi

także rybie przynęty; niekiedy kraby i piaskówki

nereida i piaskówka, małże, okładniczka, małe kraby, strzępy
mięsa makreli, śledzia, sardynki i kałamarnic

Wargacze małe, twarde i miękkie (liniejące) skorupiaki, nereida i piaskówka, małe, twarde i miękkie (liniejące) skorupiaki, nereida

od czasu do czasu także paski z dobijaków lub innych ryb i piaskówka, przekładaniec z małych kawałków mięsa

krabów, piaskówek i ślimaków

Technika i taktyka przy łowieniu z brzegu

Ten, kto chce towić ryby, musi wiedzieć, czego

i kiedy ma szukać na konkretnym łowisku.
Miejsce i czas dobrych połowów zależą
bowiem od pory roku i tarliskowych wędrówek
poszczególnych ryb.
Nigdy nie spotkamy się z równomiernym wy­
stępowaniem ryb. Można jedynie z pewnym
przybliżeniem podać termin pojawiania się
określonych gatunków ryb w związku z porą
roku. Ten, kto nie jest stałym bywalcem na
europejskich wybrzeżach i nie zna związa­
nych z porą roku warunków w poszczególnych
rejonach, powinien najpierw przeprowadzić
dokładne rozpoznanie, nim zaplanuje wy­
cieczkę wędkarską, a tym bardziej urlop.
Po wyszukaniu odpowiedniego łowiska należy
zorientować się, która pora pływu daje naj­

większe szanse. Ogólna reguła powiada, że
znacznie lepsze wyniki połowu są przy wzno­
szącej się wodzie, a więc w czasie przypływu,
niż przy wodzie opadającej, czyli podczas od­
pływu. Z prośbą o radę najlepiej jest się jed­
nak zwrócić do miejscowych wędkarzy.
Pozostają jeszcze do ustalenia godziny
pływów. Informacje takie można uzyskać z do­
stępnych na miejscu tablic, codziennych
gazet, w kapitanatach portów i morskich stac­
jach meteorologicznych. Jeżeli pozostaje się
w jednym miejscu dłużej niż jeden dzień, dob­
rze jest przespacerować się po brzegu o róż­
nych porach, by dokonać niezbędnych obser­
wacji. Początek przypływu przesuwa się
z dnia na dzień o 15 do 45 minut w zależności
od geograficznego położenia miejsca połowu.
Na powodzenie połowu mogą także wpływać
inne czynniki, jak np. wiatr. Nad Morzem Bał­
tyckim najlepsze połowy są przy wietrze wie­
jącym od morza, nad Morzem Północnym przy
wietrze wiejącym od lądu.

Ten, kto łowi po raz pierwszy z nie znanego
sobie brzegu, a chce stwierdzić, o jakiej porze
są najlepsze brania, powinien postąpić nastę­

pująco: łowić przez trzy ostatnie godziny przy­
pływu aż do najwyższego stanu wody. Po
przesileniu pływu trzeba kontynuować ło­
wienie jeszcze przez dwie godziny w czasie
opadającej wody. W przeciągu tego czasu
znajdzie się także z dużą dozą prawdopodo­
bieństwa okres najlepszych brań.

Najlepsze łowisko
Pewnej wprawy wymaga wyszukanie wzdłuż
brzegu miejsc rokujących najskuteczniejsze po­

łowy. Dobrze jest podczas spaceru najpierw
dokonać rozpoznania odcinka nie znanego so­

bie brzegu, by mieć jasność co do miejsc, gdzie
najprędzej mogą żerować ryby. Bliższych wska­
zówek dostarczy wybrzeże podczas odpływu,

gdy można dokładniej prześledzić ukształtowa­
nie terenu zalewanego przez wysoką wodę.
Przesmyki między łachami, dziury i inne za­
głębienia dna są dobrymi miejscami połowu,
gdyż wody przypływu wypłukują pokarm, który
gromadzi się w obniżeniach dna. Również ra­
fy, urwiska, skaliste stoki i inne urozmaicone
formacje brzegowe są dobrymi łowiskami,
gdyż ryby spokojnego żeru znajdują tutaj do­
godne ukrycie, ale czyhają na nie tu także
drapieżniki. Dla spostrzegawczego i doświad­
czonego wędkarza odsłonięte podczas odpły­
wu dno stanowi prawdziwą księgę - sporzą­
dzony wówczas szkic sytuacyjny ułatwi pó­
źniej odnalezienie najbardziej obiecujących
miejsc. Nad Bałtykiem, gdzie zasięgi pływów
są niewielkie, wędkarzowi pozostaje jedynie
kierować się doświadczeniem.
Ogromną plagą dla wszystkich wędkujących
z brzegu są kraby. Obżerają one w straszny
sposób zarzucone przynęty. Niektórzy wędkarze
próbują temu zaradzić zakładając na przyponie

264

\

\ \

\ \

\ \

\ \ \

\

A M

\ \ w

\S^

IHp-^BI

\v

\

\ ^B v^r-

I H I H I

\ - 4 H S H B

Wędkowanie z płaskiej plaży nad Morzem Bałtyckim

za haczykiem styropianowy lub korkowy pływak,
dzięki czemu przynęta unosi się nad dnem i jest
dla kraba niedostępna. Przy bardzo silnym żero­
waniu krabów należy w krótkich odstępach cza­
su sprawdzać, czy przynęta jeszcze jest na ha­

czyku, i ewentualnie założyć nową.

Wybór odpowiedniego ciężarka

Różnie ukształtowane ciężarki mają swoje
konkretne przeznaczenie. Decyzja o użyciu te­
go lub innego ciężarka zależy od warunków
panujących na danym łowisku. Silny prąd,
przeciwny wiatr, skaliste, piaszczyste lub mu-
liste dno, wiele zawad na dnie - to czynniki,

które trzeba uwzględnić przy wyborze właści­
wego ciężarka.

Także rodzaj zestawu połowowego gra tu pe­
wną rolę. Zmontowanie np. zestawu z przelo­
towym ciężarkiem wymaga użycia ciężarka
swobodnie przesuwającego się po żyłce głów­
nej (najlepsza jest przewiercona kulka lub oli­
wka z uszkiem). Zestaw taki nadaje się do

połowu w spokojnej wodzie lub łowienia w prą­
dzie przy toczącym się po dnie ciężarku. W ze­

stawach, w których ciężarek montuje się na
końcu żyłki głównej, a przypony boczne powyżej
niego, należy wybrać między ciężarkami gład­
kimi a uzbrojonymi w sprężynujące druty. Na
piaszczystym dnie w celu lepszego zakotwicze­
nia stosuje się ciężarki z drutami; na dnie skalis­

tym, gdzie grozi zakleszczenie się ciężarka, cię­
żarki bez drutów. Przy spokojnej pogodzie

i w miejscach pozbawionych prąciu można uży­

wać lżejszych ciężarków (od 50 do 80 g).
W przypadku stwierdzenia na łowisku silnego
prądu lub pogorszenia pogody i falowania wody
ciężarek musi być odpowiednio cięższy, by
mógł utrzymać przynętę na miejscu. W północ­
nej Szkocji, gdzie prądy pływów przetaczają się
między lądem Wielkiej Brytanii a Orkadami, łowi

się przy użyciu ciężarków o masie do 1000
gramów! Takie ciężarki stosuje się jednak tylko
przy połowie z łodzi lub ze skalistego brzegu

- wyrzut takiego ciężarka jest niemożliwy!

265

Sygnalizacja brań
Można by sądzić, że stwierdzenie brania na
podstawie ruchów wędki nie jest żadną sztu­
ką. Przy sprzyjającej, tadnej pogodzie jest tak
rzeczywiście. Wędkę ustawia się pionowo lub
prawie pionowo, mocuje się prosto w uchwy­

cie i obserwuje się szczytówkę. Gdy porusza
się lub drga mocniej, to znaczy, że ryba bie­
rze. Inaczej rzecz ma się w trudnych warun­
kach połowowych. Wędziska do połowu
z brzegu są bardzo długie - mają do 4,5

m długości. Ponieważ całe są wystawione na

działanie wiatru lub też są szarpane przez
żyłkę miotaną prądem, jest praktycznie

niemożliwe zauważyć branie przy ciągłym ru­

chu szczytówki. Nie utrzyma się także dłuższy
czas wędziska w ręku, by w ten sposób wy­
czuć branie - sprzęt jest po prostu za ciężki.

Rozwiązanie jest proste: należy ustawić wędzi-

sko nie pionowo do góry jak poprzednio, lecz
położyć je rękojeścią na ziemi, a górną część
oprzeć na stojaku. Jaka część szczytówki ma
wystawać ponad stojakiem w kierunku łowiska,
zależy od panujących warunków. W każdym
razie nie kołysze się już całe wędzisko, lecz
porusza się jedynie część szczytowa. Dzięki
temu sygnalizowanie brań jest ułatwione i po
pewnym ćwiczeniu pewniejsze.
Należy jednak zwracać uwagę, by szczytówka
wędziska znajdowała się odpowiednio wysoko
nad nadbiegającymi falami, które w przeciw­
nym razie mogłyby ściągać zbyt dużo żyłki.
Cały zestaw połowowy z przynętą byłby wtedy
szarpany, czego efektem byłby straszny nie­
ład, ale nie ryba.

Po braniu
Gdy szczytówka wędziska drga nieregularnie,
nagina się i szybko powraca do poprzedniej
pozycji, oznacza to, że jest branie. Ciekawe,
że ryby morskie biorą gwałtowniej od ryb sło­

dkowodnych. Zazwyczaj, gdy żyłka jest ścią­
gana, ryba w większości przypadków jest już
na haczyku. Nie oznacza to jednak wcale, że
nie może jeszcze się zerwać.
Teraz ważne, by szybko chwycić wędkę w rę­
kę i w razie potrzeby powoli ściągnąć żyłkę do
nawiązania kontaktu ze zdobyczą, po czym
wykonać mocne zacięcie ruchem wędziska do
góry i do tyłu, w celu ostatecznego zahaczenia

ryby. Dopiero teraz zaczyna się zwijanie żyłki
na kołowrotek i hol ryby. Im więcej żyłki zo­

stało wysnute, tym silniejsze musi być zacię­
cie. Ponieważ przy rzucie na odległość „tylko"
80 metrów łączna rozciągliwość żyłki jest już
bardzo duża, należy zaciąć z taką siłą, by
zacięcie w ogóle dotarło do ryby.

