Leksykon przyrodniczy Mineraly

MINERAŁY

LEKSYKON PRZYRODNICZY

Olaf Medenbach, Cornelia Sussieck-Fornefeld

MINERAŁY

Przekład i adaptacja

Andrzej Kozłowski, Jan Parafiniuk, Ewa Słaby

Świat Książki

Koncepcja serii: Gunter Steinbach
Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Mineralien

Ilustracje: Karl Medenbach

Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag

i GeoCenter International Warszawa

Świat Książki, Warszawa 1996

Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania da

nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie
w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe
- tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.

Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Minerały:
zespół pracowników naukowych Instytutu Geochemii, Mineralogii i Petrografii

Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, w składzie:

dr Andrzej Kozłowski

dr Jan Parafiniuk

dr Ewa Słaby

Redaktor serii:
Beata Lewandowska-Kaftan

Redaktor tomu Minerały:

Katarzyna Duran

Opracowanie graficzne książki:
według oryginału niemieckiego

Korekta:
Ewa Garbowska

Skład i łamanie:

PHOTOTEXT Warszawa

ISBN 83-7129-194-9
Nr 1197

Spis treści 6 Wstęp

8 Czym jest mineralogia

9 Wewnętrzna struktura kryształów

18 Własności minerałów

26 Powstawanie minerałów

28 Klasa I. Pierwiastki rodzime

40 Klasa II. Siarczki i pokrewne

84 Klasa III. Halogenki

94 Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki

126 Klasa V. Azotany, węglany, borany

152 Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany

168 Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany

194 Klasa VIII. Krzemiany

252 Klasa IX. Związki organiczne

254 Klucz do oznaczania minerałów

284 Wykaz źródeł okazów minerałów

285 Autorzy zdjęć

286 Wykaz minerałów

Przegląd symboli używanych w książce

I Pierwiastki II Siarczki III Halogenki IV Tlenki V Węglany

VI Siarczany VII Fosforany VIII Krzemiany IX Związki organiczne

Wstęp

Prawidłowość form kryształów i minera
łów oraz piękno ich barw czyniły je od

bardzo dawna obiektami dociekliwych
obserwacji, a także przedmiotem kolek
cjonowania. Zainteresowanie kolekcjo

nowaniem minerałów w ciągu ostatnich
dziesiątków lat stale wzrasta, czego do
wodem jest coraz większa liczba uczes

tników wystaw i giełd minerałów, a tak
że członków stowarzyszeń mineralo

gicznych.

Książka ta jest przeznaczona dla amato
rów. Jej celem jest pogłębienie zna
jomości budowy wewnętrznej kryszta
łów oraz ich własności. Najważniejsze

rodzaje minerałów zostały opisane
i przedstawione na zdjęciach i ry
sunkach. Stanowi to niezbędną pomoc

do ich oznaczania. Książka dzieli się na
trzy części.
Wspomniana część ogólna wprowadza

czytelnika, który nie zetknął się dotąd
z wiedzą mineralogiczną, wprost w taj

niki wnętrza kryształu. Podane tu są
podstawy wiedzy o strukturze kryształu
wraz z historycznym przeglądem wa

żniejszych odkryć, które do jej poznania
doprowadziły. Ze składu i subtelnej

struktury kryształu wynikają jego chemi
czne i fizyczne własności, ale także po

stać zewnętrzna i jego piękno.
W drugiej, głównej części przedstawio

ne zostały 223 spośród najważniejszych,
występujących w Europie minerałów

i grup mineralnych. Podobnie jak w in
nych tomikach tej serii, rodzaje minera
łów są uporządkowane według syste

matyki, która w mineralogii opiera się
na krystalochemii i zawiera dziewięć

klas:

I. Pierwiastki rodzime
II. Siarczki i pokrewne

III. Halogenki
IV. Tlenki i wodorotlenki
V. Azotany, węglany, borany
VI. Siarczany, chromiany, molibde-

niany, wolframiany

VII. Fosforany, arseniany, wanadany

VIII. Krzemiany

IX. Związki organiczne

Trzecia część książki zawiera klucz do

oznaczania minerałów, który umożliwi
czytelnikowi oznaczanie poszczegól

nych minerałów przez określanie ich
głównych cech charakterystycznych.
Jeżeli rozpatrywać będziemy skład sko

rupy ziemskiej, to minerały są jej natu
ralnymi, podstawowymi składnikami.
Wyróżniają się one jednorodnym (ho

mogenicznym) składem chemicznym
i typową siecią kryształu. Owa sieć po
woduje istnienie u minerałów (i ogólnie
- kryształów) określonych stałych włas

ności fizycznych i chemicznych.
Te typowe dla rodzajów mineralnych

i diagnostycznie użyteczne własności są
stosowane od dawna do identyfikacji mi

nerałów na podstawie ich cech zewnę
trznych. Doświadczonemu obserwato

rowi umożliwiają one w wielu przypad
kach szybkie i niewątpliwe oznaczenie.
Zasadą takiej diagnozy jest krytyczna

ocena jej rezultatu w celu uniknięcia
błędnej identyfikacji. Liczne minerały

można oznaczyć całkowicie pewnie
i prosto. Inne, z powodu mniej wyraź

nych cech charakterystycznych, dają
podstawy jedynie do niejednoznacznych

przypuszczeń. W takim przypadku o do
kładną identyfikację należy zwró
cić się do specjalisty, który w celu cał

kowicie pewnego oznaczenia może za
stosować metody fizyczne i chemiczne,

jak na przykład rentgenowska analiza
fazowa lub - do oznaczenia składu che

micznego mikroskopowych obiektów

- mikrosonda elektronowa.

Aby oznaczać minerały na podstawie
cech makroskopowych, niezbędne jest
odpowiednie doświadczenie i praktyka.
Osoba zainteresowana nie powinna po

mijać jakiejkolwiek okazji, aby oglą
dając minerały w kolekcjach i na wysta
wach szkolić swoje oko. Tylko w ten
sposób, w powiązaniu z poradami spec
jalistów i za pomocą wskazówek zawar
tych w tej książce, można osiągnąć wy

starczającą pewność w oznaczaniu mi
nerałów.
Przebieg oznaczania. Łatwo można so
bie przyswoić umiejętność wykorzys
tania trzech ważnych cech minerałów,

a następnie stosować je z dobrym skut
kiem do oznaczania minerałów. Są to:

1) połysk, 2) rysa, 3) twardość. Tablice
klucza do oznaczania minerałów na
końcu książki są ułożone według tych
trzech cech. Minerały z połyskiem meta

licznym są zebrane w jednej części. Da
lej są one rozdzielone na podstawie ba
rwy własnej i wzrastającej twardości.
Minerały o połysku niemetalicznym
dzielą się ze względu na posiadanie
barwnej lub bezbarwnej rysy. Minerały
z rysą barwną dalej podzielono, biorąc

pod uwagę barwę rysy i ułożono je we
dług wzrastającej twardości. Minerały
z rysą bezbarwną (białą) uszeregowano
jedynie na podstawie wzrastającej twar
dości. Po określeniu tych trzech najważ

niejszych cech diagnostycznych minera

łów i porównaniu z innymi rodzajami

minerałów w tabeli oraz ilustracjami
i opisem w części głównej książki, ma
my zazwyczaj wystarczającą podstawę
do oznaczenia okazu.

Osiem symboli rozpoznawczych
w głównej części książki

Kształt symbolu informuje o układzie
krystalograficznym, jego barwa o rysie
minerału, liczby określają twardość we
dług skali Mohsa.

Informacja o połysku:

met. = metaliczny

półmet. = półmetaliczny
niemet. = niemetaliczny

Czym jest mineralogia?

Przyrodnicze dyscypliny naukowe:
geologia, geofizyka i nauki mineralo
giczne, zajmują się badaniami budo
wy Ziemi. Podczas gdy geologia bada

procesy wielkoskalowe jak powsta
wanie gór czy rozległe przemieszcze
nia w skorupie ziemskiej, minera
logowie zwracają sie ku pojedynczym
minerałom, najmniejszym częściom
składowym, tworzącym skały i okreś

lającym ich własności. Słowo minerał

wywodzi się od łacińskiego czasowni
ka minare, to znaczy wydobywać
z kopalni. Wskazuje to na historyczny
związek górnictwa i badania wydoby
tego urobku, składającego się z mi

nerałów.
Problemy badawcze współczesnych
nauk mineralogicznych sięgają o wie
le dalej. Podstawowymi kierunkami
zainteresowań są warunki powstawa
nia minerałów, ich zachowanie w wy
sokich temperaturach i pod wysokimi
ciśnieniami, skład krystalochemiczny

i przydatność do celów technologicz
nych. We współpracy z geologami,

chemikami, fizykami i naukowcami
z dziedzin medycznych, mineralo

gowie zajmują się także problemami
interdyscyplinarnymi. W obrębie nauk
mineralogicznych rozróżnia się trzy
dziedziny wiedzy.
Krystalografia. Słowo to pochodzi od
greckiego krystallos, używanego na
określanie kryształu górskiego, przej
rzystej jak szkło, bezbarwnej odmia

ny kwarcu. Krystalografia zajmuje się
badaniem stanu krystalicznego mate
rii. Kryształy są tworami o wysoce
uporządkowanej budowie wewnętrz
nej, polegającej na bardzo prawidło
wym ułożeniu chemicznych cegiełek,
czyli atomów, jonów lub cząsteczek.
Owe cegiełki mają w strukturze kry

ształu swoje stałe miejsca. Ich prze
strzenne ułożenie nazywa się siecią
kryształu. Stan krystaliczny jest zwyk
łym stanem wszystkich ciał stałych.
Nie tylko skorupa naszej Ziemi jest

niemal całkowicie zbudowana z krysz

tałów, ale także cała różnorodność

produktów technicznych jak metale
i stopy, organiczne i nieorganiczne
związki chemiczne, a także wiele spo
śród obiektów biologicznych. Szkielety
ssaków i zęby zwierząt i ludzi są tak
samo zbudowane z kryształów jak mu
szle małży, ślimaków lub kolce jeżo
wców. Kryształy charakteryzują się je
dnakowymi cechami chemicznymi i fi
zycznymi w granicach całej sieci da

nego rodzaju kryształu.
Mineralogia. Wszystkie kryształy,
które powstały w przyrodzie bez celo
wego bezpośredniego wpływu czło
wieka i poza organizmami żywymi są

nazywane minerałami. Znaczenie mi
nerałów dla ludzkości jest trudne do
przecenienia. Początkowo używane
przez ludzi prehistorycznych jedynie

jako narzędzia i ozdoby, dziś tworzą

podstawę dla wszystkich technologii
świata. Są one źródłem kruszców
i materiałów budowlanych, surowcem
do produkcji szkła, ceramiki i dla całe
go przemysłu chemii nieorganicznej.
Jednak znaczenie minerałów jest
o wiele większe. Bez nich niemożliwe
byłoby powstanie i rozwój życia,
ponieważ składniki podstawowe mate

rii żywej i ważne dla procesów życio
wych pierwiastki śladowe pochodzą
z minerałów. Mineralogia zajmuje się
między innymi określaniem cech fizy
cznych i chemicznych minerałów.
Petrologia czyli nauka o skałach. Ska
ły są nagromadzeniami minerałów,
które występują w przyrodzie w wiel-

kich masach. Rozróżnia się skały po-
limineralne, w budowie których biorą
udział liczne rodzaje minerałów, jak
np. granit, który tworzą skalenie,
kwarc i łyszczyki, oraz skały monomi-
neralne. Te ostatnie składają się

z mnóstwa kryształów tego samego
rodzaju mineralnego, jak na przykład
marmur z kalcytu lub kwarcyt z kwar
cu. Petrologia zajmuje się badaniem
i opisem skał oraz warunków ich po

wstawania.

Wewnętrzna struktura kryształów

Prawidłowość kształtu minerałów od
dawna przyciągała swoim urokiem
uwagę ludzi. Symetria i doskonałość
ścian kryształów, jako wynik dzia

łania tajemniczych praw natury,
przez tysiąclecia pobudzała fantazję
badaczy, aż w końcu doprowadziła do
odkrycia wewnętrznej budowy kry
ształów.

Już w starożytnej Grecji Arystoteles

i Teofrastos zwracali szczególną uwa

gę na minerały. Wyróżniali oni już po
nad sześćdziesiąt rodzajów mineral
nych na podstawie cech takich jak po
datność na obrabianie, palność lub
charakter metaliczny. Wiedza ta zosta
ła przejęta i pomnożona przez lekarzy
arabskich. Al-Biruni już około roku
1000 potrafił stosować fizyczne meto
dy dokładnego oznaczania gęstości

I minerałów. Jako pierwszy zauważył

on także drobne inkluzje płynów we
wnątrz kryształów, które już wtedy
uważał za pozostałości ośrodków,
z jakich owe kryształy powstawały. Po
tym okresie przez kilka stuleci infor
macje o naukach mineralogicznych
przestały się pojawiać. Dopiero
w 1556 roku, ukazała się książka nie
mieckiego lekarza i przyrodnika Geo

rga Agricoli, zatytułowana „De re me

tal lica". Traktowała ona o trzech wów
czas ściśle związanych dziedzinach
wiedzy: górnictwie, hutnictwie i na
ukach mineralogicznych.
Prawdopodobnie najistotniejszego
odkrycia, które doprowadziło do usta
lenia wewnętrznej budowy kryształów,
dokonał w 1669 roku Duńczyk Niels
Steno. Mierzył on za pomocą go-
niometru kontaktowego i kątomierza
kąty między odpowiednimi ścianami
prawidłowo wykształconych kryszta

łów i stwierdził, że u kryształów tego
samego rodzaju kąt między parami
tych samych ścian był zawsze taki
sam. Nie odgrywało żadnej roli, czy
kryształ, w tym przypadku kwarcu, po
chodził z żył typu alpejskiego, z mar
murów karraryjskich czy też z głębin
kopalń Harzu. Kąt, zawarty między

dwiema ścianami słupa tych krysz
tałów kwarcu, zawsze był równy 120°.
Steno nazwał tę podstawową dla kry
stalografii zasadę prawem stałości
kątów między ścianami. Już wtedy
rozumiał on, że ta zewnętrzna prawi
dłowość musi wynikać z jakiegoś we

wnętrznego porządku w kryształach.

Rys. 1. Idealne i zdeformowane kryształy kwa
rcu. Kąty między dwiema tymi samymi ściana
mi są zawsze dokładnie równe (prawo stałości
kątów)

Siedem układów krystalograficznych

Rys. 8. Wiwianit, jednoskośny, slup z dwuścia-
nami

Trepća, Serbia/Jugosławia, 35 x 35 mm

Objaśnienia do rysunków na str. 11

Rys. 2. Granat (grossular), regularny, 24-ścian
delto ido wy
Ouebec/Kanada, 25 x25 mm

Rys. 3. Kupryt, regularny, sześcian z
ośmiościanem i 12-ścianem rombowym
Onganja/Namibia, 23 *23 mm

Rys. 4. Wulfenit, tetragonalny, piramidy

z jednościanami

Tsumeb/Namibia, 30 *30 mm

Rys. 5. Mimetezyt, heksagonalny, dwuścian

podstawowy, slup i podwójna piramida

Kopalnia Mt. Bouney, Northern

Territory/Kanada, 12 x 12 mm

Rys. 6. Kalcyt, trygonalny, romboedr ze
skalenoedrem, zorientowane narosty pirytu
Kopalnia Lindenberg, G. Taunus/Niemcy

18 x 18 mm

Rys. 7. Anglezyt, rombowy, slupy

z dwuścianem
Kopalnia Meretrice/Nowa Kaledonia,

12 x 12 mm

Rys. 9. Rodonit, trójskośny, dwuściany
Pajsberg, Wermland/Szwecja, 12 x 12 mm

W ciągu następnych dziesięcio- i stu

leci pojawił się prawdziwy zalew ba

dań morfologicznych, dokonanych za
pomocą kątomierzy i wyspecjalizowa
nych goniometrów krystalograficz
nych. Badania te doprowadziły do

wniosku, że wszystkie kryształy dają
się zaliczyć do jednej z grup zwanych

układami krystalograficznymi, których

wyróżniono jedynie siedem.
Owe układy krystalograficzne wydzie
lono na podstawie symetrii. Do opisa
nia układów krystalograficznych i ich

symetrii wystarczają proste układy
współrzędnych, które charakteryzują
się długością „miar" na każdej osi
nazwanych odcinkami tożsamości X,

Y i Z oraz kątami między osiami

(patrz str. 10).

Za pomocą siedmiu układów krystalo
graficznych stało się możliwe sklasy
fikowanie wszystkich minerałów ze
względu na ich symetrię, jednakże
nie dokonano jakiegokolwiek kroku

w kierunku poznania budowy wewnę

trznej kryształów. Dopiero pewne pe
chowe wydarzenie i zainicjowany

przez nie znakomity eksperyment na
prowadziły francuskiego mineraloga
Renę J. Haiiy'ego na właściwy ślad.
Hauy oglądał pewnego razu zbiór mi
neralogiczny jednego ze swoich przy
jaciół, gdy nagle piękny kryształ kal-
cytu wypadł mu z ręki i roztłukł się.
Podczas dokładnego oglądania okru
chów francuski uczony zauważył, że
wszystkie niezliczone odłamki kryszta
łu były do siebie podobne. Stanowiły
one bryły ograniczone sześcioma

rombami czyli romboedry, a kąty mię

dzy odpowiednimi ścianami tych rom-
boedrów były zawsze jednakowe.

Kalcyt jest minerałem o największej

znanej nam liczbie postaci krysta

lograficznych. Stwierdzono ponad sto
różnych postaci w więcej niż tysiącu
kombinacji. Wykształcenie kryształów
zmienia się od wydłużonych, igiełko

wych do cienkich jak papier blaszko
wych pokrojów.
Po opisanym wypadku FU. Hauy prze
prowadzał eksperymenty z kalcytami
o najrozmaitszych pokrojach kryszta
łów a wyniki były zawsze takie same:

pod wpływem nacisku mechanicznego
kryształy rozpadały się zawsze na frag
menty romboedryczne o jednakowych
kątach między odpowiednimi ścianami.

Także podczas obserwacji mikroskopo
wych najdrobniejszych pyłów kalcy-
towych rezultat był ten sam: maleńkie

romboedry dawały się rozkruszać pod
mikroskopem na jeszcze mniejsze

okruchy o takich samych ścianach i ką
tach. Wynik tych eksperymentów i opa

rtą na nich teorię opublikował Hauy
w 1801 roku w swej pracy „Traite de
mineralogie". W tej słynnej pracy wy
raził on pogląd, że zaobserwowana łu-
pliwość kalcytu poprzez zakres mikro
skopowy rozciąga się aż do rozmia

rów submikroskopowych. W końcu jed
nak, jak wierzył Hauy, dochodzi się do
najmniejszego możliwego romboedru

łupliwości, który dalej podzielić się nie
da bez rozłączenia cząsteczki kalcytu
czyli węglanu wapnia CaC0

na jej

chemiczne części składowe. Miałyby
one jednak całkowicie odmienne włas

ności i w ten sposób krystaliczna sub
stancja kalcytu byłaby zniszczona. Owe
najmniejsze cząstki kryształu nazwał
Hauy „jądrami łupliwości".
Wyobrażając sobie proces odwrotny
do swoich eksperymentów z rozkru-
szaniem kryształów, Hauy w myślach
odbudowywał kryształy z „jąder łupli
wości". Naturalnie z maleńkich rom-
boedrów łatwo jest złożyć duży rom
boedr. Jednakże przez odpowiednio
ścisłe ułożenie romboedrów można
także otrzymać zupełnie odmienne po
stacie kryształów jak np. skalenoedr
lub słup. Prawidłowe układanie „jąder
łupliwości" prowadziło do uzyskania
wszystkich obserwowanych kombina
cji postaci znanych dla kalcytu. Dało
także podstawę do poglądowego, a tak
że możliwego do ujęcia w matematycz
ne zależności, uzasadnienia prawa sta
łości kątów podanego przez Steno.
Hauy robił także doświadczenia z kry
ształami regularnymi, przyjmując, że
ich „jądra łupliwości" są maleńkimi
sześcianami. Z nich utworzył on ośmio-
ścian, czworościan i wiele innych po
staci układu regularnego, które mogły
być obserwowane w przyrodzie. Rysu

nek 10 przedstawia jeden z przykładów

z jego bogato ilustrowanej książki

„Traite de mineralogie". Tylko z sześ

cianów zbudował Hauy dwunastościan

rombowy, postać krystalograficzną bar

dzo typową dla granatu (rys. 11).
Hauy sądził, że te najmniejsze „jądra
łupliwości" są cząstkami niezmiennymi

i sztywnymi. Nie zgadzały się z tym

Rys. 10. Utworzenie dwunastościanu rom
bowego z małych sześcianów (R.J. Hauy,
„ Traite de mineralogie", 1801)

Rys. 11. Granat o postaci dwunastościanu
rombowego, Ouebec/Kanada, 17 x 17 mm.
Podobne sześcianiki są najmniejszymi ele
mentami budującymi ten kryształ

obserwacje, że pod wpływem zewnę
trznego ciśnienia kryształy zmniejszają
swoją objętość. Ta własność krysz

tałów jest niewytłumaczalna przy zało
żeniu, że są one zbudowane z nie
zmiennych, sztywnych cząstek. Polemi
zując z pracami Hauy'ego, Seebers
w 1824 roku wyraził przypuszczenie, że
chemiczne części składowe, którymi
w przypadku kalcytu są Ca i C0

, we

wnątrz „jąder łupliwości" nie stykają
się ściśle, ale utrzymują się w pewnych
mierzalnych odległościach. Składniki
chemiczne mogłyby wewnątrz „jąder
łupliwości" zajmować stałe, w pełni
uporządkowane miejsca, ale jednocze
śnie w pewnej mierze podlegałyby
przemieszczeniu a nawet wymianie.
Pewne ważne odkrycie, które wynika

ło bezpośrednio z tej teorii, zostało
dokonane na początku XIX wieku,
w okresie rozkwitu mineralogii, przez
chemika Eilharda Mitscherlicha. Mits
cherlich wiedział, że są różne rodzaje

minerałów, które krystalizują w całko

wicie tych samych postaciach krys
talograficznych. Na przykład apatyt,
piromorfit, wanadynit i mimetesyt wy
stępują w postaci pięknych słupów he
ksagonalnych, wiwianit, erytryn a tak
że annabergit tworzą prawie identycz
ne kryształy jednoskośne (rysunki 12
i 13). Mitscherlich stwierdził podczas
obserwacji tych minerałów o podo
bnym wyglądzie, że także ich wzory
chemiczne są nadzwyczaj podobne.
Pokazuje to następujący przykład:

wiwianit Fe

(P0

)

-8H

erytryn C0

(As0

)

-8H

Przy podobnym typie wzoru chemicz
nego, w porównaniu z wiwianitem
w erytrynie żelazo jest zastąpione
przez kobalt, a fosfor przez arsen.
Podobieństwo postaci krystalografi

cznych tych dwóch minerałów o po
dobnej budowie jest uwarunkowane
także tym, że przy ich zbliżonych

Rys. 12. Wiwianit FeJPOJ^Hfl, Trepća, Rys. 13. Erytryn COJAsOJ^Hfi Bou
Serbia/Jugosławia, 12 x 12 mm Azzer/Maroko, 20 x20 mm

Wygląd zewnętrzny wiwianitu i erytrynu jest taki sam, ich wzory chemiczne bardzo podobnego

typu. Na tej podstawie Mitscherlich wysnuł wniosek o jednakowym ułożeniu elementów struktury
tych kryształów i nazwał tę cechę izomorfizmem.

wzorach chemicznych, określone pier
wiastki chemiczne wzajemnie mogą
się zastępować. Mitscherlich nazwał
to zjawisko izomorfizmem tzn. jedna
kowością postaci.
W trakcie dalszych badań Mitscherlich
stwierdził również, że niektóre całko
wicie odmienne minerały mają ten
sam skład chemiczny. Z substancji

CaC0

tworzy się nie tylko trygonalny

kalcyt ale także rombowy aragonit
oraz heksagonalny wateryt, czysty wę
giel krystalizuje nie tylko jako heksa
gonalny grafit, ale także jako regular

ny diament (rysunki 15 i 17). Mitscher
lich wywnioskował, że minerał jest
charakteryzowany nie tylko przez ro
dzaj chemicznych części składowych,
ale także w bardzo szczególny sposób
przez przestrzenne ułożenie tych czę
ści wewnątrz „jąder łupliwości".
Nazwał on tę cechę polimorfizmem.

Na podstawie tej świadomości, że za
równo skład chemiczny jak i prze

strzenne ułożenie części składowych
charakteryzują rodzaj mineralny,
rozwinęła się nowoczesna klasyfikacja
minerałów zgodnie z ich cechami kry-
stalochemicznymi. Cechy te uwzglę
dniają dane analityki chemicznej i ob

liczenia struktury kryształu.

Wspaniałe potwierdzenie znalazła ta
teoria w eksperymentach, przepro
wadzonych w 1912 roku przez Maxa
von Laue, które zresztą przyniosły mu
w roku 1914 Nagrodę Nobla w dziedzi

nie fizyki. Prześwietlił on kryształ siar
czanu miedzi promieniami, które wów
czas zostały odkryte przez niemieckie
go fizyka Roentgena. Na kliszy fo
tograficznej, umieszczonej za kryszta
łem, pojawił się układ punktów, który
odzwierciedlał symetrię kryształu.
Eksperyment ten wykazał w sposób

niewątpliwy dwie rzeczy:
1. Promieniowanie rentgenowskie na
elementach strukturalnych kryształu
zostaje ugięte i za kryształem wywo-

Rys. 14. Struktura kryształu diamentu

Rys. 15. Struktura kryształu grafitu.
Różna struktura pomimo tego samego składu
chemicznego jest przyczyną całkowicie

odmiennych własności tych dwóch
minerałów

Rys. 16. Diament, chemicznie czysty węgiel,
Kimberley, RPA, 15x15 mm

Rys. 17. Grafit, chemicznie czysty węgiel, Sta
re Mesto, Czechy, 16 x 16 mm

łuje obraz interferencyjny. Obraz ten
jest odzwierciedleniem symetrii

kryształu i przestrzennego ułożenia
elementów składowych w jego sieci.
2. Promieniowanie rentgenowskie
jest promieniowaniem o naturze falo

wej i bardzo małej długości fali.
W obecnych czasach obrazy sieci kry

ształów można obserwować bezpo

średnio dzięki zastosowaniu mikro

skopii elektronowej dużej rozdzielczo
ści. Rysunek 18 pokazuje taki obraz

dużej rozdzielczości dla kryształu be
rylu, którego struktura składa się
z niezliczonych sześcioczłonowych

pierścieni, połączonych w sposób
przypominający nieco plaster miodu.

Każdy pierścień to sześć połączonych
narożami czworościanów [Si0

]

~ .

Zdjęcie kryształu naturalnego (rys. 19)

Rys. 18 i 19. Beryl (szmaragd), Muzo, Kolum
bia, 10x10 mm

Obraz elektronowo-mikroskopowy dużej roz
dzielczości pokazuje, że beryl, który krystali

zuje w postaci słupów o przekroju sześcioką-

ta, w swojej strukturze wewnętrznej ma także

sześciokątne elementy ułożone podobnie jak
komórki plastra miodu.

odzwierciedla dokładnie tę wewnętrz
ną budowę. Także rentgenogram wy
konany metodą Lauego (rys. 20) poka
zuje jednoznacznie symetrię heksago
nalną jako sześciopromienny układ
punktów.
Po długo trwających próbach rozwią
zania zagadki wewnętrznej budowy
kryształów, wiadomo dziś, że pojedyn
cze chemiczne części składowe, jak
cząsteczki, atomy lub jony, są ułożone
w sieci przestrzennej, w której zajmu
ją one stałe, podlegające jedynie nie
wielkim zmianom położenia. Do je
dnoznacznego opisania minerału

niezbędne jest określenie składu che
micznego jak również dokładna znajo
mość jego struktury wewnętrznej.

Jednakże wiedza o strukturze krysz
tałów niezbędna jest nie tylko do kla
syfikacji minerałów. Jest o wiele waż

niejsze, że na podstawie budowy we
wnętrznej można wytłumaczyć wystę
powanie cech zewnętrznych krysz
tałów. Szczególnie dobrego przy-

Rys. 20. Również obraz rentgenograficzny

zwany „Lauegramem"pokazuje wyraźnie he
ksagonalną symetrię berylu

kładu dostarczają dwa polimorficzne
minerały, diament i grafit (rys. 15 i 17).
Obydwa są identyczne chemicznie, ale
ich fizyczne własności różnią się zasa
dniczo z powodu ich odmiennych struk

tur. Diament jest o wiele twardszy od
jakiegokolwiek innego minerału, zupeł

nie przezroczysty, nie przewodzi prądu

elektrycznego, ma słabe przewodnic
two cieplne i łupliwość według ośmio-
ścianu. Własności grafitu są zupełnie
inne: jest miękki i nawet używa się go
jako smaru, przewodzi dobrze prąd

i ciepło, i ma doskonałą łupliwość we

dług dwuścianu podstawowego.

Własności minerałów

Jedną z cech minerałów, które najbar
dziej rzucają się w oczy, jest postać
kryształów (patrz str. 10). Zawsze wte
dy, gdy kryształy mogą swobodnie wy

kształcić swą postać (idiomorfizm),
tworzą formy prawidłowe, na których

ich symetria jest dobrze rozpoznawal
na. Ważnym krokiem w rozpozna

waniu minerałów jest przyporządko
wanie identyfikowanego kryształu do
jednego z siedmiu układów krysta
lograficznych. Jednakże również idio-

morficzne kryształy jednego rodzaju
mineralnego mogą różnić się bardzo

od siebie chociażby z powodu znie

kształceń w czasie wzrostu (rys. 1), co
utrudnia rozpoznanie symetrii. Poza

tym rozwój rozmaitych ścian krysz
tałów powoduje pojawienie się rozma

itych morfologii. W układzie regula
rnym mogą wystąpić np. sześcian, oś-
miościan, dwunastościan rombowy
pojedynczo lub kombinacje tych posta

ci w jednym krysztale. Morfologia jest

Rys. 24. Połysk szklisty
Kalcyt i fluoryt
St. Andreasberg, Harz/Niemcy, 40 x40 mm

Rys. 21. Katapleit
ML St. Hilaire/Kanada, 25 *25 mm
heksagonalny, pokrój tabliczkowy

niezależna od wielkości poszczegól
nych ścian kryształu lub ich stosunku
między sobą, natomiast pokrój opisuje
relacje wielkości poszczególnych

ścian. Dlatego też kryształy o tej sa

mej morfologii mogą mieć zupełnie

Rys. 25. Połysk diamentowy
Sfaleryt

Tifin, Ohio/USA, 25x25 mm

Rys. 22. Wanadynit
Arizona/USA, 15x15 mm
heksagonalny, pokrój izometryczny

odmienny pokrój. Wyjaśniają to ry
sunki 21-23.

Połysk minerałów jest charakterys

tyczną cechą rodzajową, łatwą do

rozpoznania nawet dla niezbyt wyćwi

czonego oka. Stąd jej duża użytecz-

Rys. 26. Połysk pólmetaliczny
Pirargyryt
St. Andreasberg, Harz/Niemcy

Rys. 23. Mimetesyt z bayldonitem

Tsumeb/Namibia, 35 x35 mm

heksagonalny, pokrój słupkowy

ność jako własności diagnostycznej.
Rozróżnia się przede wszystkim mi
nerały o połysku niemetalicznym
i o połysku metalicznym. Wszystkie
minerały o połysku niemetalicznym

są przezroczyste lub przeświecające,

Rys. 27. Połysk metaliczny
Piryt
Peru, 32x32 mm

a ich połysk jest o różnej intensywności
(słabszy lub silniejszy). Odróżnia się
słabszy połysk - szklisty (rys. 24) od
połysku silnego - diamentowego
(rys. 25) lub od połysku tłustego, żywi

cznego, jedwabistego, perłowego, pół-
matowego czy matowego. Używamy

też terminu połysk półmetaliczny dla

niektórych minerałów przezroczystych,
które połyskują metalicznie. Minerały

o połysku metalicznym są całkowicie

nieprzezroczyste a ich ściany błyszczą

często silnie jak lustro (rys. 27).
Skupienia. Swój idiomorficzny kształt

mogą kryształy rozwinąć tylko w ta
kim przypadku, jeśli nic nie przeszka

dza w ich wzroście, np. podczas swo

bodnego unoszenia się w stopie skal
nym lub jako osobniki druzowe
w miarolach skał. Natomiast jeśli kry
ształy stykają się i łączą w trakcie

wzrostu, powstałe w ten sposób utwo

ry nazywa się skupieniami. Formy

skupień są w wielu przypadkach typo
we dla rodzajów mineralnych, a za
tem także cenne diagnostycznie. Nie
które rodzaje skupień wskazują ró
wnież na warunki wzrostu minerałów.

Kryształy szkieletowe lub dendrytowe
rosną zazwyczaj szybko w środowis
kach o dużym dopływie substancji za

silającej wzrost, skupienia typu szkla

nej głowy lub nerkowato-groniaste

z reguły tworzą się z żelopodobnej

lub koloidalnej substancji wyjściowej.

Typowe skupienia pokazują rysunki
28-35.

Twardość. Obok postaci kryształów,

połysku i barwy, twardość (określana
przez zarysowanie) jest najważniej
szą cechą rozpoznawczą minerałów.
Zazwyczaj stosuje się nieliniową ska
lę twardości wg Mohsa, która obej
muje wartości od 1 (bardzo miękki)
do 10 (nadzwyczaj twardy).
Patrz rysunki 36-44.

Skala twardości wg Mohsa

dają się rysować paznokciem

dają się rysować ostrzem
stalowym
dają się rysować szkłem

1 =talk

2= gips
3 = kalcyt
4=fluoryt
5 = apatyt
6=ortoklaz
7 = kwarc
8=topaz
9 =korund

10=diament

Rys. 28. Skupienia tabliczkowo-blaszkowe

Torbernit

Musonoi, Szaba/Zair, 30x21 mm

Rys. 29. Skupienia wlóknisto-igiełkowe

Cyanotrychit
CapGaronne, Mar/Francja, 19x13 mm

Rys. 30. Skupienia sferolityczne

Wavellit

Pencil Bluff, Arkansas/USA, 16x11 mm
Rys. 31. Skupienia kuliste

Wavellit
Garland Co., Arkansas/USA, 31 x 22 mm

Rys. 32. Skupienia nerkowato-groniaste
Skorodyt
Djebel Debar/Algeria, 60 x42mm

Rys. 33. Skupienia typu „szklana głowa"
Hematyt
Cumberland/Wielka Brytania, 58 x 41 mm

Rys. 34. Naloty ziemiste
Elyit
Lautenthal, Harz/Niemcy, 6x4 mm

Rys. 35. Wzrost szkieletowy
Miedź rodzima
Ajo, Arizona/USA, 40 x28 mm

Aby oznaczyć dokładnie twardość,

należy posłużyć się zestawem ma

łych ziaren tych 10 minerałów, który

mi rysuje się oznaczany minerał lub

oznaczanym minerałem są one zary
sowywane. Na przykład, jeśli niezna

ny minerał zarysuje fluoryt, ale on

sam zostanie zarysowany apatytem,
jego twardość zawiera się między
4 i 5, co określamy jako 4,5. Do przy

bliżonego określenia twardości wy

starczają proste środki: paznokieć,
drut miedziany, scyzoryk i okruch
szkła. Przy oznaczaniu twardości na

leży zwracać uwagę, aby robić to na

świeżych ścianach kryształu lub po
wierzchniach łupliwości. Powierzch

nia kryształu często wykazuje zaniżo
ną twardość z powodu zmian wietrze
niowych. Podobnie oznaczanie twa
rdości skupień drobnoziarnistych czę
sto daje nieprawdziwe wyniki.

Barwa. Należy do cech minerałów,
które najbardziej przyciągają wzrok.
Rozróżnia się tak zwane minerały

idiochromatyczne czyli o własnej bar

wie oraz allochromatyczne czyli zaba
rwione. Każdy minerał idiochroma-
tyczny ma jedną typową barwę, która
służy także jako cecha rozpoznawcza.
Minerały allochromatyczne, w stanie
czystym bezbarwne, uzyskały swoje
zabarwienie z powodu obecności do
mieszek obcych pierwiastków lub de
fektów sieci kryształu. Bezbarwny ko
rund w taki sposób zamienia się dzięki
domieszce chromu w cenny czerwony
rubin, bezbarwny beryl także z powo
du obecności domieszki chromu
w strukturze staje się wysoce cenio
nym zielonym szmaragdem. Ponieważ
odróżnianie minerałów barwnych od
zabarwionych może być niepewne,
stosuje się dla celów identyfikacyjnych
zamiast barwy minerału raczej barwę

jego rysy, zwaną w skrócie rysą.

Rysa. Uzyskuje się ją przez pocią
gnięcie minerałem po niepolewanej
białej płytce porcelanowej. Drobne
cząstki substancji są ścierane z kry
ształu i możemy zobaczyć na płytce
typową, uwolnioną od wpływu domie
szek i zaburzeń sieci barwę sprosz
kowanego minerału czyli jego rysę.
Minerały, które makroskopowo mają
barwy wyglądające zupełnie podob
nie, mogą mieć całkowicie odmienne
rysy. Na przykład trzy minerały o cza
rnej barwie i błyszczącej powierzch
ni: tlenki żelaza magnetyt i hematyt
oraz tlenowodorotlenek żelaza goe-
thyt mają zupełnie różne rysy, a mia
nowicie odpowiednio: czarną, wiśnio-
woczerwoną i brunatną.
Luminescencja. Jest to wydzielanie
światła, najczęściej widzialnego,
przez kryształy pod wpływem różnych
czynników (zmian temperatury, nacis
ku, reakcji chemicznych). Jeśli jest
wywołana przez promieniowanie

Rys. 36. Twardość 1, talk
St. Gotthard/Szwajcaria, 37x 55 mm

Rys. 37. Twardość 2, gips
Eisleben, Harz/Niemcy 54 *80 mm

Rys. 38. Twardość 3, kalcyt
Elmwood, Tennessee/USA, 33 x49 mm

Rys. 39. Twardość 4, fluoryt
Meksyk, 40x60 mm

Rys. 40. Twardość 5, apatyt
Erongo/Namibia, 10 x 15 mm

Rys. 41. Twardość 6, ortoklaz
Minas Gerais/Brazylia, 67 x 100 mm

Rys. 42. Twardość 7, kwarc
Herkimer, New York/USA, 30x44 mm

Rys. 43. Twardość 8, topaz

Thomas Rangę, Utah/USA, 25 x37mm

Rys. 44. Twardość 9, korund
Sri Lanka (Cejlon), 46 x68 mm

Twardość 10, diament (patrz rys. 15)

Rys. 45. Blenda skorupowa (sfaleryt) z Alten-
bergu kolo Akwizgranu w świetle zwyczajnym,
60* 60 mm

ultrafioletowe, nazywa się fluorescen-

cją (rysunki 45 i 46). Także te barwne
zjawiska używane są jako cechy rozpo
znawcze i mają zastosowanie przy po
szukiwaniu mineralizacji użytecznych,

np. scheelitowej.

Łupliwość. Jest to własność powodują
ca rozpadanie się kryształów na frag

menty ograniczone mniej lub bardziej
płaskimi ścianami pod wpływem dzia

łania mechanicznego, np. uderzenia

młotka. Te ściany płaskie odpowiadają
najczęściej pospolitym postaciom krys

talograficznym. A zatem sól kamienna

(halit) i galena rozpadają się na małe

sześciany, fluoryt i diament- na ośmio-
ściany. Łupliwość i jej stopień są użyte
cznymi wskazówkami diagnostycznymi.
Stopień łupliwości określa się jakościo
wo, np.: wyśmienity (łyszczyki, grafit),

doskonały (kalcyt, halit), dobry (fluoryt,

sfaleryt), wyraźny (ortoklaz), niewyraź

ny (kasyteryt), brak (kwarc). Minerały
bez łupliwości podczas kruszenia dają
powierzchnie nieregularne, określane

Rys. 46. Ten sam obiekt, żółtozielona fluores-
cencja spowodowana przez promieniowanie

ultrafioletowe

jako przełam z przymiotnikami: musz-

lowy skorupowy zadziorowaty itd.

Gęstość. Jak wszystkie inne substan
cje, minerały mają określone gęstości.
Mogą one być dokładnie zmierzone
metodami fizycznymi i wyrażone np.
w g/cm

, i wtedy są dobrymi cechami

diagnostycznymi. Ale po krótkim
ćwiczeniu można w terenie ocenić gęs
tość okazu lub kryształu, „ważąc"
w ręku i decydując, czy jest ciężki,
średni czy lekki; w ten sposób ułatwia
my sobie oznaczenie.
Pseudomorfozy. Zazwyczaj minerały

tworzą się w dość dokładnie ograni
czonych warunkach. Diament powsta
je tylko pod bardzo wysokim ciśnie

niem, które odpowiada naciskowi

skał nadległych na głębokości około

150 kilometrów. Jeżeli warunki fizyko

chemiczne zmieniają się, pierwotne

minerały mogą stawać się nietrwałe
i mogą być zastępowane przez inne
minerały przy zachowaniu pierwotne
go kształtu (rys. 47).

Zbliźniaczenia. Cechą wielu krysz
tałów, zwłaszcza o niskiej symetrii,
jest tworzenie bliźniaków. W tym

przypadku dwa lub więcej osobników
tego samego rodzaju kryształów zra
sta się zgodnie z określonymi reguła
mi. Utworzony w ten sposób bliźniak
osiąga zazwyczaj symetrię wyższą,
niż ta, którą ma pojedynczy kryształ.
Rysunki 48 i 49 pokazują powstanie

i wygląd bliźniaków cynobru.

Rys. 47. Pseudomorfoza malachitu po
azurycie. W określonych warunkach
fizykochemicznych niebieski azuryt
CuJOH/COJ^mienia się w zielony
malachit Cu

[(OH) J CO J.

Tsumeb/Namibia, 70 x70 mm

Parageneza. Dalsza cecha diagnosty
czna, możliwa do stosowania przez
osoby nieco bardziej doświadczone
to tak zwana parageneza, czyli chara
kterystyczny zespół minerałów, który
powstał w trakcie jednego procesu
minerałotwórczego. Niektóre para-
genezy są bardzo typowe, na
przykład kasyteryt z reguły pojawia
się z fluorytem, wolframitem i to-
pazem. Poza tym niektóre paragene-
zy są rzadkie, mało prawdopodobne
lub niemożliwe, jak występowanie
kwarcu z nefelinem lub kwarcu z oli-
winem w jednej skale, wykluczone
z powodów chemicznych.

Rys. 48. Cynober, bliźniak przerosły
dwóch romboedrów. Huna n/Chiny,
28x28 mm

Rys. 49. Powstanie bli
źniaka przeroslego
z dwóch pojedynczych
romboedrów

Powstawanie minerałów

Jak wszystkie inne obiekty, także mi

nerały są włączone w pewien za
mknięty obieg od powstania do znisz

czenia. Skały mogą być wynoszone
dzięki procesom geologicznym
z miejsc ich powstania w głębinach
Ziemi na jej powierzchnię. Pod wpły
wem czynników atmosferycznych wiet
rzeją one, powstają nowe minerały,
które dzięki sile ciężkości i wodom są
transportowane, ponownie nagroma
dzane i przykrywane młodszymi osa
dami. Dzięki rosnącemu nadkładowi
podwyższają się ciśnienie i tempera

tura, dochodzi do rekrystalizacji daw

nych oraz powstawania nowych mine
rałów. Dalszy wzrost ciśnienia i tem
peratury może spowodować topnienie
minerałów i wydzielanie się ognis-

topłynnej magmy (nazwa pochodzi od
greckiego słowa oznaczającego cia
sto), z której podczas ochładzania po
nownie tworzą się kryształy. W ten
sposób zamyka się obieg materii skal
nej. Ze względu na warunki po
wstawania zalicza się minerały do na

stępujących grup genetycznych:

1. Minerały magmowe

2. Minerały osadowe
3. Minerały metamorficzne.
Magmowe utwory mineralne. We
wnętrzu Ziemi, które ogólnie jest
w stanie stałym, w niektórych miejs
cach mogą, dzięki szczególnym fizy

cznym i chemicznym warunkom,

pojawiać się stopy skalne (magmy),
które mają temperatury od 650 do
1250°C, w zależności od ich składu

chemicznego. Owe stopy albo wydo
bywają się na powierzchnię Ziemi
tworząc skały wylewne (wulkanicz
ne), albo też pozostają na dużych głę
bokościach, gdzie zastygają w skaty
głębinowe (plutoniczne).

Już w wysokiej temperaturze podczas
nawet nieznacznego ochłodzenia
powstają pierwsze kryształy. Są to
tak zwane krystalizaty wczesne, z ty
powymi minerałami takimi jak
chromit, magnetyt i apatyt. Podczas
dalszego obniżania się temperatury
zestala się główna masa stopu i po
wstaje skała. Na tym etapie krystali

zacji głównej powstają najważniejsze

magmowe krzemiany: oliwin, piro-
ksen, bardzo częste skalenie i kwarc.
Po krystalizacji głównej pozostaje

z magmy pierwotnej tylko niewielka
część, tak zwany stop resztkowy. Jest
on wzbogacony w liczne pierwiastki
rzadkie, które z powodu bardzo małe
go lub bardzo dużego promienia ich
atomów nie znalazły dla siebie miejs
ca w strukturach krzemianów ska-

łotwórczych. Są to na przykład beryl,

bor, cyna, molibden, uran i pierwias

tki ziem rzadkich. Ponadto stop

resztkowy zawiera dużo wody i dwu

tlenku węgla, ma zatem małą lepkość

i jest bardzo ruchliwy [mobilny). Mo

gą z niego powstawać olbrzymie kry
ształy, także w dużych miarolach. Ta
kie bardzo grubokrystaliczne skały
nazywa się pegmatytami. Utworami
pegmatytowymi są na przykład cenio
ne przez zbieraczy gemmologów to-
pazy, akwamaryny, turmaliny i kwar

ce różowe. Łatwolotne i niekiedy bar
dzo agresywne, silnie reaktywne
składniki środowiska pegmatytowego
mogą penetrować skały ościenne
wzdłuż pęknięć i szczelin, i powodo
wać ich głębokie przeobrażenia.

W ten sposób powstają utwory pneu-

matoliłyczne, do których zalicza się

tak ważne złoża jak nagromadzenia
kruszców cyny, wolframu i molibdenu
w górnych częściach dużych masy
wów granitoidowych. Poniżej około
500

C stopy resztkowe przechodzą

stopniowo w roztwory, składające się
głównie z wody, dwutlenku węgla
i rozpuszczonych: NaCI, KCI, metali
ciężkich jak również Si0

. Ten etap

krystalizacji minerałów nazywa się hy-
drotermalnym. Powstanie dużej części
ważnych gospodarczo złóż kruszców
metali kolorowych jest związane
z działalnością hydrotermalną. Żyły
hydrotermalne tworzyły na przykład
złoża w Górach Harzu, Górach Krusz
cowych lub w Sudetach. Większość
pięknie wykształconych, wartościo
wych kolekcjonersko kryształów po
wstała w warunkach hydrotermalnych.
Osadowe utwory mineralne. W warun
kach, jakie panują na powierzchni Zie
mi, skały i liczne minerały ulegają
wietrzeniu. Pod wpływem czynników
fizycznych, chemicznych i organicz

nych kryształy ulegają rozpuszczaniu,
przeobrażeniom oraz są przenoszone
na inne miejsca. W ten sposób mogą
zostać zniszczone całe masywy grani-

toidowe. W czasie tych procesów ze
skaleni tworzy się kaolinit, główny

składnik kaolinu, surowca do produk
cji porcelany. W klimacie tropikalnym
z wietrzejących skał zasadowych
powstają ważne ekonomicznie złoża
boksytowe i laterytowe, dostarczające
surowca do produkcji glinu i żelaza.
Minerały, które dzięki swojej odporno
ści chemicznej i dużej twardości ule
gają bardzo powolnemu zniszczeniu,
mogą być przenoszone przez wody

i gromadzić się w piaskach rzecz
nych i plażowych. Mówi się w takim
przypadku o złożach okruchowych,
do których zalicza się wiele ważnych
wystąpień złota, platyny, diamentów,
kasyterytu czy monacytu. Wody trans
portują także rozpuszczone produkty
wietrzenia jak chlorki lub węglany,
przenosząc je do oceanu. W procesie
odparowania słonych wód w lagunach

rozpuszczone substancje krystalizują
i w ten sposób tworzą się skały ewa-

porytowe. Przykłady takiej chemicznej
sedymentacji to liczące kilka tysięcy

metrów miąższości wapienie kredowe
południowych Niemiec, skały węgla
nowe, gipsowe i solne w cechsztynie
północnych Niemiec oraz środkowej
i północnej Polski czy Zapadliska
Przedkarpackiego.
Metamorficzne utwory mineralne. Jeś
li skały magmowe lub osadowe dosta
ną się w takie części skorupy ziems
kiej, gdzie panują warunki inne niż
podczas ich powstawania, zmieniają
się także minerały. Kosztem małych
ziarn powiększają się duże ziarna mi
nerałów, niektóre minerały rozpadają
się i powstają nowe. Ten proces nazy
wany jest metamorfozą. Odróżnia się
metamorfozę regionalną, kiedy duże
pogrążone kompleksy skalne podda
wane są działaniu wysokich ciśnień

i temperatur, od metamorfozy kontak
towej, będącej wynikiem oddziały

wania gorącej magmy na skały osło

ny. Powstające w taki sposób skały
metamorficzne mają pewien typowy

wygląd i charakterystyczny skład mi

neralny. Minerały metamorficzne to na
przykład granat, sillimanit, andaluzyt,

cyanit, staurolit, kordieryt czy we-
zuwian. Na podstawie obecności

niektórych z nich w skałach można
wnioskować o warunkach powsta

wania takich skał. Cyanit powstaje wy
łącznie w skałach, które przeszły

przez etap działania bardzo wysokich
ciśnień, andaluzyt jest typowym
produktem metamorfizmu kontakto
wego. Między 650 a 900°C zachodzi
w skałach metamorficznych proces

wytapiania (anateksis) stopu krze

mianowego i w ten sposób obieg sub

stancji wchodzi ponownie w etap mag

mowy.

Klasa I. Pierwiastki rodzime

Chemia. Każdy pierwiastek sktada się
z maleńkich części, atomów. Masa jedne
go atomu jest rzędu 10"

g (=0,000 000

000 000 000 000 000 001 g), jego średnica
około 10~

m. Atomy są niepodzielne

metodami chemicznymi. Obecnie znane

jest 105 pierwiastków i odpowiednio 105

różnych rodzajów atomów. Spośród nich

90 znaleziono dotychczas w przyrodzie,

pozostałe otrzymano jedynie w laborato
riach. Częstość występowania różnych
pierwiastków w przyrodzie jest bardzo
rozmaita. Zewnętrzne części Ziemi (geo
sfery): litosfera, hydrosfera i atmosfera,

składają się w przybliżeniu w połowie
z tlenu, a w jednej czwartej z krzemu.
Większość pierwiastków występuje tylko
w postaci związków chemicznych, składa
jących się przynajmniej z dwóch różnych
rodzajów atomów. Połączenie chemiczne
dwóch lub więcej pierwiastków daje cał
kowicie nową substancję, np. dwa gazo
we pierwiastki tlen i wodór łączą się
w ciekły związek chemiczny - wodę (tle-
nek wodoru). Różne pierwiastki mają nie

jednakową skłonność do wchodzenia
w związki chemiczne, im bardziej są one

szlachetne, tym częściej spotyka się je
w przyrodzie w postaci rodzimej, jako
czysty pierwiastek. Jako rodzime (w więk

szości minerały) spotyka się względnie
często 24 pierwiastki. Dzieli się je na

metale rodzime: żelazo Fe, kobalt Co,
nikiel Ni, platyna Pt, pallad Pd, rod Rh,

osm Os, iryd Ir, ruten Ru, miedź Cu,
srebro Ag, złoto Au, cynk Zn, ołów Pb,
cyna Sn, rtęć Hg; pólmetale i niemetale:
arsen As, antymon Sb, bizmut Bi, węgiel
C, fosfor P, siarka S, selen Se, tellur Te.
Skróty umieszczone po nazwach pierwia
stków są ich międzynarodowymi symbo
lami chemicznymi, pochodzącymi od naj
częściej greckich lub łacińskich nazw, np.
Pb od plumbum (ołów).

Krystalografia. Metale i ich stopy krystali

zują tworząc struktury (sieci) typu metali,
w których węzły są obsadzone przez do

datnio naładowane jony. W zależności od

rodzaju sieci każdy jon jest otoczony
przez 8 lub 12 sąsiadów. Między nimi
poruszają się ujemnie naładowane cząs

tki - elektrony - i utrzymują sieć krysz
tałów w stanie stabilnym. Owa mobilność
elektronów jest przyczyną dobrego prze
wodnictwa elektrycznego metali i ich nie-

przezroczystości. Ponieważ dodatnie jony
mogą przemieszczać się względem

siebie także stosunkowo łatwo, metale są
giętkie, plastyczne i nie mają łupliwości.
Łatwo się polerują i na gładkich powierz
chniach mają silny lustrzany połysk.
W sieciach kryształów niemetali znajdują
się w zasadzie elektrycznie obojętne ato

my, ułożone w grupy, łańcuchy, pierście
nie lub rusztowania przestrzenne. Ułoże
nie atomów zależy od warunków powsta

wania kryształów. Pojawiają się zatem
różne odmiany strukturalne, jak na przy
kład diament (wysokie ciśnienia) i grafit
(niskie ciśnienia), dwie odmiany węgla
(patrz str. 16117). Półmetale różnią się od
metali zaznaczającą się łupliwością i kru
chością. Niemetale są kruche i najczęś

ciej mają połysk metaliczny.
Petrologia. Pierwiastki rodzime stanowią
jedynie bardzo niewielką część skorupy
ziemskiej. Zwiększone zawartości metali

rodzimych w złożach mogą pojawić się

w wyniku utleniania pierwotnych kru
szców siarczkowych (w tzw. czapach że

laznych). W wyniku wietrzenia złóż pier

wotnych złoto i platyna mogą się groma
dzić w złożach okruchowych. Metale ro
dzime mogą także powstawać w nisko
temperaturowej części procesu pneu-
matolitycznego i w warunkach hydrote-
rmalnych a z fumaroli niekiedy krystalizu

je siarka rodzima.

Srebro rodzime
Freiberg, Saksonia/Niemcy, 29 x40 mm

Złoto rodzime Au

Własności. Złoto nie

ma zauważalnej top
liwości, przełam jest

zadziorowaty; barwa:

2,5-3 złocistożółte, można

met. je rozklepać lub

rozwalcować na ba
rdzo cienką folię

(0,0001 mm, złoto płatkowe) i wtedy prześwie

ca niebiesko lub zielono. Gęstość czystego
złota wynosi 19,3. Rodzime złoto zazwyczaj
zawiera domieszkę srebra od 2 do 20% i z te
go powodu jest jaśniejsze. Niekiedy zawiera
także domieszkę platyny lub miedzi. Złoto bo
gate w domieszkę srebra (ok. 20%) już przez
Pliniusza było nazywane elektrum. Czyste zło
to jest metalem bardzo odpornym na czynniki
chemiczne, nie działa na nie tlen powietrza
ani kwasy poza wodą królewską (mieszaniną
kwasów azotowego i solnego), w której się
rozpuszcza. Z reguły spotyka się silnie znie
kształcone kryształy z wygiętymi ścianami
i zaokrąglonymi krawędziami i narożami. Na
ścianach ośmiościanu często występują figury
trójkątne (trygony). Skupienia o powierzchni
granulowanej, pierzaste lub drzewiaste, częs

to przerośnięte innymi minerałami, np. arse-

nopirytem. Najczęściej jednak złoto jest zbite,
narosłe w postaci drutów, subtelnych gałązek,
występuje w formie płytek, jako nalot, wpryś-
nięcia, luźne nieregularne porowate bryłki,

ziarna i łuseczki.

Powstawanie. Złoto jest znajdowane w zło
żach pierwotnych oraz w złożach wtórnych
okruchowych. Złoża pierwotne to głównie żyły
hydrotermalne, szczególnie występujące
w starych masywach górskich (stare żyły zło

tonośne). Kruszcowymi minerałami towarzy
szącymi są piryt i arsenopiryt, rzadziej piro-
tyn, chalkopiryt, sfaleryt, galena, tetraedryt.
Także w skałach wulkanicznych (młode żyły
złotonośne) może występować złoto w żyłach

i strefach impregnacji. Towarzyszyć mu mogą
piryt, sfaleryt, tetraedryt, liczne minerały sreb
ra, tellurki, rzadziej selenki. Ten typ złóż jest

obecnie w zasadzie wyeksploatowany, jak na

przykład Złoty Trójkąt Siedmiogrodu (Brad,
Nagyag, Offenbanya, Nagybanya). Jeżeli skała

zawierająca złoto zwietrzeje, złoto transporto

wane jest z produktami wietrzenia i nagroma
dza się razem z innymi minerałami ciężkimi
w okruchowych złożach wtórnych.
Występowanie. Starożytni Rzymianie uzyski
wali złoto między innnymi z aluwiów Renu;
jeszcze w 1874 r. zawartość złota wynosiła
w nich 1 g na tonę. Gorączka złota w Kalifornii
w roku 1849 była spowodowana odkryciem
złota w złożu okruchowym doliny Sacramento.
Podobne złoża znaleziono w okręgu Klondike
nad Jukonem na Alasce. W roku 1851 złoto
zostało odkryte w Australii. Ogromnym kopal
nym i zmetamorfizowanym okruchowym
złożem złota jest Witwatersrand koło Jo-
hannesburga w RPA. Także rejon gór Ałdan
na Syberii dostarcza dużych ilości złota. Mo-
ther Lode w Kalifornii i Berezowsk na Uralu są
przykładami pierwotnych złóż złota. Słynne są
piękne okazy złota z Verespatak w Siedmio
grodzie. W Polsce niewielkie ilości złota wydo
byto w Tatrach i w Złotym Stoku. Drobne ziar
na można znaleźć w piaskach rzek Dolnego

Śląska. Złoto towarzyszy też rudom miedzi
regionu Legnica-Głogów.
Zastosowanie. Złoto jak żaden inny metal
wpływało na losy wielu narodów, było symbo
lem władzy. Imiona Tutenchamona (jego sar
kofag z czystego złota waży 110 kg) i Cortesa,
nazwy Aztekowie i Inkowie, jak również bada
nia średniowiecznych alchemików są nierozłą
cznie związane ze złotem. Ocenia się, że
w dziejach ludzkości wydobyto 80000 t złota;
obecny światowy stan posiadania tego metalu
wynosi około 75000 t, prawie po połowie
w państwowym i prywatnym władaniu. W 1989
roku produkcja światowa wyniosła 14501. Zło
to obecnie jest używane do celów tezauryza-

cyjnych, jako metal monetarny, do produkcji
stopów szlachetnych, biżuterii, w protetyce
dentystycznej i do aparatury chemicznej i ele
ktronicznej.

Na górze, po lewej: złoto rodzime

Abrudbśnya/Rumunia; 12x16 mm
Na górze, po prawej: złoto rodzime
Musariu, Siedmiogród/Rumunia; 50x38 mm
Na dole: złoto rodzime
Brad, Siedmiogród/Rumunia; 46x33 mm

Srebro rodzime Ag

Własności. Przełam jest zadziorowaty (patrz
miedź), metal jest bardzo plastyczny, jego gę
stość wynosi 10,5; barwa: srebrzystobiałe,
w bardzo cienkich warstewkach prześwieca

niebiesko; powierzchnia srebra ma często na
loty żółtawe, brunatne, szare lub czarne. Czę

sto spotykane kryształy idiomorficzne są
zazwyczaj zniekształcone a ściany - z załama

niami. Spotyka się dendrytowe i pierzaste for
my wzrostu (drzewka srebrne), rozgałęzienia
pod kątem prostym (zrosty równoległe) i pod
kątem 60° (zbliźniaczenia). Srebro często wy
stępuje w formach zbitych, w gniazdach, wpry-
śnięte lub jako naloty; w formie blach, płytek,
zaokrąglonych i kanciastych porowatych
bryłek, poza tym wygięte w kształcie loków,
kosmate powłoki podobne do runa, mchu oraz
włosowate. Znane są pseudomorfozy po

argentycie, proustycie i stephanicie. Rodzime
srebro zawiera często domieszki złota, rtęci
(porównaj landsbergitj, miedzi, rzadziej platy
ny, antymonu i bizmutu.
Powstawanie. Srebro w małych ilościach
znajduje się w strefach cementacji oraz utle
niania żył hydrotermalnych. Złoża te są już
dzisiaj w większości wyeksploatowane. Sreb
ro rodzime współwystępowało tam z innymi
kruszcami srebra, galeną i cerusytem.
Powstanie większych złóż srebra rodzimego
było zawsze związane z warunkami hydroter-

malnymi. Dlatego srebro rodzime może
współwystępować: a) z siarczkami, zeolitami,
kalcytem, barytem, fluorytem i kwarcem. Ta
parageneza jest typowa dla Kongsbergu
w Norwegii, gdzie srebro eksploatowano
przez kilka stuleci i znajdowano wspaniałe
okazy srebra rodzimego, np. kryształy o gru
bości do 10 cm i kilkunastokilogramowe bry
ły; b) z arsenkami, siarczkami i bizmutem

rodzimym, jest to parageneza typowa dla
Freibergu i Schneebergu w Saksonii; c) z ura-

ninitem i minerałami kobaltu i niklu, jak na
przykład w Jachymovie w Czechach.

Występowanie. Poza wymienionymi miejs
cami, srebro wydobywano w Górach Harzu

(St. Andreasberg), Czechach, Austrii, Hiszpa
nii, Francji, Anglii i Rosji. Srebro często wy

stępuje z galeną, dlatego poszukiwano złóż
galeny, aby z nich uzyskiwać srebro, np.
w Wiesloch w Badenii (Niemcy). Do bogactwa

starożytnej Grecji przyczyniła się eksploata
cja srebronośnej galeny w Laurion. Duże zło
ża srebra znane są w Meksyku, Kanadzie
i Boliwii. W Polsce niewielkie ilości srebra
stwierdzono na Dolnym Śląsku oraz w Tat
rach.

Zastosowanie. Srebro jest metalem ważnym
gospodarczo. Stosuje się je do celów fotogra
ficznych, jubilerskich, produkcji przedmiotów

użytkowych (sztućce, zastawa) i ozdobnych,
w przemyśle elektronicznym i dla celów me-
dyczno-terapeutycznych oraz w technologii
chemicznej. Jako metal monetarny zostało
w zasadzie wyparte przez nikiel i miedź.
W1989 r. produkcja światowa wyniosła 10900
ton, w tym główni producenci to ówczesny
ZSRR (1390 ton) i Meksyk (1440 ton).
Minerały podobne. Srebro można pomylić
z antymonem rodzimym, jest jednak od niego
bardziej miękkie.

Na górze, po lewej: srebro rodzime
Kopalnia Himmelsfursl, Freiberg,
Saksonia/Niemcy; 40x55 mm
Na górze, po prawej: srebro rodzime
Freiberg, Saksonia /Niemcy; 4U57 mm
Na dole: srebro rodzime
Kongsberg/Norwegia, 125x88 mm

Miedź rodzima Cu

Własności. Jeżeli
pociągnie się palcem
po skale zawierającej

miedź rodzimą, skóra
palca jest zaczepia
na, ponieważ miedź
ma przetam zadzio-
rowaty. Miedź jest

bardzo plastyczna, jej gęstość zawiera się
między 8,3 i 8,9; barwa: różowa, często na
powierzchni nalot czerwonobrunatny, bruna
tny, czarny, zielony lub niebieski; cienka folia
prześwieca zielono. Kryształy idiomorficzne
są często silnie znieksztatcone. Skupienia
o powierzchni granulowanej, drzewiaste
(wzrost dendrytowy), zbite, wpryśnięcia, nalo

ty, blaszki i brytki.
Powstawanie. Miedź tworzy się na granicy
stref utleniania i cementacji, gdzie właśnie

utworzone bogate kruszce siarczkowe miedzi
ulegają działaniu tlenu. Współwystępuje z ku-
prytem i chalkozynem. Niekiedy bywa znajdo
wana w pokrywach bazaltowych, brekcjach

Rtęć rodzima Hg

Własności. Rtęć jest
substancją ciekłą, nie
jest zatem minera
łem. Występuje jako
cynowobiałe kuleczki
na cynobrze. Gęs
tość: 13,5. Przy ude

rzeniu skały zawiera

jącej rtęć metal ten wycieka kroplami. Krys
talizuje poniżej -38,9°C w postaci ośmiościa-

nów i kryształów igiełkowych. Jej pary są bar
dzo trujące!

Powstawanie i występowanie. Pojawia się sto
sunkowo rzadko, głównie w strefach utleniania
złóż cynobru oraz w pobliżu wulkanów. Klasy
czne wystąpienia to Moschellandsberg w Pala-
tynacie/Niemcy, Almaden/Hiszpania, Włochy.
Zastosowanie. W technice pomiarowej, elekt
rotechnice, medycynie, do otrzymywania złota
i srebra, do produkcji farby okrętowej.
Na dole, po lewej: rtęć rodzima
Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy;

W x 14 mm

i w złożach okruchowych.

Występowanie. W Polsce znaleziona
w Miedzianej Górze koło Chęcin, Bronowie

i Starej Górze koło Jawora i w dolnośląskich

czarnych łupkach miedzionośnych (dendryty).
Pokryta malachitem znana z kopalni Kausers-
teimel w Siegerlandzie (Niemcy), ponadto
z Saksonii (Zwickau, Schneeberg), Czech, Wę
gier, Hiszpanii (Rio Tinto), Węgier, Rosji (Bo-
gosławsk). Ogromne skupienia kryształów wa
żące ponad 400 t znajdowano w Michigan
(USA).
Zastosowanie. Jako druty w elektrotechnice,
blacha do krycia dachów, rury do wody, ogrze
wania, w stopach jak mosiądz, brąz i srebro

jubilerskie.

Na górze, po lewej: miedź rodzima
Kopalnia Wingertshard, Niederhófels,
Sieg/Niemcy: 30*42 mm
Na górze, po prawej: miedź rodzima z mala
chitem Kopalnia Wolf, Herdorf, Sieg/Niemcy

Landsbergit Ag Hg

Landsbergit jest na
turalnym stopem (a-
malgamatem) srebra
i rtęci. Często spo
tyka się bardzo pię
kne, bogate w ściany
kryształy sześcienne
lub ośmiościenne,

ale też ziarna, zbite masy oraz naloty. Jasno-
srebrzystoszary. Przełam muszlowy, dość kru
chy do kowalnego. Gęstość: około 14. Lands
bergit pojawia się w niektórych złożach cynob
ru, rtęci oraz srebra. Już w 1783 roku dono
szono o krysztale wielkości ziarna grochu,
znalezionym w kopalni Caroline koło Moschel
landsberg w Palatynacie, potem stwierdzono
go w Szwecji (Sala), Norwegii (Kongsberg)
i na Węgrzech (Szlana). Jego odpowiednik
syntetyczny jest stosowany obecnie do wypeł
niania ubytków w zębach.
Na dole, po prawej: landsbergit
Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy:
6x9 mm

Żelazo rodzime Fe

Własności. Kryształy

mm 1 idiomorficzne nie są

znane, metal wystę
puje w skupieniach
zbitych, jako wpryś-
nięcia, ziarna, łuse-

| p F czki, krople, gruzełki.

Przetam zadziorowa-

ty, gęstość: 7,9. Barwa: stalowoszare do czar
nego; silnie magnetyczne. Żelazo zawiera za
wsze nieco niklu, czasem małe zawartości
kobaltu, miedzi, manganu, siarki i węgla.
Powstawanie. Żelazo rodzime pojawia się bar
dzo rzadko w przyrodzie, zwłaszcza, że reagu
je ono szybko z tlenem powietrza. Poza wy
stąpieniami ziemskimi, znajduje się ono także
w meteorytach.
Występowanie. Ziemskie: bryły żelaza o roz
miarze do 30 cm i masie do 5 kg są znane
z bazaltu w Buhl koło Kassel (Niemcy). Bryły

miały gąbczastą strukturę, w porach znajdo
wały się krzemiany. W Chrifak na Grenlandii
natrafiono w bazalcie na bryłę żelaza o masie

Arsen rodzimy As

^ ^ ^ Idiomorficzne krysz-

^*M j j ^ , fały rzadkie, z reguły

• wklęsłoskorupowe

skupienia z nerko-
watą górną powierz-

• £ • chnią. pojedyncze

ij||9 cienkie skorupy nie-

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ kiedy dają się od

dzielać. Lupliwość w jednym kierunku dosko
nała. Barwa: ołowianoszary; gęstość: 5,7. Pod
czas topnienia i kucia wydziela zapach czosn
ku (jest to zapach arszeniku). Arsen jest trują

cy! Występuje jako minerał hydrotermalny

w żyłach kruszcowych w Górach Harzu (St.
Andreasberg), Górach Kruszcowych (Schne-
eberg), Freibergu, Szwarcwaldzie (Wittichen)
w Niemczech, w Pribramie i Jachymovie (Cze
chy); w kopalni w Kowarach (Dolny Śląsk)
z jednej żyły wyeksploatowano 11 t arsenu.
Stosuje się do zwalczania insektów, w medy
cynie i jako składnik stopów.

Na dole, po lewej: arsen rodzimy
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 38x53 mm

25 t obok mniejszych skupień i impregnacji.

Meteorytowe: obok meteorytów kamiennych

występują także meteoryty żelazne, składają
ce się w przeważającej części z żelaza rodzi
mego o domieszce niklu do 20%. Jeżeli po
wierzchnię meteorytu żelaznego podda się
trawieniu kwasem, ujawniają się charakterys
tyczne „figury Widmanstattena" z przecinają
cych się listewek.
Zastosowanie. Żelazo jest najczęstszym i naj
ważniejszym metalem ciężkim. Dla celów hut
niczych eksploatowane są jednak rudy tlenko
we i węglanowe. Surówka i stal są niezmier
nie ważnymi produktami, produkcja hutnicza
żelaza w 1989 roku wyniosła 524 min ton.

Na górze, po lewej: żelazo meteorytowe z fi
gurami Widmanstattena

Turtle River, Minnesota/USA; 46x65 mm

Na górze, po prawej: ziemskie żelazo rodzime
Buhl kolo Kassel/Niemcy, 62x88 mm

Bizmut rodzimy Bi

-^s§k Idiomorficzne krysz-

l f c k taty rzadkie, prążko

wany, drzewiasty,
pierzasty, jako płytki,

• blaszki lub ziarnisty.

Syntetyczne kryształy
często bardzo ładne,

~ * W ze ścianami schod

kowymi. Lupliwość doskonała oraz wyraźna,
kruchy, nieco kowalny. Gęstość: 9,8; barwa:
srebrzystobiały z różowawym odcieniem, czę
ste mosiężnożółte lub pstre barwy naleciałe.
Hydrotermalny. Występuje w żyłach krusz
cowych Schneebergu, Jachymova (Góry
Kruszcowe), Wittichen (Szwarcwald), Pozobl-
anco (Hiszpania), Miedzianki i Kletna (Polska).
Składnik łatwotopliwych stopów (np. metal
Wooda) oraz preparatów medycznych. Su
rowiec do produkcji pierwiastka polonu.

Na dole, po prawej: bizmut rodzimy
Schneeberg, Saksonia /Niemcy; 33x46 mm

Grafit C

Własności. Odmiana
węgla stabilna na po
wierzchni Ziemi,
najczęściej zbite
blaszkowe lub łuse-
czkowe masy, rzadko
w postaci sześcioką
tnych płytek. Grafit

ma typową sieć warstwową, i w kierunku rów
noległym do tych warstw wykazuje doskonałą

łupliwość. W połączeniu z niską twardością
daje to bardzo silną ścieralność. Nazwa wy
wodzi się od greckiego słowa grapho - piszę.
Gęstość: 2,25.
Powstawanie i wystąpienia. Najważniejsze
złoża powstały przez zmetamorfizowanie skał
z substancją węglistą pochodzenia organi
cznego. Metamorfizm regionalny i kontaktowy
dały nagromadzenia grafitu w postaci pokła
dów, gniazd i soczew w łupkach krystali
cznych, marmurach i kwarcytach. Częste
przejścia do węgli (Las Bawarski, Styria, Fin
landia, Syberia, w Polsce np. okolice Kudowy).

Pojawia się także w formie wypełnień szczelin
w pegmatytach lub skałach kontaktowo-meta-
somatycznych (Aliberowsk w Rosji, Sri Lanka,
Travancore, w pd. Indiach). Grafit powstał tam
przez redukcję dwutlenku węgla uwolnionego
z wapieni. Spotykany jako migotliwy pigment
lub grudki w meteorytach.

Wysokociśnieniową odmianą węgla jest

diament; jego pojedyncze kryształy znaleziono
w Europie w Czechach i w aluwiach na Ukrai
nie z granatem. Opis diamentu znajduje się na
str. 17; patrz także rys. 14 i 16.

Zastosowanie. Około 1550 roku odkryto złoże
grafitu Borrowdale w Cumberland (Wlk. Bryta

nia) i zastosowano go do produkcji ołówków.

Z grafitu produkuje się tygle do stapiania,
elektrody, smar, farby oraz używa się go w te
chnice nuklearnej jako moderatora.

Minerały podobne. Podobny jest molibdenit
ale ma niebieskawy odcień.
Na górze: grafit

Stare Mesto, Morawy/Republika Czeska;

21 x 15 mm

Siarka rodzima S

Własności. Występuje

w przyrodzie w dwó
ch odmianach: siarka

jednoskośna powsta
je pod normalnym ci
śnieniem w tempe

raturze powyżej

+ 95,6°C, ale przy ob

niżeniu temperatury szybko przechodzi w od
mianę rombową. Ta trwała w warunkach nor
malnych siarka rombowa tworzy piękne, boga
te w ściany kryształy narosłe, często powle
czone bituminami lub zawierające inkluzje
cieczy organicznych. Przełam muszlowy; bar
dzo krucha, pęka przy zmianach temperatury,

w kryształach mogą tworzyć się wewnętrzne

rysy już przy dotyku. Gęstość: 2,0; barwa: mio
dowa do woskowożółtej, żółtawobiała; prze

zroczysta do całkowicie mętnej.
Powstawanie i wystąpienia. 1. Wulkaniczna,
powstaje przez rozkład siarkowodoru z eksha-
lacji w wysokiej temperaturze. Występuje na
obszarach istnienia czynnych i wygasłych wul

kanów (Eifel w Niemczech, Vulcano we Wło
szech, Japonia, Indonezja). 2. Osadowa, two
rzy się przez redukcję siarczanów (gipsu)
przez węglowodory z udziałem bakterii anae-
robowych, współwystępuje z celestynem,
barytem, gipsem, strontianitem, kalcytem (Tar
nobrzeg, Polska; Agrigento, Sycylia).
Zastosowanie. Około połowy światowej produ
kcji związków siarki pochodzi z siarki rodzi
mej. Służy ona do produkcji kwasu siarkowe
go, środków ochrony roślin, prochu czarnego,
wulkanizacji kauczuku.

Na dole: siarka rodzima
Sycylia; 120x85 mm

Klasa II. Siarczki i pokrewne

Chemia. Siarczki są solami kwasu
siarkowodorowego H

S. Jeden lub kil

ka atomów metalu wiąże się z je
dnym albo paroma atomami siarki.
Siarczki tworzą najczęściej nastę
pujące metale: żelazo Fe, kobalt Co,
nikiel Ni, miedź Cu, srebro Ag, cynk
Zn, rtęć Hg, ołów Pb. Na miejscu sia
rki mogą się pojawić pokrewne jej
własnościami pierwiastki, a mianowi
cie: selen Se, tellur Te, arsen As,
antymon Sb, bizmut Bi. Związki che
miczne, które wówczas powstają,
określa się za pomocą międzyna
rodowego wzoru chemicznego,
składającego się z symboli pierwiast
ków, tworzących te związki.
Przykład: chalkopiryt CuFeS

Ze wzoru chemicznego można odczy
tać: 1) jakie pierwiastki biorą udział
w budowie danego związku chemicz

nego, 2) w jakim stosunku atomowym
(stąd możliwe obliczenie stosunku

wagowego) te pierwiastki w owym
związku występują. Zatem minerał
chalkopiryt składa się z miedzi, żela
za i siarki w stosunku atomowym
1:1:2 (63,54g miedzi:55,85g żela
za :64,12g siarki).
Krystalografia. Związki chemiczne
naturalnego pochodzenia, należące
do tej klasy wyróżniają się metalicz-
no-kruszcowym wyglądem, dużą gęs

tością, zazwyczaj są nieprzezroczy
ste i przewodzą prąd elektryczny. Te
cechy wskazują, że w ich strukturze

istnieją wiązania między atomami po

dobne do wiązań w strukturze metali
(wiązania metaliczne).
Petrologia. Minerały tej klasy wy
stępują głównie w złożach kruszców
związanych z działalnością mag

mową a także w meteorytach. Tworzą

one najistotniejsze gospodarczo

złoża i wydobywano z nich kruszce
tak ważnych metali jak srebra, mie
dzi, rtęci, cynku, ołowiu oraz piryt,
źródło związków siarki. Z całą pe
wnością największe nagromadzenia
minerałów platyny tego typu występu
ją w magmowych złożach kompleksu

Busłweld w Republice Południowej
Afryki. Ogromne ilości siarczków (i
pokrewnych związków) niklu i miedzi

znajdują się w złożach Sudbury
w prowincji Ontario w Kanadzie. Re
jon Freibergu zawierał setki żył, wy
pełnionych w dużej części kruszcami
siarczkowymi. Uważane za najbogat
sze w Europie złoże cynku i ołowiu
zawiera hydrotermalne minerały siar
czkowe - jest to Trepća w Serbii (Ju
gosławia). Przypowierzchniowe czę
ści złóż siarczkowych są zazwyczaj
zwietrzałe, czyli przeobrażone chemi
cznie. Siarczki rozkładają się i reagu
ją pod wpływem wód powierzch
niowych oraz atmosfery, przechodząc
w barwne tlenki, wodorotlenki, węgla
ny, siarczany i fosforany. Tworzy się
tak zwana czapa żelazna złoża siar
czkowego. Większość metali kolo

rowych przechodzi przy tym do roz

tworu i tworzy nieco głębiej strefę
wzbogacenia zwaną strefą cemen

tacji, która okruszcowana jest wtórny
mi siarczkami. Typowym przykładem

jest złoże Tsumeb w Namibii. Aż na

głębokości 800 metrów nagromadziły
się szczególne bardzo pierwiastki:
german i gal, a także pospolita miedź

jako siarczki w strefie o wielometro
wej miąższości.