Końcowe holowanie ryby powinno być tak pro­

wadzone, by zdobycz pewnie lądować. Nie na­

leży zbyt prędko kręcić korbką kołowrotka, by

pokonać opór! Duża ryba może wtedy łatwo
zerwać się z haczyka. Aby skutecznie kontrolo­
wać hol trzeba „pompować". Oznacza to powo­
lne, ale ciągłe podnoszenie przez wędkarza
wędziska do pozycji prawie pionowej mimo
stawianego przez rybę oporu bez zwijania ży­
łki. Dopiero po ponownym opuszczeniu wędzis­
ka zwija się zwolnioną żyłkę. Manewr ten po­
wtarza się dopóty, dopóki ryba nie zmęczy się
i nie znajdzie się blisko brzegu. Szczególnie
przy dużych okazach trzeba wówczas uważać,
by niepotrzebnie dodatkowo nie spłoszyć ryby
chaotycznymi ruchami. Żyłka jest już krótka
i nie może już się rozciągnąć przy raptownej
ucieczce ryby. W takim momencie ważne jest
by poluzować nieco pokrętło hamulca w koło­

wrotku. Pozwala to na szybkie popuszczenie
żyłki w przypadku gwałtownej reakcji ryby

i uniknięcie zerwania żyłki. Nieduże okazy wy­

ciąga się wyślizgiem bezpośrednio na brzeg,
przy lądowaniu większych ryb trzeba sobie po­
móc za pomocą podbieraka.

266

Połów z wysuniętego skalnego stanowiska (Portugalia)

Polów w określonych miejscach

Mola

Wychodzące w morze mola są bardzo dobrymi
miejscami do wędkowania przede wszystkim
dla wędkarzy, którzy nie potrafią jeszcze dale­
ko rzucać. Można z nich, już wykonując kilku­
metrowy rzut, opuścić przynętę na głębszą
wodę. Mola wychodzą często tak daleko, że
ich czoła znacznie wykraczają poza strefę
przyboju. Dzięki temu szanse złowienia dużej

zdobyczy są znacznie większe.
Należy łowić albo z gruntu przy użyciu zestawu
paternoster albo ze spławikiem. Skuteczne mo­
gą okazać się również różne sztuczne przynę­

ty. Przy łowieniu z gruntu należy być bardzo
ostrożnym w bezpośredniej bliskości murów,
ponieważ mola są najczęściej budowane z du­
żych bloków kamiennych. Jest to najczęstszy
powód utraty ciężarka! W strefie wody znajdu­

jącej się w zasięgu pływów należy prześledzić
podczas odpływu topografię okolic mola, dzięki

czemu będzie wiadomo w czasie przypływu,
gdzie najlepiej łowić. Uwaga na złą pogodę:
często przez przyległą do lądu część mola już
przelewają się wzburzone sztormem bałwany,
a przez jego czoło jeszcze nie. Wędkarz może
mieć wtedy odciętą drogę powrotną.

Skały

Wędkowanie ze skał przynosi doskonałe efekty.
Wiele ryb, mięczaków i skorupiaków znajduje
wśród skał kryjówki, w których szukają ich
z kolei drapieżniki. Połów ze skał niesie za
sobą także niedogodności - przede wszystkim
podczas złej pogody i nocą. Skały wychodzą

często daleko w morze i można zostać zmytym,
jeśli nie zachowa się odpowiedniej ostrożności,
gdyż morze uderza o ich podnóże wznosząc

fale, osiągające niekiedy 30 m wysokości.
Stanowiska wędkarskie na skałach mają naj­
częściej tę wadę, że podłoże łowiska jest peł-

267

* Hh*»s* fr>

o

Zestaw sptawikowy na tępogłowy.

Bulka jest zanętą i przynętą

W

ne zawad. W ciągu jednego dnia połowów
można często przy łowieniu z gruntu pozosta­
wić w wodzie wielką liczbę ciężarków i innych
elementów zestawu. Lepiej więc łowić na
spławik, z przynętą pływającą bezpośrednio
nad dnem albo używać jako ciężarków złomo­
wanych części stalowych, jak np. starych na­
krętek lub innych tego typu przedmiotów. Gdy
zerwą się, szkoda nie będzie tak duża.
Grubość zastosowanej żyłki musi być bezwzględ­
nie dopasowana do trudnych warunków takiego

łowiska. Cienkie żyłki ulegają szybko przetarciu

i zerwaniu. Tutaj wędkarz potrzebuje żyłki o wy­

trzymałości co najmniej 15 kg, czyli o gru­
bości 0,55. Przy takiej jej grubości można mieć
szczęście i mocnym szarpnięciem odzyskać
swój zaczepiony zestaw. Z tych względów zaleca
się łączenie ciężarków ze złomu z zestawem
za pomocą cieńszych przyponów. Takie łatwo

pękające usprawnienie powoduje, że w przypad­
ku trwałej zawady na dnie pozostaje jedynie
ciężarek.

Zestaw do połowu belony

268

W portach łowi się z portowych murów, podob­
nie jak z molo. Także tutaj umieszcza się
przynętę, bez konieczności dalekiego rzu­
cania, w głębokiej wodzie.
Szczególnie w ciepłej porze roku liczba wy­
stępujących w portach gatunków ryb jest bar­

dzo duża, wpływają one tu w poszukiwaniu po­
karmu. Niestety w portach nad Morzem Północ­
nym i Bałtykiem pojawia się niewiele z wymie­
nionych tu ryb. Należy udać się bardziej na
południe lub na północ Europy, by zetknąć się
z bogatszym zestawem gatunków. W Polsce naj­
częściej łowi się słodkowodne gatunki ryb, takie
jak: leszcz, płoć, okoń, sandacz. Z ryb morskich
łowione są śledzie, węgorze i płastugowate.
Uwaga! Nie wszędzie wolno łowić w portach.
Przede wszystkim w portach promowych.
Wykroczenia przeciw obowiązującemu prawu

- także z nieświadomości - mogą być bardzo

kosztowne.

Plaże
Kto chce wędkować z piaszczystej plaży musi

w większości przypadków rzucić 100 m lub
dalej (za linię przyboju), aby znaleźć miejsca,
w których stoi ryba.
Z plaży łowi się głównie zestawem paternos-
ter z gruntu, gdyż zestawu splawikowego nie
można wyrzucić tak daleko, a ponadto w tak
dużej odległości spławik byłby słabo lub
w ogóle niewidoczny. W zasadzie największe
szanse udanego połowu na takim łowisku
stwarza wysoka woda podczas przypływu.
W zależności od pory roku na polskim wybrze­

żu wędkarze łowią z plaży leszcze, płocie,
okonie, płastugowate, węgorze, węgorzyce,
sandacze, czasami trocie wędrowne.

Estuańa
Ujścia rzek, wystawione na działanie pływów,

czyli estuaria, są najczęściej terenem bardzo

udanych łowów, gdyż o każdej porze przebywa
tu wiele ryb. Najbardziej skutecznymi zestawa­
mi połowowymi na tych łowiskach są paterno-

ster i spławik - ten ostatni zwłaszcza na tępo­
głowy. Z uwagi na silne prądy podczas odpły­
wu i przypływu trzeba przy łowieniu z gruntu

używać większych ciężarków, by utrzymać przy­
nętę na miejscu. Dobrą alternatywą jest zestaw
sptawikowy ze strzępkiem mięsa (najlepiej ze
srebrzystego boku makreli) na ruchliwe drapież­
niki, jak okoń, morlesz, makrela, belona.

Spinningowanie ze sztuczną przynętą

Ten sposób wędkowania stosuje się również
w wodach słodkich. Sztuczna przynęta jest pod­
czas łowienia wyrzucana i możliwie żywymi,
przerywanymi ruchami ściągana. Spinning jest
sportem ciepłej pory roku. Umożliwia często za­
dziwiająco skuteczny połów makreli, belony,
rdzawca, czarniaka, troci wędrownej, a w połu­
dniowych rejonach - przede wszystkim labraksa.
Przy spinningowaniu w morzu dobry efekt daje
następująca metoda. Powyżej sztucznej przynę­

ty należy zrobić na żyłce dodatkową pętlę. Umo­
cować tam jedną z wielu odmian sztucznych
przynęt z miękkiego plastyku - krewetkę lub

inną. Zamiast plastykowej przynęty można do
pętli przywiązać krótki przypon boczny, a na
haczyk założyć strzęp mięsa.

Sztuczne przynęty z miękkiego plastyku

269

r^j Zasady połowu z brzegu
o

Gatunek ryby

Występowanie

Metoda połowu

Rdzawiec i czarniak Czysta woda i zazwyczaj skaliste dno; niekiedy również do

znalezienia nad dnem piaszczystym. Występują powszechnie
w kanale La Manche, w wodach wokół Irlandii, Wielkiej Bryta­

nii i u brzegów Norwegii. Mogą także stać bardzo głęboko
przy rafach i skalistych brzegach.

Spinningowanie błystkami wahadłowymi lub woblerami
odblaskowymi, szczególnie wzdłuż odcinów skalistego
wybrzeża. Przynęty z kawałków mięsa lub wieloszczetów na
zestawach jednohaczykowych lub paternoster z dwoma lub
trzema haczykami.

Witlinek

Wszystkie typy dna - od skalistego po drobnoziarnisty piasek,
ale nie w pełnych wraków ujściach rzek. Witlinek przedkłada
chłodniejsze wody i w wodach wokół Wielkiej Brytanii i Irlan­
dii, jak również u wybrzeży Francji i w Morzu Północnym
często łapie się na haczyk jako okazyjny przyłów w połowach

makreli.

Tam, gdzie niezbędne są dalekie rzuty: zestawy jednohaczy-
kowe. Wszędzie tam, gdzie witlinki podchodzą blisko brzegu,

można je łowić zestawem paternoster z 2 haczykami numer
2 lub 4. Najlepsza przynęta: kawałek mięsa z boku makreli lub
piaskówka. Idzie również przy połowie makreli na przypon
makrelowy z piórkiem.