Piryt
Kopalnia Friedrich Wilhelm, Herdorf.
Sieg/Niemcy; 32x45 mm

Dyskrazyt Ag

Bornit Cu

FeS„

5 4

Dyskrazyt jest jed
nym z rzadszych kru
szców srebra. Kry
ształy najczęściej są

tabliczkowe lub płyt

kowe, pseudoheksa-
gonalne i nie prążko

wane. W stanie

świeżym ma silny metaliczny połysk i barwę
srebrzystobiałą z brunatną rysą. Częste naloty
powierzchniowe szare do brunatnych. Gęstość
bardzo wysoka: 9-10, łupliwość w dwóch kie
runkach.
Występowanie. Dyskrazyt pojawia się
w żyłach srebronośnych z kruszcami arseno
wymi i antymonowymi. Ważne miejsca wystę
powania to St. Andreasberg w Górach Harzu,
Wolfach w górach Szwarcwald (Niemcy), Mar-
kirch w Wogezach (Francja) i Harmsarvet
(Szwecja).
Na górze, po lewej: dyskrazyt w saffbrycie
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 17x24 mm

Spotyka się skupienia
zniekształconych kry
ształów, zazwyczaj

jednak są to zbite

masy. Przełam: mu-
szlowy, barwa na
świeżym przełamie:
różowobrunatny, na

tychmiast pojawiają się pstre barwy naleciałe

(barwy gołębiej szyi). Gęstość około 5.

Występowanie. Rzadko magmowy, częściej

pegmatytowo-pneumatolityczny i hydrotermal-
ny, powstaje przez rozpad roztworów stałych
z chalkopirytem (Miedzianka, Kowary na Dol
nym Śląsku, Polska; duże kryształy w żyłach

typu alpejskiego - Venediger w Austrii), osa
dowy w łupkach miedzionośnych na Dolnym
Śląsku (Polska) oraz Mansteldu (Niemcy).
W stanie świeżym podobny do pirotynu i nikie-

linu, barwy naleciałe podobne u kowelinu
i chalkopirytu.

Na górze, po prawej: bornit

Oberschlema, Saksonia /Niemcy; 70 x 100 mm

Chalkozyn Błyszcz miedzi Cu S

Własności. W przyrodzie występuje kilka mo
dyfikacji siarczku miedzi o składzie podanym
lub zbliżonym. Wykształcenie kryształów jest
często pseudoheksagonalne z powodu wielo
krotnych zbliźniaczeń. Występują trojaki prze-
rosłe lub bliźniaki w formie prostopadłora-
miennego krzyża. Pospolite są także masy
zbite, ziarniste i upakowane. Barwa: ciemny
ołowianoszary, zazwyczaj z matowym nalo
tem, często niebieskiej lub zielonej barwy.
Przełam muszlowy; kruchy. Gęstość około 5,6.
Powstawanie i wystąpienia. Z roztworów hyd-

Na dole, po lewej: chalkozyn
Bristol, Connecticut/USA; 28x40 mm

rotermalnych w Męcince i Starej Górze (Dolny
Śląsk, Polska), Butte (Montana, USA), Tsumeb
(Namibia). Częsty w strefach cementacji mie
dzionośnych wystąpień siarczkowych. Ważne
wystąpienia to Miedzianka (Din. Śląsk, Pols
ka), Bingham (Utah, USA), Ray (Floryda, USA),
Bisbee (Arizona, USA), Kounrad (Rosja), Re-
druth, (Kornwalia, Wlk. Brytania); także w łup
kach miedzionośnych regionu legnicko-gło-
gowskiego (Polska) oraz mansfeldzkiego (Nie
mcy).

Minerały podobne. Digenit Cu

jest niebieski

do czarnego, stromeyeryt (Ag, Cu)

S ma bar

wę stalowoszarą.

Na dole, po prawej: chalkozyn
Redruth, Kornwalia/Wielka Brytania;

18x25 mm

Argentyt Błyszcz srebra Ag

Własności. Argentyt jest wysokotemperatu

rową odmianą substancji Ag

S, jego dolna

granica trwałości wynosi 179°C, poniżej której
przechodzi w jednoskośny akantyt. Kryształy
najczęściej sześcienne lub ośmiościenne,
spotyka się bliźniaki przerosle; skupienia ząb
kowane do włosowatych, kryształy zdeformo
wane i skręcone. Barwa: czarniawoszary. Gę
stość: 7,3. Przełam: muszlowy; minerał dosko
nale daje się kroić nożem.
Powstawanie i wystąpienia. Ważny pierwotny
kruszec srebra wydobywany od starożytności.

Argentyt występuje samodzielnie w żyłach ga
lenowych oraz jako odmieszania w galenie
w postaci łuseczek; często towarzyszy mu
proustyt. W Polsce znany z żył w Miedziance,
Kowarach i Kletnie (Sudety), występował w ży
łach hydrotermalnych Freibergu (Saksonia,
Niemcy), Górach Kruszcowych (Schneeberg,
Annaberg w Niemczech, Jachymov w Cze
chach), Kongsbergu (Norwegia). Bogate złoże
Comstock Lode w Nevadzie (USA) zawiera
zbity i pylasty argentyt. Szczególnie piękne
kryształy występują w Guanajuato (Meksyk),
a bardzo duże - w Pfibram (Czechy). Znane
od dawna złoża argentytu są obecnie wyeks
ploatowane, argentyt był w nich związany ze
strefą cementacji.

Minerały podobne. Od galeny łatwo odróżnić
argentyt na podstawie jego małej twardości.

Na górze, po lewej: argentyt
Freiberg, Saksonia/Niemcy; 18x25 mm

Maucheryt N

rzu.

^ n r a

Kisi tfs

lilllsiiit^

met

Najczęś

„

;iej

Kryształy idiomorfi-
czne są bardzo rza
dkie, pojawiają się
płaskie kwadratowe
płytki i strome proste
piramidy podwójne;

ładne okazy znajdo

wano w Górach Ha-

jest jednak zbity

(Anarak/lran), występuje w paragenezie z kal-
cytem, nikielinem, kobaltynem i chloantytem
(łupki miedzionośne Zagłębia Legnicko-Głogo-

wskiego/Polska i Mansfeldu/Niemcy; Bou Az-

zer/Maroko). Barwa: biały z różowawym
odcieniem, bardzo częste czerwonawoszare
naloty. Maucheryt spotyka się w hydrotermal
nych żyłach kruszców kobaltowo-niklowo-ar-
senowych obok nikielinu, chloantytu i kalcytu.

Na dole, po lewej: maucheryt
Eisleben, Góry Harzu/Niemcy; 18x25 mm

Na górze, po prawej: argentyt
Chanarcillo/Chile, 43x60mm

Argentopiryt AgFe

Argentopiryt wystę
puje rzadko; podobny
do sternbergitu (o
zbliżonym składzie
chemicznym), od
którego można go od
różnić, gdy zbity, me
todami rentgenowski

mi, wykrywając w ten sposób różnice w sieci
kryształów. Znane są kryształy przekraczające
2 mm; brak łupliwości; pseudoheksagonalne

trojaki przerosłe podobne do pirotynowych.

Barwa: stalowoszary do złocistobrunatnego,
często z metalicznie połyskującymi pstrymi
barwami naleciałymi. Występuje w małych ilo
ściach w kruszcowych żyłach srebronośnych
(St. Andreasberg, Schneeberg, Marienberg
w Niemczech, poza tym w Peru i Meksyku)
Podobny sternbergit ma dobrą łupliwość i niż
szą twardość (1-1,5).
Na dole, po prawej: argentopiryt
St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy;
3x5mm

Sfaleryt Blenda cynkowa ZnS

3,5-4

met.

Własności. Sfaleryt
występuje często

w postaci pięknych
kryształów, które by
wają zbliżniaczone,
zniekształcone, z wy
pukłymi ścianami.
Zbliżniaczenia powo

dują pojawienie się na kryształach kątów
wklęsłych a w przypadku zbliźniaczeń polisyn-
tetycznych powierzchnie łupliwości sprawiają
wrażenie prążkowanych. Sfaleryt jest znajdo
wany również w skupieniach zbitych, kostko
wych, grubo- do drobnoziarnistych, rzadziej
promienistych; spotyka się także zbite skało-
twórcze masy oraz odmiany pylaste.
W wykształceniach gruboskorupowych i cien
kich naskorupieniach (blendy skorupowe)
oprócz sfalerytu niekiedy występuje wurtzyt,
Lupliwość doskonała według dwunastościanu

rombowego, gęstość czystego ZnS wynosi

4,06. Połysk: diamentowy, w drobnoziarnistych
i pylastych odmianach - półmatowy do mato
wego. Barwa: czysty sfaleryt jest bezbarwny
[cleiofan), w przyrodzie jednak obecność do
mieszek, najczęściej żelaza, ponadto kadmu
i manganu, powoduje zabarwienie. Niskie za
wartości Fe wywołują zabarwienie żółte i mio
dowe, niekiedy brunatne lub intensywnie czer
wone (blenda rubinowa). Wysokie zawartości
Fe nadają zabarwienie ciemnozielone do cza
rnego (marmatyt). W sfalerycie mogą wystę
pować także inne domieszki, niekiedy pierwia
stki rzadkie, których odzyskiwanie jest intere
sujące dla przemysłu, jak np. In, Ga, Tl, Hg,
Cu, Sn, Pb, Ag, Au. Przy pocieraniu o niepole-
waną płytkę porcelanową sfaleryt wydziela za
pach siarkowodoru (zepsutych jajek), co może
być pomocniczą cechą rozpoznawczą.

Powstawanie i wystąpienia. Sfaleryt występuje
prawie zawsze z galeną i pojawia się w wielu

typach złóż kruszców. Jest obecny we wszyst

kich zawierających siarczki skałach głębi
nowych jako składnik śladowy. W złożach peg-
matytowo-pneumatolitycznych, np. żyłach
cynonośnych (Hagendorf, Niemcy) pojawia
się, jako minerał hydrotermalny wysokotem
peraturowy, sfaleryt bogaty w żelazo tego sa
mego pochodzenia występuje w żyłach na Do
lnym Śląsku w Polsce (Boguszów, Jabłów.

Złoty Stok, Kowary, Czarnów, Przecznica),
w Niemczech (Schwarzenberg, Saksonia; Bo-
denmais, Bawaria); ładne kryształy pochodzą
z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Gospodarczo

najważniejszymi wystąpieniami są złoża hyd-
rotermalne żyłowe, gniazdowe, warstwowane
i metasomatyczne w skałach węglanowych
(dolomitach, rzadziej wapieniach). Ten typ

złóż jest lub był eksploatowany na obszarze
śląsko-krakowskim (regiony: olkuski
i chrzanowski oraz już bez czynnych kopalń
- bytomski), w USA w basenie Missisipi, w Ir

landii, Hiszpanii, Austrii i Niemczech.

Znaczenie i zastosowanie. Dawniej, gdy cynk

nie był znany, górnicy sascy i hercyńscy nazy

wali sfaleryt blendą, czyli rudą, która mami
i zwodzi, obiecując metal, a nie dając go.
Nawet słynny specjalista górniczy Agricola
(XVI w.) uważał sfaleryt za kruszec ołowiu.
Dopiero w XVIII w. szwedzki chemik Brandt
rozpoznał w nim ważny kruszec cynku,
a w XIX w. opracowano technologię hutnicze]
produkcji tego metalu. Jego światowa produk
cja w 1989 roku wyniosła 6,13 min t. Cynk jest
składnikiem mosiądzu i innych stopów, w du
żych ilościach używa się go do antykorozyj
nego cynkowania żelaza, do produkcji ele
mentów galwanicznych, środków ochrony roś
lin i preparatów medycznych.
Na górze: sfaleryt na dolomicie
Binntal Szwajcaria; 32x23 mm
Na dole: sfaleryt z galeną i syderytem
Horhausen, Sieg Niemcy; 18 x 13 mm

Chalkopiryt CuFeS

Własności. Kryształy

rzadko osiągają wiel
kość 1 cm, ale zazwy

czaj są dobrze wy

kształcone. Pojedyn

cze kryształy przy
bierać mogą pokrój

kulisty, ale typowe

jest wykształcenie klinowate. W wielu osobni

kach chalkopirytu występują zbliźniaczenia
przerosłe, m.in. cykliczne pięcioraki, które wy
glądają jak pojedyncze kryształy o zała
manych ścianach i krawędziach. Znane są
kryształy silnie zniekształcone. Najczęściej je
dnak występuje ten minerał jako zbity kruszec,

często wypełniający fugi w skałach, niekiedy
jako naloty; rzadko groniasty lub nerkowaty.
Lupliwość: zła. Gęstość: 4,2-4,3. Barwa: mo-
siężnożółty z zielonawym odcieniem, złotoźół-
ty, czarny, barwy naleciałe niejednakowe na
różnych ścianach. Dość częste prawidłowe
zrosty ze sfalerytem, ponieważ obydwa mine
rały mają podobne struktury kryształów. Z te
go samego powodu kryształy tetraedrytu by
wają pokryte cienką powłoką chalkopirytu
(Clausthal-Zellerfeld w Górach Harz, Niemcy
lub Kornwalia w Wlk. Brytanii).

W wysokotemperaturowych hydrotermalnych
pniach, żyłach i soczewach częste są jego
subtelne przerosty z pirytem. Złoża siarczko
we Róros, Lókken, Sulitelma (Norwegia), Fa-

lun (Szwecja) i Agordo (pn. Włochy) zawierają

chalkopiryt silnie zmetamorfizowany. W nie

mal wszystkich utworach hydrotermalnych jest

on minerałem towarzyszącym a niekiedy głó
wnym, np. w Miedziance Świętokrzyskiej, oraz

na Dolnym Śląsku. Także osady, np. miedzio-
nośne łupki węgliste Okręgu Legnicko-Głogo-

wskiego w Polsce lub w Mansfeld (Niemcy)
bywają bogate w chalkopiryt; znany jest ze
skał osadowych w Rammelsbergu (Góry Harz,
Niemcy), Ergani Maden nad Tygrysem (Turc
ja), Rio Tinto (Hiszpania). W miejscach tych
był on lub jest eksploatowany. Podczas wiet
rzenia wytwarza się czapa żelazna z wtórnymi
siarczkami miedzi w strefie cementacji oraz
malachitem w strefie węglanowej. Piękne kry
ształy pochodzą z żył w Siegerlandzie oraz
w rejonie Freibergu w Saksonii (Niemcy)
i w okolicach Markirch w Alzacji (Francja).
Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowany od
dawna, np. w Rammelsbergu (Góry Harz),
w Falun (Szwecja), dziś jest najważniejszym
kruszcem miedzi.

Powstawanie i wystąpienia. Chalkopiryt poja
wia się jako tak zwany minerał przechodni
w złożach rozmaitego pochodzenia i jest jed
nym z ich najpospolitszych składników.
Prawie we wszystkich skałach głębinowych
jest obecny z magnetytem i pentlandytem jako
składnik śladowy, ale także w ilościach opła
calnych do eksploatacji. W utworach pegmaty-
towych, pneumatolitycznych i kontaktowo-me-

tasomatycznych oraz autometasomatycznych

(np. w Bingham, Utah/USA) pojawia się ja
ko równomiernie rozproszone impregnacje.

Minerały podobne. Od pirytu i markasytu różni
się niższą twardością i bardziej intensywną,

złocistą barwą, od pirotynu brakiem różowo-

brunatnego odcienia, od złota rodzimego bra
kiem plastyczności i kruchością, od millerytu
pokrojem.
Na górze: chalkopiryt
Kopalnia Luise, Horhausen,

Westerwald/ Niemcy; 20 x 14 mm

Na dole: chalkopiryt
Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester

wald/Niemcy; 130 x93mm

Tetraedryty Tennantyt (Cu, Fe),

Tetraedryt (Cu, Fe),

(Sb, As)

Tetraedryty tworzą
grupę minerałów,
z których najważ
niejszymi są tennan
tyt i tetraedryt.
Własności. Poszcze
gólne człony grupy
mają dość różne wła

sności z powodu zmiennego składu chemicz
nego. Często spotyka się ładnie wykształcone,
bogate w ściany kryształy o przeważającej
postaci czworościanu regularnego (= te

traedr - stąd nazwa, tennantyt nazwano zaś

w 1821 roku na cześć brytyjskiego chemika
Smithsona Tennanta). Rzadziej spotyka się
kryształy o postaci dwunastościanu rombowe
go lub sześcienne. Pospolite są bliźniaki prze-
rosłe z wypukłymi wyrostami na ścianach
czworościanu (np. z Clausthal-Zellerfeld w Gó
rach Harz, Niemcy). W Clausthal, Kornwalii
i wielu innych wystąpieniach tetraedryty bywa
ją pokryte drobnokrystaliczną powłoką chalko-
pirytu, rzadziej sfalerytu (np. w Kapniku/ Ru
munia). Kryształy nie mają prawie żadnej łup-
liwości, przełam jest muszlowy; kruche. W za
leżności od składu chemicznego tetraedryty
mają różne barwy i rysy. Czysty tetraedryt jest
stalowoszary i ma oliwkową rysę, tetraedryty
cynkowe i bogate w żelazo - żelazistoczarne,
bogate w srebro i rtęć - białe i żółtawe, arsen
nadaje tym minerałom barwę zielonawą do
niebieskawej. Tennantyt w najdrobniejszych
okruchach prześwieca czerwonawo. Tetrae

dryty występują też w skupieniach zbitych,

upakowanych lub ziarnistych a także jako
wpryśnięcia.

Powstawanie i wystąpienia. Tetraedryty wy
stępują głównie w nisko- i średniotemperatu-

Na górze: tetraedryt
Kopalnia Georg koto Horhausen, Wester-

wald/Niemcy; 26 x 18 mm

rowych kruszcowych żyłach hydrotermalnych

w towarzystwie siarczków, węglanów, barytu,
fluorytu i kwarcu, rzadziej w żyłach wysoko
temperaturowych, utworach kontaktowo-me-
tasomatycznych i pegmatytowych, np. na Gren
landii i w niektórych żyłach cynonośnych. Po
jawiają się w łupkach miedzionośnych okolic
Lubina (Polska) i Rammelsbergu (Niemcy).
Często wzbogaca się w strefie cementacji.
Pospolity w złożach całego świata. Bardzo
piękne kryształy znajduje się w kopalni Tsu-

meb (Namibia) i w Kapniku (Rumunia). Freibe-
/•0/7(Freiberg, Saksonia/Niemcy, Grudno, Góry
Kaczawskie/Polska) zawiera od 18 do 36%
srebra, schwazyt, odmiana rtęcionośna, znaj
dowany jest w żyłach kruszconośnych w wa
pieniu dolomitycznym w Schwaz (Tyrol,
Austria). W dolomicie cukrowatym w Binntal
(Szwajcaria) spotyka się małe ale bardzo bo
gate w ściany kryształy odmiany morfologicz
nej tetraedrytu - binnitu. Tetraedyt jako drob
ny pył wrośnięty w kryształy galeny może być

w niej nośnikiem srebra. Tetraedryt srebrowy
występował w Tatrach (Doliny Starorobociańs-
ka i Kościeliska). Hydrotermalny występował
w Miedziance Świętokrzyskiej oraz na Dolnym
Śląsku (Srebrna Góra, Stanisławów, Bogu
szów, Miedzianka).

Znaczenie i zastosowanie. Tetraedryty są wy
korzystywane głównie jako kruszce miedzi,
ich znaczenie jest podobne do znaczenia mie
dzi rodzimej. Są także eksploatowane z powo
du zawartości srebra, rtęci i antymonu.
Minerały podobne. Trudne do odróżnienia od

innych ciemnoszarych siarczków w masyw
nych skupieniach.

Na dole, po lewej: tetraedryt (binnit)
Binntal/Szwajcaria; 15 x21 mm
Na dole, po prawej: tetraedryt pokryty nalotem
chalkopirytu
Clausthal, Góry Harz/Niemcy; 12x17 mm

G r e e n o c k i t CdS W u r t z y t ZnS

3-3,5

półmet.-

niemet.

Zazwyczaj występuje jako żótty ziemisty nalot,
kryształy najczęściej stożkowe lub tablicz
kowe. Jest to typowy minerał wtórny rud sfale-
rytowych (Kowary Górne, kopalnie rejonu By
tomia, np. Szarlej - Polska; Tsumeb - Nami
bia). Nazwany na cześć lorda Greenocka, któ
ry pierwszy rozpozna) ten minerał jako nowy.
Greenockit o wysokiej zawartości cynku fluo
ryzuje w świetle nadfioletowym na żółto.

Na górze, po lewej: greenockit na prehnicie
Bishopton/Szkocja; 4x6 mm

3,5-4,5

półmet-

niemet.

Zastosowanie. Kadm to składnik metalu Wo-
oda, moderator w reaktorach nuklearnych.
Kryształy idiomorficzne rzadkie, częstsze wy
kształcenie ksenomorficzne. Bliźniaki, często
polisyntetyczne, ale pospolicie zbity. Od sfale-
rytu różni się pleochroizmem i dwójłomnością.
W temperaturze 1020

C powstaje ze sfalerytu.

Odmiana manganonośna zwana jest erytro-

cynkitem. Blendy promieniste i skorupowe

często zawierają obok sfalerytu także wurtzyt,

np. w Pfibramie (Czechy), Stolbergu koło Ak

wizgranu (Niemcy), regionie śląsko-krakow-
skim (Polska), Kirka w Tracji (Grecja).

Na górze, po prawej: wurtzyt
kopalnia Kirka/Grecja; 3x4 mm

C y n o b e r HgS

2-2,5
met-

półmet.

Własności. Kryształy

idiomorficzne spoty
ka się dość rzadko,

są one małe, mają
pokrój grubotablicz-
kowy lub płaskich
romboedrów; pospo
lite są masy lub

powłoki zbite, ziarniste lub ziemiste. Wśród
idiomorficznych kryształów nierzadkie przero-
słe bliźniaki dwóch romboedrów. Przełam: za-
dziorowaty, łupliwość: bardzo dobra, gęstość:

8,1, niezwykle duża. Częste domieszki
substancji organicznej.

Powstawanie i wystąpienia. Cynober jest jed
nym z tych siarczków, którego tworzenie się
można obserwować także współcześnie, np.
z gorących wód o temperaturze zaledwie 80 C
na obszarach wygasającego wulkanizmu. Wie
le ważnych złóż rtęci powstało w ten sposób.
Ciudad Real koło Almaden w Hiszpanii znane
jest od starożytności i jest największym zna
nym złożem cynobru na świecie, ponadto waż

ne złoża to Idria w Słowenii, Monte Amiata we
Włoszech i Moschellandsberg w Palatynacie,
Niemcy. Najpiękniejsze kryształy pochodzą
z prowincji Hunan w Chinach.
Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy kru
szec rtęci; słynne kopalnie Almaden były eks
ploatowane przez starożytnych Greków już
700 lat przed Chrystusem. Złoże Idria w Sło
wenii znane jest od 1497 roku, a złoża palaty-
nackie - od 1776. Najwięksi producenci to
WNP, Hiszpania, Algieria i USA; produkcja
światowa około 70001.
Cynober może być pomylony z proustytem.

Na dole: cynober
Almaden/Hiszpania; 14 x w mm

Galena PbS

Własności. Duże,
narosłe kryształy
galeny znane są
z wielu wystąpień na
świecie. Ograniczone
są one ścianami sze
ścianu, ośmiościanu,
dwunastościanu rom

bowego lub kombinacjami tych postaci. Typo
we są rozmaite rodzaje zniekształceń, ściany
są często skrzywione i załamane, krawędzie
i naroża zaokrąglone, tak, że kryształy wyglą
dają jak obtopione, niekiedy pojawiają się za
głębienia spowodowane naturalnym trawie
niem, nierzadkie są formy szkieletowe. Zbliź-
niaczenia według ośmiościanu. Barwa: oło-

wianoszara, ściany kryształów i skupienia zbi
te mają często matowy nalot. Jest to minerał
bardzo ciężki o gęstości około 7. Lupliwość:
doskonała według sześcianu, jest cechą roz
poznawczą. Galena może zawierać do 1%
srebra, najczęściej w postaci bardzo drobnych
wrostków różnych kruszców srebra jak prous-

tyt, tetraedryt, polibazyt. Z tego powodu na
całym świecie galena bywa eksploatowana
także jako ruda srebra. Często zawiera ona
również znaczne ilości cynku, żelaza, miedzi,
antymonu i bizmutu z powodu subtelnych wro
stków sfalerytu, bournonitu lub tetraedrytów.
Powstawanie i wystąpienia. Galena jest naj
częściej pochodzenia hydrotermalnego zwią
zanego z działalnością plutoniczną a rzadziej

chy) i Laurion (Grecja). Do dziś eksploatowane
złoża są zlokalizowane w południowej Hiszpa
nii, w Trepćy (Serbia, Jugosławia) czy na Kau
kazie. Zmetamorfizowane rudy galenowe znaj
dują się w Rammelsbergu (Harz, Niemcy)
i w ogromnych masach w Broken Hill (Nowa
Południowa Walia, Australia). Duże złoża ga
leny pochodzenia epitermalnego utworzyły się
w skałach węglanowych - dolomitach i częś
ciowo wapieniach, np. w regionie śląsko-kra-
kowskim w Polsce (kopalnie Olkusz, Bolesław,
Pomorzany, Trzebionka i inne) czy w basenie
Missisipi w USA (złoża wsch. Tennessee, Il
linois.

Znaczenie i zastosowanie. Od czasów Pliniu
sza Starszego (77 r. n.e.) stosuje się nazwę
galena, pierwotnie na oznaczenie kruszcu oło
wiu. Galena jest najważniejszym i najczęściej
występującym kruszcem tego metalu a jedno
cześnie z powodu swego rozprzestrzenienia
i występowania w dużych ilościach - bardzo
ważnym kruszcem srebra. Najważniejszymi
producentami są następujące kraje (w tys.

t ołowiu, dane z 1989 roku): Stany Zjednoczo

ne 550, Australia 465 i WNP 420; produkcja

światowa 3,5 min ton. Ołów stosowany jest
przede wszystkim do produkcji akumulatorów,
ponadto koszulek kabli, rur, amunicji, farb,
szkła ołowiowego („kryształowego"), dodatku
przeciwstukowego do benzyn (czteroetylku
ołowiu).

F=^\

J±

wulkaniczną, występuje w żyłach kruszcowych
w masywach górskich. Znane, obecnie głów
nie wyeksploatowane złoża występowały
w Górach Harzu (Clausthal-Zellerfeld, Bad
Grund), rejonie Freibergu i Akwizgranu,
obszarze Ruhry w Niemczech, Górach Święto
krzyskich (Ołowianka, Chęciny, Karczówka,
Łagów) i Sudetach (Polska), Pfibramie (Cze-

Na górze, po lewej: galena
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32 x45mm
Na górze, po prawej: galena
Neudorf, Góry Harz/Niemcy; 14 x20mm
Na dole: galena
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy, 24 x 17 mm

Miargyryt AgSbS

Nikielin NiAs

Minerał nie rzucający
się w oczy, którego
kryształy często by
wają niezauważone,
choć są znane wię
ksze niż dwa milimet
ry. Pokrój jest zazwy
czaj grubotabliczko-

wy, kryształy na ścianach mogą mieć prążko
wanie lub żłobkowanie. Występują zbliżnia-
czenia, nierzadkie skupienia zbite.
Barwa: stalowo- i ołowianoszary do czarnego,
nieprzezroczysty. Lupliwość: niewyraźna, kru
chy. Występuje w hydrotermalnych żyłach kru
szców srebra obok częstszego i podobnego
pirargyrytu, np. w Kowarach (Polska), St. And-
reasbergu w Harzu i Braunsdorf koło Freiber-
gu (Niemcy), Pfibramie (Czechy), Baia Sprie
(Rumunia), Hiendelaencina (Hiszpania), San
Benito County (Kalifornia, USA). Ważny
kruszec srebra.
Na górze, po lewej: miargyryt
St. Andreasberg, Góry Harz/Niemcy 5x7 mm

Idiomorficzne kryszta

ły są rzadkie i małe,
częste - zbite masy.
skupienia nerkowate
groniaste, drzewia
ste, wydłużone. Bar
wa miedzianoczer-
wona jest typowa,

na powietrzu pojawiają się brunatnawe lub
czarniawe naloty. Przełam: muszlowy; kruchy.
Gęstość: 7,5. Często zbite masy są pokryte

warstewką jabłkowozielonego annabergitu
(kwiatu niklowego). Głównym miejscem wystę

powania są żyły hydrotermalne np. w Górach
Kruszcowych w Niemczech, w Jachymovie
(Czechy), w Kowarach i Przecznicy na Dolnym

Śląsku (Polska); ponadto w cechsztyńskich łup
kach miedzionośnych w Polsce i w Niemczech.
Podrzędny kruszec niklu.

Na górze, po prawej: nikielin
Mansfeld, Niemcy; 28 x 40 mm

Pirotyn Piryt magnetycznyFe^S

Własności. Jeden z

niewielu minerałów
magnetycznych. Idio
morficzne kryształy

są rzadkie, małe

i nieczęsto zachowa
ne w stanie świeżym;

tworzą cienkie sześ

ciokątne płytki ułożone w różokształtne
skupienia. Zazwyczaj znajduje się jednak zbi
te, ziarniste, niekiedy skorupowe masy. Naj
piękniejsze i największe pojedyncze kryształy
pochodzą z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Zgo
dnie z dwuścianem podstawowym występuje
bardzo wyraźna łupliwość. Gęstość: 4,6; brą-
zowożółty z miedzianoczerwonawym odcie
niem, tombakowobrunatne naloty, często sil
nie zwietrzały, nierzadkie pseudomorfozy pi
rytowe lub galenowe. Jak wskazuje wzór
F e ^ j j S , występuje niedobór żelaza aż do
składu Fe

. Idealny skład FeS ma minerał

fro/Wwystępujący w meteorytach.

Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się

we wszystkich skałach głębinowych. Jako nik-

lonośny pentlandyt tworzy wielkie magmowe
złoża niklu. Występuje w utworach pegmatyto-

wo-pneumatolitycznych, np. w Hundholmen,
Tysfjord w regionie Weland, w Tunaberg (środ
kowa Szwecja). Jako hydrotermalny spotykany
jest w najstarszych żyłach kruszcowych Frei-
bergu i St. Andreasbergu (Niemcy), Kongsber-
gu (Norwegia), Miedzianki i Kowar (Dolny
Śląsk, Polska). Znany jest z utworów kontak
towych skał głębinowych i wylewnych, ze skal
metamorficznych (Bodenmais, Bawaria, Nie
mcy), prawie ze wszystkich meteorytów.
W utworach osadowych bardzo rzadki.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa wywodzi się
z języka greckiego i oznacza barwę ognia,
złotożółtą. Surowiec do produkcji kwasu siar
kowego i czerwieni polerskiej (pyłu tlenku że
laza - hematytu), jako kruszec żelaza bez
znaczenia.

Na dole: pirotyn

Trepća, Serbia/Jugosławia; 120 x85 mm

WZM

Milleryt NiS

^ ^ ^ Własności. Minerał

^ ^ H ^ ^ występuje najczęś

ciej w postaci ład

nych skupień wiąz
kowych. Kryształy ma
ją postać delikatnych,
mosiężnożółtych wło-

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ sów, mogą one jed

nak być również matowe, zielonawoszare,
brunatnawe do czarniawych z jedwabistym
połyskiem. Lupliwość: doskonała. Gęstość:
5,3.
Powstawanie i wystąpienia. Milleryt rzadko
jest spotykany w większych ilościach, najczęś
ciej występuje w strefie cementacji jako mine
rał wtórny utworzony z kruszców niklu. Z tego
powodu można go napotkać w złożach siarcz
kowych niklu rozmaitego pochodzenia. W ko
palni Friedrich (Wissen, Sieg/Niemcy) znajdu
je się świeże, lśniące, o grubości 0,5-2 mm
i do 5 cm długie, podłużnie prążkowane słupki
i ich promieniste wiązki. Inne znane wystąpie
nia to Nanzenbach koło Dillenburga, Ram-

Kowelin Covellin CuS

«--—' -s. Własności. Idiomorfi-

[ ~ f \

c z n e

kryształy są bar

dzo rzadkie, najczę
ściej kowelin jest zbi
ty i drobnoziarnisty,

mel

- jako obwódki, powło

ki, a także pylasty;

^ 1—— rzadko grubokostko-

wy a nawet w postaci płytek wielkości dłoni.
Bardzo ładne duże kryształy pochodzą z Sar
dynii, podobnie atrakcyjnie wykształcone
- z Butte (Montana, USA). Barwa: niebiesko-
czarny, rozdrobniony - indygowoniebieski lub
jeszcze ciemniejszy. Lupliwość: doskonała
według dwuścianu podstawowego, cienkie

płytki giętkie: gęstość: 4,6. Kowelin jest bardzo
dobrym przewodnikiem elektryczności,

Z powodu dużej dyspersji optycznej kowelin
w powietrzu jest niebieski, po zwilżeniu wodą

- fioletowy, a pokryty warstwą olejku imersyj-

nego - czerwony.
Powstawanie i wystąpienia. Kowelin jest po
spolitym produktem przeobrażenia innych kru-

5 8

sbeck i Musen. W kopalni węgla Nowa Ruda
(Dolny Śląsk/Polska) kilkucentymetrowe igły
występują w niebieskozielonych masach mine

rałów ilastych zwanych folerytami. Również ko
palnie węgla Zagłębia Ruhry (Niemcy), np.

Christian Levin w Essen, dostarczały ładnych
okazów, a z kopalni Zeche Germania w Dort
mundzie pochodziły w ostatnim czasie włoso
wate kryształy do 8 cm długości z rozszczepio
nymi końcami. W okolicach Wuppertal-Elber-
field (Niemcy) napotkano druzy świeżych igieł
do 15 mm długich, częściowo wygiętych i o po
kroju futerałowym. Inne lokalizacje to Góry Ha
rzu, Saksonia (Niemcy), Czechy, Walia (Wlk.
Brytania) oraz Bombiane koło Bolonii (Włochy).
Znaczenie i występowanie. Przez wiele lat był
uważany za włosowatą odmianę siarczku żela
za (pirytu lub markasytu). Pomimo wysokiej za
wartości niklu nie ma znaczenia jako kruszec
tego metalu z powodu rzadkości występowania.

Na górze: milleryt
Czechy; 28 x20mm

szców miedzi, zwłaszcza chalkozynu, chalko-
pirytu i bornitu, dlatego prawie zawsze jest
obecny na tych minerałach jako cienka wars
tewka lub powłoka. Jest pospolity w łupkach
miedzionośnych Dolnego Śląska (Polska)
i Mansfeldu (Niemcy). W Polsce był napotyka
ny w żyłach kruszcowych w Kowarach, baryto
wych - w Boguszowie na Dolnym Śląsku,
w Miedziance Świętokrzyskiej; w Niemczech
znany także z Schapbachtal, Siegen i Górach
Harzu, w Jugosławii z Bor w Serbii. Znajdowa
ny z kryształami siarki rodzimej w produktach
ekshalacji Wezuwiusza i Vulcano.
Znaczenie i zastosowanie. Znany od dawna,
ale dopiero w 1827 roku Covelli (od jego na
zwiska pochodzi nazwa) oznaczył skład krysz

tałów z Wezuwiusza jako siarczek miedzi.
Z powodu występowania w małych ilościach
jest pomimo pospolitości jedynie podrzędnym

kruszcem miedzi. W skupieniach zbitych nie
kiedy jest stosowany dla celów jubilerskich.
Na dole: kowelin
Sardynia; 45 x33mm

Linneit CO s

Kermesyt Sb.S O

Częste dobrze wy
kształcone ośmio-
ścienne i sześcienne
kryształy i bliźniaki,
łupliwość według
sześcianu dokładna,
przełam nierówny;
gęstość: 4,8-5,8; bar

wa: biały, niekiedy stalowoszary z czerwonymi

lub brunatnymi nalotami. Pospolicie zbity lub

jako wpryśnięcia. Pochodzenia głównie hydro-
termalnego np. w żyłach z syderytem i pirytem
w Męcince i Miedziance (Dolny Śląsk, Polska),
Musen, Eiserfeld, Grunau (Siegerland, Nie
mcy), złoża metasomatyczne w Szwecji i Na
mibii, pierwotny kruszec w bogatych złożach
wietrzeniowych kobaltu w prowincji Szaba
(Zair). Piękne kryształy są znajdowane w Ron
da Valley w Wielkiej Brytanii. Ważny kruszec
kobaltu.

Na górze, po lewej: linneit
Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester-

wa Id/Niemcy; 11 x15mm

Sylvanit AgAuTe

Idiomorficzne krysz

tały są nieduże, do

nieco ponad 5 mm,
pokrój rozmaity, czę

sto grubotabliczkowy
do krótkosłupkowe-
go; bliźniaki często
przerosłe, tworzą for

my drzewiaste o granulowanej powierzchni
lub podobne do czcionek. Łupliwość: dokład
na; barwa: stalowoszary do srebrzystobiałego
i jasnożółtego; gęstość: 8,0-8,3. Niekiedy
pseudomorfozy po nim tworzy złoto rodzime.
Występuje w żyłach nisko- do wysokotempera

turowych. Typowe wykształcenia są pospolite
w żyłach złotonośnych Rumunii (Nagyag, Of
fenbanya).

Występuje w pęczko
wych lub płaskich
gwiaździstych skupie

niach igiełkowych
kryształów; skorupo
wy. Barwa: wiśnio-
woczerwony z fiole

towym odcieniem,

przeświecający; połysk: diamentowy; gęstość:
4,7; łupliwość w jednym kierunku dokładna.
Kryształy bardzo giętkie, często hakowate lub
kolankowe, niekiedy śrubowata skręcone;
dają się kroić nożem. Narasta na antymonicie,
ponieważ powstaje z tego ostatniego drogą
utlenienia tlenem z powietrza. Wystąpienia:
Braunsdorf (Saksonia, Niemcy), Pezinok (Małe
Karpaty, Słowacja), Pereta (Toskania, Włochy),
Djebel Hamimat (Algieria). Stare nazwy to piro-
stibit, pirantymonit, blenda antymonowa.

Na górze, po prawej: kermesyt z anty monitem
(szary)
Pribram/Czechy 6 x8mm

Nagyagit Pb

Au(Te,Sb)

Występuje niekiedy
jako cienkie, płytko
we, prążkowane kry
ształy, ale zazwyczaj
jako masywne, ziar

niste lub płytkowe

skupienia; łupliwość

i zbliźniaczenia we

dług ścian słupa; giętki. Barwa: ciemnoołowia-
noszary. Duża gęstość około 7,5. Występuje
w żyłach hydrotermalnych ze złotem rodzi
mym, siarczkami, tellurkami i węglanami. Ta
kie okazy pochodzą z Nagyag w Rumunii,
gdzie współwystępuje z rodochrozytem, inne
wystąpienia to Offenbanya (Rumunia), Cripple
Creek (Kolorado, USA), znany z Kanady i Ja
ponii. Jak wszystkie tellurki złota wietrzeje
łatwo, przechodząc w ciemnobrunatne złoto
rodzime.

Na dole, po lewej: sylvanit na kwarcu
Nagyag/Rumunia; 5 x7 mm

Na dole, po prawej: nagyagit z rodochrozytem
Nagyag/Rumunia; 14 *20 mm

Antymonit Stibnit, błyszcz antymonu Sb

Własności. Podania mówią, że kryształy anty-

monitu grubości ramienia były używane w Ja
ponii do budowy płotów w ogrodach. Kryształy
mają pokrój kolumnowy z podłużnym prążko

waniem oraz spiczastymi lub tępymi za
kończeniami; wykształcenia są typowe dla po
szczególnych wystąpień. Bogate w ściany kry
ształy są wydłużone zgodnie z osią Z (piono
wą) i dlatego są spiczaste, igiełkowe; często
mechanicznie zgięte, jak to jest pospolite tak
że u gipsu. Kryształy mają silne żłobkowanie
równoległe do osi Z. Antymonit tworzy rozmai
te agregaty jak skupienia promieniste, zagma
twane grupy igiełkowych kryształów, pęczki
pałeczek, aksamitnie wyglądające czarne ku
le, powłoki delikatnych zbitych włosów, najczę
stsze jednak są zbite lub upakowane masy.
Lupliwość; w jednym kierunku bardzo dobra,
w dwóch innych rozpoznawalna. Z powodu wy
stępowania płaszczyzn poślizgu w sieci krysz

tału, nierzadko pojawiają się grube prążkowa

nia prostopadłe do wydłużenia kryształów i fali
ste wygięcia; cienkie kryształy dają się łatwo
zginać w palcach. Jeżeli zgina się kryształ
z gładkimi ścianami tworzącymi wierzchołek,
ściany te pokrywają się subtelnymi prążkami
równoległymi do osi Ykryształu, chociaż ścia
ny te nie uległy wygięciu. Pokazuje to sposób
przemieszczania się części kryształu przy defo
rmacji. Barwa: ołowianoszary, silny połysk me

taliczny, w cienkich włóknach czarny i matowy;
porównywany z galeną sprawia wrażenie nie-
bieskawozielonawego, pstre barwy naleciałe.
Gęstość: 4,6-4,7.

Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó
wnie w niskotemperaturowych żyłach hydrote-
rmalnych z realgarem, aurypigmentem, gale
ną, cynobrem, pirytem, sfalerytem, złotem ro
dzimym, barytem, kwarcem i kalcytem. W Po
lsce znany z żył na Dolnym Śląsku (Bardo
Przyłęk, Złoty Stok, Boguszyn koło Kłodzka,

Stara Góra koło Jawora; soczewki antymonitu
o długości do 20 cm i grubości do 1,5 cm
w żyle kwarcowej w Książnie). Występuje np.
w Niemczech w Wolfsbergu (Góry Harz),
Braunsdorf (Góry Kruszcowe), oraz w Nikitow-
ce (pd. Rosja). Najpiękniejsze kryształy pocho
dziły z wyeksploatowanego obecnie złoża Ichi-
nokawa (Shikoku, Japonia), kryształy o długo
ści do 1 m znajdowano w złożach Stolica
i Leśnica w Jugosławii. Gospodarczo ważne
złoża antymonitu występują w Jugosławii, Ru
munii, Algierii, RPA, Boliwii, Meksyku,
Chinach oraz na Borneo. Wietrzejąc, antymo
nit przechodzi w żółtą ochrę antymonową, ker-
mesyt, rzadziej w kwiat antymonowy (valenti-
nit), tworzący białe kryształy o diamentowym
połysku. Metastibnit\es\ niekrystaliczną (amo
rficzną) odmianą Sb.,S

Znaczenie i zastosowanie. Antymonit jest naj-
dawniej znanym kruszcem antymonu. Pliniusz
Starszy (77 r. n.e.) nazywał go stibium, od
czego pochodzi obecny symbol chemiczny an
tymonu (Sb). Starożytni Egipcjanie, Grecy
i Rzymianie używali antymonitu do wyrobu
maści, szminek, tuszu do rzęs i medykamen
tów do leczenia oczu. W średniowieczu kru
szec ten był poszukiwany przez alchemików,
używano go do czyszczenia złota lub do przy
gotowywania środków przeczyszczających
i wymiotnych. Antimonion w języku póżnogre-
ckim znaczy kwiat lub wykwit. Obecnie anty
monit jest najważniejszym kruszcem antymo
nu. Głównymi producentami w roku 1989 były
następujące kraje: Boliwia (14 tys. t), RPA (19

tys. t) i Chiny (10 tys. t); produkcja światowa
wyniosła 53 tys. ton. Antymon jest używany
jako składnik stopów, do produkcji środków

impregnujących i czyniących niepalnymi tkani
ny, wypełniacza i barwnika do kauczuku, do

datków zwiększających odporność na wysokie
temperatury barwników i ceramiki oraz prepa
ratów medycznych.

Na górze: antymonit
Kisbanya/Rumunia; 60 x42mm
Na dole: antymonit
St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 6 *4mm

Piryt Iskrzyk FeS

Własności. Na kryształach pirytu rozpoznano
ponad 60 postaci krystalograficznych,
z których najczęstsze to sześcian i dwunasto-
ścian pięciokątny (pirytoedr). Cechą charakte
rystyczną pirytu jest prążkowanie na ścianach
sześcianu. Bliźniaki, które powstają przez
przerośnięcie się dwóch obróconych o 90°
dwunastościanów pięciokątnych nazywano bli
źniakami krzyża żelaznego. Piryt często two
rzy duże i idealnie wykształcone kryształy, ale
znane są także skupienia kuliste, graniaste,
nerkowate, sferolityczne, skorupowe jak ró
wnież ziarniste i zbite masy. Piryt stanowi
także substancję mineralizującą wielu skamie
lin. Barwa: jasnomosiężnożółty, złocistożółty,
niekiedy z pstrymi nalotami lub z rdzawymi
otoczkami lub powłokami wodorotlenków żela

za (limonitu); te ostatnie mogą, przy zachowa

niu pierwotnego kształtu pirytu, całkowicie go

zastąpić (pseudomorfozy limonitowe po pi

rycie). Przełam: muszlowy; łupliwość: nie

wyraźna według ścian sześcianu; kruchy. Gęs
tość: 5,0-5,2.

Powstawanie i wystąpienia. Już von Henckel
w swoim traktacie z 1725 roku pod tytułem
Pyritologica określił piryt mianem Jasia błądzą

cego po wszystkich zaułkach. Minerał ten poja

wia się często w dużych ilościach w bardzo

rozmaitych skałach i złożach. Lokalnie może
stać się ważnym kruszcem złota, ponieważ nie
kiedy zawiera koncentracje tego metalu opła

calne do eksploatacji, jak np. w poziomach
złotonośnych zlepieńca Witwatersrand w Trans-

vaalu (RPA). Przerosty chalkopirytem czynią
z pirytu kruszec miedzi. Piryt jest znajdowany
w żyłach nisko- do wysokotemperaturowych,

w skałach wulkanicznych, pegmatytach, w zło
żach kontaktowo-metamorficznych i metaso-

matycznych, w zmetamorfizowanych osadach,
w pokładach węgla, łupków i iłów. Ze względu
na pokaźne koncentracje złota i miedzi, ogro
mne złoża pirytowe Rio Tinto w prowincji Hue-
lva (pd. Hiszpania) były eksploatowane już od
czasów starożytnych. Szczególnie piękne kry
ształy pochodzą z Rio Marina (wyspa Elba),
Brosso i Traversella (Piemont, Włochy) i kopa
lni Kassandra (Płw. Chalcydycki, Grecja)

W Jalisco (Meksyk) występują prążkowane pi

ryty o krawędzi sześcianu ponad 5 cm; w Ko
lorado (USA) piryt złotonośny był eksploa

towany w wielu miejscach. Polskie znane wy
stąpienia to złoże pirytowe w Wieściszowicach
(Sudety), kopalnia węgla brunatnego Turów

i złoże w Rudkach koło Kielc. Pod wpływem

czynników atmosferycznych piryt wietrzeje łat
wo, przechodząc w rozpuszczalne siarczany
żelaza oraz w nierozpuszczalny limonit. Natu

ralne surowce skalne stosowane w budownict

wie muszą być w zasadzie wolne od tego
minerału, gdyż jego rozkład osłabia skałę
a produkty rozkładu (kwas siarkowy!) mogą
reagować z innymi minerałami.
Znaczenie i zastosowanie. Z pirytu produkuje
się kwas siarkowy, proszek polerski (tlenek
żelaza), czerwone i brunatne farby mineralne.
Małe, ładnie wykształcone kryształy stosowa
ne są jako materiał jubilerski.

Na górze, po lewej: piryt z hematytem
Rio Marina, Elba/Wiochy; 25 x35mm
Na górze, po prawej: piryt z barwami nalecia-
lymi. Westfalia/Niemcy 9 x 13 mm
Na dole: piryt na kalcycie

Trepća, Serbia/Jugosławia; 32 x22 mm

Haueryt MnS

Ullmannit NiSbS

Tworzy kryształy sze-

^M I ścienne, ośmiościen-

ne lub będące kombi
nacjami tych postaci,

a także ziarniste lub
zbite masy. Barwa:

9 szarobrunatna. Lupli-

" " wość: wyraźna; prze

łam: nierówny, muszlowy; gęstość: 3,4-3,5.
Zwilżony kwasem solnym wydziela siarkowo
dór, gaz o nieprzyjemnym zapachu zepsutych
jaj.
Występuje wrosły w iłach i gipsach w okoli
cach kopalni siarki Kalinka koło Bańskiej Byst-
ricy (Słowacja) jako kryształy do 2 cm lub ich
grupy, skupienia kuliste lub gwiaździste oraz
w iłach stropu złóż siarki rejonu Tarnobrzega
(Polska). W kopalni siarki koło Raddusy (Sycy
lia) ośmiościany hauerytu osiągają wielkość
ponad 6 cm.

Na górze, po lewej: haueryt
Raddusa/Sycylia; 25 x35mm

Kobaltyn CoAsS

Własności. Wygląd zewnętrzny bardzo zbliżony
do pirytu, ale barwa jest srebrzystobiała. Na
ścianach sześcianu występuje również prążko
wanie, inne ściany są gładkie i lśniące. Stwier
dzono ściany sześcianu, ośmiościanu i dwuna-
stościanu pięciokątnego. Zbliźniaczenia są rza
dkie. Znane są skupienia płytkowe, ziarniste aż
do zbitych mas. Lupliwość: niewyraźna; prze
łam: muszlowy; gęstość: 6,0-6,4. Zazwyczaj na
leciała barwa czerwonawoszara, częste powło
ki erytrynu (kwiatu kobaltowego).
Powstawanie i wystąpienia. Największym

złożem hydrotermalnym kobaltynu są wystą

pienia w Dystrykcie Cobalt w Ontario (Kanada).
Podobne złoża to Schneeberg w Górach Krusz-

6 6

Idiomorficzne kryształy są nieczęste, sześ

cienne, niekiedy także ze ścianami dwunasto-
ścianu pięciokątnego i prążkowaniem jak u pi
rytu, bliźniaki rzadkie, najczęstsze skupienia
ziarniste, Barwa: ołowiano- lub stalowoszary,
szarawoczarny z pstrymi barwami nalecia-
łymi. Lupliwość: niewyraźna do dokładnej;
kruchy. Przełam: nierówny. Gęstość: 6,7. Wy
stępuje w żyłach z innymi kruszcami niklu np.
w Harzgerode (Góry Harzu/Niemcy), Walden-
stein (Karyntia/Austria).

Na górze, po prawej: ullmannit
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 20 x28 mm

cowych (Niemcy), Jachymov (Czechy), Kon-
gsberg (Norwegia) i Daszkesan (Kaukaz).
W gnejsach, łupkach łyszczykowych i marmu

rach utworzyły się złoża kontaktowo-pneumato-
lityczne Tunaberg, Riddarhyttan i Hakansboda
(Szwecja). W Polsce znany ze stref kontakto

wych w Złotym Stoku i łupków miedzionośnych
Dolnego Śląska.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa kobold wy
stępuje już u Basiliusa (329-379) na określe
nie kruszców „zauroczonych" przez złego du
cha podziemnego (kobolda), jako że pomimo
dużej gęstości i metalicznego połysku z krusz

ców owych nie udawało się uzyskać wówczas
żadnego metalu. Obecnie kobaltyn jest bardzo
ważnym kruszcem kobaltu, składnika najtwar
dszych stali narzędziowych, stopów odpor

nych na korozję do produkcji turbin gazowych,
części samolotów odrzutowych, niebieskiego
barwnika (smaltu). Światowa roczna produkcja

tego metalu wynosi około 34 tys. ton.

Na dole: kobaltyn

Tunaberg /Szwecja; 32 *23mm

Markasyt FeS

Własności. Duże po
jedyncze kryształy są
rzadkie, najczęściej
spotyka się grupy kry
ształów wrosłych lub
narosłych, pospolicie
jako zrosty szerego
we wielu osobni

ków. Kombinacja wielu ścian daje płaskie kry
ształy o kształcie ostrza topora. Duże krysz

tały powstają przez równoległe przerosty

mniejszych osobników, co nadaje ich powierz

chni wygląd, jakby była pokryta małymi płyt
kami. Zbliżniaczenia dają tabliczkowe lub
o kształcie ostrzy oszczepu, pierzasto prążko
wane skupienia. Jeżeli takie zbliżniaczenia
powtarzają się regularnie, mówimy o zrostach
grzebieniowych (typu koguciego grzebienia).
Bywają znajdowane również skupienia grubo-
promieniste do drobnowtoknistych i całkowicie
upakowane, współwystępujące z pirytem. Ma
rkasyt często tworzy konkrecje o rozmiarach
od wielkości orzecha do wielkości głowy. Bar
wa: spiżowożółty z odcieniem szarawym lub
zielonawym, lekkie barwy naleciate. Gęstość:
4,8—4,9; łupliwość: wyraźna, kruchy; przełam:
nierówny. Uderzany, markasyt wydziela za
pach siarki (siarkowodoru) i pryska iskrami.
Często występują brunatne obwódki i powłoki
wietrzeniowe.

Chociaż skład chemiczny markasytu jest taki
sam jak pirytu, własności fizyczne są wyraźnie
inne. Markasyt w temperaturze normalnej jest
nietrwały, a powyżej 400°C przechodzi w piryt.
Okazy markasytu przechowywane w pomiesz
czeniach szybko reagują chemicznie z wilgocią
(wodą) i tlenem, i wydzielają siarczany żelaza,
limonit oraz kwas siarkowy, który nie tylko
niszczy okaz, ale może przeżreć pudełka do
okazów, a nawet zniszczyć szafkę czy półkę.
Powstawanie i wystąpienia. Markasyt tworzy

się w niskich temperaturach z kwaśnych roz
tworów wodnych, głównie w pobliżu powierz
chni ziemi, a rzadziej z wód termalnych głębi

nowych. Spotyka się go rzadziej niż piryt. Mo
że zastępować wapienie i dolomity, powstając

z niskotemperaturowych hydroterm, które usu
wają część wymienionych skał, jak np. w re
gionie śląsko-krakowskim (Polska) czy w oko

licach Akwizgranu, Bad Grund i Freibergu
(Niemcy). W osadach ilastych, marglach i węg
lach brunatnych może tworzyć przy braku do

stępu powietrza kuliste lub - szczególnie ład
ne - płaskie soczewkowate konkrecje, osiąga
jące średnicę do 10 cm. Takie markasyty zna
ne są z kopalni węgla brunatnego Turów (Pol
ska), z Mostu (Czechy), Basenu Paryskiego
(Francja) i doliny Possnitz w Styrii (Austria).
Markasyt jest pospolity we wszystkich wystą
pieniach pirotynu jako produkt pierwszego
etapu niskotemperaturowych przeobrażeń
tego ostatniego minerału; typowym przykła
dem są złoża w Boliwii. Bardzo ładne okazy
markasytu pochodzą z kopalń Friedrich der
GroBe koło Herne i Christian Levin koło Essen
(Niemcy).

Znaczenie i zastosowanie. Nazwa minerału
jest pochodzenia arabskiego, alchemicy śred

niowieczni stosowali ją w formie marcasitae
na oznaczenie pirytu i związków siarki w ogó
le. Górnicy odróżniali markasyt od pirytu na
podstawie typowych wykształceń. We Francji

w XVIII i XIX w. pirytowi nadawano szlif wielo
ścienny i stosowano do taniej biżuterii pod
nazwą markasytu. Z powodu swej nietrwałości
markasyt jest bardziej szkodliwym zanieczysz
czeniem naturalnych budowlanych surowców
skalnych niż piryt.

Na górze: markasyt
Lagerdorf, Schleswig-Holstein/Niemcy;
45x32 mm
Na doie: markasyt
Kopalnia Christian Levin, Essen/Niemcy;

115 x80mm

3*1

* N *

xT-

' ^ ś c W r '

& i *

,>».

"Ul

Arsenopiryt Mispikiel FeAsS

Własności. Kryształy są najczęściej krótkosłup-

kowe, wydłużone zgodnie z osią krystalografi
czną Z lub Y. Grube prążkowanie ścian jest
ważną cechą rozpoznawczą. Bliźniaki i trojaki
występują często, zwłaszcza przerosty osobni
ków pod kątem około 60

. Często grubopromie-

nisty, drobnowłóknisty, nerkowaty lub ziarnisty;
niekiedy w zorientowanych zrostach z pirytem.
Barwa: srebrzysto- lub cynowobiały do sta-.
Iowoszarego. Lupliwość: wyraźna w jednym
kierunku, kruchy; przełam; nierówny. Gęstość:

5,9-6,2. Podczas uderzania pryskają iskry i wy
dziela się zapach arszeniku (czosnkowy).
Powstawanie i wystąpienia. Jako typowy mi
nerał przechodni, ten najważniejszy minerał ar-

Saffloryt CoAs

Bardzo małe, gwiaź
dziste kryształy-tro-

jaki są typowe, po
nadto częste zbite

i promienisto-włókni-

ste skupienia. Barwa:
cynowobiały do sta-
lowoszarego, szybko

pojawiają się ciemnoszare naloty. Gęstość:
6,9-7,3; łupliwość: niewyraźna. Skład chemicz
ny zmienny, kobalt może być zastępowany
przez żelazo lub nikiel. Satfloryt jest o wiele
częstszy niż się to powszechnie sądzi, duża

część „skutterudytu" w zbiorach mineralogi
cznych to satfloryt. Występuje głównie w ży
łach z nikielinem, skutterudytem i innymi mi

nerałami Co i Ni oraz srebrem rodzimym.

W Polsce znany z Kowar, ponadto w Czechach
występuje w Jachymovie a w Niemczech -
w Schneebergu, Wittichen, Mackenheim.

Na dole, po lewej: satfloryt
Mackenheim, Odeń wala'/Niemcy; 10 x 14 mm

senu pojawia się w wielu rozmaitych złożach
kruszców. Najczęstszy jest w średnio- do wyso
kotemperaturowych żyłach. W Polsce był eks
ploatowany w Złotym Stoku (złotonośny),
w Starej Górze, Kowarach, Przecznicy (kobal-
tonośny - glaukodof], w żyłach cynonośnych
Górach Kruszcowych (Niemcy i Czechy), w Ko-
rnwalii (Wlk. Brytania), w licznych żyłach kwar
cowych złotonośnych i kruszców srebra.
Zastosowanie. Arsen używany jest do produkcji
środków ochrony roślin, preparatów medy
cznych, utwardzania stopu drukarskiego.
Minerały podobne. Lóllingit, skutterudyt.
Na górze: arsenopiryt

Trepća, Serbia/Jugosławia, 24 x 17 mm

Molibdenit Błyszcz molibdenu MoS

Pojedyncze kryształy
o pokroju sześciobo-

cznych płytek są
rzadkie. Najczęstsze
są skupienia łusecz-
kowe i drobnoziarni
ste. Barwa: ołowia-

noszary z fioletowym

odcieniem. Roztarta rysa przybiera barwę zie-
lonoszarą, co odróżnia molibdenit od grafitu.
Gęstość: 4,5-4,8. Lupliwość: doskonała we
dług dwuścianu podstawowego, w dotyku wra
żenie tłuste. Impregnacje i żyły kwarcowe
w granitach (w Polsce Paszowice, Borów,
Szklarska Poręba); ładne kryształy z Górach
Kruszcowych, Norwegii, Szwecji. Około 80%
światowego zapotrzebowania pokrywało złoże
Climax w Kolorado (USA).
Zastosowanie. Molibden jest składnikiem stali,
molibdenit stosuje się jako smar odporny na
wysokie temperatury.
Na dole, po prawej: molibdenit
Bamdakslid, Telemark/Norwegia; 40x57 mm

Proustyt Ag

AsS

2-2,5

pólmet.

Własności. Minerał pod wieloma względami
podobny do pirargyrytu, łącznie z wykształce
niem i zbliżniaczeniami, jednak zazwyczaj
tworzy mniej ścian. Znany także w sku
pieniach zbitych, dendrytowych, wpryśnięty

i jako naloty. W świetle odbitym czarny lub
szaroczarny, w przechodzącym - prawie cyno-
browoczerwony. Pod działaniem światła prou
styt pokrywa się czarnym nalotem i staje się
nieprzezroczysty, jego okazy nie powinny
przez dłuższy czas być wystawiane na światło.

Lupliwość: wyraźna w jednym kierunku; prze
łam: muszlowy. Dość kruchy. Gęstość: 5,57.
Powstawanie i wystąpienia. Głównie z pirar-
gyrytem i innymi siarczkami, srebrem, galeną,

pirytem, kalcytem, dolomitem i kwarcem w ni
skotemperaturowych żyłach hydrotermalnych.

W Polsce występował w kopalniach: Fryderyka
Julianna w Ciechanowicach oraz Wolność
w Kowarach; kryształy o długości do 20 cm
występowały w kopalni Himmelsfurst koło Frei-
bergu (Niemcy), znany m.in. z Jachymova
(Czechy) i Sainte-Marie-aux-Mines w Alzacji

(Francja). W pseudomorfozach zastępowany
srebrem i argentytem.

Znaczenie i zastosowanie. Lokalnie bywa wa
żnym kruszcem srebra.

Na górze, po lewej: proustyt z argentytem
(szarym)

Chańarcillo/Chile; 19x27 mm

Na górze, po prawej: proustyt
Niederschlema, Saksonia /Niemcy;

13x18 mm

Pirargyryt Ag

SbS

2-2,5

pólmet.

Własności. Kryształy są najczęściej bardzo
prawidłowo wykształcone i bogate w ściany;
znane jest ponad 80 postaci. Kolumnowy, słu
pkowy, pospolicie narosły. Bliźniaki częste,
równolegle lub krzyżowo przerosłe. Znane są
pseudomorfozy pirargyrytu po argentycie. Lu
pliwość: wyraźna. Gęstość: 5,85. Barwa:
w świetle padającym ciemnoczerwony do sza-
roczarnego, w przechodzącym czerwono prze
świecający (czerwone refleksy wewnętrzne).
Powstawanie i wystąpienia. Góry Skaliste
w Ameryce Północnej i Kordyliery Ameryki
Południowej stanowią obszar szczególnie bo
gaty w srebro, na którym położone są Mon
tana, Nevada, Meksyk, Peru, Boliwia, od stule

ci nazywane „srebrnymi krajami". Pirargyryt
występuje tu w średnio- i niskotemperatu
rowych żyłach z innymi siarkosolami i siarcz
kami srebra, srebrem rodzimym, galeną, piry
tem, kalcytem, dolomitem i kwarcem. Piękne,

często zbliźniaczone kryształy pochodzą z St.

Andreasbergu (Góry Harz, Niemcy). W Polsce
znany z Kowar i Grudna (Dolny Śląsk).
Znaczenie i zastosowanie. Po długich ba
daniach chemicznych J.L. Proust w 1804 roku
udowodnił, że istnieją dwie oddzielne siarko-
sole srebra, arsenowa i antymonowa, nazwa
ne później proustytem i pirargyrytem. Pirargy
ryt jest wartościowym kruszcem srebra.

Na dole: pirargyryt
Kopalnia Samson, St. Andreasberg,
Harz/Niemcy; 26 x 18 mm

Góry

Polibazyt (Ag,Cu)„Sb

S„ Pirostilpnit Ag

SbS

Kryształy są sześ
ciokątne, cienkotabli-
czkowe, z charakte
rystycznym trójkąt
nym prążkowaniem;

także w postaci zbi
tych mas. Barwa:
żelazistoczarny; łup-

liwość: dokładna według dwuściany podstawo
wego; przełam: nierówny; gęstość: 6,0-6,2.
Duże kryształy o wymiarach do 5 cm znaj
dowane są także dzisiaj w Guanajuato i Arizpe
(Meksyk). Polibazyt krystalizuje w nisko- i śre
dniotemperaturowych żyłach kruszców srebra
z rodzimym srebrem, argentytem, galeną i in
nymi minerałami srebra i ołowiu. W drobnych
ilościach rozpowszechniony dość szeroko. Ła

twy do pomylenia ze stephanitem, który także

należy do wartościowych kruszców srebra.

Na górze, po lewej: polibazyt
Kopalnia Himmelsfiirst, Freiberg, Saksonia/
Niemcy; 8x11 mm

Znane są małe
cienkopłytkowe kry
ształy, często wydłu
żone zgodnie z osią

Y, bliźniaki według

dwuścianu podstawo
wego częste, minerał
występuje zazwyczaj

w skupiemaui krzaczastych lub rozetkowych.
Barwa: - hiacyntowoczerwony do czerwo-
nobrunatnego, o wiele jaśniejszy od pirargyry-
tu; połysk: diamentowy. Gęstość: 5,9; łupli-
wość: wyraźna w jednym kierunku. Rzadki mi
nerał towarzyszący pirargyrytowi w niskotem
peraturowych żyłach hydrotermalnych (St. An-
dreasberg, Wolfach, Freiberg w Niemczech.
Pribram w Czechach, Baia Sprie w Rumunii).
Nazwa pochodzenia greckiego i znaczy lśnią
cy ogniście. Na dawnych etykietach występuje
nazwa pirochrotyt.

Na górze, po prawej: pirostilpnit
Pribram/Czechy; 14x20 mm

Skutterudyt CoAs,

*-———.—*~/^

Własności. Najczęstsze postacie tworzące kry
ształy to sześcian, ośmiościan i dwunasto-
ścian rombowy, inne postacie są rzadsze; zna
ne bliźniaki sześciokrotne, pospolicie w sku
pieniach ziarnistych. Barwa: cynowobiały
przechodzący w ołowianoszary, czasami
z pstrymi nalotami. Przełam: muszlowy, nieró
wny; łupliwość: niezbyt wyraźna według sześ
cianu i dwunastościanu rombowego. Gęstość:
6,8. Pełna mieszalność z chloantytem NiAs

który pokrywa się podczas wietrzenia zie
lonym kwiatem niklu (annabergitem), podczas
gdy skutterudyt przechodzi w czerwony kwiat
kobaltu (erytryn).
Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się w śre

dnio- i wysokotemperaturowych żyłach hydro
termalnych w towarzystwie innych kruszców
niklu i kobaltu, arsenopirytu, rodzimego sreb
ra i bizmutu oraz siarkosoli srebra. Skutteru
dyt jest ściśle związany z występowaniem saf-
florytu a także niekiedy - kobaltynu. Podobnie
jak te dwa minerały, występuje w olbrzymim
złożu kobaltu Dystryktu Cobalt w Ontario (Ka
nada), poza tym w żyłach hydrotermalnych
w Górach Kruszcowych, Szwarcwaldzie (w
Wittichen), w Pfibramie (Czechy), w rudach
uranowych Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego;
nazwa pochodzi od wystąpienia Skutterud
w Norwegii. Ważny kruszec kobaltu.
Minerał podobny. Galena, od której różni się
jednak wyraźnie z powodu gorszej łupliwości.

Na dole: skutterudyt
St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy;

1lx8mm

Seligmannit PbCuAsS

Freieslebenit PbAgSbS

Izotypowy z bourno-
nitem, bardzo małe,
bogate w ściany,
pseudotetragonalne
kryształy, często
z prążkowaniem,
zbliźniaczenia rów
nolegle do osi Z. Gę

stość: 5,5; barwa: olowianoszary. Jest to ar
senowy odpowiednik bournonitu. Po raz pier
wszy stwierdzony w dolomicie w Binntal (Wal-
lis, Szwajcaria), inne znane wystąpienia to
Bingham (Utah, USA), Wiesloch (Badenia, Nie

mcy), Cerro de Pasco (Peru), Kalgoorlie (zach.
Australia), Recsk (Węgry); bournonit z kopalni
Kassandra (Ptw. Chalcydycki kolo Salonik,
Grecja) jest błędnie nazywany seligmannitem.

Kryształy są słupko

we, pionowo prążko
wane i bogate w ścia
ny, bliźniaki częste,
występuje też w sku

pieniach zbitych. Łu-
pliwość: dostrzegal
na; przełam: musz-

lowy; gęstość: 6,2. Barwa: stalowoszary do
srebrzystobiałego a także czarniawoołowiano-
szary. Występuje jako dobrze wykształcone
kryształy z pirargyrytem, argentytem, galena
i syderytem. Względnie częsty w Hiendelaen-
cina (Hiszpania), rzadki w Freibergu i Brauns-
dorf (Saksonia, Niemcy) oraz Pfibramie (Cze
chy). Po raz pierwszy wzmiankowany w 1505
roku z Freiesleben, nazwa nadana przez W.K.
Haidingera od tego wystąpienia.

Na górze, po lewej: seligmannit
Madem Laccos, Stratoniki/Grecja; 7* 10 mm

Na górze, po prawej: freieslebenit
Pribram/Czechy 18x25 mm

Stephanit Ag

SbS

Własności. Kryształy
są krótkokolumnowe,
słupkowe, niekiedy
g r u b o t a b l i c z k o w e
według dwuśćianu
podstawowego, częs
to w skupieniach ro-
zetkowych lub scho

dkowych; pseudoheksagonalny, bardzo bogaty
w postacie. Częste bliźniaki i przerosty zgod
ne z dwuścianem podstawowym, pospolicie
pseudoheksagonalne trojaki jak u aragonitu.
Lupliwość: niewyraźna; przełam: muszlowy;
kruchy. Gęstość: 6,2-6,3. Barwa: żelazistocza-
rna, z powodu nalotów matowoczarna.
Powstawanie i wystąpienia. W złożach srebra,
w towarzystwie srebra rodzimego i innych kru
szców srebra, tetraedrytów i siarczków. W Co-

mstock Lode (Nevada, USA) występuje w bar

dzo dużych ilościach jako ważny kruszec sreb
ra, ale jedynie w skupieniach zbitych. W Mek
syku doskonałe kryształy znajdowane były
w Zacatecas i Guanajuato. W Polsce kryształy

do 5 mm znajdowano w żyle Srebrny Książę
w Ciechanowicach (Sudety). Ładne bliźniaki
znane z St, Andreasbergu w Górach Harzu
(Niemcy), opisywany np. z Freibergu (Niemcy)
i Sarrabus (Sardynia, Włochy) oraz Peru.
Znaczenie i zastosowanie. Agricola w 1546
roku zaliczył stephanit do rodzimych czarnych
kruszców. Obecną nazwę minerał ten
otrzymał ku czci arcyksięcia Stefana Austriac
kiego, posiadacza jednej z najsłynniejszych
kolekcji minerałów. Rzadko odgrywa rolę waż
nego kruszcu srebra.

Na dole: stephanit
Kopalnia Himmelsfurst, Freiberg, Saksonia/
Niemcy; 40 * 28 mm

Andoryt PbAgSb

Plagionit Pb

S„

Kryształy krótkokolu-
mnowe albo mniej
lub bardziej tablicz
kowe, ściany stupa
pionowo prążkowa
ne; bardzo bogaty
w ściany. Lupliwości
brak, przełam: mu-

szlowy; kruchy. Gęstość: 5,4. Barwa: ciemno-
stalowoszary do czarnego. Występuje
w żytach pochodzenia pneumatolitycznego jak
w Oruro, Potosi (Boliwia), jako kryształy o dłu
gości 5-10 mm i grubości 1-2 mm w Baia
Sprie (Rumunia), ponadto w Thompson Minę,
Darwin County, Kalifornia (USA) i w Kanadzie.
W złożach kruszców cynku rozpowszechniony
jako nośnik srebra.

Plagionit należy do
rzadszych antymono
wych siarkosoli oło
wiu. Małe grubotab-
liczkowe, bogate
w ściany kryształy sa
jednoskośne i wyka
zują typowe prążko

wanie ścian. Skupienia zbite, ziarniste i gro-
niaste są pospolite. Lupliwość: obecna; prze
łam: nierówny; gęstość: 5,4-5,6. Barwa: żelazi-
stoczarny, rysa szaroczarna. Wystąpienia to
Wolfsberg w Górach Harzu i Goldkronach
w Fichtelgebirge (Niemcy). Podobny do hete-
romorfitu.

Na górze, po lewej: andoryt
Felsóbśnya/Rumunia; 8x11 mm

Na górze, po prawej: plagionit
Kopalnia Pfannenberger Einigkeit,
land/Niemcy; 11 x 16 mm

Sieger-

Bournonit PbCuSbS,

Własności. Kryształy
są pseudotetragonal-

ne, zazwyczaj krót-
kosłupowe, grubotab-
liczkowe według

dwuścianu podstawo
wego z klinowatymi
brzegami; typowe są

grube płytki z karbowanymi krawędziami, któ
re stanowią wielokrotne bliźniaki i przypomi
nają koła zębate. Znanych jest wiele form jak
zbliźniaczenia lamelkowe lub śrubowe skręce
nie kryształów wzdłuż osi pionowej. Także
skupienia zbite, ziarniste i całkowicie upako
wane są typowe. Lupliwość: niewyraźna; prze

łam: muszlowy; gęstość: 5,7-5,9. Barwa: stalo
wo- lub ołowianoszary do żelazistoczarnego.
Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów
nie w średniotemperaturowych żyłach hyd-
rotermalnych w towarzystwie galeny, sfalery-
tu, stibnitu, chalkopirytu, tetraedrytów, sydery-
tu i kwarcu. Jako kryształy lub większe masy

rozpowszechniony i występuje w kruszcach

ołowiu i antymonu. W Polsce kryształy do 1 cm
były obecne w żyłach kopalń Jabłów koło Wał

brzycha i Emil w Chełmcu, a także w Starej
Górze (Dolny Śląsk). Ładne kryształy znane są
z Horhausen/Westerwald oraz Clausthal i in
nych miejsc w Górach Harzu (Niemcy).

Występuje w Baia Sprie (Rumunia), Pfibramie
(Czechy), Hiittenbergu w Karyntii (Austria).
Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy
opisany z Endellion w Kornwalii (Wielka Bryta
nia) i nazwany endellionem, potem przyjął
nazwę pochodzącą od nazwiska francuskiego
krystalografa, hrabiego J.L. Bournona. Bou
rnonit jest ważnym kruszcem ołowiu i miedzi,
ponadto otrzymuje się z niego antymon.

Na dole: bournonit
Pfibram I Czechy; 38x27 mm

••. M ś b

Semseyit Pb

1UNH

^mnuMB

kierunku; gęstość:
my. Występuje i
z antymonitem

Kryształy małe, gru-
botabliczkowe, boga
te w ściany, prąż
kowane, w skupie
niach wachlarzowa-
tych, często skręco
nych, Łupliwość: wy
raźna w jednym

6,1. Barwa: żelazistocza-

pirytem w Oruro (Boliwia),

kolo Glendinning (Szkocja),

piękne kryształy pochodzą z Kisbanya, Baia
Sprie i Rodna
w Niemczech, Peru

(Rumunia); występuje

i Boliwii.

Na górze, po lewej: semseyit
Herja/Rumunia;

x25mm

Boulangeryt Pb

S„

Własności. Ładne
kryształy są bardzo

rzadkie, najczęstsze
skupienia drobnoziar
niste do cienkowłókni-
stych, zbite i w upa
kowanych masach;
kryształy są tablicz

kowe lub kolumnowo wydłużone zgodnie
z osią 2 i w tym kierunku prążkowane, pałecz-
kowe lub w postaci zbitych włókien; znane są
włókna pierścieniowo skręcone. Łupliwość:
wyraźna w jednym kierunku; gęstość: 5,8-6,2;
barwa: ołowianoszary matowy, w wykształce
niach drobnowłóknistych z matowo-jedwabistą
migotliwością, często pokryty żółtymi plamami
produktów utleniania.

Powstawanie i wystąpienia. W nisko- i śred
niotemperaturowych żyłach hydrotermalnych
w towarzystwie jamesonitu, siarczków, sia

rczanów ołowiu, węglanów i kwarcu. Napoty
kany w większości złóż kruszców ołowiu choć

w niewielkich ilościach, niemniej występuje

8 0

Jordanit Pb

Kryształy bardzo bo
gate w ściany, naj

częściej cienko- do
grubotabliczkowych
z wyraźnym pokro
jem pseudoheksago-

nalnym. Krawędzie
są zazwyczaj nieco

zaokrąglone, ściany z powodu występowania
lamelek zbliźniaczeń prążkowane równolegle
do osi Z. Częstsze są masy zbite, kuliste lub
nerkowate, przewarstwiające się z blendą
skorupową (sfalerytem). Łupliwość: dokładna
w jednym kierunku; gęstość: 6,4. Barwa: ciem-
noołowianoszary, niekiedy z pstrymi nalotami.
Pierwsze opisy dotyczyły okazów minerału po
chodzących z Binntal (Wallis, Szwajcaria),
gdzie występuje w dolomicie, ponadto w Po
lsce w blendzie skorupowej w rejonie By
tomia, w Nagyag (Rumunia) i Aomori (Japo
nia).

Na górze, po prawej: jordanit ze sfalerytem
Binntal/Szwajcaria; 9x13 mm

częściej niż dawniej sądzono. Włosowatą od

mianę z Trepćy (Serbia, Jugosławia) nazywa

się plumosytem. Najdawniej znanym wystą
pieniem boulangerytu jest Molieres (Francja),
gdzie znajdowano często masy krystaliczne
z przełamem włóknistym. W Polsce w kopal

niach Jabłów koło Wałbrzycha i Emil koło

Chełmca oraz w Starej Górze i Grudnie koło
Jawora występowały kryształy o wielkości do
1 cm. Z Altenbergu w Saksonii (Niemcy) po
chodziły okazy sterczących igieł lub ich wią
zek. Znany z Gór Harzu (Niemcy), Pfibramu
(Czechy), Boliden (Szwecja), Nagolnego Kria-
ża w Basenie Donieckim (Ukraina), Nerczyńs-
ka na Uralu (Rosja).

Znaczenie i zastosowanie. Gospodarczo pew

ne znaczenie miewa tylko lokalnie jako kru

szec ołowiu i antymonu, dawniej w rejonie
Molieres.

Na dole: boulangeryt
Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32x23 mm

Realgar AsS

1,5-2

niemet.