Wargacz

Przedkłada czyste, ciepłe wody występując jedynie u skalis­

tych wybrzeży. Różne gatunki wargaczy można łowić latem
wszędzie u brzegów Wielkiej Brytanii i Irlandii, w kanale La

Manche u wybrzeży Francji oraz u brzegów Portugalii i Hisz­
panii. Są one również szeroko rozprzestrzenione w Morzu
Śródziemnym.

Najlepsze są zestawy z przelotowym ciężarkiem i z pojedyn­
czym przyponem bocznym. Preferowane przynęty - najbar­
dziej zalecane są piaskówki, mięso małży i skorupiaki.

Płaszczki (różne gatunki)

Wszystkie rodzaje podłoża - od dna piaszczystego po skalis­
te; Lubią czyste wody i występują we wszystkich morzach
europejskich.

Zestawy z przelotowym ciężarkiem i z pojedynczym przypo­
nem bocznym. Preferują miękkie kraby po wylince i krewetki;
skuteczne są również przynęty z makreli i śledzia,

Labraks

Labraks zasiedla cieplejsze wody, więc nie jest to ryba właś­
ciwa dla obszarów leżących w wyższych szerokościach geo­
graficznych. Mimo to występuje we wszystkich morzach euro­
pejskich z wyjątkiem Morza Północnego i Bałtyku, gdzie jest

rzadki lub brak go zupełnie.

Duże haczyki z pokaźną przynętą, jak np. miękki krab po
wylince lub duża piaskówka. W przypadku tej ryby dalekie

rzuty nie są konieczne, gdyż podchodzi ona w poszukiwaniu
pokarmu blisko brzegu. Zestawy jednohaczykowe.

Dorsz

Nad każdym typem podłoża od drobnego piasku po skalisty ru­
mosz przybrzeżny, mola i fiordy. Występuje w niemal całej Euro­
pie - jest zdecydowanie mniej liczny na południu u brzegów
Portugalii i Hiszpanii; brak go zupełnie w Morzu Śródziemnym.

Tam, gdzie niezbędne są dalekie rzuty, stosuje się zestawy
jednohaczykowe; w innych warunkach można skorzystać z ze­
stawu typu paternoster z dwoma lub trzema haczykami. Naj­
skuteczniejszą przynętą okazuje się najczęściej piaskówka.

Dobrymi przynętami mogą być także miękkie skorupiaki po
wylince, małe małże i ich miękkie części. Także małe dorsze
są chętnie pożerane przez swych większych współplemieńców.

Gładzica

Drobnoziarnisty piasek, muł lub drobny żwir; w żadnym wypadku
dno skaliste. Występuje wszędzie tam, gdzie znajduje się prefero­
wane przez nią podłoże.

Dwa lub więcej haczyków w zestawie typu paternoster, gdy
gładzice występują licznie (por. zestaw do połowu skarpa). Małe
haczyki o numerze 2 lub 4 są w wypadku tej płastugi o małym
pyszczku najwłaściwsze. Najlepszą przynętą jest piaskówka.

Żarłacz szary Czyste, ciepłe wody; w zasadzie jest to ryba, którą można złowić

tylko w ciepłych miesiącach letnich. Występuje we wszystkich
wodach europejskich poza Bałtykiem. Spotykany zarówno nad
dnem piaszczystym, jak i skalistym,

Jednohaczykowy zestaw z przynętą z makreli lub śledzia;
chwyta także skorupiaki! Stalowy przypon!

Spotyka się ją jedynie na tych łowiskach, gdzie dno jest wolne od
skał. Stornia ceni sobie również muliste dno estuariów w ujściach

rzek.

Stornia

Identyczny zestaw połowowy jak w wypadku gładzicy. Doda­
tek barwnego koralika lub skrzydełka obrotówki zaraz nad
haczykiem bardzo zwiększa w pewnych okolicznościach szan­
se udanego połowu. Najlepszą przynętą są małe liniejące
skorupiaki; poza tym piaskówki.

Makrela atlantycka W określonych porach roku występuje we wszystkich morzach

europejskich. Maksymalny pojaw przypada na pełnię lata i wczes­

ną jesień, gdy woda jest najczystsza i najcieplejsza.

Do sportowego połowu makreli najlepsze jest spinningowanie
lekkim wędziskiem. Makrele można łowić również na kawałki
mięsa, założone na zestaw ze spławikiem. Najbardziej zna­
nym systemikiem połowowym na makrele jest zestaw wielo-
haczykowy, zawierający do 9 haczyków, uzbrojonych w piórka
lub w podobnego typu zwracające uwagę sztuczne przynęty,
a nie wymagający użycia żywych przynęt! (do zastosowania

jednak jedynie z łodzi!).

INO Tępogłów

Najczęściej w miesiącach letnich w płytkich, ciepłych wodach
zatok, portów i ujść rzek.

Najlepiej na przynętę z pszennego chleba lub bułki.

Technika i taktyka połowu z łodzi

Wędkarz łowiący z todzi dzięki temu, że może
się swobodnie przemieszczać, ma dużo więk­
sze możliwości wyszukania swojej zdobyczy od
wędkarza łowiącego z brzegu. Gdy ten ostatni

musi się w zasadzie ograniczyć do łowienia

z gruntu, to dla wędkującego z łodzi otworem
stoi połów w przypowierzchniowej i środkowej
warstwie toni wodnej. Dzięki swobodzie poru­
szania się może on także spróbować połowu
we wszystkich obiecujących łowiskach.
Wprawdzie na stosowaną taktykę połowu z ło­
dzi mają również wpływ pływy morskie, wiatr

i pogoda, ale wędkarzowi jest znacznie łatwiej
dostosować się do zaistniałych warunków.
Gdy prąd pływu znosi z miejsca lżejszy cięża­
rek, wędkarz łowiący z łodzi może bez prob­
lemu zwiększać masę obciążenia - do kilogra­
ma lub więcej; możliwości stosowania więk­

szych ciężarków w wypadku połowu z brzegu
szybko się kończą. Również w wypadku poło­
wu takich ryb, jak konger, molwa, rekin, skarp,
tuńczyk, wędkarz łowiący z łodzi zawsze ma
przewagę.

Czarter łodzi

Większość wędkarzy pragnących łowić z łodzi
ma możliwość zapewnienia sobie miejsca na
wyczarterowanych w tym celu łodziach. Włas­
ną łodzią dysponuje bowiem bardzo niewielu
wędkujących. Wzdłuż wybrzeży europejskich
jest wiele portów, gdzie kutry połowowe i ło­
dzie czekają, by zabrać wędkarzy na ryby.
Czarter oparty jest zwykle na stawce dziennej.
Należy bezwzględnie dowiedzieć się przed
wykupieniem miejsca, gdzie znajduje się cel
podróży, Są bowiem łodzie, które pozostają
blisko portu w zasięgu wzroku, i takie, które
płyną kilka godzin, by dotrzeć na oddalone
dobre łowiska. W pobliżu portu czeka wędka­

rza jedynie umiarkowany sukces - co najwy­

żej parę makreli, ptastug i belon.
Ten, kto wybiera się w podróż na wyczartero-
wanej łodzi, powinien również przed odja­
zdem zapoznać się ze stanem wyposażenia
łodzi w sprzęt ratunkowy. Do obligatoryjnego
podstawowego sprzętu ratunkowego należą
tratwy i kamizelki ratunkowe, z których można
skorzystać w razie konieczności. Ten, kto chce
być zupełnie pewny, powinien mieć własną
nadmuchiwaną kamizelkę ratunkową w baga­
żu lub mieć ją na sobie w czasie wędkowania,
zwłaszcza przy niesprzyjającej pogodzie.

Najlepsze stanowisko
Na łodzi, z której łowi większa liczba wędkarzy,
można otrzymać lepsze lub gorsze stanowisko.
Najlepsze miejsca do łowienia położone są na
dziobie i rufie statku, przy czym rufa jest naj­
korzystniejsza. Wędkarze łowiący z tego stano­

wiska mają największą swobodę ruchów, gdy
miejsca wzdłuż bocznej linii statku dają mniej
możliwości poszerzenia promienia akcji w lewo
lub w prawo, ponieważ inni koledzy wędkarze
stoją najczęściej ciasno jeden przy drugim zaj­
mując każdy określoną przestrzeń. Wielu stara
się więc, o ile to możliwe, zapewnić sobie
stanowisko na dziobie lub rufie.

Polówpodprąd
Prądy morskie, o ile nie są zbyt silne, można

zręcznie wykorzystać do łowienia pod prąd
z zakotwiczonej łodzi. Jest to obiecująca suk­
ces taktyka połowowa, która jednak do­
tychczasowemu omówieniu właściwie zadaje
kłam. Ale nie ma reguły bez wyjątku, gdyż
łowienie pod prąd jest jedyną techniką, przy
której rzuca się z łodzi na dużą odległość. Czy
tą metodą można łowić czy nie, zależy natura­
lnie od tego, jak wielu wędkarzy znajduje się
na łodzi.

272

Wędkarze na lodzi u brzegów Irlandii

Można użyć wędziska o sztywnej akcji i długo­
ści 3 m, gdyż za jego pomocą wykona się
niezbędny rzut. Najbardziej odpowiedni jest tu­

taj zestaw paternoster z nie za długim przypo-

nem bocznym. Gdy łowi się przeciw prądowi,
powinno się umieścić styropianowy pływak na
przyponie haczykowym w ten sposób, aby po­

dana przynęta unosiła się nad dnem.
W zasadzie można łowić pod prąd nad dnem
stosunkowo gładkim. Dno skaliste z głazami
i wieloma zawadami powoduje częste zaczepy.
Taktyka połowu polega na tym, że rzuca się
możliwie daleko pod prąd, a nacisk prądu na
żyłkę powoduje, że przynęta powoli przesu­
wa się z powrotem w kierunku łodzi. Dzięki
temu możemy za każdym rzutem obłowić spo­
rą część dna, mimo że łódź nie rusza się
z miejsca.

Im silniejszy prąd, tym większego trzeba użyć

ciężarka, by przynęta nie była zbyt szybko
znoszona.