Hoi/

Własności. Kryształy dobrze wykształcone są

małe i pojawiają się rzadko, narośnięte poje
dynczo lub w druzach, często rozwinięte słup-
kowo ze ścianami słupa prążkowanymi równo
legle do wydłużenia, występują bliźniaki kon

taktowe. Najczęściej w skupieniach zbitych,
drobnoziarnistych lub jako cynobrowoczer-
wone powłoki. Łupliwość dokładna w dwóch
kierunkach; gęstość: 3,5-3,6. Barwa: pomarań-
czowoczerwony (jutrzennoczerwony), pod
wpływem światła dziennego przechodzi w żół
ty ziemisty aurypigment \ trujący arszenik(tle

nek arsenu).

Powstawanie i wystąpienia. Głównie w nisko
temperaturowych żyłach hydrotermalnych

w towarzystwie aurypigmentu i antymonitu,
rzadszy jako produkt sublimacji w ekshalatach
wulkanicznych i w osadach źródeł gorących.
Szczególnie duże i piękne kryształy pochodzą
z Binntal (Szwajcaria), Wezuwiusza, zwła
szcza utworzone po erupcji w 1822 roku, Pól
Flegrejskich, Vulcano i Etny (Włochy), Yellow
stone (Wyoming, USA), Kapnika i Baia Sprie
(Rumunia), Allchar (Macedonia), Kfeśova (Bo
śnia i Hercegowina), kopalni Getchell (Neva-
da, USA), Turcji, Iranu i Meksyku. W Chile,
Boliwii i Peru jest częstym towarzyszem ar
senowych siarkosoli srebra; koło Boroń w Ka
lifornii (USA) z uleksytem. W Polsce we fliszu
karpackim koło Baligrodu. Produkt wietrzenia
kruszców arsenowych.

Znaczenie i zastosowanie. Nazwa prawdo
podobnie pochodzi od arabskiego rahjalghar,
co znaczy pył kopalni. W starożytności stoso
wany jako medykament i barwnik, obecnie
używany do produkcji fajerwerków i farb.
Na górze: realgar na kwarcu
Banat/'Rumunia; 50 x 35 mm

Aurypigment As

1,5-2

Własności. Kryształy

idiomorficzne są
rzadkie i najczęściej
drobne, w dużej

części soczewkowa-
te, owalne w przekro
ju, skupienia grubo-
kostkowe, szeroko-

słupkowe, promieniste, nerkowate, naloty mą-
czyste. Typowe są skupienia blaszkowe, odłu-
pki płytkowe są giętkie. Łupliwość: w jednym
kierunku bardzo dobra (łyszczykowa). w dru
gim wyraźna. Gęstość: 3,48; barwa: cytry-
nowożółta.

Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się głów
nie przez przeobrażenie realgaru lub innych
minerałów arsenowych. Występuje w niskote
mperaturowych żyłach hydrotermalnych i osa
dach gorących źródeł wraz z realgarem i anty-
monitem. Tworzy gniazda, ziarniste i skorupo

we nagromadzenia, gruzełkowe skupienia kry
ształów. W Allchar (Macedonia) znajdowane
są duże ale źle wykształcone kryształy, ładne

okazy pochodzą z Julamerk w Kurdystanie
tureckim, piękne igiełkowe kryształy występu
ją w kopalni Elbrus (Dolina Kubań, Kaukaz).
Znaczenie i zastosowanie. W dawnych
czasach znany pod wieloma alchemicznymi
i lokalnymi górniczymi nazwami, wymieniany
przez Libaviusa w jego Alchymiiz 1595 roku.
Dopiero J.L. Proust w 1801 roku stwierdził, że
realgar i aurypigment nie zaliczają się do
związków tlenowych. Stosowany jako kruszec
arsenu, do usuwania owłosienia ze skór w ga
rbarniach, sztucznie otrzymywany stosuje się

jako żółtą farbę (żółcień królewska).

fC\

Na dole: aurypigment z realgarem
Binntal/Szwajcaria; 14x10 mm

Klasa III. Halogenki

Chemia. Halogenki są związkami flu
oru F, chloru Cl, bromu Br i jodu J. Tę
grupę pierwiastków określa się na
zwą halogenów czyli tworzących
sole. Z wieloma pierwiastkami ha

logeny tworzą związki o podobnych

własnościach: słonym lub gorzkim
smaku, zazwyczaj dobrej rozpuszcza

lności w wodzie, ich wodne roztwory
przewodzą bardzo dobrze prąd ele
ktryczny, mają stosunkowo wysokie

temperatury topnienia, nie mają me
talicznego wyglądu, charakteryzują
się doskonałą łupliwością. W sieci
kryształów atomy są ze sobą silnie
powiązane i muszą być obdarzone
ładunkami dodatnimi i ujemnymi (są
zatem jonami). W soli kamiennej jon
sodu ma ładunek dodatni, chloru

- ujemny. Ponieważ dodatnie i ujem

ne ładunki przyciągają się, powstaje

struktura przemiennie ułożonych jo

nów dodatnich i ujemnych czyli sieć
kryształu. Jeśli umieści się kryształ

soli kamiennej w wodzie, cząsteczki
wody wciskają się między jony w soli,
rozdzielają je i niszczą sieć kryształu
i w ten sposób kryształ się rozpusz
cza. Jeżeli przez taki roztwór przepu
ści się prąd elektryczny, elektrycznie
naładowane jony wędrują do od
powiednich biegunów, obwód elektry
czny zostaje zamknięty i prąd płynie.
Krystalografia. W opisanej strukturze

typu halitu {soli kamiennej) krysta
lizuje około 200 związków chemi

cznych, wszystkie one mają tę samą
symetrię i podobny rodzaj łupliwości,
jednak różne twardości, temperatury
topnienia i krzepnięcia. W strukturze
jodku sodu NaJ odległość między śro
dkami dwóch najbliższych jonów wy
nosi 0,323 nm, twardość jest równa
2-2,5, a temperatura topnienia wynosi

Sieć kryształu soli kuchennej (halitu) NaCl

662

C. W strukturze fluorku sodu śro

dki dwóch najbliższych jonów są od
ległe tylko o 0,231 nm, związek ten
ma zatem większą twardość 3-3,5
i wyższą temperaturę topnienia,
wynoszącą 992°C. Bezbarwne w wię
kszości z racji swojej struktury halo
genki często uzyskują zabarwienie,
niekiedy intensywne, dzięki obecnoś
ci pierwiastków śladowych lub działa
niu naturalnego promieniowania ra

dioaktywnego.
Petrologia. Halogenki znajdują się
w postaci rozpuszczonej w wodzie

morskiej. W historii Ziemi często całe

zatoki lub inne części mórz były od
cinane strefą osadów lub wypiętrzają
cym się dnem morskim a woda z tych
odciętych zbiorników odparowywała.
W ten sposób tworzyły się olbrzymie
złoża soli, w większości halogenków,
osadzonych z wód morskich. Ten pro
ces daje się bardzo łatwo powtórzyć,
jeżeli pozostawi się nasycony roztwór
soli kuchennej przez pewien czas
w nie przykrytym płaskim naczyniu.
Wypadają wtedy z owego roztworu
sześciany soli kuchennej. Niektóre
halogenki, np. fluoryt i kryolit, mogą
być hydrotermalnego lub pegmaty-

towego pochodzenia.

Fluoryt na mikroklinie
Kamieniołom na wzgórzu Pielgrzy
mka, Strzegom/Polska; 57x80 mm

Halit Sól kamienna NaCI

niemet.

Własności. Duże,
narosłe kryształy
występują w formie
druz w gniazdach
i szczelinach, rza
dziej wrosłe w ił, an
hydryt lub kainit; ol
brzymie sześciany

halitu znane są z górnego Allertal (Niemcy)
i z Detroit (USA). Kryształy prawie wyłącznie

sześcienne, często zniekształcone i z zaokrąg
lonymi ścianami. Rzadsze postacie to ośmio-
ścian i dwunastościan rombowy; typowe są
wykształcenia szkieletowe. Także jako zbite
ziarniste lub włókniste skupienia, włosowate
wykwity oraz stalaktyty. Lupliwość: bardzo do
bra według sześcianu; przełam: muszlowy;
nieco kruchy. Gęstość; 2,1-2,2. Barwa: czysty
halit jest bezbarwny, zanieczyszczenia związ
kami żelaza barwią na różne odcienie czer
wieni i żółci, związki organiczne nadają zabar
wienie szare lub brunatne, minerały ilaste

- szare, glaukonit - zielonkawe. Halit niebieski

lub fioletowy, często ze strefowym rozłoże
niem zabarwienia, nabrał tej barwy pod wpły
wem radioaktywnego promieniowania w głębi
Ziemi. Pył halitu barwi płomień na żółto. Halit
jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, roztwór
nasycony w warunkach normalnych zawiera
26,4 % wagowych NaCI, w 1 I wody morskiej
przeciętnie jest rozpuszczone 27 gramów
NaCI.

Powstawanie i wystąpienia. W permie, przed
275 do 225 milionami lat, na obszarze dzisiej
szej północnej, środkowej i południowo-za-

chodniej Polski oraz północnych Niemiec znaj

dował się zbiornik morski, w którym następo
wało strącanie z początku trudno rozpuszczal
nych związków chemicznych jak węglan wap
nia (kalcyt\, potem lepiej rozpuszczalnych sia
rczanów wapnia [gips, anhydryt) a w końcu
łatwo rozpuszczalnych chlorków sodu i potasu
(halit, sylwin). „Żywym" przykładem tego pro

cesu jest obecnie Morze Martwe. Następnie

na solach permskich osadziły się miąższe wa
rstwy nowych osadów. Pod ich naciskiem sól

stała się plastyczna i przez strefy spękań za
częła być wyciskana ku górze, tworząc słupy
i kopuły solne, tak zwane diapiry, np. w Kłoda

wie na Kujawach. Sole trzeciczędowe (mio
ceńskie) bez soli potasowych występują na
polskim Podkarpaciu (Wieliczka, Bochnia, Ba
rycz). Na stepach i pustyniach, pojawiają się
wykwity tak zwanej soli stepowej lub pustyn
nej. Halit jest często obserwowany w produk

tach ekshalacji wulkanicznych. Sole północno-

niemieckie i kujawskie dostarczają ładnych
kryształów niebieskiego i fioletowego halitu,
którego kryształy osiągają wielkość kilkunastu

do 50 cm, m.in. dawna kopalnia Vienenburg
(Niemcy) była znana z bardzo dużych ośmio-
ścianów halitu.
Informacje historyczne. Jako przyprawa do
potraw znany od niezmiernie dawna i prawie
u wszystkich narodów jako sól zakorzenił się
w obyczajach i zachowaniach związanych
z gościnnością i wiernością; u Mateusza
Ewangelisty jest powiedziane (5,13): „...wy je
steście solą ziemi." Był to pierwszy minerał
eksploatowany metodami górniczymi już
w okresie brązu. Od greckiego słowa hals
określającego sól pochodzi sylaba -hal- w wie
lu starych nazwach miejscowości, a także na
zwa minerału halit. Polskie słowo sól ma
wspólne źródło z łacińskim słowem sal. Pierw
szym „solnym" miastem był Luneburg (956 r.),
w Polsce w okolicy Baryczy odkryto ślady
wydobywania soli metodą warzelniczą z około
3500 roku p.n.e., a górniczą eksploatację soli
w Wieliczce rozpoczęto pod koniec XIII wieku.
Zastosowanie. Sól kuchenna jest ważnym do
datkiem do produktów żywnościowych; więcej
niż połowa wydobycia halitu jest zużywana
przez przemysł chemiczny do produkcji sody,
sody kaustycznej, kwasu solnego, chloru ga
zowego itd. Światowa roczna produkcja
w 1989 roku wyniosła 169 min t; główni produ
cenci to USA, Chiny, Rosja i Niemcy.

Na górze, po lewej: halit zabarwiony promie
niowaniem radioaktywnym
Heringen nad Werrą/Niemcy; 80 x 113 mm
Na górze, po prawej: halit
Kopalnia Konrad, Salzgitter/Niemcy;

28x40 mm
Na dole: halit
Kopalnia soli potasowych Neuhof-Ellers, Ful-
da /Niemcy; 78 x 55 mm

Sylwin KCI

Własności. Typowe postacie to sześcian i oś-

miościan połączone jako kubooktaedr. Bliźnia

ki przerosłe według ścian ośmiościanu są czę
ste. Kryształy tworzą druzy, skupienia kostko
we, ziarniste, rzadko słupkowe. Lupliwość: ba
rdzo dobra według sześcianu; gęstość: 1,99;
barwa: chemicznie czysty jest bezbarwny, śla
dowe domieszki mogą zabarwiać sylwin na
czerwonawo, żółtawo, rzadziej niebiesko; ma
nieprzyjemny gorzkosłony smak. Od podobne
go halitu można go odróżnić na podstawie
barwienia nie świecącego płomienia gazowe
go lub spirytusowego na czerwonawofioletowy
kolor. Sylwin powinien być przechowywany
w hermetycznych pojemnikach, gdyż chłonąc
wilgoć z powietrza, rozpuszcza się w niej. Ta
niemiła cecha jest spowodowana pospolitą do
mieszkę higroskopijnego chlorku magnezu.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w wię
kszych ilościach podczas odparowywania wód
morskich (patrz halit], jest jednak od halitu
rzadszy i spotykany nie we wszystkich złożach
solnych. Podrzędny jako produkt ekshalacji
wulkanicznych (Etna i Wezuwiusz we Wło
szech), pojawia się też w postaci wykwitów
z gleb na brzegach stepowych jezior słonych.

W bardzo dużych ilościach występuje w zło
żach solnych północnych Niemiec, gdzie jest
eksploatowany górniczo. Pokład StraBfurt roz
ciąga się na obszarze 80 do 100 tys. km

przy

średniej miąższości 20 metrów, czyli jego ob
jętość wynosi 1600 do 2000 km

; daje to około

3000 miliardów ton soli potasowej. W Polsce
sylwin występuje w permskich złożach sol
nych na Kujawach (eksploatacja górnicza)
oraz na Pomorzu. W niecce Ebro (Teksas,
USA), zachodniej Kanadzie i wielu miejscach
Rosji znane są również wystąpienia tego typu.
Inne wystąpienia to Alzacja (Francja), Bengha-
zi (Libia), Dolina Górnego Renu (Niemcy), Ka
łusz (Ukraina), Solikamsk (Rosja), Mayo

(Indie). W 1943 roku podczas wiercenia poszu
kiwawczego za ropą naftową odkryto bogate
złoże soli potasowych (z sylwinem) w Saskat-
chewan (Kanada). Współcześnie sylwin tworzy
się w Morzu Martwym.
Znaczenie i zastosowanie. Omawianemu mi
nerałowi chlorkowi potasowemu nazwę sylwin
nadał F.S. Beudant w 1832 roku (na cześć
lekarza F. Sylviusa de la Boe, 1614-1672);
minerał ten był wówczas znany jedynie w nie
wielkich ilościach w soli kamiennej z Hallein

i Berchtesgaden. Przez krótki okres były uży

wane także nazwy leopoldyt i schatzellit. Syl
win jest ważnym składnikiem krystalizatów re
sztkowych, tworzących najwyższe warstwy
złóż solnych i dawniej wyrobiska musiały być
„oczyszczane" z soli potasowo-magnezo-
wych, zanim dotarto do poszukiwanej soli ka

miennej. Obecnie sylwin jest niezastąpionym

surowcem do produkcji koniecznych dla rol

nictwa nawozów potasowych. Jednak nadmie
rne stosowanie tych łatwo rozpuszczalnych
nawozów powoduje skażenie jezior i rzek.

Światowa roczna produkcja soli potasowych,
przeliczona na K

0, w 1989 roku wyniosła 26,8

min ton.

Sylwin

Wathlingen kolo Celle / Niemcy; 14x20 mm

Kryolit Na

AIF.

Własności. Kryształy zazwyczaj zbliżone do
sześcianów, chociaż minerał jest jednoskośny;

rzadko bogaty w ściany. Niekiedy są nieco

zgięte lub ze specyficznie ułożonymi listewka
mi bliźniaczymi. Zbite skupienia mają powie
rzchnie z parkietowo ułożonych ścian krysz
tałów i często zawierają wrośnięte osobniki
kwarcu, syderytu, pirytu, galeny, chalkopirytu,
kolumbitu i kasyterytu. Skupienia najczęściej
ziarniste i grubokostkowe. Barwa: bezbarwny,
śnieżnobiały, niekiedy zabarwiony substancja
mi organicznymi. Łupliwość: dobra w dwóch
kierunkach powoduje powstawanie odłupków
zbliżonych do sześcianu. Gęstość: 2,95. W te
mperaturze około 550-560

C mętna odmiana

Matlockit PbFCI

Kryształy płytkowe
zgodnie z dwuścia-
nem podstawowym,
zazwyczaj połączone

skupienia cienkich
kryształów. Barwa:
żółtawy, lecz także

bezbarwny. Łupli

wość: bardzo dobra według dwuścianu
podstawowego. Gęstość: 7,2. W starej kopalni
w Cromford koło Matlock (Derbyshire, Wielka
Brytania) matlockit został znaleziony z tosge-

nitem na przeobrażonej galenie w postaci ste
rczących kryształów. W Laurion (Grecja) znaj

dowany bywa w antycznych szlakach po wyto
pie ołowiu i srebra razem z innymi nowotwo
rami mineralnymi, które utworzyły się pod
czas ponad 2000 lat działania wody morskiej
na materiał hałd.

Na dole, po lewej: matlockit
Matlock, Derbyshire/Wielka Brytania;
28x40 mm

jednoskośna przechodzi w regularną, co moż

na rozpoznać po zaniku zmętnienia; proces
można zaobserwować już w czasie podgrze
wania jednoskośnego kryolitu w płomieniu za
pałki. Odłupki kryolitu zanurzone w wodzie
stają się niewidoczne, ponieważ współczynni
ki załamania światła kryolitu i wody są niemal

jednakowe.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał
pegmatytowy i hydrotermalny. W większych

ilościach i jako jedyne nadające się do eks

ploatacji złoże został znaleziony w pegmaty-
cie cynonośnym w Mgtut nad Arsukfjordem
(zachodnia Grenlandia). Ponadto mniejsze ilo
ści kryolitu znaleziono w okolicach Miassa
(Ural) i w Kolorado (USA).
Znaczenie i zastosowanie. Jako topnik, obni
żający temperaturę topnienia tlenku glinu
w czasie produkcji elektrolitycznej metaliczne
go glinu, obecnie stosuje się wyłącznie kryolit
syntetyczny.

Na górze: kryolit
Mgtut/Grenlandia; 120x85 mm

Pachnolit NaCaAlF - H O

niemet.

Skład chemiczny taki sam jak skład thomseno-
litu, podobne także są: struktura kryształów,
wygląd i występowanie. Kryształy są cienko-
słupkowe, wydłużone zgodnie z osią Z, bliź
niaki mają pokrój sugerujący symetrię rombo
wą. Występuje jako szczotki narastających na
sobie kryształów, skupienia drobno- do grubo
ziarnistych, podobne do agatu bezbarwne po
włoki, upakowane masy stalaktytowe. Wy
stępuje jako produkt przeobrażenia kryolitu
w lvigtut i w druzach niektórych granitów.

Na dole, po prawej: pachnolit
Mgtut/Grenlandia; 15x21 mm

Fluoryt CaF

niemet.

Własności. Kryształy
są często wykształ
cone idealnie, naj
częściej jako sześ
cian lub w połączeniu
z ośmiościanem

i dwunastościanem
rombowym. Ściany

sześcianu są niekiedy „parkietowe". Czasami
spotyka się kryształy o bardzo skomplikowa
nej morfologii, piękne i bardzo bogate w ścia
ny. Tworzy skupienia zbite, grubokrystaliczne
i niekiedy całkowicie upakowane, o wykształ
ceniu chalcedonowatym lub podobnym do
agatu, efektownie laminowane, rzadziej pręci
kowe lub ziemiste. Lupliwość: doskonała zgo
dna z ośmiościanem. Gęstość: 3,1-3,2; barwa:
rzadko przezroczysty bezbarwny, najczęściej
zabarwiony na biało, szaro, brunatno, winno-
lub miodowożółto, blado- do szmaragdowozie
lonego, na błękitno, zielonawoniebiesko, fiole

towo, rzadziej czerwono, różowo lub karmino
wo. Nierzadko różne barwy można znaleźć
w kolejnych strefach tego samego kryształu.

Niekiedy zabarwienie zmienia się lub zanika

z czasem, pod wpływem światła słonecznego

lub ciepła, co zauważył już J.F.A. Breithaupt

występują np. w Górach Harzu, Szwarcwa-

Idzie, Palatynacie i Turyngii (Niemcy), Masy

wie Centralnym (Francja), Amderma (pn. Ural,

Rosja). Typowy w złożach cyny z innymi mine
rałami fluorowymi i borowymi jak turmalin,

topaz i apatyt. Z Altenbergu (Saksonia, Nie

mcy) pochodzą piękne kryształy o barwie cie
mnoniebieskiej, prawie czarnej, zielonej, bia

łej niekiedy z prawidłowo rozmieszczonymi
niebieskimi plamami. Ważne złoża występują
w Derbyshire i Durham (Wielka Brytania). Go
spodarczo bardzo ważne są złoża w Illinois

i Kentucky (USA), skąd pochodzą także sześ

ciany fluorytu o krawędzi do 15 cm. W Polsce
fluoryt występuje w Kletnie, masywach grani-
toidowych: strzegomskim i strzelińskim jako
niekiedy ładne sześciany i ośmiościany oraz
metasomatyczny w Górach i na Pogórzu Izers
kim.

Znaczenie i zastosowanie. Już dawno stoso
wano fluoryt jako topnik w procesie hutniczym
i także obecnie używany jest on w tym celu.
Ponadto produkuje się z niego kwas fluorowo
dorowy i syntetyczny kryolit, jest używany do
produkcji emalii i w przemyśle szklarskim
oraz cementowym, Najczystsze bezbarwne
kryształy stosuje sie w przemyśle optycznym

w 1816 roku. Zabarwienie pojawia się dzięki
defektom sieci kryształu, które zanikają pod
działaniem np. światła. Fluorescencja wy
stępuje pod działaniem krótko- i długofalowe
go pronieniowania ultrafioletowego. Krusze
nie ciemnofioletowego fluorytu z Kletna (Dolny
Śląsk, Polska) lub Wólsendorf (Niemcy) powo
duje wydzielanie pierwiastka fluoru, co ujaw
nia charakterystyczny ostry zapach; odmiana
ta nosi nazwę antozonitu (szpatu cuchnącego).
Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów
nie w żyłach, szczelinach i druzach lub
w utworach kontaktowo-metamorficznych. Żyły

do otrzymywania pryzmatów i soczewek. Pro
dukcja światowa wyniosła w 1989 roku 4,6 min
ton.

Na górze: fluoryt

Weardale/Wielka Brytania; 48x34 mm

Na dole: fluoryt
Ehrenfriedersdorf, Góry Kruszcowe/Niemcy:
30x21 mm

Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki

Chemia. Po odkryciu w latach

1774-77 przez Karla Wilhelma Schee-
lego i Josepha Priestley'a pierwiastka

tlen, któremu nadano symbol O, An-
toine-Laurent Lavoisier około 1783 ro
ku ustalił, że spalanie jest połą
czeniem jakiegoś pierwiastka z tle

nem. W efekcie tego procesu zwane

go utlenianiem powstają tlenki będą
ce związkami chemicznymi tlenu z in

nymi pierwiastkami. Utlenianie może
przebiegać powoli (rdzewienie że
laza) lub gwałtownie (spalanie). Sko
rupa ziemska składa się w około 63%

z tlenu, który występuje tu jednak
w postaci połączeń chemicznych.
Wchodzi on np. wraz z krzemem
w skład bardzo rozpowszechnionego
kwarcu Si0

. W składzie wodorotlen

ków tlen może całkowicie lub czę
ściowo być obecny w postaci grup
hydroksylowych OH. Wiele pierwiast
ków ma szczególne skłonności do po

łączeń z tlenem. Należy do nich
krzem Si, magnez Mg, glin Al, sód

Na, wapń Ca, potas K, żelazo Fe.
Połączenia pierwiastków z tlenem

tworzą wiele gospodarczo ważnych
surowców mineralnych jak boksyty,
magnetyt, hematyt, uraninit, ilmenit,
chromit, korund.
Krystalografia. Związki tej klasy mają
niewiele wspólnych cech charakte
rystycznych. Tylko tlenki żelaza, man
ganu i chromu wykazują przeważnie
ciemne lub czarne r <rwy i metaliczny
lub półmetaliczny połysk. Temperatu
ra topnienia większości związków

jest zwykle wysoka z powodu dużej
energii wiązania sieci kryształów.
W ich strukturze ułożone są na prze

mian duże atomy tlenu i względnie
małe atomy metali. Można to sobie
przedstawić w ten sposób, że atomy

tlenu stanowią układ gęsto upakowa

nych kul, w którego lukach tkwią małe

atomy metali. W zależności od
rzeczywistej wielkości dodatnio na
ładowanego atomu (jonu) metalu, mo
że on być otoczony przez cztery,
sześć, osiem lub dwanaście ujemnie

naładowanych atomów tlenu.

Petrologia. Znaczne ilości tlenków
powstają w strefie kontaktu pierwiast
ków lub związków z tlenem atmosfe
rycznym. Produktem ostatecznego
wietrzenia wszystkich minerałów są
tlenki i wodorotlenki. Przykładowo
w skałach wystawionych na długo
trwałe oddziaływanie klimatu tropika
lnego krzemiany w pierwszej kolejno
ści ulegają przeobrażeniu w minerały
ilaste, które następnie zostają rozło
żone do tlenków i wodorotlenków ta
kich jak gibbsyt, boehmit, diaspor, he
matyt. W warunkach metamorficznych
powstają z nich inne tlenki jak korund
lub spinel. Przez wietrzenie skał bo
gatych w mangan tworzą się pokrywy
laterytowe zawierające tlenki manga
nu. Z wulkanizmem podmorskim

związane jest powstawanie takich mi

nerałów jak piroluzyt, braunit,
hausmannit i bixbit. W trakcie pneu-
matolizy skał dochodzi do rozkładu

skaleni, przejścia do roztworu K

i Si0

i utworzenia gospodarczo waż

nych grejzenów zawierających ka-
syteryt, topaz, wolframit, fluoryt. Osa

dy zawierające żelazo w formie wo
dorotlenków, ulegając diagenezie

i metamorfizmowi są także środowis

kiem tworzenia się tlenków żelaza.

Kwarc na marmurze Carrara/

Włochy; 27 x 38 mm.

Kupryt Cu

3,5-4

pólmet.

Własności. Kryształy
gtównie w postaci
sześcianu, dwunasto-
ścianu rombowego,
ośmiościanu lub ich
kombinacji. Skupie

nia igiełkowe do wło-

skowatych lub bla

szkowe, również formy wydłużone i ziemiste
masy. Często pokryty naskorupieniami zie
lonego malachitu, zbite odmiany często
poprzerastane z innymi minerałami krusz
cowymi. Barwa: czerwonobrunatny do metali-
cznoszarego, kryształy także krwistoczerwo
ne; łupliwość: wyraźna według ośmiościanu;
gęstość: 6,15.

Powstawanie i wystąpienia. Jako produkt utle
niania bogatych kruszców miedzi kupryt two
rzy się na granicy między strefą cementacji
i utleniania. Częsty produkt wietrzenia chal-
kopirytu (poprzerastany z limonitem i tenory-
tem); najczęstsza parageneza: miedź rodzima,
azuryt, malachit. Rozpowszechniony w wielu

złożach na świecie, ale tylko lokalnie stanowi
ważną rudę miedzi. Ładne kryształy pochodzą
z Bisbee w Arizonie/USA, z Tsumeb/Namibia,
z Chessy koło Lionu/Francja. W Onganja
w Namibii znaleziono w 1974 roku kryształ
ważący 2100 g, o średnicy 15 cm. W Polsce
w niewielkich ilościach kupryt jest znany np.
z Miedzianki koło Chęcin.
Znaczenie i zastosowanie. Znany średniowie
cznym górnikom jako czerwona ruda miedzi.
Odmiana włoskowata nosi czasem nazwę cha

lkotrichii

Na górze, po lewej: kupryt Chessy kolo Lyo
nu/Francja: 50x70 mm
Na górze, po prawej: kupryt (chalkotrichii)
Rhelnbreitbach/Niemcy: 4x6 mm

Spinel MgAI

niemet.

Własności. Kryształy
małe i dobrze wy
kształcone, większe
często zaokrąglone
lub wyglądające jak
nadtopione. Zwykle
w formie ośmiościa
nu, rzadziej sześcia

nu lub dwunastościanu rombowego, najczę

ściej spotyka się bliźniaki zrastające się we
dług tzw. prawa spinelowego, w którym płasz
czyznami bliźniaczymi są ściany ośmiościanu.
Pojedyncze kryształy są wrosłe, także jako
otoczaki lub ziarniste masy. Łupliwość: dosko
nała według ośmiościanu; gęstość: 3,5; barwa:
bezbarwny lub różnobarwnie zabarwiony, bar
dzo często czerwony. Poszczególne barwne
odmiany powstają na skutek domieszki
tlenków innych metali.

Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał
metamorfizmu kontaktowego, szczególnie
w ziarnistych wapieniach i dolomitach, także
w łupkach krystalicznych, gneisach, serpenty

nitach; w skałach wulkanicznych i aluwiach
rzecznych. Główne miejsca występowania to
rejon Mogok/Mjanmar (dawniej Birma); Rat-
napura/Sri Lanka; Routivare/Szwecja;
Monzoni, Wezuwiusz/Włochy; Albania, Woge-

zy, Szwarcwald, Odenwald, Dolna Hesja (Nie
mcy). Największy oszlifowany spinel waży

104 g.

Znaczenie i zastosowanie. Spinel jest trakto
wany jako odrębny minerał od 150 lat. Z powo
du wysokiej temperatury topnienia (2135'C)
spinel nadaje się do wyrobu tygli i ognioodpo
rnej ceramiki. Syntetyczny spinel jest sto
sowany jako kamień szlachetny.

Na dole: spinel Val Malenco/Wiochy;
8x6mm

^•flH

Magnetyt FeFe

Własności. Kryształy wykształcone z reguły
według ośmiościanu, rzadziej dwunastościanu
rombowego. Są zwykle zniekształcone, małe
osobniki często mają pokrój szkieletowy; typo
we bliźniaki spinelowe według ośmiościanu,
lamelkowe zbliźniaczenia wywołane nacis
kiem; zbite masy i ziarniste agregaty często
tworzące duże skupienia kruszcowe. Lupli-
wość: doskonała według ośmiościanu; gęs
tość: 5,2; barwa: żelazistoczarny. Kryształy są
przyciągane przez magnes podobnie jak mięk
kie żelazo, zbite masy same działają jak mag
nes. Własności magnetyczne zanikają w tem
peraturze około 580°C, ale po ochłodzeniu po

jawiają się ponownie.

Powstawanie i wystąpienia. Rozproszony skła
dnik prawie wszystkich skał magmowych, tak
że tworzących się w dnach oceanicznych. Na
obszarach ryftów oceanicznych w wylewającej
się stale płynnej lawie zawarte w niej krysz
tały magnetytu ustawiają się zgodnie z ziems
kim polem magnetycznym i w tym położeniu
zostają zamrożone po skrzepnięciu skały. Po
miary magnetometryczne wykazały, że po obu
stronach ryftów znajdują się regularne pasy
skał o tym samym typie namagnesowania zia
ren magnetytu, co stanowi dowód na rzecz
prawdziwości teorii wędrówki kontynentów.
Powstawanie magnetytu zachodzi niemal
zawsze w wyższych temperaturach. 1. W wa
runkach magmowych: magnetyt jest wcześnie
wykrystalizowanym składnikiem nadającym

skałom ciemną barwę (gabro, diabaz, bazalt).

Razem z tytanitem, ilmenitem i oliwinem może

się nagromadzić w dużych ilościach w komo

rze magmowej, co prowadzi do powstania wa

żnych złóż: Routivare, Smślands Taberg/
Szwecja; Otanmaki/Finlandia. Z udziałem lot
nych składników powstało najbogatsze ma
gmowe nagromadzenie rudy żelaza na świe
cie, złoże magnetytu rejonu Kiruny w Szwecji.

Zasoby rudy wielkości 1,5 miliarda ton są za
warte w jednym ciele rudnym długości 15 km

i grubości 1000 m; Luossavaara, Svappavaara,
Gellivaara/Północna Szwecja; Grangesberg/
Środkowa Szwecja. W Polsce złoże tego typu
odkryto na Suwalszczyźnie. 2. Kontak-

towo-pneumatolitycznie: pod wpływem oddzia
ływania gazów i par magmowych na skały
węglanowe, magnetyt występuje tu razem
z siarczkami i krzemianami (minerały skarno-
we). Ural; BerggieBhu bel /Saksonia, Schwa-
rze Crux koło Schmiedefeld/Turyngia (Nie
mcy); Banat/Rumunia; Kowary/Sudety. 3. W
warunkach metamorfizmu regionalnego:
z tlenków żelaza pochodzenia osadowego. Ol
brzymie złoża w rejonie Kurska/Rosja, Brazy
lia; Sydvaranger/Norwegia; Środkowa Szwec

ja. 4. W warunkach metamorfizmu kontak
towego: w Siegerlandzie/Niemcy z syderytu

na kontakcie z bazaltem. 5. Rzadkie, ale bar
dzo ładnie wykształcone kryształy w żyłach

typu alpejskiego: z anatazem w Binntal/
Szwajcaria. 6. Bardzo rzadko osadowy: w mi-
netcie Lotaryngii, Bodenwóhr. Wietrzeje powoli
przechodząc w limonit, rzadziej w hematyt.
Znaczenie i zastosowanie. Kamień magnetis
był już znany starożytnym Grekom. Pliniusz
rozróżniał kilka odmian magnesów, np. „mę
ski" i „żeński", z których tylko męski posiadał
siłę przyciągania żelaza. Termin magnes
i wprowadzona w 1845 roku nazwa minerału
magnetyt wywodzi się od tego starego okreś
lenia. Magnetyt jest ważniejszą i najbardziej
rozpowszechnioną rudą żelaza.
Minerały podobne. Wszystkie podobne mi
nerały odróżniają się słabszymi własnościami
magnetycznymi lub ich brakiem.
Na górze: magnetyt Binntal/Szwajcaria;
45x32 mm

Na dole: magnetyt Nordmarken/Szwecja;
47x33 mm

Chromit FeCr o.

Własności. Rzadko
tworzy idiomorficzne
kryształy, zwykle za
okrąglone ziarna lub
zbite

skupienia

w for

mie brył

gniazd. Na

gromadzenia kulis
tych kryształów two

rzą chromit kulisty; przerosty z krzemianami
lub innymi jasnymi minerałami tworzą skałę
o wyglądzie przypominającym skórę lamparta
{ruda lamparcia), lupliwość: brak; przełam
wyrównany; gęstość: 4,5-4,8; barwa: smoliście
czarny, cienkie odłupki ciemnobrunatne.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w po
czątkowym etapie krystalizacji magmy, krysz
tały chromitu opadają na dno zbiornika mag
mowego, gdzie wraz z oliwinem wchodzą
w skład ciemnych skał (perydotytow). Najważ
niejsze światowe złoża chromitu znajdują się
w Zimbabwe (Selukwe), od dawna znane są
wystąpienia w Norwegii i na Nowej Zelandii;
duże złoża znadują się w Turcji i południowej

Hausmannit Mn,0,

Kryształy są wrosłe lub narosłe, przypominają

spinele, zawsze o kształcie piramidalnym;
często lamelkowaty; typowe są bliźniaki złożo
ne z cyklicznie przerosłych pięciu osobników.
Lupliwość: doskonała (cecha charakterysty
czna); gęstość: 4,7-4,8; barwa: żelazistoczar-
ny. Występuje razem z innymi minerałami

manganu w llfeld/Harz; Elgersburg, Óhren-

stock/Las Turyński, Niemcy; Langban/Szwe-
cja; Niżnij Tagił/Ural, Rosja. Nazwany dla
uczczenia mineraloga J.F.L Hausmanna
(1782-1859). Możliwe są pomyłki hausmannitu
z magnetytem i braunitem.
Na dole, po lewej: hausmannit Óhrenstock,

Turyngia /Niemcy; 8x11 mm

Serbii; dalsze miejsca występowania to m.in.
Kraubath/Styria, Austria; Orsova, Banat/

Rumunia; w Polsce Tąpadła, Grochowa na
Dolnym Śląsku. W platynonośnych aluwiach
na Uralu, charakterystyczny minerał dla Ałta

ju; w meteorytach zostały znalezione bogate
w ściany kryształy. W trakcie wietrzenia chro

mitu tworzą się zielono zabarwione krzemiany

warstwowe.
Znaczenie i zastosowanie. Jedyna ruda chro
mu, który jest składnikiem chromowo-niklo-
wych stali stopowych i odlewów odznaczają
cych się twardością, odpornością na korozję
i działanie kwasów. Chromit i związki chromu
stosowane są do produkcji materiałów ognio
trwałych dla metalurgii, do chromowania,
w garbarstwie, przemyśle włókienniczym.
Minerały podobne. Magnetyt jest magnety
czny, ma inną rysę i nie tworzy w czasie
wietrzenia zielonkawych krzemianów; cienkie
odłupki franklinitu są ciemnoczerwone.

Na górze: chromit (ruda lamparcia)

Troodos/Cypr; 80 x 57 mm

Valentinit Sb

Kryształy przeważnie
słupkowe, także tabli
czkowe, bogate
w ściany, narosłe po

jedynczo lub w sku
pieniach promienis
tych, także zbity,
w łodygowatych,

włóknistych agregatach, częste pseudomor-

fozy po antymonicie i kermesycie. Lupliwość:

doskonała, kruchy; gęstość: 5,6-5,8; barwa:
bezbarwny, biały, szary z żółtawym odcie
niem, żółtobrunatny, czerwonawy. Produkt
przeobrażeń m.in. antymonitu. Wolfsberg/Harz,
Horhausen, kopalnia Neue Hoffnung Gottes,
Braunsdorf/Niemcy; Pfibram/Czechy; Alle-
mont, Dauphine/Francja; Włochy. Znaczące
wystąpienie w Cetine di Cortomano koło Sieny
we Włoszech.

Na dole, po prawej: valentinit Pezinok/Słowa
cja; 10x14 mm

100

Hematyt Fefi

Własności. Wykazuje bogactwo pokrojów kry
ształów w zależności od temperatury powsta
wania. W wysokich temperaturach kryształy

izometryczne, romboedryczne; w nieco niż

szych temperaturach pokroje grubosoczewko-
we do kulistych; w niskich temperaturach:
cienkie tabliczki, promienisto-włókniste masy
{czerwona szklana głowa). Alpejskie róże że
lazne są utworzone z rozetowo pogrupo
wanych płytek hematytu, zbite skupienia są
ziarniste, łuseczkowe (mika żelazna) lub two
rzą ziemiste masy (śmietana hematytowa). Na
ścianach dwuścianu podstawowego kryszta
łów spotyka się zorientowane narosłe czerwo
ne kryształy pręcikowego rutylu; czasem prze-

rosłe krzyżowe bliźniaki. Łupliwość: brak; gęs

tość: 5,2-5,3; barwa: niebieskawy, stalowosza-

ry do żelazistoczarnego, pstre barwy nalecia-

łe, zbite agregaty czerwone.
Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo
wszechniony jako ruda żelaza, głównie w gru
bych pokładach pochodzenia metamorficz
nego i osadowego; w żyłach hydrotermalnych
i pneumatolitycznych, pochodzenia metaso-
matycznego w wapieniach. Pojawia się jako
wtórny minerał po innych minerałach żelaza.
Ładne kryształy pochodzą z żył typu alpejs
kiego (Cavradi, Tavetsch/Szwajcaria); z Elby
(Rio Marina) razem z pirytem; nierzadko bar
dzo ładne kryształy są produktem ekshalacji
wulkanicznych w lawach (Eifel, Owernia, We
zuwiusz, Elba).

Znaczenie i zastosowanie. Stosowany jako ba

rwnik, jedna z ważniejszych rud żelaza.
Na górze, po lewej: hematyt (szklana głowa)
Cumberland I Anglia 40 x 57 mm
Na górze, po prawej: hematyt z rutyłem Cav-
radl, Tavetsch/Szwajcaria; 17x24 mm

Korund ALO,

niemet.

Własności. Kryształy
o pokroju kolumno
wym lub piramidal
nym, często baryłko-
wate i o silnym pozio
mym prążkowaniu,
także płaskotablicz-
kowe. Jako wrosłe

lub luźne kryształy, czasem znacznych
rozmiarów, poza tym w zbitych, kostkowych
i ziarnistych agregatach. Łupliwość: brak; gęs
tość: 3,9-4,1; barwa: bezbarwny (leukoszafir)
lub zabarwiony przez domieszki obcych ato
mów, obecność żelaza i tytanu powoduje bar
wę ciemnoniebieską (szafir), obecność
chromu barwę ciemnoczerwoną (rubin), defek

ty sieci kryształu barwę żółtopomarańczową

(padparadża), także fioletowy, zielony, często
zabarwiony plamiście lub strefowo, zorien
towane odmieszania igieł rutylu wywołują zja
wisko asteryzmu.

Powstawanie i wystąpienia. Głównie
w skałach metamorficznych, rzadko w pegma-

tytach i utworach pneumatolitycznych, często
występuje w złożach aluwialnych. Kryształy
o jakości jubilerskiej pochodzą szczególnie
z Mjanmar (dawniej Birma), Tajlandii i Sri
Lanki (wapienie, aluwia).
Znaczenie i zastosowanie. Jako kamienie
szlachetne (rubin od łacińskiego rubens- cze
rwony; szafir z greckiego - niebieski). Do pro
dukcji aluminium wykorzystuje się wyłącznie
tlenek glinu zawarty w boksytach w ilościach
powyżej 20 min t rocznie. Korund jest stoso
wany jako materiał ścierny, do produkcji wyro
bów ogniotrwałych, emalii.

Na dole: korund Biel la/Włochy; 64x45 mm

102

103

Pseudobrookit F e J i O .

Perowskit CaTiO,

Zwykle małe, pros
tokątne, przypomina
jące brookit tabliczki,
wydłużone i pionowo
prążkowane, także
długosłupkowy. Łup-

liwość: wyraźna w je
dnym kierunku; gęs

tość; około 4,4; barwa: czarny do ciemnobru
natnego, czerwono przeświecający. Występuje
jako produkt pneumatolitycznego przeobra
żenia ilmenitu, w pustkach i na powierzchni
skał wulkanicznych. Duże kryształy z pegma-
tytów apatytowych (Murcja/Hiszpania) roz
padają się na hematyt i rutyl. Ładne kryształy
pseudobrookitu występują razem z małymi
kryształami topazu i tabliczkami hematytu
w Thomas Ridge/Utah, USA; poza tym znany
z Siedmiogrodu, Katzenbuckel, z lawy Eiflu.

Na górze, po lewej: pseudobrookit Ettringen,
Eilel / Niemcy; 3x4 mm

5,5

niemet.
półmet.

Kryształy zwykle
sześcienne i prążko
wane podobnie jak
piryt. Lamelkowe,
polisyntetyczne zbliż-
niaczenia, czasem
równolegle pozrasta-
ne agregaty (Eifel/

Niemcy). Wrosłe lub narosłe w łupkach chlory-

towych (Pfitsch, Tyrol/Austria; Zermatt);
w niektórych magmowych skałach z magnety
tem (Vuorijarvi / Finlandia), gdzie może stano
wić nagromadzenia o znaczeniu gospodar
czym; kontaktowo-metasomatyczny w rejonie
Złatoust na Uralu; w serpentynitach Val Ma-
lenco, Emarere i w produktach erupcji wul

kanicznych Monte Somma (Wezuwiusz)/
Włochy. Nazwany na cześć rosyjskiego mine
raloga Perowskiego. Znaczenie gospodarcze
mają tylko odmiany o wysokich zawartościach
niobu, ceru lub ziem rzadkich.
Na górze, po prawej: perowskit Udersdorf,
Eifel/Niemcy; 5x7 mm

llmenit FeTiO,

Własności. Kryształy
bardzo przypominają
kryształy hematytu.

Można wyróżnić

wśród nich kryształy
romboedryczne i ta
bliczkowe, zbliźnia-
czenia polisyntetycz

ne. Liczne tabliczkowe kryształy (np. róże że
lazne) składają się z tytanonośnego hematytu.
Także ziarniste, zbite skupienia, drobne oto
czaki lub piasek. Brak łupliwości, obserwuje
się często podzielność na lamelkach bliźnia

czych; gęstość: 4,5-5,0; barwa: czarny z od
cieniem fioletowobrunatnym.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w wa

runkach magmowych razem z magnetytem.
W niemal czystych masach w Ekersund. Ród-

sand/Norwegia; z magnetytem w Routivare/
Szwecja; częsty w pegmatytach rejonu

Miass/Rosja; Krageró/Norwegia (do 13 cm
wielkości i 6-7 kg wagi); Aschaffenburg/Spes-
sart, Niemcy; jako swobodnie narosłe krysz

tały w żyłach St. Gotthard; w Bourg d'Oisans/
Francja; ładne kryształy w Val Oevero/Nova-

ra, Włochy. Duże znaczenie mają aluwialne

złoża ilmenitu jak Travancore/lndie i Nata-
lu/RPA, występuje w dolinie Izery w Sudetach.
Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do produ
kcji wartościowego białego barwnika bieli ty

tanowej, otrzymywanego w ilości około 1 min

ton; surowiec do produkcji stali tytanowej sto
sowanej w technologii kosmicznej, jako wypeł

niacz do produkcji papieru i linoleum, do
otrzymywania emalii i w przemyśle ceramicz
nym.

Na dole: ilmenit Traversella/Wiochy;

35x25 mm

104

105

Kwarc Si0

Własności. Kryształy są bardzo zróżnicowane
w zależności od warunków powstawania i pa-

ragenezy: pospolity kwarc wykazuje często
sześcioboczny zarys kryształów, narosłe oso
bniki kryształu górskiego są o wiele bogatsze
w ściany i mają zmienny pokrój, kryształy są
prawie zawsze poziomo prążkowane. Kryszta
ły kwarcu mogą krystalizować w dwu lustrza
nych strukturach, co prowadzi do powstawa
nia prawych i lewych kryształów. Także grubo-
lub drobnoziarniste agragaty, również jako
piasek. Lupliwość: tylko wyjątkowo wyraźna;

gęstość: 2,65; barwa: bezbarwny w stanie czy
stym, rozmaicie zabarwiony: biały, szary, żół
ty, czerwony, niebieski, zielony, brunatny, cza
rny. Zabarwienie to pochodzi od domieszki
pierwiastków śladowych wbudowywanych
w sieć kryształu podczas wzrostu kryształów
kwarcu. Kryształy często charakterystycznie
zbliźniaczone. Tworzą się nierzadko bliźniaki
przerosłe z nieregularnymi szwami bliźniaczy
mi na powierzchni kryształu, których osią bliź
niaczą jest trójkrotna oś symetrii, co w efekcie
daje kryształ wyglądający jak pojedynczy oso
bnik, ale o wyższej symetrii. Kwarc może być
stosowany jako „termometr geologiczny",
gdyż w temperaturze 573°C przechodzi w mo
dyfikację wysokotemperaturową] w tempe
raturze 870°C w trydym/t krystalizujący
w układzie heksagonalnym a w temperaturze
1470°C w regularny cristoballt. Przy spadku
temperatury sieć krystaliczna heksagonalnego
kwarcu wysokotemperaturowego przeobraża

się w sieć trygonalnej, niskotemperaturowej

modyfikacji, jednakże zewnętrzna forma
kryształów zostaje zachowana. Dlatego właś
nie można dziś znaleźć na powierzchni Ziemi
kryształy o heksagonalnej morfologii kwarcu
wysokotemperaturowego.
Powstawanie. Główny składnik skał wulkanicz
nych i osadowych, jak również w łupkach krys-

talicznych. Ważny składnik żył i wystąpień mi

nerałów różnego pochodzenia. Z powodu swo

jej twardości i bardzo małej rozpuszczalności
gromadzi się w piaskach i otoczakach. Tworzy
pseudomorfozy po wielu minerałach, jest
czynnikiem powodującym fosylizację (skrze-

mionkowanie) wielu substancji. Występuje za
równo w złożach magmowych jak i jest produ

ktem etapów pegmatytowo-pneumatolitycz-
nego i hydrotermalnego. Masywny kwarc wy
preparowany przez wietrzenie ze skał otacza
jących tworzy w krajobrazie „twardzielce" jak
np. „bawarski pal", kwarcowe wypełnienie hy-
drotermalne szczeliny skalnej, ciągnące się
na długości 150 km przez Las Bawarski.
Odmiany i ich występowanie. W zależności od
warunków krystalizacji powstają odmiany gru-
bokrystaliczne (o wyraźnie rozpoznawalnych
pojedynczych kryształach) lub drobnokrystali-
czne (zbite skupienia złożone z mikroskopij
nych drobnych włókien lub ziaren, kryptokrys-

taliczne). 1. W najczystszej formie jako bezba

rwny, przezroczysty jak woda kryształ górski.
Grecy nazywali go krystallos = \óó i aż do XVII
wieku wierzono, że musi być on skamieniałym
lodem. Określenie „kryształ" stosowano przez
stulecia tylko w odniesieniu do kryształu górs
kiego. Sławne są duże kryształy z Przełę-

Na górze: kwarc kamieniołom Medenbach,

Westerwald/Niemcy 32 x24mm

Na dole, po lewej: kwarc Bańska Simnical
Słowacja: 53x75 mm
Na dole, po prawej: ametyst berlowy Pślshan-
gen kolo Eidsvoll/Norwegia; 14x20 mm

106

czy Furka w Alpach, ogromne (o wadze powy
żej 40 t) kryształy pochodzą z wielu miejsc
w Brazylii. Jako ważny minerał skałotwórczy
wielu skat magmowych, metamorficznych

i osadowych; w żyłach i druzach w łupkach
krystalicznych; w ogromnych masach w peg-
matytach. Alpy: Masywy Aaru i Gottharda,
Pfitsch/Tyrol, Bourg d'Oisans/Dauphine,
Francja; Strzegom/Śląsk, Polska; Baveno/

Włochy; Elba; Ural; sławne są małe przezro
czyste jak woda kryształy z marmurów Car-

rary/Włochy i tzw. diamenty Herkimer z No
wego Jorku /USA. 2. Na skutek naświetlania
promieniowaniem jądrowym powstaje brunat
no zabarwiony kwarc dymnyhb czarnobruna-

tny morion. W temperaturze 300-400'C może
on ulec odbarwieniu, ale po naświetleniu pro

mieniami Roentgena odzyskuje swoją pierwo
tną barwę. Występowanie jak w przypadku
kryształu górskiego. Szczególnie duże kry
ształy, o wadze ponad 130 kg, pochodzą
z Przełęczy Furka/Szwajcaria, a ponad 3-to-
nowe kryształy z Minas Gerais/Brazylia.
3. Na skutek naturalnego naświetlania kwarcu

zawierającego domieszkę żelaza powstaje

ametyst. Jego kryształy są narosłe w druzach
lub tworzą kuliste skupienia z chalcedonowym

jądrem. Pojedyncze kryształy ametystu są rza
dkie. Zwykle tylko zakończenia kryształów są
zabarwione jasno- lub ciemnofioletowo, częs
to zabarwienie jest plamiste. Przez wypraże

nie w temperaturze między 470 a 750

C po

wstają jasnożółte, czerwonobrunatne, zielone
lub bezbarwne odmiany. W świetle dziennym
niektóre ametysty mogą blaknąć, ale ich bar
wę można przywrócić poprzez naświetlenie
promieniowaniem rentgenowskim. Ametysty
występują w migdałach zasadowych skał wul
kanicznych, w żyłach i utworach aluwialnych.
Od czasów rzymskich eksploatowano ametys
ty i agaty z melafiru migdałowcowego w rejo
nie Hunsruck, ale wystąpienie to jest już od
200 lat wyczerpane, podobnie jak wystąpienia
w Miiglitztal/Saksonia, Niemcy i Owernia/
Francja. Nazwa pochodzi od greckiego amet-
hystos =trzeżwy. Przez tysiąclecia wierzono,
że kamień ten może być talizmanem przyno
szącym szczęście, dającym swemu właścicie
lowi siłę, ochronę przed czarami, melancholią
i pijaństwem. Jeszcze dzisiaj kamień ten
uchodzi za symbol wstrzemięźliwości, jest za

liczany do insygniów Kościoła Katolickiego
i umieszczany w pierścieniach noszonych
przez biskupów i kardynałów. Jeszcze kilkaset
lat temu jego wartość była porównywalna
z wartością szafiru, szmaragdu, rubinu i dia
mentu. Dopiero po odkryciu olbrzymich wystą
pień w Brazylii wartość ametystu znacząco
spadła. 4. Naturalnie zabarwiony na żółto
kwarc nosi nazwę cytryn. Większość cytrynów

znajdujących się na rynku powstała przez wy
prażenie ametystu lub kwarcu dymnego. W te

mperaturze 470C brazylijski ametyst staje się

jasnożółty, przy 550-560 C ciemnobrunatny do
czerwonobrunatnego. Wszystkie cytryny uzys
kane przez wyprażenie wykazują czerwonawy
odcień, podczas gdy naturalny cytryn jest zwy

kle bladożółty. Obecnie pochodzi on głównie
z Brazylii i Madagaskaru, wcześniej ładne ka
mienie pochodziły z Kordoby i Salamanki
w Hiszpanii. Naturalne zabarwienie cytrynu

jest wywołane przez ślady żelaza w strukturze

kwarcu. W handlu cytryn jest często określany
w niedopuszczalny sposób jako topaz (topaz
Bahia, topaz złoty, topaz Madeira, topaz Pal-
meira, topaz Rio-Grande). Przez wyprażenie

żółtych i fioletowych kwarców z kopalni Mon-
tezuma w Minas Gerais/Brazylia w tempera
turze około 500'C powstaje kwarc zabarwiony
ciemnozielono (prazolit). 5. Od kilku lat znane
są kryształy kwarcu różowego (Aracuai; Minas
Gerais). Wcześniej był on dostarczany w po
staci zbitych grubokrystalicznych skupień, rza
dko przezroczystych, przeważnie mocno spę
kanych. 6. Kwarc źelazisty jest zabarwiony na
czerwono, brunatno lub żółto domieszkami
tlenków żelaza. 7. Kwarc mleczny wykazuje

mleczne zmętnienie wywołane licznymi inklu

zjami. 8. Obecność igiełek rutylu lub horn-

blendy powoduje powstanie kwarcu niebie
skiego, występującego w okolicy Salzbur-

Na górze, po lewej: kwarc Bósingteld, Exter-
tali'Niemcy; 17x24 mm
Na górze, po prawej: kwarc źelazisty na he-
matycie Cumberland/Anglia; 80x112 mm
Na dole: kwarc okienkowy Porretta/Wiochy:

100 x 70 mm

108

ga/Austria i w Skandynawii. 9. Kiedy w 1700

roku wtoscy alchemicy wsypali opiłki miedzi
do szkła, otrzymali odmianę przypominającą

wyglądem kwarc aventurynowy, który wziął
stąd swoją nazwę (a ventura=przez przypa
dek). Domieszka blaszek miki, fuchsytu lub
hematytu powoduje powstanie zielonej, czer
wonej lub brunatnej metalicznej migotliwości
w kamieniu. 10. Sokole oko i tygrysie oko są
okwarcowanymi odmianami krokidolitu. Jego
przobrażenie (powstanie pseudomorfozy) spo

wodowało zachowanie włóknistej struktury az
bestu, co prowadzi do załamania światła i po
wstania efektu kociego oka. Ważniejsze wystą
pienia to RPA; Zachodnia Australia; Mjanmar
(dawniej Birma); Indie; Kalifornia/USA; Trese-
burg w Harzu/Niemiecy. 11. Prazem ma bar
wę ciemnozieloną spowodowaną licznymi
wrostkami aktynolitu. Jego miejsca wystę
powania to Góry Kruszcowe, Niemcy; Finlan
dia; Alpy Salzburskie/Austria; Szkocja.
12. Chalcedon jest całkowicie zbitą i makro

skopowo jednorodnie przeświecającą od

mianą kwarcu. Składa się z mikroskopowej

wielkości włókien i ziaren, ma szklistą powie

rzchnię i jest często rozmaicie zabarwiony.
Powstaje w niskich temperaturach (około
120°C) w pobliżu powierzchni ziemi. Pasiasty
agat jest chyba najbardziej znaną odmianą
kwarcu. Jego nazwa pochodzi od rzeki Acha-

tes na Sycylii. Barwa poszczególnych pasów
jest przeważnie szara i biała (Brazylia, Mek
syk), także czarna, brunatna, żółta lub czer
wona (Idar - Oberstein). Sztuczne barwienie
tego dość porowatego materiału było znane
już Pliniuszowi. Sztucznie zabarwiony na czar
no agat był określany jako onyks. Odmianami

barwnymi są także: czerwony karneol (barwa
pochodzi od tlenków żelaza), brunatny sarder
(od limonitu), zielony chryzopraz (od krzemia
nów niklu). Jako ulubiony kamień Fryderyka

Wielkiego niegdyś był traktowany jako najcen-

1 1 0

niejszy ze znajdowanych w Niemczech kamie
ni szlachetnych. Drobnokrystaliczny jaspis by
wa rozmaicie zabarwiony przez domieszkę
tlenków żelaza lub manganu, a także inne
nieorganiczne lub organiczne substancje: he-
liotrop (ciemnozielony z czerwonymi plamka
mi), agat mszysty (bezbarwny z przypominają
cymi mech wtrąceniami zielonej hornblendy).

Znaczenie i zastosowanie. Kwarc jest po ska

leniach najczęściej spotykanym minerałem

skorupy ziemskiej. Jego nazwa pochodzi od
średniowiecznego określenia querz stoso
wanego przez XIV-wiecznych czeskich górni
ków na określenie materiału nie zawierające
go kruszców, płonnego. Przezroczyste, nie-
zbliźniaczone kryształy były wykorzystywane

jako oscylatory w technice wysokich częstot

liwości. Obecnie w elektronice wykorzystuje
się niemal wyłącznie kryształy otrzymywane
syntetycznie. Piasek kwarcowy jest surowcem
do otrzymywania krzemu, jednego z najważ
niejszych pierwiastków współczesnej tech
nologii. Naczynia ze szkła krzemionkowego są
odporne na gwałtowne zmiany temperatury,
a z powodu dobrej przepuszczalności promie
ni ultrafioletowych szkło to jest stosowane do
wyrobu specjalnych żarówek. Wszystkie barw
ne odmiany są wykorzystywane jako kamienie

ozdobne. Odmiany te są szlifowane fasetkowo,
jako kaboszony, jako kulki do wyrobu naszyj

ników, stosowane do wyrobu czarek i innych
naczyń, gemm i sygnetów, jako kamień do
dekoracji wnętrz i na okładziny ścian zewnę

trznych. Barwne odmiany były stosowane od
stuleci jako talizmany, także dzisiaj wiązane
z niektórymi znakami zodiaku. Z powodu ogro
mnego zakresu zastosowania kwarcu nie moż

na nawet w przybliżeniu podać jego produkcji.

Na górze, po lewej: agat Idar-Oberstein/Nie
mcy; 100x140 mm
Na górze, po prawej: chalcedon Naila kolo
Hot, Bawaria /Niemcy; 40x57mm
Na dole: chalcedon na kwarcu kopalnia
Khan/Namibia; 90x64 mm

Trydymit Si0

Własności. Ta mody
fikacja Si0

wdzięcza swoją na
zwę szczególnie
częstemu występo
waniu w formie troja
ków, ale spotyka się
również bliźniaki

i zbliżniaczenia wielokrotne. Małe kryształy są

cienkotabliczkowe i mają heksagonalny zarys,
tworzą wachlarzowate lub kuliste skupienia,
kryształy mikroskopijnej wielkości występują
w formie dachówkowatych skupień. Kryształy
z rejonu Eifel/Niemcy są czasem podobne do
płatków śniegu. Lupliwość: rzadko dostrzegal
na; gęstość: 2,27; barwa: bezbarwny, mleczno-
biały. Podobnie jak kwarc, trydymit w wysokiej
temperaturze tworzy modyfikację heksagonal
ną. Modyfikacja niskotemperaturowa ma
symetrię rombową.

Powstawanie i wystąpienia. Głównie jako skła
dnik młodych skał wulkanicznych, także w dru-

zach w tych skałach, razem z sanidynem, kwa

rcem, cristobalitem, fajalitem, hematytem, au-

gitem i hornblendą. Został także znaleziony
w meteorytach kamiennych. Zachowany, cho
ciaż tylko w skupieniach widocznych pod mik

roskopem, w trachitach i andezytach Drachen-

fels i Perlenhardt/Siebengebirge, Niemcy;

Mont Dore/Francja; Euganei / Włochy; Góra
Aranyer/Węgry. Znaleziony jako produkt
dewitryfikacji szkliw naturalnych (Meksyk)
i utworzonych sztucznie (w wymurówce
pieców martenowskich) oraz nieodpowiednio

chłodzonego szkła.
Znaczenie i zastosowanie. W lipcu 1867 roku
G. von Rath otrzymał nadesłany przez Burkar-
ta z Bonn okaz „porfiru trachitowego z Góry
St. Cristóbal koło Pachuca w Meksyku", w któ

rym znalazł heksagonalne tabliczki „nowej
krystalicznej postaci krzemionki". Bardzo rza
dki trydymit jest interesujący zarówno dla ba

daczy jak i kolekcjonerów minerałów.

Na górze: trydymit Colt i Euganei/Wiochy;

12x8 mm

OpalSiO, + nH

Własności. Formy
typowe dla żelu: ner-
kowate, graniaste,
skorupowe i warst
wowe. Zbity, rozpro
szony, w szczelinach
i pustkach skał, w po
staci pseudomorfoz

i wypełnień skrzemieniałych substancji. Gęs

tość: 2,1-2,2; barwa: bezbarwny, mlecznobia-
ły, żółtawy, pomarańczowoczerwony, zielony.

Pod mikroskopem elektronowym w strukturze
opalu widoczne są gęsto upakowane kuliste

skupienia cristobalitu, woda znajduje się w ku
leczkach jak i w przestrzeniach między nimi.
Załamanie światła na powierzchni tych kule
czek powoduje powstanie opalizacji we wszy
stkich kolorach tęczy.

Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się przy

rozkładzie krzemianów i młodych skał wulka
nicznych, serpentynitów, jako osad gorących

źródeł (martwica krzemionkowa) w formie
konkrecji w osadach zawierających krzemion

kę (krzemień). Odmiany: 1. Opal szlachetny:
skały wulkaniczne okolic Dubnika/Słowacja;

Wyspy Owcze; Meksyk; Tintenbar/Australia.

Pochodzenia osadowego są najważniejsze
złoża w Australii: Lightning Ridge (opal czar
ny), Wight Cliffs, Coober Pędy Andamooka.

2. Opal ognisty: ognistoczerwony, burszty

nowy, hiacyntowoczerwony, przeświecający:
głównie pochodzi z Meksyku (Magdalena, Que-
retaro). 3. Opal zwyczajny: zwykle nieprze

zroczysty, bez gry barw, szeroko rozpowsze
chniony. Hydrofan (opal mleczny) mętny z po
wodu utraty wody opal szlachetny, Hubertus-
burg/Niemcy. Hialit (opal szklisty) w mig
dałach i jako skorupowe powłoki skał wulkani
cznych, Kaiserstuhl/Niemcy. Opal prazowy
(zabarwiony na zielono związkami niklu),
Szklary/Dolny Śląsk. Opal drzewny to
skrzemieniałe drewno przepojone opalem,

opalmszystyzaś zawiera inkluzje dendrytów.

Na dole: hialit (opal szklisty) Fichtelgebir-

ge/Niemcy; 35*25 mm

112

Rutyl Ti0

Kryształy zwykle
wydłużone, ale także
grubosłupowe do
cienkich igieł; piono
wo prążkowane, za
okrąglone i znie
kształcone formy;

kryształy alpejskie

z powodu prążkowania wydają się być agre

gatem równolegle ułożonych włókien.
Szczególnie typowe kolankowe bliźniaki, troja
ki i zbliźniaczenia wielokrotne, zarówno poli-
syntetyczne jak i cykliczne; w kształcie serca

lub pierścienia. Zbite masy, ziarna i długie
igły zebrane w snopkowe lub równoległe sku
pienia wrosłe w kwarcu. Lupliwość: doskona
ła; gęstość: 4,2-4,3; barwa: krwistoczerwony,
brunatnoczerwony, rudy, rzadko żółtawy i żół-

tobrunatny, żelazistoczarny. Wrosły w pegma-
tytach: duże kryształy z Krageró/Norwegia;
Góry llmeńskie/ Rosja; Modriach/Styria,
Austria. W żyłach hydrotermalnych i druzach:

Pfitsch/Tyrol, Austria; Binntal, Campolungo/
Szwajcaria. Składnik skał osadowych i meta
morficznych. W aluwiach: razem ze złotem
koło Olahpian/ Siedmiogród.

^ % ^

Na górze, po lewej:
rutyl Tauern/'Austria; 15x21 mm

Na górze, po prawej:
rutyl Binntal/Szwajcaria; 8x11 mm

Kasyteryt Sn0

Własności. Kryształy zwykle masywne, krótko-
słupowe, niemal zawsze zbliźniaczone.
Rzadziej igiełkowe; drobnowłókniste, koncen
tryczne, skorupowe, przypominające szklane
głowy skupienia (cyna drzewiasta); bliźniaki
kolankowe o kształcie przyłbicy; bardzo częs

to jako pojedyncze, obtoczone ziarna lub pia
sek. Lupliwość: niedoskonała; gęstość:
6,8-7,1; barwa: brunatny o barwie kalafonii,

rzadziej odcienie barwy żółtej, szarej, hiacyn-

towoczerwonej, wyjątkowo także bezbarwny.
Powstawanie i wystąpienia. Powstawanie mi

nerałów cyny jest niemal wyłącznie związane

z fazą późnej krystalizacji magmy granitowej
(fazą pneumatolityczną). Typowe dla tej mine

ralizacji są wystąpienia odkryte przed tysią

cami lat w Kornwalii i przed stuleciami w Sak
sonii w stropowych partiach intruzji grani
towych. Występują tam przeobrażone pneu-
matolitycznie skały granitowe (grejzeny)
zawierające kasyteryt z wolframitem, scheeli-
tem, arsenopirytem. Góry Kruszcowe Saksonii

i Czech, Altenberg/Niemcy; Kornwalia; Breta
nia; największe na świecie złoża cyny znaj

dują się w prowincji Junnan/Chiny.
Na dole, po lewej: kasyteryt Altenberg, Sak
sonia/Niemcy; 31x44 mm
Na dole, po prawej: kasyteryt na zinnwaldycie
Schlaggenwald, Saksonia/Niemcy;

20x28 mm

114

115

Piroluzyt Mn0

^b"

Własności. Rzadko występuje w postaci idio-
morficznych kryształów (polianitj, zwykle jako
pseudomorfozy głównie po manganicie lub
w skupieniach promienistych, zbite, twarde
masy lub luźne, ziemiste skupienia mocno
brudzące palce. Lupliwość: w dwóch kie
runkach; gęstość: około 5; twardość jest pra
wie niemożliwa do określenia gdyż materiał
niemal zawsze ulega pokruszeniu przy próbie

zarysowania; barwa: srebrzystoszary do czar

nego.
Powstawanie i wystąpienia. Występujące

w przyrodzie czernie manganowe są tlenkami

manganu, które chociaż zbliżone pod wzglę
dem składu chemicznego, mają bardzo zróż

nicowany wygląd i różne właściwości. Tworzą

się w strefie wietrzenia (czapa żelazna) z mi

nerałów zawierających mangan jak rodonit,
rodochrozyt, syderyt, dolomit itp., w żyłach
hydrotermalnych koło Elgersburg/Turyngia,
Niemcy; Gremmelsbach koło Triberg; llmenau.

Typowo osadowe są ogromne złoża rud man
ganu Nikopola na Ukrainie i Cziaturi-Kutaisi
w Gruzji. Niektóre nagromadzenia są wzboga
cone przez ługowanie i utlenianie: Lindener
Mark koło GieBen, Waldalgesheim koło Binge-
rbruck.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie
go pyr=og\eń i loysis = myć. Piroluzyt z psy-
lomelanem jest najważniejszą rudą manganu.
Stosowany do otrzymywania chloru, do produ
kcji szkła, jako składnik uszlachetniający stal.

Na górze, po lewej: piro/uzyt kopalnia
RoBbach, Westerwald/Niemcy; 25x35 mm
Na górze, po prawej: piro/uzyt kopalnia Eisen-
kaute, Westerwald/Niemcy; 20x28 mm

Anataz TiO,

Własności. Niemal
wyłącznie w formie
małych, rozproszo
nych kryształów na
rosłych. Najczęstszy
mi formami kryszta
łów są strome po
dwójne piramidy, ale

spotyka się też zaokrąglone lub płaskie
podwójne piramidy, przypominające ośmio-
ściany, niebieskie do ciemnoczerwonych po
dwójne piramidy tetragonalne. Lupliwość: dos
konała w dwóch kierunkach; gęstość: 3,8-3,9;
barwa: niebieskoczarny, miodowożółty, brunat
ny, hiacyntowoczerwony, rzadko bezbarwny.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się z roz
tworów hydrotermalnych w żyłach typu alpejs
kiego obok kryształu górskiego i adularu: Ta-
vetsch, St Gotthard; połyskujące żółte krysz
tały z Binntal/Szwajcaria; Bourg d'Oisans/
Francja; nowe miejsce występowania ciemno
niebieskiego anatazu na kwarcu to Hardanger-
vidda/Południowa Norwegia. Pojedyncze kry-

1 1 6

ształy w aluwiach i piaskach złotonośnych,
Atliańsk/ Ural.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie
go anatasis =wydłużenie. Po raz pierwszy
wzmiankowany w 1738 roku; w 1802 roku LN.
Vauquelin ustalił, że anataz ma analogiczne
własności chemiczne jak rutyl.

Na dole, po lewej: anataz Graubunden/Szwaj
caria; 13 x 19 mm
Na dole, po prawej: anataz Binntal/Szwajca
ria; 3x4 mm

* • * > .

i[fes v*

_Y«*-~

i y f e i & f k J •?- ••••

"°''SK^R£H*5ySffllĘr

W'&*?XBSBBI

' ^ i a w f a # ' ^ ' . i " ' ' ' • • ^ • ^

^SE6!§8r^r

-J^MJ i^feia|ŁpBi||EL_. t-ty- ^

^Ska9w*&H^' //"V'.=

^*M3P&

f^K^ii^SfiSaig

•• • - ^ « s H f e \ t 'SfflraPł

=""• l E ^ w l i R I

i ;

rt«3

Vi"'-

« w

i^^^^

m miKfj!/&P**<^

^ ^ '^lk

^Bn 'friWłk
• f ' '•'' •')' M'^JL

Hf'

\ ' '$ \'

'$!

: '

•

;

fll

-"';-- 'rnSi

^~^' i - M ^

117

Columbit Niob/t, Tantal/t

(Fe.Mn) (Nb.Ta) O

Wolframit
(Fe,Mn)W0

Pomiędzy członami niobowym i tantalowym

- niobitem i tantalitem istnieje ciągły szereg

kryształów mieszanych wykazujących zróżnico
wane wykształcenie: człony bogate w Nb two
rzą kryształy tabliczkowe lub słupkowe, człony
bogate w Ta kolumnowe, silnie prążkowane.

Lupliwość: w zasadzie wyraźna w odmianach

bogatych w Nb; pospolite zbliźniaczenia.
Występują głównie w pegmatytach granitowych
z albitem i minerałami litu. Hagendorf/Bawa
ria, Niemcy; Varutrask/Szwecja; Ulefoss/No-
rwegia; Kaatiala/Finlandia; Miass/Ural.
Na górze, po lewej: columbit Hagendorf, Ober-

pfalz/Niemcy; 9x13 mm

Zwykle występuje
w formie dużych, gru-
botabliczkowych lub
słupkowych kryszta
łów, także igiełkowy
i promienisty z wy
raźnym pionowym
prążkowaniem; pseu-

domorfozy po scheelicie. Lupliwość: doskona
ła; gęstość: 7,14-7,54; barwa: ciemnobrunatny
do czarnego, odmiany bogate w Mn brunatno-
czerwone. Tworzy szereg kryształów miesza

nych, którego skrajnymi członami są ferberyt
(FeWOJ i hubneryt (MnWOJ. Związany z peg-
matytami i złożami pneumatolitycznymi.

Zinnwald/Góry Kruszcowe; Hiszpania; Por
tugalia, Rumunia i Peru. Ważniejsza ruda wol
framu. Minerał podobny: columbit.
Minerał ten należy do wolframianów, szerzej
omówionych w klasie VI (str. 152-167).
Na górze, po prawej: wolframit Rumunia;
53x75 mm

Brookit TiO,

Własności. Kryształy
pojedynczo narosłe,
pionowo zbrużdżone,
tabliczkowe; odmiana
wykształcona w for
mie sześciokątnych
tabliczek nosi nazwę
arkansyt W żyłach

typu alpejskiego spotyka się tabliczkowe, bru

natne, przeświecające kryształy z czarnymi
pasmami biegnącymi w określonych kie
runkach, spowodowanymi obecnością wrost-
ków substancji nieprzezroczystych. Znane są

pseudomorfozy brookitu po tytanicie. Lupli
wość: niewyraźna; gęstość: 4,1; barwa: żółta-
wobrunatny do czerwonobrunatnego, także
prawie czarny (arkansyt).
Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó
wnie w żyłach hydrotermalnych i jako minerał
akcesoryczny w gnejsach, łupkach i skałach
wulkanicznych. Często jest minerałem wtó
rnym występującym razem z tytanitem, chlory-

tem itp. Tremadoc/Walia; Bourg d'Oisans/

Francja; Amsteg/Szwajcaria; Pragraten/Ty
rol; Miass/Rosja. W Magnet Cove/Arkansas
zostały znalezione metalicznie błyszczące że-
lazistoczarne kryształy. Brookit i anataz
występują w tych samych środowiskach, nie
kiedy są ze sobą zrośnięte.

Znaczenie i zastosowanie. W 1825 roku Lew
określił symetrię pojedynczych kryształów
z Snowdon w Walii jako rombową i nazwał

minerał na cześć angielskiego krystalografa
H. J. Brooke. Brookit nie jest wykorzystywany

jako ruda tytanu.

Na dole: brookit Snowdon, Walia/Wielka Bry
tania; 24x17 mm

118

•* ~mi

-J

Brucyt Mg(OH)

Diaspor AIO(OH)

2,5

niemet.

Duże, tabliczkowe,
rozwinięte według
dwuścianu podstawo
wego, kryształy
o romboedrycznym
zarysie krawędzi,
także stromo pirami
dalny, jednak zwykle

w zbitych, blaszkowych lub łuseczkowych ma
sach przypominających gips; rzadko drob-
nowłókniste skupienia podobne do azbestu.
Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,4; barwa:
bezbarwny, zielonkawy, niebieskawy; nieco
giętki. W kontaktowo zmetamorfizowanych do
lomitach (Predazzo/Północne Włochy), wapie
niach i serpentynach (Pitkaranta nad Jez. La-
doga/Rosja). Do 50 cm długości włókna z As-
bestos/Quebec, Kanada; rozetowe skupienia
kryształów na kammererycie w Kop Dagla-
ri/Turcja. Podobne do brucytu są talk i gips.

Na górze, po lewej: brucyt na kammererycie
Kop Daglari/ Turcja; 4x6 mm

Kryształy są ograni
czone powyginanymi,
drobno prążkowany
mi lub chropowatymi
p o w i e r z c h n i a m i .
Często blaszkowe lub
łodygowe skupienia.
Lupliwość: wyśmieni

ta; gęstość: 3,3-3,5: barwa: bezbarwny lub roz
maicie zabarwiony. Kryształy zwykle tylko do
3 mm wielkości; niedawno w Masywie Men-
deres/Turcja znaleziono brunatne kryształy
długości ponad 10 cm. które mogą być zasto
sowane jako kamienie ozdobne. Minerał meta

morficzny łupków krystalicznych, utworów me-

tamorfizmu kontaktowego, produkt przeob
rażenia korundu, składnik boksytów. Cam-
polungo/Tessin; Grainer/Tyrol; Naxos/Gre-
cja; fioletowe kryształy pochodzą z Lan-
gessundfjordu; w żyłach w Jordanowie na Dol
nym Śląsku; Kossoibrod/Ural.
Na górze, po prawej: diaspor Masyw Mende-
resl Turcja; 40 x 57 mm

Uraninit UO,

\=Jy

Własności. Kryształy o pokroju sześcianu lub
ośmiościanu, jednak przeważnie zbity, o ner-
kowatych formach (blenda smolista, nastu-

ran), także proszkowe nagromadzenia (czerń
uranowa). Pseudomorfozy po drewnie, koś

ciach, bakteriach. Lupliwość: często nie
zauważalna; gęstość: 10,6, malejąca ze wzros
tem wieku geologicznego; barwa: czarny do
zielonkawoczarnego. Silnie radioaktywny, co
powoduje zdefektowanie sieci kryształów.
Powstawanie i wystąpienia. Rzadko w dużych

ilościach. 1. Pegmatyty: nie eksploatowany, za
wsze wzbogacony w tor i cer. Saetesdalen,
Moss/Norwegia; Stackebo, Óregrund/Szwecja.

2. Kontaktowo-metasomatyczny: rzadkie, ale

ważne złoża. Mary Kathleen Mine/Queens-
land, Australia; Bancroft/Ontario, Kanada.
3. Żyły hydrotermalne: Góry Kruszcowe:
Johangeorgenstadt, Annaberg, Schneeberg.
Aue Wólsendorf/Bawaria, Jachymov (Cze

chy); Kornwalia; Włochy; Kowary, Kletno/ Su
dety. 4. Z krążących wód gruntowych: rejon
Adamello; Pamparato/Alpy; Murtschens-
tock/Szwajcaria. 5. W starych zlepieńcach:
Elliot Lake/Ontario, Kanada jest największą

na świecie kopalnią uranu. W strefie wietrze
nia łatwo ulega rozkładowi i przechodzi w licz
ne wtórne minerały uranylu zabarwione na
intensywne kolory żółte, pomarańczowe,

zielone.