Łowienie w dryfie
Połów z dryfującej, tzn. poruszającej się ło­
dzi, przynosi dobre efekty zwłaszcza w okre­

sach pływów syzygijnych. Dokładnie w tym
czasie silny prąd pływów wyzwala w ry­
bach dziką orgię obżarstwa. Powoduje to,
że nie ma różnicy w skuteczności między
przynętami sztucznymi i naturalnymi - ryby
nie mają czasu na ich sprawdzanie i próbo­
wanie.
Prąd pływów powoduje dryf łodzi nad łowis­
kiem. Także w czasie łowienia w dryfie jest
najlepiej, gdy na pokładzie znajduje się nie­
wielu wędkarzy. Ponieważ łódź dryfuje przy

tym w określonym kierunku, wędkarze powin­

ni zarzucić wędki jedynie z burty, która jest
skierowana na prąd. Żyłki powinny być ciąg­
nięte w ten sposób za łodzią, przy czym dobry
kapitan zawsze tak steruje, by łódź była usta­

wiona poprzecznie do kierunku dryfu, a więc
do kierunku prądu.

273

Polów z miejsc po zawietrznej (widok w kierunku prądu) daje największe szanse

Podczas zimowego sezonu połowowego w De-
von i Kornwalii łowi się potężnymi zestawami

typu paternoster, a jako przynętę zakłada się
dwa lub trzy sztuczne węgorze. Przy tym spo­
sobie łowienia potrzebna jest już żyłka o wy­
trzymałości co najmniej 25 kg, gdyż przynętę

mogą wziąć naprawdę duże ryby, których ma­

sę w znacznym stopniu musi zrównoważyć
żyłka w czasie holu.

Inna metoda polega na tym, że łowi się na
pojedynczą przynętę na długim przyponie i ty­
lko jednym długim drucianym ramieniu. Do

tego celu nadaje się „latająca obroża", ze
szczególnie daleko wystającym w bok drucia­

nym ramieniem. Zapobiega to zaczepieniu się
bardzo długiego przyponu haczykowego o żył­
kę główną w czasie opadania na dno. Gdy

ciężarek osiądzie na dnie, żyłkę zwija się
powoli i ciągle, ale nie raptownie.
Łowienie w dryfie prowadzi się w zasadzie
nad dnem pełnym zawad, jak wraki, rafy i in­
ne. Tam najczęściej przebywają duże ryby.
Ale i niebezpieczeństwo zaczepów jest
największe. Gdy tylko ciężarek dotknie dna,
należy go możliwie szybkimi ruchami korbki
kołowrotka uwolnić stamtąd, gdyż inaczej ze­

staw zaraz uwięźnie w zawadzie i zostanie
urwany. Niestety wysokość prowadzenia
zestawu nad dnem musimy ustalić za pomocą
prób, niekiedy związanych z licznymi stratami.

Ciągnięcie przynęty za łodzią (trolling)

Wszędzie w wodach mórz europejskich opłaca
się ciągnięcie przynęty za wolno płynącą ło­
dzią. Nawet w Morzu Północnym i w Bałtyku
może przynieść powodzenie hol przynęty
w drodze z lub na właściwe łowisko. Jako
dodatkowy połów można zdobyć w ten sposób
piękne trocie, belony i makrele. Trolling pro­
wadzi się ze specjalnie do tego celu zmoder­
nizowanych łodzi, wyposażonych w system ty­
pu downrigger, które najczęściej mogą utrzy­
mywać 4 do 5 żyłek lub z własnej łodzi. W po­

zostałych elementach jest to pełnoprawna te­
chnika połowu, szczególnie skuteczna
w łowieniu dużych ryb. Zasadniczą częścią
zestawu jest ciężarek, który cały czas przy
określonej prędkości utrzymuje się na żądanej
głębokości.

Zestaw do ciągnięcia przynęty montuje się
w ten sposób, że do potrójnego karabińczyka
na końcu żyłki głównej mocuje się mocną

274

agrafką ciężarek. Podobną agrafką przyłącza
się przypon haczykowy o długości co
najmniej od 6 do 10 m, tak by ryba, którą
zaciekawi przynęta była odpowiednio oddalo­
na od pozostałych elementów zestawu. Masa
ciężarka użytego do obciążenia zestawu za­
leży od prędkości łodzi. Przynęta powinna
znajdować się co najmniej w odległości 20 do
30 m za łodzią, by pozostawała poza strefą
wody wzburzonej pracą śruby. Po braniu ryby
należy zaraz zatrzymać łódź i ściągnąć wszy­
stkie pozostałe żyłki, by w czasie holowania
ryby mieć ze wszystkich stron wolną
przestrzeń.

Gdy tylko ciężarek dotknie szczytówki wędzi-
ska należy je odstawić, a zahaczoną rybę
wyciągnąć ręcznie na przyponie. Jeśli trafi
się rzeczywiście duży okaz, trzeba bez-
wzglęnie założyć dla ochrony rąk rękawice
robocze.

Połów pilkerem

Łowienie za pomocą pilkerów jest skuteczne
o każdej porze roku. W wodach Morza Północ­
nego i Bałtyku najlepiej łowi się tą metodą
dorsza. Pilker, ciężka przynęta sztuczna, jest
dostępny w sklepach wędkarskich w niezliczo­
nej ilości odmian kształtów, barw i różnorod­
nej masy. Jest wyrzucany lub opuszczany z ło­
dzi. Także skuteczne bywa łowienie z brzegu
za pomocą pilkerów w nadających się do tego
miejscach.

Za pomocą pilkerów łowi się dorsza, rdzawca,
czarniaka i molwę. Atrakcyjność tej przynęty,
której masa może dochodzić do 750 g, można
wydatnie zwiększyć dodatkiem kolorowych pa­
sków plastykowych lub przynętą naturalną, np.
strzępem mięsa makreli, dowieszonych w koń­
cowej części zestawu. W każdym razie należy
zwracać uwagę, żeby do pilkera dowieszony
był co najmniej jeden czerwony wabik z plas­
tyku, który swoją barwą i wirowaniem dodat­
kowo zwraca uwagę ryby podczas ściągania
przynęty.
Pilkera wyrzuca się i po upadku na dno ścią­
ga się go do siebie szarpanymi ruchami,
co powoduje najpierw jego żywe uniesienie
się ponad dno, a potem opadnięcie. Bardzo
skuteczne może okazać się dowiązanie
powyżej pilkera krótkiego przyponu bocznego
z niedużą, żywo zabarwioną przynętą sztucz­
ną z miękkiego plastyku bądź strzępkiem
mięsa makreli. Często ryba „rzuca się" na
rzekomo „mniejszą" ofiarę i w ten sposób
łapie się na haczyk.

275

[^ Sprzęt i zestawy połowowe do łowienia z lodzi

O)

Gatunek ryby

Wędzisko

Kołowrotek

Żyłka

Rozmiary haczyków Zestaw połowowy

Porty i ujścia rzek

(połów z gruntu)

Zimnica, gładzica, stornia,

dorsz, plamiak

wędzisko pilkerowe długości

2,7-3 m, puste, z włókna szkla­

nego lub węglowego (zależnie

od zasobów finansowych)

mały multiplikator lub duży ko­

łowrotek o stałej szpuli

nylonowa

10-15 Ibs

(0,25-0,35)

4, 2,1,1/0

zestaw jednohaczykowy (pater-

noster)

(połów ze spławikiem)

Belona, makrela, tępogłów

wędzisko pilkerowe

długości 2,5 m

mały multiplikator lub duży ko­

łowrotek o stałej szpuli

nylonowa

4-6 Ibs

(0,20-0,25)

4,2, 1

(na tępogłowamniej-

szy)

spławik przelotowy lub samo-

gruntujący; przynęta z kawałka

mięsa, wieloszczeta lub chleba,

przynęta z bułki

(spinning)

Stornia, zimnica, gładzica,

labraks, makrela

wędzisko spinningowe długości mały multiplikator lub duży ko- nylonowa

od 3,00 do 3,50 m łowrotek o stałej szpuli 10-12 Ibs

(0,25)

kotwiczki średnich

rozmiarów

błystki różnego typu i wielkości;

najlepszy kolor zależy od okoli­

czności. Należy wypróbować,

które z nich są najbardziej sku­

teczne!

Konger wędzisko do połowu z łodzi dłu- multiplikator 4/0

żyje często w portach i ujściach gości 1,9-2,2 m

rzek, które podlegają pływom

nylonowa

30-40 Ibs

(0,55-0,65)

8/0-10/0

(połów z gruntu)

Gładzica, zimnica, stornia

wędzisko pilkerowe długości

2,7-3,3 m

wędzisko do połowu z łodzi

o wytrzymałości 12-15 Ibs

mały lub średni multiplikator

10-15 Ibs

(0,25-0,35)

2-4

przypon stalowy lub podwójny

przypon nylonowy 30-40 Ibs; przy

przyponie z pojedynczej żyłki ny­

lonowej musi być ona jeszcze

większej wytrzymałości! Duże

wahadłówki i jigi z obciążeniem

Potów w pobliżu brzegu Kołowrotki o szpuli stałej są bezużyteczne, gdy przyjdzie łowić w silnym prądzie pływu z dryfującą żyłką

jednohaczykowy paternoster

Labraks, morlesz, żarłacz wędzisko pilkerowe długości mały lub średni multiplikator 12-18 Ibs

szary, dorsz, plamiak, witlinek 2,7-3,3 m (0,30-0,40)

wędzisko do połowu z łodzi

12-15 Ibs

2-4

jednohaczykowy paternoster

Skarp, płaszczki

wędzisko pilkerowe długości mały lub średni multiplikator 18-24 Ibs

2,7-3,3 m (0,40-0,50)

wędzisko do połowu z łodzi

12-15 Ibs

1/0-2/0

jednohaczykowy paternoster

Ryby ławicowe, jak plamiak, wi- wędzisko pilkerowe długości mały lub średni multiplikator 20 Ibs

tlinek i makrela 2,7-3,3 m (0,45)

wędzisko do połowu z łodzi

12-15 Ibs

2-4

Potów na głębokiej wodzie w dryiie

jednohaczykowy paternoster

Konger

wędzisko do połowu z łodzi 30

Ibs

multiplikator 4/0

3(M0 Ibs

(0,55-0,70)