Znaczenie i zastosowanie. Surowiec do otrzy
mywania uranu, radu, sztucznych transurano-
wców i produktów ich rozszczepiania stosowa
nych w reaktorach jądrowych i do produkcji
broni jądrowej. Światowa produkcja U

w 1989 roku wynosiła około 44800 ton.

Na dole: uraninit E^je/Norwegia; 32*22 mm

120

'JPJ

121

Goethyt s-FeO(OH)

Własności. Kryształy

igiełkowe lub włos
kowe z wyraźnym

wzdłużnym prążko
waniem. W skupie
niach promienistych
i włóknistych, zbity,
upakowany, proszko

wy. Pseudomorfozy po licznych minerałach
żelaza. Lupliwość: doskonała; gęstość: do 5,3
(bardzo zmienna); barwa: czarnobrunatny do
jasnożółtego. Badania rentgenograficzne
wykazują istnienie dwóch krystalicznych tleno-
wodorotlenków żelaza: goethylu i lepidokroki-

tu. Oba te minerały wchodzą w skład miesza
niny określanej nazwą limonit.

Powstawanie i wystąpienia. Typowy produkt
strefy wietrzenia. Niemal wszystkie minerały
żelaza pod wpływem wody i kwasów humuso
wych przeobrażają się w limonit. Występuje
on razem z hematytem, tlenkami manganu,
kalcytem, minerałami ilastymi itp.
Odmiany. Różnie wykształcone odmiany

goethytu bywają określane odrębnymi nazwa
mi, zbędnymi z punktu widzenia mineralogii.
Igiełkowo wykształcone kryształy są znane

z Lostwithiel / Kornwalia; Hirschberg nad Saa-

lą/ Niemcy; z geod Freisen/Saarland; Czechy.
Kasztanowobrunatne lub ochrowożółte kuliste
skupienia o aksamitnej powierzchni występują
w Siegerland. Limonitowe oolity z koncentry

czną skorupową budową jako minetta były
eksploatowane w Lotaryngii/Luksemburg, po
dobne utwory są znane z Saizgitter/Niemiec

i Krymu.

Znaczenie i zastosowanie. Ważna ruda żela
za. Niektóre odmiany są wykorzystywane tak
że jako filtry do oczyszczania gazu.

Na górze, po lewej: goethyt kopalnia RoBbach,

Westerwald/Niemcy; 64 x 90 mm

Na górze, po prawej: goethyt Freisen, Sa
ar/Niemcy; 6x9 mm

Lepidokrokit y-FeO(OH)

Własności. Większość własności chemicznych
i fizycznych analogiczna jak u goethytu, podo
bnie jak występowanie. Lepidokrokit i jego
odmiany są jednakże dużo rzadsze. Kryształy
są cienkie, spłaszczone i wydłużone. Jako od
dzielne kryształy na podłożu lub w druzach,
tabliczki często pogrupowane w rozety; także
odmiany proszkowe lub typu szklanej głowy.
Lupliwość: doskonała w jednym kierunku; gęs
tość: 4,0; barwa: ciemnoczerwony do czerwo-
nobrunatnego, okruchy są rubinowoczerwone
do żółtoczerwonych i są przezroczyste.
Powstawanie i wystąpienia. Ładne kryształy
narastające na groniastym i stalaktytowym li-
monicie pochodzą z Eiserfeld/Siegerland, Nie

mcy (kopalnia Ameise). Wiele limonitów obok
przeważającego goethytu zawiera także lepi

dokrokit, szczególnie kiedy pochodzą z wiet
rzenia pirytu. Lepidokrokit jest generalnie wtó
rnym minerałem, podobnie jak goethyt i częs
to mu towarzyszy.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
greckiego /ep/s=łuska i chrochis =kosmyk,
z powodu łuseczkowych, włóknistych, gronias-
tych lub nerkowatych skupień, jakie tworzy.
W 1806 roku tlenowodorotlenek żelaza został
nazwany goethytem na cześć Goethego. Nie
długo potem okazało się, że tworzy on dwa
minerały o odmiennych strukturach kryszta

łów. Zastosowanie takie same jak w przypad
ku goethytu.

Na dole: lepidokrokit kopalnia Hollerter Zug
kolo Siegen/Niemcy; 4x3 mm

122

| k

: • / > • ;

*-;

Groutyt 2-Mn0(0H)

Właściwości. Groutyt

należący do grupy

diasporu i goethytu
jest izotypowy
z diasporem. Znane
są niezwykłe krysz
tały tego minerału
- tabliczkowe, prąż

kowane równolegle do osi Y i Z. Błyszczące
kryształy wielkości 2-3 mm, wyjątkowo 6 mm,
tworzą się w pustkach konkrecji (Bulten-Aden-
stedt/Niemcy). Cienkie, ostro zakończone
i wytrawione na krawędziach kryształy są czę
ściowo przeobrażone w krótkoigiełkowy man-
ganit. Kryształy występują zwykle w gęsto
upakowanych agregatach. Lupliwość: dosko
nała w jednym kierunku; gęstość: 4,14; barwa:
czarny.

Powstawanie i wystąpienia. Groutyt występuje
zwykle razem z kalcytem; interesujące pseu-
domorfozy po kalcycie znajduje się w Biilten.
Występujące tu pierwotnie przezroczyste jak
woda, do 3 cm wielkości, kryształy kalcytu są

całkowicie wypełnione groutytem i dlatego wy
dają się czarne. Dalsze europejskie miejsca
występowania to: Bleiberg/Austria (stwierdzo
ny tylko mikroskopowo); Hammerseisenbach/
Szwarcwald, Niemcy (drobnoziarniste sku
pienia). Ładne kryształy zostały znalezione
w kopalni Sagamore, Mangan No. 2 i Mahno-

men w Minnesocie/USA. Małe kryształy grou-

tytu na kalcycie są znane z Talcville / New

York, USA.

Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza praca

o groutycie została opublikowana przez
L.E. Grunera w 1947 roku, nazwał on nowy
minerał na cześć holenderskiego mineraloga
F.F. Grouta pracującego na Uniwersytecie
Minnesota. Okazy z kopalni Bulten-Adenstedt
koło Peine są poszukiwane przez kolekcjone
rów minerałów.

Na górze: groutyt sztolnia Emilie, Biilten/Nie
mcy; 14x10 mm

Manganit y-MnO(OH)

met-

półmet.

V ^

Własności. Kryształy zwykle długosłupowe do

igiełkowych, silnie zbrużdżone równolegle do

wydłużenia, ubogie w ściany. Bogate w ściany
kryształy są z reguły krótkosłupkowe i tworzą
przerosłe bliźniaki kolankowe lub krzyżowe.
Kryształy wykazujące oznaki wietrzenia mają
silnie wytrawione główki. Promienisty, łodygo
wy, często zebrany w radialne lub bezładne
wiązki, rzadko ziarnisty. Charakterystyczne
pseudomorfozy po kalcycie. Lupliwość: dosko
nała; gęstość: 4,3-4,4; barwa: brunatnoczarny,
nadwietrzały ma barwę stalowoszarą, rysa
czarna.

Powstawanie i wystąpienia. Rzadko zachowa
ny w stanie nie zmienionym, zwykle częścio-

124

wo lub całkowicie przeobrażony w piroluzyt.
Tworzy się głównie w niskotemperaturowych
żyłach hydrotermalnych, jako produkt wyługo
wania i w płytkomorskich osadach. Najładniej
sze kryształy na świecie pochodzą z II-
feld/Harz, Niemcy (do 10 cm wielkości). W po
rfirach i melafirach koło Elgersburga, Óhrens-
tock/Thiiringer Wald, Niemcy; Botallack-Mi-
ne/Kornwalia, Wielka Brytania; Brideville/
Nowa Szkocja, Kanada.

Znaczenie i zastosowanie. Ważniejsza ruda

manganu. Mangan znajduje zastosowanie ja
ko składnik stali szlachetnych, do odsiarcza
nia w procesie hutniczym, jako nośnik tlenu

w wielu technologiach chemicznych, do odbar
wiania szkła, do produkcji suchych baterii i do
otrzymywania soli manganu.

Na dole: manganit na barycie llfeld, Harz/Nie
mcy; 125x90 mm

Klasa V. Azotany, węglany, borany

Chemia. W tej klasie zostały umiesz
czone sole trzech kwasów:
kwasu azotowego HN0

kwasu węglowego H

kwasu borowego H

Kwasy te składają się z jonów wodo
rowych i anionu reszty kwasowej, któ
ra jest kompleksem zbudowanym

z trzech atomów tlenu i atomu odpo
wiednio azotu, węgla lub boru. W mi

neralogii przyjęła się konwencja
umieszczania tego anionu w na

wiasach kwadratowych. Jeśli w skła
dzie jakiegoś minerału występuje ich
więcej, wówczas oddziela się je pio
nową kreską. Zastąpienie jednego lub
więcej jonów wodorowych przez jon
lub jony metali prowadzi do powstania
nowych związków - soli. W większości
przypadków analizy chemiczne wykry
wają obecność kilku metali, różnych
reszt kwasowych, często także wody.
Przykładem może być artinit:
Mg

[(OH)

|C0

]-3H

0. Minerał jest

solą kwasu węglowego, na co bezpo
średnio wskazuje obecność anionu
C0

w nawiasach kwadratowych. Poza

tym są w nim także obecne grupy
hydroksylowe OH. Miejsce wodoru za
jmuje magnez. W sieci kryształu znaj
dują się również trzy cząsteczki wody

„krystalizacyjnej", która może być
usunięta przez ogrzewanie kryształu.
Krystalografia. Dokładniejsze bada-

Podstawowy element budowy węg
lanów: anion C0

w formie trójkąta.

i wiążą trzy duże atomy tlenu. Leżą
one na jednej płaszczyźnie, zaś atom

centralny (N, C, B) mieści się w nie
wielkiej luce między atomami tlenu.
Element taki nazywa się wielościa-

nem (lub wielokątem) koordynacyj
nym, a w tym konkretnym przypadku
ma on kształt trójkąta. Poszczególne

grupy C0

są w sieciach kryształów

powiązane atomami metali w sztywną
strukturę.
Petrologia. Wszystkie azotany są bar
dzo dobrze rozpuszczalne w wodzie,

stąd można je spotkać jako minerały
tylko w suchym, gorącym klimacie,
zwykle jako produkty ewaporacji sło

nych jezior. Przykładowo w wysoko
położonych pampasach chilijskich

Andów azotany zostały skoncentro
wane do maksymalnych zawartości
ponad 30%. Kalcyt (węglan wapnia)
tworzy ogromne pokłady wapieni osa
dzone w niektórych zbiornikach mors
kich. Pod wpływem metamorfizmu
osadowe wapienie przekrystalizo-
wują tworząc marmury. Roztwory hy-
drotermalne mogą spowodować za
stąpienie wapnia jakimś innym meta
lem; w ten sposób kompleks marmu
rów w Huttenberg/Karyntia, Austria

został częściowo przeobrażony w sy-
deryt (węglan żelaza) pod wpływem
bogatych w żelazo roztworów. Potrak
towane kwasem solnym węglany roz
kładają się z mniejszą lub większą
łatwością z wydzieleniem dwutlenku
węgla. Stanowi to cechę diagnostycz

ną dla tej grupy minerałów. Borany

są przeważnie pochodzenia osado
wego i tworzą się jako produkt ewa
poracji jezior boranowych, są zwykle
trudniej rozpuszczalne w wodzie.
Rodochrosyt Aartal koto Diez/Nie-
mcy; 17x24 mm

126

Kalcył Ca[C0

]

niemet.

Własności. W przy

rodzie występują

doskonale wykształ
cone kryształy kal
cytu wyróżniające się
ponadto ogromną
różnorodnością po
staci. Bogactwo obej

mujące około 600 różnych postaci prostych
i ponad 2000 kombinacji jest nieporównywalne
z żadnym innym minerałem. Spotyka się różne

tępe i ostre romboedry i skalenoedry, słup

heksagonalny oraz ich kombinacje. Kryształy
cienkotabliczkowe noszą nazwę „szpat papie
rowy", długokolumnowe „szpat armatni"; kra
wędzie kryształów są często zaokrąglone. Łu-
pliwość: doskonała według romboedru.

można zauważyć podwójne załamanie światła
objawiające się podwójnym obrazem liter.
Zjawisko tak wyraźnej dwójłomności odkrył
Erasmus Bartholinus w 1669 roku na krysztale
szpatu islandzkiego. Także zachwycony Goe

the, który był zbieraczem minerałów, opisał
w 1813 roku „podwójny obraz romboedryczne-
go kalcytu". Wiele okazów kalcytu wykazuje
w świetle ultrafioletowym silną fluorescencję,
wywołaną śladową domieszką ziem rzadkich.;
kalcyt islandzki wykazuje zielonkawą do żół
tawej termoluminescencję oraz tribolumine-
scencję. Kalcyt silnie burzy zwilżony kwasem
solnym.
Powstawanie i wystąpienia. Kalcyt jest jednym
z najbardziej rozpowszechnionych ziemskich
minerałów i występuje często w wielkich iloś-

Gęstość: 2,71; barwa: chemicznie czysty kalcyt

jest bezbarwny, zwykle jednak biały, zaba

rwiony na różne kolory domieszkami izomor

ficznymi lub mechanicznymi. Jako domieszki
występują: magnez, żelazo, mangan, rzadziej
cynk, bar, stront, ołów. Zawiera także wrostki

limonitu, hematytu, węgla i piasku; zwłaszcza
w druzach kryształów kalcytu z Idar-Oberstein

typowe jest zabarwienie pomarańczowe do
ciemnoczerwonego spowodowane domieszką
tlenków żelaza. Kryształy często są zbliżnia-
czone: uzupełniające się bliźniaki, wielokrot
nie się powtarzające, które wywołują na od-
łupkach drobne, równoległe prążkowanie,
czworaki, kombinacje o kształcie serca lub
motyla (Butterfly Twins). Skupienia kostkowe,
ziarniste, łodygowate, włókniste, zbite lub zie
miste, formy kuliste (pisolity) lub soplowate,
pseudomorfozy po wielu minerałach, pospolity
materiał wielu skamieniałych substancji. Jeśli
przezroczysty kryształ kalcytu położyć na za
drukowanym papierze, to już gołym okiem

ciach. Z tego minerału składają się całe pas
ma górskie: Alpy Wapienne, Jura Szwabska

i Frankońska. W minionych epokach geologi

cznych rozpuszczony w wodzie węglan wap
nia osadzał się na dnie ciepłych, płytkich zbio
rników morskich, poza tym gromadził się w fo
rmie szczątków organizmów budujących z nie
go swoje szkielety (muszle, korale, drobne

Na górze, po lewej: kalcyt Holzen, Westfa
lia/Niemcy; 18x25 mm
Na górze, po prawej: kalcyt Andreasberg.
Harz /Niemcy; 38 x 52 mm
Na dole: kalcyt Cumberland/Wielka Brytania:
60x44 mm

128

*%& I

-W

* I

morskie organizmy). Pod wpływem ciężaru
nadległych warstw osad kalcytowy ulegał dia-
genezie, twardniał i przechodził w skałę jak
np. „kredowe skały" Rugii lub Dover. Wzrost

temperatury w otoczeniu pokładu wapienia,
spowodowany np. kontaktem z magmą,
prowadził do jego przekrystalizowania i utwo
rzenia marmuru. W dużych ilościach marmury
są dostarczane z Carrary/Włochy i Penteliko-
nu koło Aten/Grecja, skąd pochodzą szczegól
nie czyste, białe odmiany. „Wapienie koralo
we" budują struktury odpowiadające pier
wotnym rafom koralowym; „wapienie oolitycz-
ne" są utworzone z małych kuleczkowatych
utworów o koncentrycznej budowie; trawerty
ny są osadami martwicy kalcytowej, która wy

trącała się z gorących źródeł inkrustując roś
liny lub inny występujący w pobliżu materiał
jak np. w wielobarwnych tarasach Mammut
Hot Spring w Parku Narodowym Yellowsto
ne/USA; Tivoli koło Rzymu/Włochy, Jako sto
sunkowo łatwo rozpuszczalny minerał, węglan
wapnia może być ługowany przez wody
zawierające dwutlenek węgla (wody deszczo
we) i wytrącany ponownie w innym miejscu.

W ten sposób w wielu miejscach na Ziemi

Rumunia i Bańska Stiavnica/Słowacja; Rhi-
snes/Belgia; w żyłach typu alpejskiego; Der-
byshire, Egremont w Cumberland, Kornwalia/
Wielka Brytania. Przejrzyste, bogate w ściany
kryształy z Cumberland należą do najpiękniej
szych w Europie i są poszukiwane przez kole
kcjonerów. Osobliwością są całkowicie
przezroczyste kryształy z Guanajuato/Meksyk,
z Islandii (z pustek w „dolerycie" z Helgus-
tadir/Eskifjord) oraz Dolnej Tunguski/Rosja.
Interesujące okazy kalcytu piaszczystego były
znalezione w Washabaugh County, Dakota Po

łudniowa/USA i w Fontainebleau/Francja. Do
osobliwości należą inkluzje miedzi rodzimej
w skalenoedrach kalcytu z Michigan/USA. Ba

rdzo ładne okazy pochodzą z Santa Eula
lia/Meksyk i Missouri/USA.

Znaczenie i zastosowanie. Z greckiego

chalis =wapno, wapień, zaprawa murarska,

także mały kamień lub żwir. Było ono źródło-
słowem późniejszego calx, calcis przejętego
w łacinie i następnie w języku starogermańs-
kim. Polskie terminy wapno, wapień pochodzą
od prasłowiańskiego wap =farba do malowa

nia. Technika wypalania wapna i przygotowy
wania zaprawy wapiennej była szeroko znana

ićC3

utworzyły się jaskinie z szatą naciekową, na
którą składają się rosnące z dołu do góry

stalagmity i zwieszające się ze stropu stalak
tyty. Z tej samej przyczyny kryształy kalcytu
zachowały swoją formę zastąpione przez trud
niej rozpuszczalne minerały. Pseudomorfozy
takie składają się np. ze smithsonitu, hematy-

tu, miedzi rodzimej, pirytu, kwarcu, galeny,

markasytu, piroluzytu; rozpowszechnione
w Saksonii i Harzu. Ładne, swobodnie rosnące
kryształy są znane z druz w żyłach kruszco

wych i pęcherzy pogazowych melafirów, dia-
bazów i bazaltów, np. St. Andreasberg w Ha
rzu, Freiberg, Braunwdorf, Schneeberg w Gó
rach Kruszcowych, Auerbach/Niemcy; Kapnik/

Rzymianom przed narodzeniem Chrystusa.

Z powodu łatwości z jaką palone wapno łączy
się z wodą, było ono określane jako calx vi-

ra = żywy wapień. Ze względu na swoje

szczególne własności minerał zajmował bada
czy; mineralog Emmerling wprowadził w 1793
roku wiele dziś już nie stosowanych nazw dla
tego minerału i jego odmian. Pierwszą analizę
chemiczną wykonał Bergmann w 1774 roku.

Kalcyt Kander/Szwajcaria; 48x67 mm

130

(ii

£fi\

™'

131

Tak stawni fizycy jak I. Newton i C. Huyghens
zajmowali się własnościami optycznymi kalcy
tu. Obserwacje płaszczyzn łupliwości i kształ
tu odlupków kalcytu doprowadziły Hauy'ego
do jego teorii wewnętrznej budowy krysz
tałów. W 1808 roku angielski chemik i fizyk
H.B. Davy za pomocą elektrolizy odkrył metal
wchodzący w skład kalcytu i nadał mu na
zwę „calcium", wapń. Określenie „kalcyt",

kryształów, a z drugiej strony powodem kłopo
tów, gdyż nierzadko pokrywa skorupą wiele
innych rzadkich minerałów.
Minerały podobne. Kalcyt jest łatwy do rozpo
znania; od innych podobnych minerałów grupy
kalcytu odróżnia się ogromnym bogactwem
postaci kryształów i silnym burzeniem pod
wpływem rozcieńczonego kwasu solnego.
W zbitych skupieniach mogą do niego być

wcześniej stosowane wyłącznie dla pseu-
domorfoz kalcytowych z Sangerhausen w Ha
rzu, ostatecznie w 1845 roku powiązał z tym

minerałem Wilhelm K. von Haidinger, radca
górniczy z Wiednia. Kalcyt jest wykorzystywa
ny na wiele sposobów ze względu na powsze

chne występowanie i różnorodne wykształce
nie. Rzadkie przezroczyste kryształy były wy
korzystywane do produkcji pryzmatów polary
zacyjnych (nikoli), biały marmur znalazł zasto
sowanie w rzeźbiarstwie i jako materiał okła
dzinowy. Ładnie zabarwiony wapień i marmur,
pocięty na płyty i wypolerowany, znajduje róż
norodne zastosowanie w budownictwie.
Wapieni używa się jako kamienia dekoracyj
nego, do wykładania fasad budynków, ścian
lub posadzek, parapetów okiennych czy scho

dów. „Wapno palone" zarobione wodą i połą
czone ze żwirem lub piaskiem jest stosowane
jako zaprawa wapienna w budownictwie. Wa

pienie to także ważny surowiec do produkcji

cementu; w przemyśle chemicznym do otrzy
mywania związków wapnia, w przemyśle
szklarskim do homogenizacji masy szklanej,
w procesie wielkopiecowym jako dodatek do
kwaśnych rud, Drobnozłupkowane wapienie,
jak np. z Solnhofen, zawierają często liczne
skamieniałości roślin i zwierząt, które żyły
w środowisku ich powstawania. Oszlifowane
przezroczyste kryształy są poszukiwane przez
zbieraczy kamieni szlachetnych. Dla kolekcjo
nerów minerałów kalcyt z jednej strony jest
źródłem radości z powodu tworzenia pięknych

podobne: kwarc, baryt, fluoryt, gips, anhydryt;
twardość, łupliwość i reakcja z kwasem sol
nym są jednakże wystarczającymi cechami
pozwalającymi odróżnić kalcyt od tych mine
rałów.

Na górze: kalcyt kopalnia Abendróte, Andreas-
berg, Harz/Niemcy;

55x40 mm

Na dole, po lewej: bliźniak kalcytu Egre-
mont/Cumberland, Wielka Brytania;

32x44 mm

Na dole, po prawej: bliźniak kalcytu Derby-
shireJ Wielka Brytania;

51 x 70 mm

132

133

Syderyt Fe[C0

]

4-4,5

niemet.

Własności. Kryształy
są zwykle wykształ
cone w formie siodło-
wato wygiętych rom-
boedrów, najczęściej
kostkowe, grubo- lub
drobnoziarniste agre
gaty, skupienia kuli

ste lub nerkowate o promienistej budowie we
wnętrznej, także zbity, poprzerastany iłem (sy

deryt ilasty]. Lupliwość: doskonała według ro-
mboedru; gęstość: 3,7-3,9; barwa: żółtawobia-

ły, żółty, szary, żółtobrunatny, niebieskawo-
czarny, czarny od domieszki materiału węglis-
tego, niekiedy metaliczne, pstre barwy na-

leciałe. Łatwo wietrzeje przechodząc w limo-
nit (pseudomorfozy limonitu po syderycie). Bu
rzy z gorącym kwasem solnym.
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się wyłą
cznie w warunkach redukcyjnych. 1. Rzadki
w pegmatytach, lvigtut/Grenlandia. 2. Hyd-
rotermalny, przykładami mogą być żyły syde-
rytowe Siegerlandu w Reńskich Górach Łup

kowych o miąższości do 30 m; Erzberg/Styria;
HiJttenberg / Karyntia, Austria; llberg/Harz]
Niemcy; Bilbao/Hiszpania; Słowacja; połu
dniowy Ural. Ładne kryształy pochodzą z Neu-
dorf w Harzu i z Kornwalii. 3. Osadowy, w for
mie pokładów, płaskur lub konkrecji (slerosy-
deryty): Walia; Westfalia; Schmiedefeld/Tu
ryngia; Lotaryngia/Francja; w Polsce w osa
dach jurajskich rejonu Łęczycy i Starachowic.

Tworzący się w strefie utleniania z tlenkami

manganu może zawierać wysoką, do 6%, do
mieszkę manganu.

Znaczenie i zastosowanie. Minerał uzyskał
swoją naukową nazwę w 1845 roku wyprowa
dzoną z greckiego sideros =żelazo. W prze
szłości bardzo ważna ruda żelaza, eksploato
wana do dziś.

Na górze, po lewej: syderyt kopalnia Hut,
Hamm, Sieg/Niemcy: 9x13 mm
Na górze, po prawej: syderyt Col de la Forc-
lazł Szwajcaria: 22x30 mm

Magnezyt Mg[CO.

Własności. Kryształy

idiomorficzne nie są

częste, zwykle wy
kształcone w formie

>5 romboedru, narosłe;

ziarniste, łodygowe,
drobnokrystaliczne,
zbite skupienia. Lup

liwość: wyśmienita według romboedru; gę
stość: około 3,0; barwa: bezbarwny, biały, żół

ty, brunatny, także czarny. Różnorodne zabar
wienie jest wywołane zastąpieniem w sieci

kryształu części atomów magnezu przez żela
zo, mangan, wapń. Pod wpływem promienio

wania ultrafioletowego wykazuje silną fluores-
cencję w kolorach zielonkawych lub niebies
kawych.

Powstawanie i wystąpienia. 1. W serpentyni
tach, często w formie sieci żyłek zbudowanych
ze zbitego, drobnokrystalicznego magnezytu.
Odmiana ta jest chemicznie bardzo czysta,
śnieżnobiała do żółtawo białej, czasem zawie
ra opal. Występuje na Bałkanach od Bośni do

Grecji (Eubeja), w Kraubath/Styria, Austria; na
Elbie, w Piemoncie (Baldissero)/Włochy, na
Morawach, w Polsce na Dolnym Śląsku (Wiry,
Braszowice, Szklary). 2. W utworach zmienio
nych metasomatycznie w formie gruboziarnis

tych gniazd lub ciał o znacznych rozmiarach;
Alpy Wschodnie, Veitsch, Trieben, Raden-
thein, Oberndorf/Styria, Austria. Krystaliczny

magnezyt może tworzyć się w warunkach me-

tamorfizmu regionalnego. Znaczące złoża
w Satka/Ural i na Półwyspie Liaotuńskim/
Mandżuria.

Znaczenie i zastosowanie. Do otrzymywania
metalicznego magnezu, a przede wszystkim
do produkcji materiałów ogniotrwałych. Znaj
duje zastosowanie w budownictwie, przemyś
le papierniczym, ceramicznym i szklarskim.

Na dole: magnezyt na sfalerycie kopalnia
Schauinsland, Szwarcwald/Niemcy;

120x85 mm

134

Rodochrosyt Mn[C0

]

Własności. Idiomorfi-
czne kryształy prze
ważnie małe, rom-
boedryczne, narosłe

- 4

w druzach, często

siodłowato lub so-
czewkowato wygięte;
zbity, ziarnisty, kost

kowy, promienisty, graniasty w agregatach
przypominających maliny, skupienia typu
szklanej głowy, naskorupienia. Tworzy bliźnia
ki. Łupliwość: doskonała; gęstość: 3,3-3,6; ba
rwa: różowoczerwony, w efekcie wietrzenia
także szary lub brunatny, bardzo rzadko bez
barwny. Skupienia są zbudowane z ułożonych
naprzemian jasnych i ciemnych warstewek
o zębatym przebiegu, małe kryształy mogą
być także przejrzyste. Mangan może wchodzić
w sieci kryształów innych węglanów (oligonit,
mangano-kalcytj.

Powstawanie i wystąpienia. Charakterystyczny
minerał żył kruszcowych pochodzenia hyd-
rotermalnego, w złożach zmetamorfizowanych

kontaktowo, w skałach osadowych i jako wtór
ny minerał w złożach manganowych, rzadko
w pegmatytach. W żyłach hydrotermalnych ze
złotem, srebrem i minerałami cynku, np. Kar
pat (Kapnik, Sacaramb/ Rumunia). W czapie
żelaznej w Nassau, szczególnie ładny z kopa
lni Wolf koło Herdorfu/Sieg; llfeld/Harz; El-
gersburg/Turyngia, Niemcy; prowincja Hue-
lva/Hiszpania; Las Cabesses/Pireneje; kopa
lnie Hotazel i NTChwaning, Kalahari/RPA.
Z opuszczonej przez Inków w XIII wieku kopa
lni srebra (San Luis w Argentynie) znane są
naciekowe, w formie stalaktytów, skupienia
rodochrosytu.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
greckiego rhodochros=różowej barwy. Wa
żna ruda manganu. Jako kamień szlachetny
pojawia się na rynku od 1950 roku.
Na górze, po lewej: rodochrosyt kopalnia

SchloBberg kolo Geisenheim, Rhein/Niemcy;

29x40 mm
Na górze, po prawej: rodochrosyt kopalnia

OhlingerZug, Daaden/Niemcy; 18x25 mm

Smithsonit Zn[CO,

niemet.

Własności. Idiomorfi-
czne kryształy są ma
łe i rzadkie, zwykle
mają postać rombo-
edru, z reguły włókni
ste, zbite lub ziemiste
skupienia, naskoru
pienia o nerkowatych

lub graniastych powierzchniach, skorupowe
masy są często subtelnie biało warstwowane;
pseudomorfozy po kalcycie. Łupliwość: dosko
nała według romboedru; gęstość: 4,3-4,5; bar

wa: czysty smithsonit jest bezbarwny, częścio
we zastąpienie cynku przez mangan, żelazo,
wapń, magnez powoduje zabarwienie na żół
tawo, brunatno, szaro, zielono, niebieskawo,
pomarańczowoźółto. Odmiany zanieczysz
czone piaskiem, iłem, limonitem są nie
przejrzyste. Wykazuje silną fluorescencję
w świetle ultrafioletowym.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy produkt
wietrzenia sfalerytu, tworzy się także metaso-
matycznie oraz w szczelinach i pustkach skał

jak np. na w regionie Śląsko-Krakowskim, Al-
tenberg koło Akwizgranu/Niemcy; Bleiberg-
-Kreuth w Karyntii/Austria; Raibl we Wło
szech; Laurion w Grecji; Turlansk w paśmie

Kara-Tau w południowym Kazachstanie; Mon
te Poni i Iglesias na Sardynii/Włochy; północ
na Hiszpania; Mendip Hills i Matlock/Wielka
Brytania, Tsumeb/Namibia. Główny składnik
ga/manów, gdzie występuje razem z hemimor-

fitem, kalcytem, dolomitem i nierozłożonym
sfalerytem i galeną.

Znaczenie i zastosowanie. Galman jest górni
czą nazwą zbiorczą na określenie węglanowej

i krzemianowej rudy cynku, rozmaicie zabar
wionej i zanieczyszczonej wieloma domie
szkami. Minerał nazwany dla uczczenia Ang
lika James'a Smithsona, który w 1875 roku
opublikował pierwszą analizę chemiczną smi-

thsonitu. Ważna ruda cynku. Stosowany jako

kamień ozdobny (kamień aztecki), Cana-
nea/Meksyk.

Na dole: smithsonit Anatolia/Turcja;
95x70 mm

136

137

Dolomit CaMg[C0

]

3,5-4

niemet.

Własności. Najczęstszą, niemal jedyną posta
cią kryształów jest romboedr, kryształy są
wrosłe lub narosłe, bardzo często siodłowato
wygięte. Na kryształach z Hall/Tyrol, Binntal,
Kapnik, Leogang występują także inne posta
cie. Zwykle grubo- lub drobnokrystaliczne ma
sy. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,85-2,95;
barwa: bezbarwny, biały, zabarwiony różnymi
zanieczyszczeniami na żółto, brunatno, czar
no. Częste pseudomorfozy po innych węg
lanach. Niekiedy silna fluorescencja w świetle
ultrafioletowym,
Powstawanie i wystąpienia. Minerał skałotwó-
rczy, jako składnik skał określanych także na
zwą dolomit i powstałych najczęściej poprzez

metasomatyczne przeobrażenie wapieni.
Duże kryształy pochodzą np. z Trepćy/Serbia,

Jugosławia; Oberndorf, Lamming; Sunk koło
Trieben/Styria, Austria; przejrzyste kryształy
z Binntal /Szwajcaria; narosłe kryształy z Re-
zbanya/Rumunia. Typowe „cukrowato" zia

rniste przeświecające marmury dolomityczne

tworzą długie pasmo na południe od central
nego masywu alpejskiego.
Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy

nazwę dolomit nadał w 1792 roku T. von Saus-

sure skale z południowego Tyrolu. Stosowany
jako wymurówka pieców przemysłowych, jako
wartościowy nawóz sztuczny i do otrzymywa

nia soli magnezu. Małe, oszlifowane kamienie

są poszukiwane przez zbieraczy. Bardzo sła
bo burzy z zimnym kwasem solnym.

Na górze, po lewej: dolomit Trepća/Serbia,
Jugosławia; 45x62 mm
Na górze, po prawej: dolomit Navarre/Hisz

pania; 51 x 70 mm

Ankeryt CaFejCO.

3,5-4

niemet.

Własności. Węglany
grupy kalcytu tylko
w swoich najczyst
szych odmianach
mają skład chemicz
ny odpowiadający

teoretycznym formu
łom kalcytu, magne

zytu, syderytu, rodochrozytu, smithsonitu czy
dolomitu. Często wszystkie cztery pierwiastki
(wapń, żelazo, magnez, mangan) wchodzą
w skład jednego węglanu tworząc „kryształy
mieszane". Sprawia to, że także skład ankery
tu niemal nigdy nie odpowiada formule teore
tycznej. Zmienne ilości magnezu i manganu
zawsze są wbudowane w strukturę ankerytu.
Kryształy ankerytu są bardzo podobne do do
lomitu, zwykle obserwuje się prosty rom
boedr, masywne, drobnokrystaliczne lub ziar
niste skupienia, powszechne są zbliźnia-
czenia. Pseudomorfozy po kalcycie znane
z Wolfach w Szwarcwaldzie. Ankeryt z Saal-
feld wykazuje bardzo silną żółtobiałą fluores-

cencję, z Kapnika i Freibergu średnio inten
sywną w kolorze czerwonym. Lupliwość: wy
raźna według romboedru; gęstość: 2,97; bar
wa: biały, szary, żółtawobrunatny do brunat
nego.
Powstawanie i wystąpienia. Bardzo rozpo
wszechniony, często jako produkt pośredni za
stępowania wapieni przez syderyt, częsty tak
że w żyłach kwarcowych ze złotem rodzimym
i w zmienionych skałach w ich otoczeniu. Old-
ham, Lancashire/Wielka Brytania; Erzberg,
Styria/Austria; Czechy; Węgry; Południowa
Dakota, Idaho, New York/USA.

Znaczenie i zastosowanie: Opisany przez
W.K. von Haidingera w 1872 roku jako żelazo,
względnie manganonosny dolomit. Zasadowy
topnik rud żelaza.

Na dole: ankeryt Anglia; 68x50 mm

138

139

Aragonit Ca[C0

]

Własności. Skład chemiczny analogiczny jak
kalcytu (polimorfizm). Wykształca wiele zróż
nicowanych postaci krystalograficznych.
Kryształy zewnętrznie często są pseudoheksa-
gonalne, zwykle są prążkowane zgodnie
z osią Z, ze słupowymi (o kształcie dłuta) lub
ostropiramidalnymi (o kształcie ostrza włócz
ni) zakończeniami. Często pręcikowe lub igieł
kowe kryształy zebrane w promieniste agrega
ty, utwory naciekowe lub pisolityczne, nasko-
rupienia wytrącające się z gorących źródeł
np. „grochowiec" z Karlovych Varów; „kwiat
żelaza" z Eisenerzu/Styria, Austria tworzący
śnieżnobiałe osobliwe krzaczaste wykwity
przypominające korale. Zbity, jako pseudomo-
rfozy po gipsie, zwykle przeobrażone w kalcyt.
Pojedyncze niezbliźniaczone kryształy są wy
jątkowo rzadkie; polisyntetyczne zbliźnia-
czenia obserwuje się na kryształach wykształ
conych słupkowo jak np. z okolic Biliny/Cze-
chy, cykliczne trojaki i bliźniaki wielokrotne są
znane z Dax, Molina i Herrengrund. Pseudo-
heksagonalne przerosłe trojaki z Hiszpanii
i Włoch ujawniają swoją budowę poprzez
szwy między poszczególnymi osobnikami two
rzące bruzdy na bocznych ścianach słupa
i prążkowanie na ścianach dwuścianu podsta
wowego. Lupliwość: niewyraźna; gęstość:

2,95; barwa: bezbarwny, biały, winnożółty,
czerwonawy, zielony, niebieskawy, szary, cza

rny. Wykazuje wyraźną fluorescencję w świet
le ultrafioletowym.

Powstawanie i wystąpienia. Aragonit jest mi
nerałem nietrwałym w warunkach panujących
na powierzchni Ziemi. Wykazuje tendencję
stopniowego przeobrażania się w kalcyt. Jest
dużo rzadszy od kalcytu, nie ma charakteru
skatotwórczego i rzadko występuje w żyłach
kruszcowych. Najładniejsze kryształy wraz
z zeolitami spotyka się w szczelinach i pust
kach młodych skał wylewnych i tufów; Leien-

kopf/Eifel, Sasbach koło Kaiserstuhl, Blaue
Kuppe koło Eschwege (Niemcy); północne
Czechy; Nugsauk/Grenlandia. Tworzy się

w procesie metasomatozy złóż kruszcowych.

Kamsdort; Iberg; Erzberg/Styria, Hutten-
berg/Karyntia (Austria), także jako kwiat żela

za znajdowany głównie w złożach syderytu.
Narosłe kryształy występują w Molina, Arago-

nia/Hiszpania i z iłem i gipsem w złożach
siarki na Sycylii. Grochowiec z Karlovych Va-
rów składa się z kulistych skupień aragonitu
i kalcytu o skorupowej i promienistej budowie
wewnętrznej, wytrącających się, podobnie jak
płaskie skorupy, z gorących źródeł. Macica
perłowa muszli i pereł jest utworzona z drob
niutkich płytek aragonitu.

Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1788

roku przez Abrahama Gottloba Wernera ze
względu na znane występowanie w hiszpańs
kiej prowincji Aragonia. Później długo nie uda

wało się zaklasyfikować tego minerału, aż

R.J. Haiiy opisał go jako odrębny minerał.

Zbite skupienia aragonitu są wykorzystywane
do wyrobu wisiorków, brosz, przedmiotów rze
miosła artystycznego a polerowane płyty jako
blaty stolików i materiał dekoracyjny. Już Goe
the określił aragonitową martwicę z Karlovych
Varów jako „rodzaj kamienia szlachetnego".
Podobny materiał określany nazwami „onyks
meksykański", „onyks marmurowy", wykorzy
stywany do celów zdobniczych, pochodzi głó
wnie z Afryki Północnej, Argentyny, Meksyku
i USA.

Na górze, po lewej: aragonit Mig/ani/la /Hisz

pania; 22 x30 mm

Na górze, po prawej: aragonit Dainrode koto
Frankenbergu, Eder/Niemcy; 10 x 14 mm
Na dole: aragonit (kwiat żelaza) Erzberg, Sty
ria/Austria; 120x85 mm

140

Kutnahoryt CaMn[C0

]

3,5-4

niemet.