8/0-10/0

przypon stalowy lub żyłka

monolityczna odpowiedniej

wytrzymałości (por. wyżej)

Wszystkie większe gatunki ryb,

włącznie z czarniakiem, rdza­

wcem, płaszczkami, skarpem,

halibutem, zębaczem pasias­

tym, małymi rekinami, molwą

i kongerem

mocne wędzisko spinningowe

3-metrowej długości, wędzisko

do połowu z łodzi 30 Ibs

przy tym sposobie połowu należy się liczyć ze złowieniem znacznie większych ryb i to różnych gatunków - w związku

z tym sprzęt musi być odpowiednio mocniejszy

multiplikator średniej wielkości 15-30 Ibs 1/0,2/0 zestaw z latającą obrożą (o ba-

(Abu Garcia Ambassadeur (0,45-0,55) rdzo daleko wystającym w bok

7.000-10.000, Penn 4/0-6/0 lub drucianym ramieniu, z długim

innej marki) przyponem) z jedohaczykowym

przyponem. Na skarpa specjal­

ny zestaw połowowy z 2-3 ha­

czykami

Połów zestawem latającej

obroży (Flying Collar)

18-24 Ibs

(0,40-0,50)

3/0-6/0

przypon 15-18 Ibs; jedno- lub

wielohaczykowy paternoster

r o

• N I

Rdzawiec, czarniak, morlesz,

witlinek, żarłacz szary, pla­

miak, molwa, dorsz, skarp

mocne wędzisko spinningowe

3-metrowej długości

wędzisko do połowu z łodzi 30

Ibs

multiplikator średniej wielkości 20-30 Ibs

(Abu Garcia Ambassadeur (0,45-0,55)

7.000-10.000 lub innej marki)

3/0-6/0

latająca obroża

Mustel wędzisko do połowu z łodzi 12, multiplikator 4/0 20-36 Ibs 3/0-6/0 jednohaczykowy zestaw z przy-

15,20 Ibs (0,45-0,60) ponem stalowym

Konger

Raja gładka (płaszczka naga)

Halibut

wędzisko do połowu z łodzi 30

Ibs

wędzisko do połowu z łodzi 50

Ibs

multiplikator 3/0

multiplikator 6/0

30-60 Ibs

(0,55-0,70)

50-«0 Ibs

(0,75-0,85)

8/0-10/0

12/0

10/0-12/0

jednohaczykowy zestaw z przy-

ponem stalowym

jednohaczykowy zestaw z przy-

ponem stalowym

duże jigi, przynęta z mięsa ryb

Polów nad wrakami

Największe okazy ryb, które w ogóle można złowić, są do schwytania właśnie nad wrakami

Morlesz bogar i morlesz krwis- wędzisko do połowu z łodzi multiplikator 4/0-6/0 30-40 Ibs 2/0-4/0 zestaw z przelotowym ciężar-

ty, rdzawiec, czarniak, molwa, 20-30 Ibs (0,55-0,70) kiem z przynętą z kawałka mię-

konger sa lub sztuczną

Tawrosz, żarłacz błękitny wędzisko do połowu z łodzi multiplikator 4/0 20-40 Ibs 10/0-12/0 przypon stalowy długości co

20-30 Ibs (0,45-0,70) najmniej 4,00 m

Lamna śledziowa, kosogon wędzisko do połowu z łodzi multiplikator 6/0 12/0 przynęta z makreli lub innej ry-

30-50 Ibs by odpowiedniej wielkości,

pozostawiać smugę zapachową

z zanęty morskiej z odpadków

(Rubby dubby); przypon stalo­

wy 4,00-6,00 m

12/0 przypon stalowy długości co

najmniej 6 m

Ostronos atlantycki wędzisko do połowu z łodzi multiplikator 9/0 80 Ibs

(połowy Big-Game) 50-80 Ibs (0,90)

(najmocniejsze dla wód euro­

pejskich)

Ciągle jeszcze znaczącą rolę odgrywa skła­
dowanie odpadów przemysłu chemicznego,
np. z produkcji dwutlenku tytanu. W dużych
ilościach odprowadzane są tu takie odpady,
jak rozcieńczony kwas siarkowy i siarczan
żelaza, w połączeniu z wieloma innymi sola­
mi metali. Od 1969 r. zrzucano rocznie 25 km
na północny zachód od Helgolandu od
500000 do 7500001 takich odpadów. Jeszcze
w 50000-krotnym rozcieńczeniu wodą morską
są one niewątpliwie szkodliwe dla organi­
zmów morskich. Przepisy EWG dotyczące ty­
tanu nakazują tymczasem stopniową redu­
kcję tego składowania. Postęp we wtórnym
wykorzystaniu rozcieńczonych kwasów także
umożliwia zmniejszenie ich zrzucania do wód
morskich.

Również składowanie osadów pościekowych
stwarza problemy, gdy zawierają zbyt dużo
szkodliwych związków. Miasto Hamburg
odprowadza muł ze swoich osadników do
morza już od 20 lat - rocznie blisko 300 000

ton. Wielka Brytania składuje w Morzu Pół­
nocnym rocznie wiele milionów ton osadów
ściekowych.

Olbrzymie ilości metali, w tym metali cię­
żkich, jak również szkodliwych związków
organicznych są odprowadzane rzekami do
Morza Północnego. Około 300 000 t róż­
nych azotanów, które corocznie dostają się tą
drogą do morza, prowadzi do eutrofizacji,
czyli przenawożenia, oraz niedotlenienia

jego wód wskutek zwiększonej aktywności
bakterii.

Spaliny w powietrzu i kwaśne deszcze zawie­
rające szkodliwe produkty cywilizacji, jak
związki siarki, fosforu i azotu, opadają do
Morza Północnego w ilości ponad 100 0001
rocznie. Szacuje się, że 18001 samych tylko
chloropochodnych węglowodorów z niepeł­
nych procesów spalania, jak również z pes­

tycydów szeroko stosowanych w rolnictwie,
jest przenoszonych przez atmosferę do Mo­
rza Północnego.
Corocznie blisko 70 0001 organicznych związ­
ków odpadowych, w tym wiele chloropochod­
nych, wywozi się specjalnymi statkami na
otwarte morze. Wyrzucanie radioaktywnych
substancji do morza zostało tymczasem za­
kazane. Główny problem, jaki się pojawił
obecnie, to niekontrolowane wycieki z za­
kładów wzbogacania paliwa jądrowego, do
których dochodzi nad Morzem Irlandzkim
i w Normandii.

Nieznana, ale z pewnością znaczna ilość od­
padów jest wyrzucana do otwartego morza

z przepływających statków. Szkło, plastyk, or­
ganiczne śmieci i ścieki dodatkowo zanieczy­
szczają morze. Fakt, że na statkach są spec­
jalne pojemniki na odpadki, nie przeszkadza
w tym, by szły one po prostu za burtę. Znacz­
ny problem stanowi zanieczyszczenie mórz
wyciekami ropy naftowej. Spektakularne
katastrofy zbiornikowców są za to odpowie­
dzialne w małym stopniu. Znacznie więcej
szkody nieustannie przynosi czyszczenie sta­

tków, które nielegalnie wypompowują do mo­
rza resztki ropy i smarów. Ponad połowa
docierających do morza pozostałości ropy
i jej pochodnych spływa z lądu do mórz rze­
kami i dociera z powietrzem. Szacuje się, że
tylko Morze Północne zanieczyszczane jest
w ten sposób przez 5000001 szkodliwych
związków tego rodzaju.
W trudnej do oszacowania liczbie ofiarą cho­
roby olejowej padają przede wszystkim
ptaki morskie. Płetwonogie i niektóre gatunki
ryb morskich również ulegają zatruciu i ich
istnienie jest zagrożone. Wielkopowierzch-
niowe plamy olejowe na morskich płyci­

znach wskutek wypadków statków miałyby
katastrofalne, nieprzewidywalne w skutkach

280

działanie na ekosystem. Ogromnych połaci niezauważalnie dla ogółu, tak należy się oba-
mórz skażonych szkodliwymi związkami nie wiać wywołanego wielu przyczynami „zała-
można byłoby wówczas praktycznie przywro- mania" w najsilniej przez cywilację skażonych
cić do życia. morzach przybrzeżnych. Dalekosiężne skutki
Tak jak zamieranie lasów na lądach przebiega są nie do przewidzenia.

We wszystkich środowiskach morskich ważną rolę ekologiczną odgrywają pasożyty. Pobierają

pokarm z ciała żywiciela, uszkadzając je i prowadząc do jego osłabienia. Nie doprowadzają
jednak w zasadzie do jego śmierci. Pasożyty wewnętrzne żyją dłuższy czas we wnętrzu innego

organizmu, pasożyty zewnętrzne przyczepiają się z zewnątrz do swojego gospodarza. Ryby
morskie i słodkowodne są atakowane zarówno przez przyczepiające się na stale organizmy

pasożytnicze (pasożyty stacjonarne) o najczęściej uwstecznionych narządach ruchu, jak rów­

nież przez pasożyty okresowe, poszukujące żywiciela co jakiś czas jedynie w celu pobrania

pokarmu. Do tej ostatniej grupy należą morskie równonogi pasożytnicze z rodziny Aegidae. Na

ilustracji pokazano dwa bardzo różnej wielkości osobniki na głowie wargacza. Ich opływowe,
spłaszczone ciało czyni je dobrymi pływakami Przednie trzy pary odnóży piersiowych są

zakończone iglastymi pazurkami czepnymi Przekształconym w kłujkę aparatem gębowym
przebijają skórę ryby i wsysają płyny ustrojowe do silnie rozszerzającego się jelita. Równonogi
należą do gromady skorupiaków.

281

:&.?>4febaitE-

Połów z klifu [Madera]

Autorzy fotografii:

Dr G. Ewald:

s. 6,208,219,221, (na górze), 221 (na dole), 223,281.

Irish Tourist Office: s. 273.

C. Militz:
s. 218,229 (na dole po lewej), 229 (na dole po prawej), 232,234,235,238,239,258,

C. W. Schmidt-Luchs:

s. 226,230,233, 236,240,241, 244,248, 253,261, 265,267, 282.

282

Wykaz gatunków

Opisy gatunków

- na oznaczonych stronach

Acantholabrus pal/oni 126

Agonidae 184

Agonus cataphractus 184

Albakora 138

Alopias vulpinus 14

Alopiidae 14

Aloza finta 52

A/osa alosa 52

Alosa faliax 52

Amarel 94

A m i a 110

Amia ca lv a 110

Ammodytes marinus 148

Ammodytes tobianus 148

Ammodytidae 148

Anarchias grasii 58

Anarchichadidae 162

Anarchichas denticulatus

162

Anarchichas lupus 162

Anarchichas minor 162

Anguilla anguilla 58

Anioł morski 26

Anthias anthias 86

Antias 86

Antigonia capros 78

Aphia minuta 170

Aphya minuta 170

Apogon 84

Apogon czarnopłetwy 84

Apogon imberbis 84

Apogon nigripinnis 84

Apogontdae 84

Apogonowate 84

Argentina silus 56

Argentina sphyraena 56

Argentinidae 56

Argentyna smukła 56

Argentyna wielka 56

Argentynowate 56

Argyrosomus regius 104

Ariosoma balearicum 58

Arnoglosa czupurka 192

Arnoglosa laterna 192

Arnoglosa trepa 192

Arnog/ossus imperialis 192

Arnoglossus kessieri 192

Arnogiossus laterna 192

Arnoglossus rueppeli 192

Arnoglossus thori 192

Aspitrigla cuculus 174

Aspitrigla obscurus 174

Ateryna 62

Aterynokształtne 5, 62

Aterynowate 62

Atherina presbyter 62

Atherinidae 62

Auxis rochei 140

Auxis thazard 140

Awior 62

Babka bycza 164

Babka czarna 164

Babka czarnoplamka 168

Babka g ł ę b o k o w o d n a 166

Babka kryształowa 170

Babka lira 166

Babka mała 166

Babka niebieskożółta 166

Babka obła 164

Babka o l b r z y m i a 164

Babka piaskowa 166

Babka pisana 168

Babka przezroczysta 170

Babka skalna 164

Babka wielkołuska 166

Babkowate 146, 164-170, 204

Balistes carolinensis 202

Balistidae 202

Barakuda atlantycka 82

Barakuda europejska 82

Barakuda złocistopasa 82

Barakudowate 5, 82

Barbata 86

Barel 144

Barwę na 86

Barwena molukańska 86

Barwena złotopasa 86

Barwenowate 86

Bekaśnik 72

Bekaśnik drobny 72

Bekaśnikowate 72

Belona 60

Belona popolita 60

Belone belone 60

Belone belone belone 60

Belone belone euxini 60

Belone belone gracilis 60

Belonidae 60

Belonokształtne 5, 60-62

Belonowate 60

Berycidae 80

Beryks krępy 80

Beryks wspaniały 80

Beryksokształtne 5, 80

Beryksowate 80

Beryx decadactylus 80

Beryx splendens 80

B/enniidae 150

Blennius gattorugine 150

Blennius ocellaris 150

Blennius pholis 152

Blennius tentacularis 150

Bogar 98

Boops boops 98

Bops 98

Bothidae 190

Bothus pantherinus 192

Bothus podas 192

Bothus podas maderensis

192

Bothus podas podas 192

Brama 112

Brama srebrzysta 112

Brama brama 112

Bramidae 112

Bramowate 112

Brązosz 26

Brązoszowate 26

Brosma 160

Brotula 70

Brotula 70

Brotulidae 70

Brotulowate 70

Brzytwiak atlantycki 130

Buglossidium luteum 200

Callanthias ruber 86

CalHonymidae 146

Callionymus lyra 146

Callionymus maculatus 146

Campogramma glaycos 110

Capros aper 78

Capreidae 78

Carangidae 108

Carapidae 70

Carapus acus 70

Carcharhinidae 20

Carcharodon carcharias 12

Cefalokształtne 5

Cefalowate 84

Centracanthidae 102

Centro/abrus exoletus 126

Centrolabrus trutta 126

Centrolophidae 144

Centrolophus niger 144

Cepola macrophthalma 114

Cepolidae 114

Cetorhinidae 14

Cetorhinus maximus 14

Chamsa 54

Cheilopogon heterurus 62

Cheilopogon pinnatibarba-

tus%2

Cnelon g r u b o w a r g i 84

Cbelon labrosus 84

Chimaera monstrosa 50

Chimaeridae 50

Chimera 50

Chimerokształtne 5. 50

Chimerowate 50

Chirolophis ascanii 158

Chromis kasztanowy 114

Chromis chromis 114

Ciernikowate 72

Ciernikokształtne 5, 72

C/inidae 154

Clinitrachus argentatus 154

Clupeidae 52

Clupea harengus 52

Conger conger 58

Congridae 58

Coris julis 128

Coryphaena equiselis 112

Coryphaena hippurus 112

Coryphaenidae 112

Coryphob/ennius galerita

152

Coryphopterus flavescens

168

Cottidae 182

Crenilabrus quinquemacu-

latus 122

283

Crystalogobius Hneans 170

Ctenolabrus rupestris 126

Cyclopteridae 186

Cyclopterus lumpus 186

Cypselurus heterurus 62

Czarniak 64, 68

Czarnobok 90

Czupurka 192

Dactylopteridae 176

Dactyłopterus volitans 176

Dalatiidae 22

DasyatHdae 48

Dasyatis centrowa 48

Dasyatis pastinaca 48

Dasyatis vlolacea 48

Dennik 186

Dennikowate 186

Dentex dentex 100

Dentex gibbosus 100

Dentex macrophthalmus 100

Dentex maroccanus 100

Diana 144

Dianowate 144

Diplecogaster bimaculata

204

Diplodus annularis 94

Dip/odus cervinus 94

Diplodus sargus 94

Diplodus vulgaris 94

D f u g o s z p a r 1 4

Długoszparowate 14

Dobijak 148

Dobijak nagi 148

Dobijak niebieski 148

Dobijakowate 148

Dorada 94

Dorsz 64, 66

Dorsz bałtycki 66, 68

Dorszokształtne 5, 64-68

Dorszowale 64-68

Drętwa brunatna 30

Drętwa pawik 30

Drętwa pstra 30

Drętwokształtne 5, 30

Drętwo watę 30

Drum iberyjski 106

Drum kanaryjski 106

Dryfiak meduzojad 144

Dryfiak okrągły 144

Dubiel 92

Dwurożek 184

Echeneiidae 202

Echeneis naucrator 202

Echiodon 70

Echiodon ś r ó d z i e m n o m o r s ­

ki 70

Echiodon dentatus 70

Echiodon drummondi 70

Enchelyopus cimbrius 68

Engrau/is encrasicolus 54

Engrau/idae 54

Entelurus aequoreus 76

Epinephelus alexandrinus 88

Epinephe/us guaza 88

Etmopterus spinax 24

Euthynnus pelamis 140

Euthynnus quadripunctatus

140

Eutrigla gurnardus 174

Exocoetidae 62

Exocoetus volitans 62

Exocoetus obtusirostris 62

Falik 148

Fierasfer 70

Fierasferowate 70

Flądra 194

Flądrowate 194-198

Gadidae 64

Gadus morhua 66

Gadus morhua ca/larias 66

Galeorhinus galeus 20

Gaieus melostomus 18

Garbikowate 114

Gasterosteidae 72

Glyptocephalus cynoglos-

sus 196

Gładzica 194

Gładzica bałtycka 194

Głąbik Vahla 160

Głowaczowate 182-184

Głowik Vahla 160

Głowomłot pospolity 22

Gobiesocidae 204

Gobiidae 164

Gobius cobitis 164

Gobius niger 164

Gobius paganellus 164

Gobiusculus flavescens 168

Granik smugowy 88

Granik wielki 88

Gromadnik 56

Grotnik czerwony 204

Grotnik dwuplamisty 204

Grotnikokształtne 5, 204

Grotnikowate 204

Gymnammodytes cicerel-

/(75 148

Gymnammodytes semisąu-

amatus 148

Gymnothorax maderensis

58

Gymnura altavela 48

Gynopterus sp. 70

Halibut 104

Halibut atlantycki 198

Halibut biały 160, 198

Halibut czarny 160, 198

Halibut niebieski 198

Heiicolenus dactyłopterus

180

Heiicolenus dactyłopterus

lahillei 180

Heptranchias perło 8

Hexanchidae 8

Hexanchus griseus 8

Hippocampus hippocam­

pus 74

Hippocampus ramu/osus

74

Hippog/ossoides platessoi-

des 198

Hippogtossoides platessoi-

des Hmandoides 198

Hippoglossus hippoglos-

sus 198

Hirundichthys rondeleti 62

Hypacanthus amia 110

Hyperoglyphe perciformis

144

Hyperoplus lanceo/atus

148

Ice/us bicornis 184

Iglicznia 74

Iglicznia krótkopyska 74

Iglicznia mała 74

Iglicznia wielka 74

Iglicznie 72

Igliczniokształtne 5, 72-76

Igliczniowate 74-76

Ig lik 74

Istiophoridae 142

Istiophorus p/atypterus 142

Isurus oxyrinchus 10

Isurus paucus 10

Jaskroń 126

Jaskroń trociak 126

Kabryl 90

Kantar 100

Kapelan 56

Kaprosz 78

Kaprosz karo 78

Kaproszowate 78

Karap europejski 70

Karap ś r ó d z i e m n o m o r s k i

70

Karapowate 70

Kardynałki morskie 84

Karmazyn atlantycki 180

Karmazyn montela 180

Karmazynek 180

Kielczak marokański 100

Kielczak wielkooki 100

Kielec 100

Kielec garbacz 100

Kielec właściwy 100

Kinglip 70

Klinek orzęsiony 154

Klinek srebrny 154

Klinkowate 154

Kłówka pasiasta 126

Kolcoskór 26

Kolczak czarny 24

Koleńiokształtne 5, 22-26

Koleniowate 24

Koleń piaskowy 24

Koleń pospolity 24

Konger 58

Konger białopletwy 58

Kongerowate 58

Koryfena 112

Koryfena mała 112

Koryfenowate 112

Korys 128

Korys donceta 128

Kosogon 14

Kosogonowate 14

Król śledziowy 82

Kulbak 104, 198

Kulbak czarny 104, 198

Kulbin 104

Kulbin czarny 104

Kulbinowate 104-106

Kur czterorogi 182

Kur diabeł 182

Kur głowacz 182, 184

Kur karlik 184

Kur rogacz 182

Kurek czerwony 172

Kurek jeżyk 172

Kurek napłon 174

Kurek pręgopłetwy 172

Kurek sinopłetwy 174

Kurek szary 174

Kurkowate 172-176

Labridae 116

Labrisomus nuchipinnis

154

Labrus bergylta 116

Labrus bimacu/atus 116

Labrus merula 118

Labrus viridis 118

Lamna ditropis 12

Lamna nasus 12

Lamna dwustępkowa 12

Lamna śledziowa 10,12 20

Lamnidae 10

Lamnowate 10-12

Lampriidae 80

Lampris guttatus 80

Lappane/la fasciata 126

Lappanella his 126

Laskara, 200

Laterna 192

Lemargo 22

Lepadogaster lepadogaster

204

Lepadogaster lepadogaster

lepadogaster 204

Lepadogaster lepadogaster

purpurea 204

Lepidopus caudatus 156

Lepidorhombus boscii 190

Lepidorhombus whiffiago-

nis 190

Lepidotrigla cavillone 172

Lepidotrigla dieuzeidei 172

Lesueurigobius friesii 166

Lesueurigobius sanzoi 166

Lesueurigobius suerii 166

Lichia długopyska 110

Lichia amia 110

Likod Vahla 160

Likosar 160

Likowal 160

Liksowate 22

Limanda limanda 194

Lin 122

Liparididae 186

Liparis Hparis 186

Liparis montagui 186

Lipophrys pholis 152

Lira 146

Lira kalion 146

Lirowate 146

Lis morski 14

Lisica 184

Lisicowate 184

Lithognathus mormyrus 96

Lophiidae 206

Lophius budegassa 206

Lophius piscatorius 206

Lumpenidae 158

Lumpenus lampretaeformis

158

Lumpenus lampretaeformis

serpentinus 158

Lumpenus maculatus 158

LuMaridae 144

Luvarus imperialis 144

Lycenchelys sarsi 160

L ycodes vahli 160

Lycodontis anatinus 58

Lycodontis unico/or 58

Lycodontis vicinus 58

Łososiokształtne 5, 56

Łososiowate 56

Lupacz 66

Macrorhamphosidae 72

Macrorhamphosus gracilis

72

Macrorhamphosus scolo-

pax 72

Makaka nigricans 142

Makajra błękitna 142

Makrela atlantycka 136

Makrelowate 136-140

Makrelosz 60

Makreloszowate 60

Mallotus viilosus 56

Mantowate 50

M a r l i n biały 142

Marlin błękitny 142

M a r l i n ś r ó d z i e m n o m o r s k i

142

Melanogrammus aeglefinus

66

Merlangius merlangus 64

Merlangius merlangus euxi-

nus 64

Merlucciidae 68

Merluccius merluccius 68

Microchirus ocellatus 200

Microchirus variegatus 200

Microstomus kitt 196

Miecznik 142

Miecznikowate 142

Młot, 22

Młotowate 22

Mobula 50

Mobula mobula 50

Mobulidae 50

Mola mola 206

Molidae 206

Molva dipterygia dipterygia

68

Mo/va dipterygia macroph-

ta/ma 68

Molva mo/va 68

Molwa 68, 160

Molwa niebieska 68

Moiwiniec 68

Molwiniec śródziemnomor­

ski 68

Molva molva 68

Monochirus hispidus 200

Morlesz bogar 98

Morlesz krwisty 98

Morlesz pręgowany 96

Morlesz szkarłatny 98

Morszczuk 68

Morszczukowate 68

Motela 68

Muraena helena 58

MugiHdae 84

Mugilokształtne 5

Mugilowate 84

Mullidae 86

Mullus barbatus 86

Mullus surmuletus 86

Muraena helena 58

Muraenidae 58

Murena brunatna 58

Murena ś r ó d z i e m n o m o r s k a

58

Murenowate 58

Mustel gwiaździsty 18

Mustel siwy 18

Mustel ś r ó d z i e m n o m o r s k i

18

Mustelowate 18-20

Mustel u s aster ias 18

Mustelus mustelus 18

Mustelus punctulatus 18

Myliobatis aquila 48

Myliobatididae 48

Myoxocephalus ąuadricor-

nis 182

Myoxocephalus scorpius

182

Myoxocephalus scorpius

groenlandicus 182

Nagład 188

Nagładowate 188, 190

Najeżkokształtne 5, 202

Naucrates ductor 110

Nawęd 206

Neogobius melanostomus

164

Nerophis lumbriciformis 76

Nerophis maculatus 76

Nerophis ophidion 76

Nibywyślizg 70

Niegładzica 198

Niegładzica europejska 198

284

285

Oblada 96

Oblada melanura 96

Oczlica 200

Oczyk 152

Odontaspidae 10

Odontaspis taurus 10

Ogończa fioletowa 48

Ogończa pastynak 48

Ogończa pelagiczna 48

Ogończa zachodnia 48

Ogończowate 48

Okonioksztaltne 5, 82-170

Ophidiidae 70

Ophidion barbatum 70

Ophidion broussoneti 70

Ophidion mchei 70

Orcyn 136

Orcynopsis unicolor 136

Orleniowate 48

Orleń afrykański 48

Orleń pospolity 48

Orłoryb 104

Osmeridae 56

Ostrobok pospolity 108

Ostrobok ś r ó d z i e m n o m o r s k i

108

Ostrobokowate 108-110

Ostronos atlantycki 10

Ostronos długopłetwy 10

Ostropłetwcowate 156

Ostropłetwiec 156

Ostrosz 132

Ostrosz drakon 132

Ostrosz sieklik 132

Ostrosz w i p e r a 134

Ostrosz żmijka 134

Ostroszowate 132-134

Oxynotidae 26

Oxynotus centrina 26

Oxynotus paradoxus 26

Pagellus acarne 98

Pagellus bogaraveo 98

Pagellus erythrinus 98

Pagrus 92

Pagrus różowy 92

Pagrus pagrus 92

Palon 126

Pałasz ogoniasty 156

Pałaszowate 154

Papugoryby 130

Parablennius gattorugine,

150

Parablennius tentacularis,

150

Paralipophrys trigloides,

152

Parophidion vassali 70

Parposz 52

Patelnica 48

Pelamida 136

Pelor 86

Peristedion cataphractum

176

Pholiidae 156

Pholis gunnellus 156

Phrynorhombus nonegi-

cus 190

Phrynorhombus regius 190

Pierzyk 152

Pilot 110. 112

Pila 28

Pila drobnozębna 28

Pilczyk 90

Piłogon 18

Piloksztattne 5. 28

Piłowate 28

Pingel 184

Piotrosz 78

Piotroszoksztattne 5, 78

Piotroszowate 78

Piórkosz 158

Plamiak 64, 66, 68

Platichthys flesus 194

Pleuronectes platessa 194

Pleuronectes platessa bal-

tica 194

Pleuronectidae 194
Plastugoksztattne 5, 104,

188-200

Płaszczka nabijana 34, 38

Płaszczka naga 38

Płaszczka promienista 38

Płaszczki 8, 18, 28-50

Płaszczki właściwe 32-46

Pławikonik 74

Pławikonik sargassowy 74

Pławikoniki 72

Pocierniec 72

Podeszwica 200

Podnawka 202

Podnawkowate 202

Podnawkowce 5

Podnawkoksztattne 5, 202

Pollachius pollachius 64

Pollachius virens 64

Polyprion americanus 88

Pomacentridae 114

Pomatomidae 106

Pomatomus saltator 106

Pomatoschistus microps

166

Pomatoschistus minutus

166

Pomatoschistus nonegicus

166

Pomatoschistus pictus 168

Pompil 144

Pompilowate 144

Prażma 94

Prażmowate 92-100

Pręgatka 200

Prionace glauca 20

Pristidae 28

Pristis pectinatus 28

Pristis pristis 28

Przeraża 50

Psetta maeotica 188

Psetta maxima 188

Pseudaphya ferreri 170

Ptaszor 62

Ptaszor krótkopyski 62

Ptaszorowate 60, 62

Ptaszyca 48

Ptera 188

Pterycombus brama 112

Pteromylaeus bovinus 48

Puntazzo puntazzo 92

Pysoń smukły 102

Pysoń wygrzbiecony 102

Raja białoplama 34, 36

Raja bruzdowana 46

Raja ciernista 34

Raja czarnobrzucha 40

Raja drobnooka 36

Raja d w u p l a m a 42

Raja gładka 38, 40

Raja głębinowa 46

Raja gwiaździsta 32, 36

Raja kosmata 40

Raja listnik 44

Raja maltańska 42

Raja motyl 32, 42

Raja nabijana 34, 38

Raja nakrapiana 36, 38

Raja ostronosa 40

Raja piaskowa 42

Raja plamista 36, 46

Raja promienista 38

Raja siwa 44

Raja alba 44

Raja asterias 32

Raja batis 38

Raja brachyura 34

Raja circularis 42

Raja clavata 34

Raja fullonica 40

Raja lyllae 44

Raja lintea 46

Raja melitensis 42

Raja microocellata 36

Raja miraletus 32

Raja montagui 36

Raja naeyus 42

Raja nidarosiensis 40

Raja oxyrinchus 40

Raja polystigma 46

Raja radiata 38

Raja rondeleti 40

Raja radula, 46

Raja undulata 46

Rajidae 32

Rajokształtne 5, 32-46

Rajowate 32-46

Raszpla ciernista 26

Raszpla plamista 26

Raszpla zwyczajna 26

Raszplowate 26

Rdzawiec 64, 68

Regalecidae, 82

Regalecus glesne 82

Reinhardtius hippoglossoi-

des 198

Rekin ludojad 12

Rekin młot 22

Rekin olbrzymi 14

Rekin polarny 22

286

Rekin słoneczny 14

Rekinek panterka 16

Rekinek plamisty 16

Rekinek psi 16

Rekinkowate 16-18

Rekinokształtne 5, 10-22

Rekiny 8-26, 28

Rekiny płaszczkogębe 18

Remora 202

Remora remora 202

Rhinobatidae 28

Rhinobatos cemicuius 28

Rhinobatos rhinobatos 28

Rocha 28

Rocha czarnobroda 28

Rochoksztattne 5, 28

Rochowate 28

Rogatnica 202

Rogatnicowate 202

Ryba pilot 110

Ryba pita 28

Ryby latające 62

Sal pa 98

Sałaka 52

Samogłoksztattne 5, 206

Samogłowowate 206

Samogłów 206

Sarda sarda 136

Sardela europejska 54

Sardelowate 54

Sardina pilchardus 54

Sardinella aurita 54

Sardynela atlantycka 54

Sardynka europejska 54, 56

Sargus 94

Sarpa saipa 98

Scaridae 130

Schedophilus medusopha-

gus 144

Schedophilus ovaiis 144

Sciaena umbra 104

Sciaenidae 104

Scomber scombrus 136

Scomberesocidae 60

Scomberesox saurus 60

Scombridae 136

Scophthalmidae 188, 190

Scophthalmus rhombus

188

Scorpaena loppei 178

Scorpaena notata 178

Scorpaena porcus 178

Scorpaena scrofa 178

Scorpaenidae 178

Scyliorhinidae 16

Scy/iorhinus canicula 16

Scyliorhinus stellaris 16

Sebastes marinus 180

Sebastes mente/la 180

Sebastes viviparus 180

S e b d a k 1 8 0

Seriola 98. 108

Seriola długopłetwa 108

Seriola olbrzymia 108

Seriola zebra 108

Seriola dumeri/i 108

Seriola rivoliana 108

Seriola żonata 108

Serranidae 86

Serranus atricauda 90

Serranus cabrilla 90

Serranus hepatus 90

Serranus scriba 90

Siedmioszpar szpiczasto-

głowy 8

Sieklik 132

Sierpik Blocha 110

Sierpik okrągły 110

Siwosz 18

S k a b e r 1 3 4

Skaberowate 134

Skalik 126

Skarp 188

Skarp cętkowany 192

Skarp czarnomorski 188

Skarp śródziemnomorski

192

Skarpiowate 190

Skarpowate 190-192

Skarusowate 130

Skorpena 178

Skorpena brązowa 6, 178

Skorpena najeż 178

Skorpenoksztattne 5,172-186

Skorpenowate 178-180

Skrzelowka 122

Skrzydiak pospolity 48

Skwat 26

Smagła 112

Smagła mała 112

Smaglowate 112

Smuklica 190

Smukiica plamista 190

Solenichthyes 72

Sola 192, 200

Sola czarnopłetwa 200

Sola laskara 200

Sola zwyczajna 200

Solea kleini 200

Solea lascaris 200

Solea solea 200

Solea vulgaris 200

Soleidae 200

Soletka 200

Solowate 200

Somniosus microcephalus

22

Somniosus rostratus 22

Sparidae 92

Sparisoma cretense 130

Sparus auratus 94

Sparus pagrus 92

Sparysoma kreteńska 130

Sphyraena chrysotaenia 82

Sphyraena sphyraena 82

Sphyraena viridensis 82

Sphyraenidae 82

Sphyrna zygaena 22

Sphyrnidae 22

Sp/cara meana 102

Spicara smaris 102

Spinachia spinachia 72

Spondyliosoma cantharus

100

Sprattus sprattus 52

Sprattus sprattus balticus

52

Squalidae 24

Squalus acanthias 24

Squalus biainvillei 24

Squatina aculeata 26

Squatina oculata 26

Squatlna squatina 26

Squatinidae 26

Stichaeidae 158

Stornia 194

Strojnik 80

Strojnikokształtne 5. 80-82

Strojnikowate 80

Strwolotka 176

Strwolotkokształtne 5

Strwolotkowate 176

Strzępiel pisarz 90

Strzępielowate 86-90, 180

Stychejka pierzasta 158

Stychejkowate 158

Stynkowate 56

Sygnathidae 74

Sygnathus abaster 74

Sygnathus acus 74

Sygnathus acus rubescens

74

Sygnathus rostellatus 74

Sygnathus typhle 74

Symphodus cinereus 124

Symphodus mediterraneus

120

Symphodus melanocercus

124

Symphodus melops 120

Symphodus ocellatus 124

Symphodus roissali 122

Symphodus rostratus 124

Symphodus tinca 122

Szczeciniatka 200

Sześcioszpar szary 8

Sześcioszparokształtne 5, 8

Sześcioszparowate 8

Szkarłacica 196

Szprot 52

Szprot bałtycki 52

Śledziokształtne 5, 52-54

Śledziowate 52-54

Śledź 52, 56

Śledź atlantycko-skandyna-

wski 52

Śledź bałtycki 52

Śledź szelfowy 52

Ślizg 152

Ślizg czubaty 152

Ślizg długoczułkowy 150

Ślizg kurek 152

Ślizg nakrapiany 152

Ślizg oczyk 150

Ślizg prążkowany 150

Ślizgowate 150-152, 156

287

Ślizgowiec nakrapiany 152

Ślizgowiec oczyk 150

Śród ko I co watę 102

Świrena 82

Taeniura grabata 48

T a l a s o m a pawia 128

Tasergal 106

Tasergalowate 106

Tasza 186

Taszowate 186

Taśmiak 158

Taśmiak długi 158

Taśmiak pstry 158

Taśm i ako watę 158

Taurulus bubalis 182

Taurulus liiljeborgi 184

Tawrosz piaskowy 10

Tawroszowate 10

T a z a r 1 4 0

Tazar marun 140

Tetrapterus albidus 142

Tetrapterus beione 142

Tęczak 128

T ę p o g ł ó w g r u b o w a r g i 84

Thalassoma pavo 128

Thunnus alalunga 138

Thunnus thynnus 138

Tinca tinca 122

Tłuściei 186

Tobiasz 148

Tobiasz niebieski 148

Torpedinidae 30

Torpedo marmorata 30

Torpedo nobifiana 30

Torpedo torpedo 30

Trachina 132

Trachinidae 132

Trachinotus blochi 110

Trachinotus ovatus 110

Trachinus araneus 132

Trachinus draco 132

Tracbinus radiatus 132

Trachinus vipera 134

Trachipteridae 82

Trachipterus arcticus 82

Trachipterus trachipterus 82

Trachurus mediterraneus

108

Trachurus trachurus 108

Trachinotus ovatus 110

Trepa 192

Triakidae 18

Trichiuridae 156

Trigfa lucerna 172

Trigla iyra 172

Triglidae 172

Trigloporus lastoviza 172

Triglops pinge/i 184

Tripterygion minor 154

Tripterygio n trip ter on o tus

154

Tripterygion xanthosoma

154

Tripterygionidae 154

Trójpłetwik mały 154

Trójpłetwik skoczek 154

Trójpłetwik żółty 154

Trójpłetwikowate 154

Tunek 140

Tunek atlantycki 140

Tunek pasiasty 140

Tuńczyk 138

Tuńczyk biały 138

Tuńczyk błękitnopłetwy 138

Turbot 188

Turbot czarnomorski 188

Turbotek norweski 190

Turbotek plamisty 190

Upeneus asymetricus 86

Upeneus moluccensis 86

Umbrina canarensis 106

Umbrina cirrosa 106

Umbryna 106

Umbryna kanaryjska 106

Uranoscopidae 134

Uranoscopus scaber 134

Wargacz czarnoogonowy

124

Wargacz kniazik 116

Wargacz linek 122, 124

Wargacz melops 120

Wargacz merula 118

Wargacz ocznik 124

Wargacz ostronosy 124

Wargacz skalik 126

Wargacz szary 124

Wargacz ś r ó d z i e m n o m o r s k i

120

Wargacz tęczak 116

Wargacz tynka 122

Wargacz zielony 118

Wargaczowate 116-130

Wątłusz 66

Węgorz 58

Węgorzokształtne 5, 58

Węgorzy ca 160

Węgorzycowate 160

Wężyna 76

Wężynka 76

Wężynka dżdżownicowata

76

Wężynka plamista 76

Witlinek 64 68

Włócznik 142

Wrakoń 88

Wstęgor grzywiasty 82

Wstęgor królewski 82

Wstęgor polarny 82

Wstęgor zwyczajny 82

Wstęgorowate 82

Wstęgówka 114

Wstęgówkowate 114

Wylotek 62

Wylotek przezroczystopłet-

wy 62

Wyślizg brodaty 70

Wyślizg brunatny 70

Wyślizgokształtne 5. 70

Wyślizgowate 70

Xiphias gladius 142

Xiphiidae 142

Xyrichthys novacula 130

Xystophorus 110

Zając morski 186

Z b r o j o w n i k 176

Zebryl 94

Zeidae 78

Zeugopterus punctatus 1

Zeus faber 78

Zębacz czarny 162

Zębacz pasiasty 162

Zębacz plamisty 162

Zębacz pstry 162

Zębacz s m u g o w y 162

Zębaczowate 162

Zębik 162

Zimnica 194

Złocica 194, 196

Złocica europejska 196

Zoarces viviparus 160

Zoarcidae 160

Zu cristatus 82

Żabnica 206

Żabnica afrykańska 206

Żabnicokształtne 5, 206

Żabnicowate 206

Ż a g l i c a 142

Żaglicowate 142

Żarłacz biały 12

Żarłacz błękitny 20, 22

Żarłacz ludojad 12

Żarłacz szary 20

Żarłacz śledziowy 12

Żarłaczowate 20

Żmijka 134

288

ii MriiirwM

Kolorowy, wyczerpujący, podręczny

leksykon dla miłośników przyrody

• Szczegółowe opisy gatunków europejskich

ryb morskich

• Kolorowe rysunki okazów wszystkich

omawianych gatunków

• Fizyczna, chemiczna i biologiczna

charakterystyka wód morskich

• Zwięzły wykład o wędkarstwie morskim

i ochronie zasobów morza

• Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków

Opisy 351 gatunków ryb morskich,

200 barwnych rycin,

40 kolorowych fotografii

ISBN 8 3 - 7 1 2 9 - 3 0 6 - 2

7 8 8 3 7 1 " 2 9 3 0 6 1

ISBN 83-7129-306-2

Nr 1533