Własności. Bardzo
wiele okazów okreś
lanych jako rodo-
chrosyt w rzeczywi
stości jest kutnaho-

rytem. Podobnie jak

w przypadku anke-
rytu i innych węgla

nów, skład prawie nigdy nie odpowiada teore

tycznej formule minerału. Poprzez wbudo
wanie w strukturę magnezu i żelaza, kutnaho

ryt wykazuje daleko idącą mieszalność z dolo
mitem i ankerytem. Tworzy kryształy pręciko

we do włóknistych, krzaczaste skupienia, tak
że zbite masy o nerkowatych powierzchniach.
Lupliwość: wyraźna według romboedru; gę
stość: 3,12; barwa: biaty, żółtawy, jasnoróżowy

i różowoczerwony.

Powstawanie i wystąpienia. Kutnahoryt po
wstaje przez wypieranie kalcytu. Występuje
razem z kalcytem, barytem, pirytem, grouty-
tem i analcymem. Z kopalni Bulten-Adenstedt
koto Peine/Niemcy opisano otoczaki kruszców

Strontianit Sr[CO ]

Kryształy igiełkowe,
o kształcie włóczni,
często snopkowato
pozrastane; trojaki;

zbite agregaty, pro

mienisty, włóknisty.

Lupliwość: wyraźna;

gęstość: 3,7; barwa:

bezbarwny, biały, szarawy, żółtawy, zielonka
wy. Hydrotermalny w żyłach kruszcowych:
Clausthal, Bad Groud/Harz, Niemcy; Leo-
gang/Austria; szczególnie bogate w ściany,
różnobarwne kryształy pochodzą z Obern-
dorf/Styria, Austria i z Dreisler/Sauerland,
Niemcy; Condercet/Francja, Strontian / Szko
cja (stąd pochodzi nazwa minerału). W Polsce

znany m.in. z tarnobrzeskich złóż siarki. Eks
ploatowany ze złóż w Miinsterschen Becken
(Drensteinfurt, Ascheberg), Niemcy. Ważna ru
da strontu, który jest stosowany do produkcji
fajerwerków i w przemyśle stalowym.
Na dole, po lewej: strontianit Leogang/
Austria; 21'*37 mm

o średnicy od 15 cm pokryte centymetrowej
grubości naskorupieniami kutnahorytu. Znane
są stąd także kryształy wielkości do 7 cm, jak
również pseudomorfozy po kalcycie. Dalsze
miejsca występowania to: Kutna Hora /Cze
chy, skąd minerał wziąt swoją nazwę; Włochy;
Providencia/Meksyk; kopalnia Ryujima,
Prefektura Nagano/Japonia.
Znaczenie i zastosowanie. Jako rzadkość po
szukiwany przez zbieraczy, zwłaszcza okazy
z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine.

Na górze: kutnahoryt sztolnia Emilie, Bul-
ten I Niemcy; 22x16 mm

Witheryt Ba[C0

]

Pseudoheksagonal-
ny, kryształy w for
mie sześciobocznych
podwójnych piramid
są efektem potrójne
go zbliźniaczenia.
Rzadko dobrze wy
kształcony, przeważ

nie w kulistych lub groniastych skupieniach
kolumnowych bądź pręcikowych kryształów.
Bardzo częste zrosty z barytem. Lupliwość:
wyraźna; gęstość: 4,28; barwa: bezbarwny,
biały, szary, źółtawobiały. Mało rozpowszech
niony; hydrotermalny w żyłach kruszcowych

z minerałami ołowiu: Fallowfield koto

Hexham/Northcumberland, Dufton/Wesstmo-
reland, AIston Moor /Cumberland (niegdyś
eksploatowany); Nukhur-Karakalińsk na Sybe
rii. Kryształy do 2 cm wielkości z kopalni
Himmelfiirst/Freiberg, Niemcy. Ruda baru.

Trujący!

Na dole, po prawej: witheryt Hartęnstein, Sak
sonia/Niemcy; 44x60 mm

142

Cerusyt Pb[C0

C=^

3-3,5

niemet.

Własności. Występuje
duża różnorodność
form i postaci kry
ształów. Pojedyncze
narosłe kryształy
cerusytu mogą być
bardzo bogate
w ściany, pseudohe-

ksagonalne, słupkowe; grubotabliczkowe,
przypominające ostrza włóczni, igiełkowe,

cienkotabliczkowe (przypominające mikę
kryształy z St. Andreasbergu/Niemcy); także
zbliźniaczenia gwiaździste, wachlarzowate lub
podobne do plastra miodu. Zbity, nerkowaty,
łodygowaty, skupienia snopkowate lub
krzaczaste, cienkie naloty, proszkowy i ziemi
sty. Charakterystyczne pseudomorfozy po ga-

lenie (Bleiberg / Karyntia, Austria; Leadhills/
Szkocja; Freiberg, Dillenburg, Wiesloch/
Niemcy). Z reguły kryształy są zbliźniaczone:
bliźniaki kontaktowe form słupkowych lub tab
liczkowych, bliźniaki przerosłe dwóch tablicz
kowych kryształów, trojaki, w których trzy oso
bniki przenikają się w formie gwiazdy. Łupli-

wość: niedoskonała; gęstość; 6,4; barwa: bez
barwny, biały, szary, żółty, brunatny, czarny
z powodu wrostków nierozłożonej galeny.
W świetle ultrafioletowym widoczna wyraźna

niebieskozielona fluorescencja.
Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo

wszechniony jako typowy minerał wtórny stre
fy utleniania złóż kruszcowych, gdzie występu
je z innymi wtórnymi minerałami ołowiu, cyn
ku lub miedzi. Nierzadkie są pseudomorfozy
po galenie, anglezycie lub fosgenicie, niekiedy
niecałkowicie zastąpionych przez cerusyt.
W rejonach dawnego górnictwa był intensyw
nie eksploatowany jako ruda ołowiu; wspania

łe okazy pochodzą przede wszystkim ze złóż
kruszcowych Szwarcwaldu, Rheinlandu, West
falii, Górnego i Dolnego Śląska. Ładne krysz
tały są znajdowane szczególnie w wy

drążeniach częściowo rozłożonej galeny.
Przejrzyste, bardzo duże kryształy pochodzą
z Tsumeb/Namibia i Dona Ana, Nowy Mek
syk / USA; znany także z wielu miejsc w Harzu;
Friedrichssegen koło Bad Ems/Niemcy; Trze
bionki, Olkusza/Polska; Pribramu/ Czechy;
Monte Poni/Sardynia; Leadhills/Szkocja; Ne-
rczyńska, Góry Jabłonowe/Rosja, Leadville/
Kolorado, Arizona/USA; Broken Hill/Zambia,
Broken Hill/Australia. Cerusyt tworzy się tak

że czasem na hałdach starych kopalń krusz
ców.
Znaczenie i zastosowanie. Już Owidiusz okre
ślał ten minerał nazwą „cerussa", którą moż

na przetłumaczyć jako „biel ołowiowa"; okre

ślenie to mogło być stosowane także w od

niesieniu do innych związków ołowiu. Opubli
kowany w 1747 roku przez G. Walleriusa nie
miecki przekład tego określenia jest tam jesz

cze dzisiaj stosowanym synonimem cerusytu.
Nazwę „cerusyt" wprowadził w 1845 roku W.
Haidinger opierając się na źródłosłowie łaciń
skim. Cerusyt był eksploatowany jako ruda
ołowiu i ze względu na obecną w nim często
domieszkę srebra. Ładne okazy są poszukiwa

ne przez kolekcjonerów; przejrzyste, szlifowa
ne fasetkowo kryształy są rzadkimi, amators
kimi kamieniami ozdobnymi.
Minerały podobne. Scheelit, celestyn, baryt,
anglezyt; rozpoznanie cerusytu ułatwiają cha
rakterystyczne zbliźniaczenia kryształów.

Na górze: cerusyt kopalnia Friedrichssegen,
Bad Ems, Sieg/Niemcy;

13x9 mm

Na dole: cerusyt Monte Poni, Sardynia/Wio
chy; 60x44 mm

^U^

144

;

" V '•

• • • »

Azurył Cu

[OH | C0

]

3,5-4

niemet.

Własności. Kryształy są niezwykle różnoro
dnie wykształcone, wydłużone według jednej
z osi, krótkosłupowe do grubotabliczkowych.
bogate w ściany, często silnie błyszczące i os-
trokrawędziste: wrosłe lub narosłe: pogru
powane w kuliste skupienia. Zwykle zbity, we
wpryśmęciach, ziemisty, promienisty w nerko-
watych, graniastych skupieniach i jako nalot.

Łuphwość: doskonała: gęstość: 3,7-3,9: barwa:

lazurowoniebieski. Znane są pseudomorfozy
po kuprycie, tetraedrycie, dolomicie, jak rów
nież pseudomorfozy miedzi rodzimej po azu-
rycie (Grand City, Nowy Meksyk, USA): naj

częściej azuryt sam przeobraża się w mala
chit.

Powstawanie i wystąpienia. Ten wspaniałej

barwy wtórny minerał powstaje pod wpływem

oddziaływania niosących tlen wód gruntowych

lub infiltracyjnych. Niezwykłej urody kryształy
pochodzą z Tsumeb/ Namibia, a ostatnio
z Maroka; Chessy/Francja: Bisbee (Arizona),
Magdalena (Nowy Meksyk)/USA, Calabona

koło Alghero/Sardynia. Włochy: Betzdorf/
Sieg, Altenmittlau/Spessart, Niemcy: w Po
lsce z Miedzianki i Miedzianej Góry w Górach
Świętokrzyskich i z Sudetów.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od łacińs
kiego azunus. Stosowany do wyrobu
przedmiotów rzemiosła artystycznego, jako
kamień szlachetny. Sproszkowany był używa
ny niegdyś jako niebieska farba, która jednak
że zmienia z czasem barwę na zieloną, ze
względu na przeobrażenie azurytu w malachit.

Na górze, po lewej: azuryt Chessy koło Lyo
nu/Francja; 55 x 75 mm
Na górze, po prawej: azuryt i malachit Kams-
dori Turyngia /Niemcy; 25x35 mm

Malachit Cu,[(OH). | CO.

3,5-4

niemet.

Własności. Kryształy zwykle cienkosłupkowe

lub igiełkowe, włoskowate w luźnych lub upa
kowanych krzaczastych skupieniach: bliźniaki
krzyżowe. Zazwyczaj zbity w nerkowatych,
graniastych, stalaktytowych skupieniach, częs

to ograniczonych powierzchnią typu szklana
głowa, wykazuje podobne do agatu warstwo
wanie, promienisto-włóknisty; ziemiste naloty
pospolicie pokrywające dużą część ścian wy
robisk górniczych w kopalniach kruszców mie
dzi. Typowe są pseudomorfozy po kruszcach
miedzi (kupryt, atakamit, chalkozyn, tetrae-
dryt, azuryt). Lupliwość: dobra; gęstość: 4,0;
barwa: szmaragdowozielony, jasnoniebies-
kozielony, czarniawozielony, jasnozielony.

Powstawanie i wystąpienia. Malachit tworzy
się w podobnych warunkach jak azuryt. Zielo
ne naloty na skałach są dobrą wskazówką
obecności minerałów miedzi, gdyż malachit
można traktować jako minerał przewodni dla
strefy utleniania złóż miedzionośnych. Krysz
tały z Betzdorf/Siegerland, Niemcy; Copper
Queen Minę w Arizonie/USA; Australii. Ogro
mne masy malachitu znaleziono na Uralu,
Miednorudiansk koło Niżnego Tagiłu, Zair;

Chile; Zimbabwe (jasne odmiany); Namibia;
Chessy/Francja; Kornwalia.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie
go słowa malche=ma\wa, ze względu na zie
loną barwę minerału. W starożytnym Egipcie
stosowany jako kosmetyk, w średniowieczu
wykorzystywany do celów medycznych, obec
nie jako kamień ozdobny.

Na dole, po lewej: malachit kopalnia Wolf.
Herdorf, Sieg/Niemcy; 11x16 mm
Na dole, po prawej: malachit Kallenhardt, Sau-
erland/Niemcy; 7x10 mm

146

Hydrocynkit

[(OH), I C0

;

Aurichalcyt
(Zn,Cu),[(OH).

CO,'

2,5

niemet,

Zbity, ziemisty
(przypominający kre
dę), skorupowy, war-
stwowane naskoru
pienia, stalaktytowy,
wykwity i naloty. Tyl
ko drobne, tablicz
kowe kryształy. Lupli-

wość: doskonała; gęstość: 3,2-3,8; barwa:
śnieżnobiały, bladożółty. Jasnoniebieska flu-
orescencja w świetle ultrafioletowym. Minerał
wtórny ze strefy utleniania kruszców cynku,
tworzący się pierwotnie jako żel, który później
przechodzi w mikrokrystaliczne naskorupie
nia. W znaczniejszych ilościach w Santander/
Hiszpania; naskorupienia i utwory naciekowe
z Wiesloch/Baden, Niemcy; Raibl; Val Parina,
Val del Riso, Sardynia/Włochy; Bleiberg/Ka-
ryntia, Austria; Górny Śląsk. Lokalnie ważna
ruda cynku.

Na górze, po lewej: hydrocynkit Mieś /by/a
Jugosławia; 28 x 38 mm

Fosgenit Pb

[CI

1 C0

;

f»

ysŁdf

Kryształy są krótko lub długosłupkowe, także

grubotabliczkowe, piramidalne, często bogate
w ściany, zbite, ziarniste. Lupliwość: doskona
ła w dwóch kierunkach; gęstość: 6-6,3; barwa:
biały, szary, żółty. Tworzy się w strefie utle
niania jako wtórny minerał po galenie. Duże

kryształy znane z Monte Poni/Sardynia; Mat-

lock, Derbyshire/Anglia; cienkie tabliczki
z kopalni Christian Levin koło Essen; przej
rzyste kryształy z młodszych żużli z Lau
rion/Grecja; Górny Śląsk.

C7)

niemet.

Oddzielne, swobod
nie rosnące kryształy
są rzadkie, zwykle
cienkie, giętkie płytki
zebrane w rozety
i naskorupienia, krza
czaste skupienia
igiełkowych, drob

nych kryształów, często narosły na limonicie.

Lupliwość: doskonała; gęstość: 4,2; barwa:
zielononiebieski do błękitnego. Powstaje wtór

nie przez wypadanie z roztworów zawierają

cych węglany, w strefie utleniania złóż cynku

i miedzi. Rozpowszechniony i rzucający się

w oczy: Laurion/Grecja; Chessy/Francja; Le-
adhills/Szkocja; Rumunia; Monte Poni, Rosas,
Oneta/Włochy; Tsumeb/Namibia; Bisbee/
USA; Meksyk.

Na górze, po prawej: aurichalcyt Laurion/

Grecja; 13x18 mm

Brenkit CaJF | C0

;

Jeden z licznych
nowych minerałów,
które są wciąż nie
spodziewanie znaj
dowane w Górach Ei-

fel. Prążkowane kry
ształy tworzące sfe-

rolityczne skupienia,

z których sterczą krótkie zakończenia kryszta
łów; drobne osobniki pozrastane w kule
(7 mm). Jedyne znane wystąpienie w Schel
lkopf koło Brenk, Eifel, Niemcy. Rozpoznany
jako nowy minerał w 1978 roku, wcześniej
kryształy uchodziły za kalcyt. Głównie w cien
kich żyłkach przecinających skały najstarsze
go stożka wulkanicznego tego rejonu, minerał
pochodzenia hydrotermalnego. Spektakularna
rzadkość dla zbieraczy minerałów.

Na dole, po lewej: fosgenit Monte Poni, Sar
dynia/ Wiochy; 18 x 25 mm

Na dole, po prawej: brenkit Schellkopf kolo
Brenk, Eifel/Niemcy; 4x5 mm

148

Gaylussyt CaNa

[C0

]

• 5 H

ArtinitMg

[(OH)

|C0

]-3H

2.5

niemet.

Kryształy są spłasz

czone, klinowate,
często wydłużone lub

p r z y p o m i n a j ą c e

czworościany. Lupli-
wość: doskonała;
gęstość: 1,99; barwa:
bezbarwny, szary,

żółty. Produkt ewaporacji wielu słonych jezior,
znajdowany również na obszarach pustyn
nych: Borax Lakę, Kalifornia, Carsson
Dessert, Nevada/USA; Pustynia Gobi/Mongo
lia; Ciudad Real, Prowincja Madryt/Hiszpania.
Większe kryształy interpretowane niekiedy ja
ko pseudomorfozy po gaylussycie tworzą się
np. na marszach Schleswigu i Dollart/Niemcy,
bardzo duże kryształy są znane z piasków
pustynnych Namibii. Nazwany dla uczczenia
L.J. Gay-Lussaca.

3,5

niemet.

Delikatne wiązki

o promienisto-włók-

nistej budowie zło
żone z bardzo dro
bnych, słupkowych
kryształów, jako nalot
i naskorupienia, jako

drobnowłókniste żyłki

w skałach. Lupliwość: dobra; gęstość:
2,02-2,05; barwa: biały. Występuje razem z hy-
dromagnezytem i innymi minerałami magnezu
powlekając szczeliny i spękania skał serpen-
tynitowych. W kopalni azbestu w Val Brutta,
Veltlin / północne Włochy; Gulsen koło
Kraubath/Styria; Long Island, New York, Kali
fornia, Nevada/USA. Odkryty w 1897 roku
w kopalni azbestu Val Brutta i nazwany na

cześć E. Artini.

Na górze, po lewej: gaylussyt
Hamburg/Niemcy; 29x40 mm

BoracytMg

[CI|B

niemet.

Często małe, dobrze wykształcone kryształy
o pokroju sześciennym lub czworościennym,
wrosłe. Kryształy są zblizniaczone, złożone
z lamelkowych osobników przerastających się
w skomplikowany sposób. Także skupienia

zbite, konkrecje. Lupliwość: brak; gęstość:
2,9-3; barwa: bezbarwny, lekko niebieskawy,
zielonkawy, szary, żółtawy. W nierozpuszczal
nych w wodzie częściach wysadów solnych;
w cechsztyńskich solach Niemiec jasnoniebie
skie kryształy wielkości do 10 mm w Lu-
neburg; Aislaby, Yorkshire/Anglia; w Polsce
na Kujawach.

Na dole, po lewej: boracyt kopalnia Friedrichs-
hall kolo Hannoveru/Niemcy; 9x13 mm

Na górze, po prawej: artinit Kop Daglari, Ana-
tolia/Turcja;8x11 mm

Colemanit Ca[B

0,(OH)

] • H

Krótkosłupowe, pseudoromboedryczne kry
ształy; masywne, ziarniste, zaokrąglone

skupienia, w geodach, często bardzo bogaty
w ściany. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,4;
barwa: bezbarwny, biały, żółtawobiały, szara
wy. Znany z wyschniętych słonych jezior. Roz
powszechniony w Kalifornii: Inyo, Kern, Los
Angeles, Riverside, San Bernadino i Ventura
Counties, niekiedy eksploatowany jako ważny
minerał boru. Szczególnie ładne kryształy po
chodzą z Guleman, Anatolia/Turcja i z Boroń
w Dolinie Śmierci w Kalifornii.

Na dole, po prawej: colemanit Kirka/Turcja;

18x25 mm

150

Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany

Chemia. Do tej klasy należą sole następu- Podstawowy element budowy siarczanów:

jących kwasów:

kwasu siarkowego H

kwasu chromowego H

Cr0

kwasu molibdenowego H

Mo0

kwasu wolframowego H

Tak jak w przypadku związków należących
do klasy V, ich kompleksowe aniony umie
szcza się w nawiasach kwadratowych.
Składają się one z czterech atomów tlenu
i atomu centralnego. Aby powstała sól, ato
my wodoru w cząsteczce kwasu muszą być
zastąpione jednym lub kilkoma atomami
metalu; zwykle są to wapń Ca, stront Sr,
bar Ba, ołów Pb, miedź Cu, potas K, glin
Al. Wiele siarczanów zawiera ponadto gru
py hydroksylowe OH, fluor F lub chlor Cl,
a także wodę krystalizacyjną. Siarczany

takie odznaczają się nieznaczną twar
dością i niską gęstością. Niegdyś dzielono
zawierające wodę siarczany na dwie grupy:

1. Witriole, wykazujące intensywne zabar

wienie, które były solami tylko jednego me
talu np. witriol żelaza (zielony), witriol mie
dzi (niebieski).
2. Ałuny, które były solami dwu różnych
metali, np. siarczan potasowo-glinowy
(ałun), siarczan potasowo-chromowy (ałun
chromowy), siarczan potasowo-żelazowy
(ałun żelazowy).

Podział ten ma obecnie tylko historyczne CZKOW, inne są proauKtem ewaporacji wo-
znaczenie. Siarczany ołowiu, wapnia, dy morskiej lub słonych jezior. W suchych
strontu i baru są trudno- lub nierozpusz- regionach Ziemi siarczany krystalizują

czalne w wodzie. Większość pozostałych z wody gruntowej w pobliżu powierzchni;
jest łatwo rozpuszczalna w wodzie i z tego tak tworzą się znane gipsowe róże pustyni,
powodu w warunkach naturalnych jest nie- Także chromiany, molibdeniany i wolf-
trwała. Chromiany tworzą żółte, pomarań- ramiany są charakterystycznymi, zwracają-
czowoczerwone lub czerwone kryształy, za cymi uwagę swymi żywymi barwami, mine-
wyjątkiem soli metali ciężkich rozpuszczał- ratami strefy utleniania złóż kruszcowych,
ne w wodzie. Wyjątek stanowi baryt, który zwykle wystę

puje w żyłach pochodzenia hydrotermalne-
go. Także wolframiany (wolframit, scheelit)

Gips na siarce rodzimej Caltanisetta, Sycy- spotyka się zwykle w utworach pegmatyto-

lia/Wiochy; 28x38 mm wo-pneumatolitycznych.

anion SO

/ o kształcie czworościanu regu-

larnego.

Krystalografia. Zasa
dniczym elementem
budowy w strukturze
kryształów tej klasy

jest kompleksowy
anion zbudowany
z czterech dużych
atomów tlenu otacza

jących dużo mniejszy atom centralny. Trzy

atomy tlenu zajmują położenie w narożach
trójkąta równobocznego, podczas gdy
czwarty atom znajduje się powyżej środka

trójkąta zajmując pozycję we wgłębieniu

między pozostałymi atomami tlenu. Łącząc

środki ciężkości czterech atomów tlenu
otrzymuje się czworościan regularny. Luka
między atomami tlenu jest tutaj większa,
niż w przypadku węglanów, stąd mieszczą
cy się w niej atom centralny także może
być większy. W strukturze kryształów opi
sane czworościany są powiązane kationa
mi metali.

Petrologia. Minerały tej klasy w większości
przypadków są produktami wietrzenia.
Wiele nietrwałych siarczanów spotyka się
w czapach żelaznych utlenianych złóż siar-

152

Anhydryt Ca[SOJ

/ — - — » Własności. Kryształy

(- / ] idiomorficzne bywają

rzadkie; „typu alpej

skiego" są izomet-

3-3,5 ryczne, inne kryształy

niemet. _ zwykle słupkowe,

pochodzące z żył
h y d r o t e r m a l n y c h

często tabliczkowe; powierzchnie kryształów
są wyraźnie prążkowane. Przeważnie zbity,
grubo- lub drobnoziarnisty, skupienia promie-
nisto-wlókniste. Lupliwość: doskonała; gęs
tość: 2,9-3,0; barwa: bezbarwny, mętnobiały,
niebieskawy do łioletowego. Często zanieczy
szczony domieszką substancji bitumicznych.
Niektóre okazy wykazują termoluminescencję
i fluorescencję pod wpływem promieniowania
ultrafioletowego.

Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo
wszechniony jako minerał skałotwórczy, częs
to występuje z gipsem w złożach solnych
i z dolomitem. Wytrąca się z odparowywanych
roztworów wodnych. Znany z utworów

cechsztynu Niemiec: Hannover, południowy
Harz. W Polsce występuje w utworach solnych
cechsztynu i miocenu Podkarpacia. W zmeta-
morfizowanych złożach soli; tunel Simplon.
W żyłach hydrotermalnych; w Harzu/Niemcy.
Anhydryt przechodzi poprzez hydratację
w gips ze wzrostem objętości o około 60%.

Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie
go an = bez i hydro = wóa, „gips bez wody".
Stosowany m.in. do produkcji siarczanu amo

nowego i kwasu siarkowego,
Minerały podobne. Wapień (HCi !), gips (niż

sza twardość).

^ ifQ

Na górze: anhydryt Wathlingen kolo Celi/Nie
mcy; 30x22 mm

Celestyn SrfSOJ

Własności. Kryształy są pospolite i bogate
w ściany; przypominają kryształy barytu, tab
liczkowe, wydłużone według jednej z osi, słup
kowe; w skupieniach włóknistych, blaszko
wych, kulistych i ziarnistych. Lupliwość: dos
konała; gęstość: 3,9-4,0; barwa: bezbarwny,
biały, żółtawy, niebieski, niebieskawy, niebie-
skoszary, rzadko czerwonawy lub zielony.
Powstawanie i wystąpienia. Rozpowszech
niony jako minerał pierwotny lub wtórny. Hyd-
rotermalny w żyłach i pustkach skal wulkani

cznych w postaci bardzo ładnych kryształów;

Herrengrund, Leogang, Oberdorf nad Lam-
ming/Austria. Czasem w znacznych ilościach
w żyłach i kawernach wapieni razem z siarką,

gipsem i kalcytem, w Agrigento na Sycylii.
Perticara/Włochy, w rejonie Tarnobrzega/Po
lska; niebieskie włókniste wkładki w wapieniu
muszlowym okolic Jeny. Duże tabliczkowe
kryształy z Obergembeck/Waldeck, Niemcy;
w marglach Clifton koło Bristolu/Anglia; Stad-
tberge/Westfalia; Granada/Hiszpania; piękne
druzy w konkrecjach wapieni na wybrzeżu ko

ło Katsepy naprzeciw Majunga/Madagaskar.
Największe białe kryształy długości 50-75 cm

i 2-3 kg wagi pochodzą z Put-in-Bay, San
BernadinoCounty/USA.

Znaczenie i zastosowanie. Stosowany przede
wszystkim do otrzymywania strontu, poza tym
w pirotechnice (barwi płomień na karminowo-
czerwono), w energetyce jądrowej, w przemy
śle gumowym, do produkcji farb, baterii elekt
rycznych, specjalnego, mieniącego się szkła
i ceramiki. Poszukiwany przez kolekcjonerów.

Na dole: celestyn Caltanisetta,
Sycylia/Wiochy: 70x51 mm

154

Baryt Ba[S0

]

pzj)

3-3,5

nieme).

Własności. Wykazuje

bardzo duże bogact
wo form krystalogra

ficznych; znane są
osobniki zawierające
ponad 200 ścian
ograniczających je
den kryształ. Typowe

są formy tabliczkowe lub słupkowe, zwykle
wydłużone zgodnie z określoną osią krystalo
graficzną; kryształy najczęściej pozrastane
w równoległe skupienia, także zbity, blaszko
wy, kostkowy, skorupowy, ziemisty; znane są
nerkowate skupienia zbudowane z promienis-
to-włóknistych lub koncentrycznych warstw.
Zrosty tabliczkowych kryształów prowadzące
do powstania „róż barytowych". Łupliwość:
doskonała; gęstość: 4,48; barwa: mętnobiały,
żółty, czerwonawy, zabarwiony bituminami lub
wrostkami drobnokrystalicznych siarczków na
szaro lub czarno, zawsze w jasnych, pastelo
wych odcieniach barw.

Powstawanie i wystąpienia. Najpospolitszy mi

nerał baru, typowy minerał hydrotermalnych

żył kruszcowych. Występuje zwykle
w utworach niskotemperaturowych w szczeli
nach i żyłach kruszcowych. Najładniejsze kry
ształy pochodzą z Dufton w Westmoreland
i Alston Moor, Egremont i Frizington w Cum
berland/Anglia; Pfibramu/ Czechy; klasyczne
wystąpienia w Harzu i zachodnich Górach
Kruszcowych; Wolfach, Wiedeń/Szwarcwald,
Niemcy; Strawczynek koło Kielc; zbite żyły
barytowe o miąższości do 10 m z galeną są
znane z Harzu, z kruszcami kobaltu i niklu
z rejonu Mansfeld, z minerałami manganu z II-
menau w Turyngii, z antymonitem np. z Kap-
nik/Rumunia. Wystąpienia o znaczeniu te

chnicznym i mineralogicznym to ponadto: Dre-

islar/Sauerland; Bad Lautenberg/Harz; Fla-

viac, Ardeche/Francja; wiele złóż w Colora
do/USA; w Polsce Boguszów, Stanisławów,
Jedlinka/Sudety; pochodzenia metasomaty-
cznego przez wypieranie wapieni np. w Rós-
tenberg koło Bad Grund/ Niemcy. Barytowe
róże i konkrecje są pochodzenia osadowego,
prawdopodobnie powstają na drodze ewa-
poracji, jak np. w piaskowcach Munzenberg
w Hesji; w Rammelsberg koło Goslaru/

A7\

Niemcy; gospodarcze znaczenie ma złoże
w Meggen/Westfalia, stanowiące pokład dłu
gości około 7 km, utworzony z zabarwionego
bituminami, niemal czarnego barytu.

Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze krystalo
graficzne badania barytu przeprowadził
R.J. Hauy, który nadał mu nazwę od greckiego

barys=ciężki. Później odkryty pierwiastek

ziem alkalicznych, którego związkiem jest opi
sywany minerał, otrzymał nazwę bar. Niegdyś
szeroko stosowany jako biały pigment. Wyko
rzystywany w dużych ilościach w przemyśle
papierniczym i włókienniczym. Obecnie duża
część produkcji barytu jest wykorzystywana
w wiertnictwie, do obciążenia płuczki wiertni
czej. Jako dodatek do otrzymywania ciężkiego
betonu, jako wypełniacz, do ochrony przed
promieniowaniem rentgenowskim i jądrowym,
w medycynie jako środek kontrastowy. Roczna
produkcja światowa 7,2 min t.
Minerały podobne: Celestyn, aragonit, kalcyt
(HCII), gips (gęstość).

Na górze, po lewej.: baryt Rockenburg, Hes

ja /Niemcy; 40 x 55 mm

Na górze, po prawej: baryt Cumberland/Ang
lia; 110x150 mm
Na dole: baryt z fluorytem, Szwarcwald/Nie
mcy; 100x75 mm

156

157

Anglezyt Pb[SOJ

CZA

niemet.

Własności. Ogromna
różnorodność form
występowania. Kry
ształy bogate
w ściany, tabliczkowe
o zarysie rombu,
wydłużone według

jednej z osi krysta

lograficznych, podwójne piramidy. Często zbi
te naskorupienia na galenie, niekiedy pseudo-
morfozy po galenie. Ulega przeobrażeniu
w cerusyt. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 6,3;
barwa: bezbarwny, biały, szary, czerwony,
niebieskawy, żółty, często ciemny do niemal
czarnego z powodu wrostków lub nalotu drob-
nokrystalicznej galeny.

Powstawanie i wystąpienia. Powstaje w strefie
wietrzenia wielu złóż kruszców ołowiu: Angle-
sey/Wielka Brytania; Wissen, Bleralf/Eifel,
Badenweiler, Schapbach/Badenia, Niemcy;
Schwarzenbach/Karyntia, Austria; Monte
Poni, Iglesias/Sardynia, Włochy; Linares/Hi-
szpania; Leadhills, Wanlockhead/Szkocja; Be-

LinarytPbCu[(OH)

|S0

]

Kryształy wydłużone,
często cienkotablicz-
kowe, długości do
10 cm, narosłe po

jedynczo lub w ze
społach; także na
skorupienia i sku
pienia chaotycznie

narastających kryształów. Częste zbliżnia-

czenia. Lupliwość: doskonała; gęstość:
5,3-5,5; barwa: błękitnoniebieski. Szeroko roz
powszechniony jako wtórny minerał strefy
utleniania złóż rud ołowiu i miedzi. Wspaniałe,
duże kryształy pochodzą z kopalni Mam-
moth/Arizona, USA; Linares/Hiszpania, skąd
minerał otrzymał w 1822 roku swoją nazwę
Tsumeb/Namibia; Anglii; Szkocji; Sardynii
byłego ZSRR. Od azurytu można go odróżnić
często jedynie na drodze chemicznej.

2,5

niemet.

rezowsk, Nerczyńsk, Góry Jabłonowe/Rosja.
Bardzo duże kryształy z Tsumeb/Namibia; ko

palni Meretrice/Nowa Kaledonia. Bardzo rza
dki jako produkt ekshalacji wulkanicznych.
Znaczenie i zastosowanie. Wzmiankowany
przez Monneta w 1779 roku jako produkt roz
kładu galeny, jako minerał znaleziony po raz
pierwszy na wyspie Anglesey, od której otrzy
mał swoją nazwę. Obecnie większe nagroma
dzenia anglezytu są wykorzystywane jako ru
da ołowiu.

Na górze, po lewej: anglezyt kopalnia Bruche
kolo Miisen, Sieg/Niemcy; 22x30 mm
Na górze, po prawej: anglezyt kopalnia Vic-

toria kolo Littleld, Sieg/Niemcy; 16x22 mm

Caledonit Pb

[(OH)

1C0

1 (SOJJ

r- - Występuje w formie

/ A wąskich, wydłużo

nych słupkowych
kryształów, często
w bezładnych sku-

niemet. pieniach, igiełkowy,

w skupieniach krza
czastych, także zbity

i jako drobne naloty. Kryształy zwykle wyraź
nie prążkowane. Lupliwość: wyraźna; gęstość:
5,6-5,7; barwa: ciemnozielony, niebieskozielo-
ny, niebieski. Rzadki minerał strefy utleniania
kruszców miedzi i ołowiu. Po raz pierwszy

znaleziony w Leadhills/Szkocja; Red Gili/Cu

mberland; Baita; Berezowsk/Rosja. Wspa
niałe niebieskie kryształy zostały znalezione
w kopalni Mammoth/Arizona. Ceniony przez

zbieraczy minerałów.

Na dole, po lewej: linaryt Roughten Gili, Cum
berland/Anglia; 18x25 mm

Na dole, po prawej: caledonit Leadhills/Anglia;
4x5mm

158

Beudantyt Chalkantyt

PbFe,[(OH),|S0

|AsOJ Cu[SOJ-5H

Kryształy romboedryczne, często pseudore-
gularne, tabliczkowe. Lupliwość: wyraźna; gęs

tość: 4,0-4,3; barwa: ciemnozielony, brunatny,
czarny. Występuje jako minerał wtórny w stre
fach utleniania złóż kruszcowych. Horhau-
sen/Westerwald, Niemcy; Laurion/Grecja; So-
nora/Meksyk; kopalnia Mammoth/Arizona;
Tsumeb/Namibia. W strukturze tego minerału
możliwe są znaczne podstawienia innymi me
talami lub ziemiami rzadkimi, co prowadzi do
powstania kryształów mieszanych należących
do szeregu ałunit - beudantyt - goyazyt.
Na górze, po lewej: beudantyt Dernbach, Wes-
terwald/Niemcy; 9x13 mm

Serpieryt
Ca(Cu,Zn)

[(0H)

SOI -3 HO

Znane są tylko dro

bne kryształy wydłu
żone według osi

Z i spłaszczone we
dług dwuścianu pod
stawowego, skupienia
włoskowe, naskoru-
pienia, zaokrą

glone agregaty z jedwabiście połyskującą po
wierzchnią. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,07
barwa: błękitnoniebieski. Występuje razem ze
smithsonitem na Wyspie Rossa /Antarktyda
Killarney/Irlandia; Laurion/Grecja; razem
z cyanotrichitem i linarytem w Kazachstanie
Letmathe/Niemcy; na hałdach koło Ems.

Kryształy są rzadkie i małe, krótkosłupkowe,
grubotabliczkowe, zwykle skupienia nerkowate
i jako naloty, włóknisty, ziarnisty. Lupliwość:
niedoskonała; gęstość: 2,2-2,3; barwa: intensy

wnie niebieski. Dobrze rozpuszcza się w wo
dzie; ma nieprzyjemny posmak wywołujący
mdłości. Typowy minerał wtórny siarczkowych
złóż miedzi; Niemcy; Hiszpania, znany niemal
ze wszystkich kopalń rud miedzi, w Polsce np,
z rejonu Lubina, Dolny Śląsk.

Na górze, po prawej: chalkantyt kopalnia Wolf.
Herdorf, Sleg/Niemcy; 40x55 mm

Cyanotrichit
Cu

[(OH)JSOJ-2H

/ .— Występuje bardzo

/ A rzadko. Drobne włó

kna o aksamitnym po

łysku, skupienia sfe-
rolityczne. Gęstość:
2,74-2,95; barwa: ja-
snobłękitnoniebieski
do lazurowo

niebieskiego. Minerał wtórny stref utleniania

złóż miedziowych. Piękne włoskowate sku
pienia razem z kryształami brochantytu wystę
pują w kopalni Grandview, Coconio County,
w dystrykcie Morenci, Greenlee County/Arizo-
na; Nevada; Utah/USA; Banat/Rumunia; Płw.
Garonne/Francja; Namaqualand/RPA. Nazwę

minerału wprowadził Klocker w 1839 roku od
greckiego Aya/70S= niebieski i thrix

= włos.

Na dole, po lewej: serpieryt Letmathe, Sauer- Na dole, po prawej: cyanotrichit Moldawa, Ba-
land/Niemcy; 11 x 5 mm nat/Rumunia; 8x12 mm

160

G i p s C a [ S 0 J - 2 H , 0

1,5-2

niemet.

Własności. Niedawno
przypadkowo odkryto
w kopalni Bueno
Tierra, Santa Eulalia/

Meksyk, niezwykłej

wielkości, 100 met
rową druzę ze ster
czącymi z podłoża

przejrzystymi kryształami gipsu, grubymi jak
drzewa i długimi do 3 m oraz ze zwieszający
mi się ze ścian, przypominającymi loki, gip
sowymi wykwitami.

Od malutkich do ogromnych, doskonale
wykształcone kryształy są wrosłe lub narosłe,
rozmaite skupienia, także rozetowe. Słup
kowy, tabliczkowy, soczewkowaty o silnie wy
giętych powierzchniach; bardzo bogaty w ścia

ny, często mocno prążkowany. Skupienia zbi

te, ziarniste, równolegle włókniste (gips włók

nisty, łuseczkowe, upakowane (alabaster) jak
również poskręcane, taśmowo wijące się kry

ształy przypominające loki. Charakterystyczne
zbiizniaczenia: bliźniaki w kształcie jaskół
czych ogonów lub typu Montmartre. Łupli-
wość: wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa:
bezbarwny, biały, rzadziej zabarwiony na róż
ne odcienie. Znane są kryształy z wrostkami
iłu i substancji bitumicznych. Tworzące się na

obszarach pustyń „róże gipsowe" zawierają
wrostki ziaren kwarcu. Niektóre odmiany są
bardzo giętkie, cienkie.

Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się przez
krystalizację z wodnych roztworów, często ja
ko wtórny produkt ługowania różnych substan
cji, co jest powodem powstawania wielu pseu-
domorfoz np. po anhydrycie, halicie, kalcycie.
Wczesny produkt ewaporacji wody morskiej;

znany z wielu złóż soli np. cechsztynu północ
nych Niemiec i Polski, trzeciorzędu Francji,
Włoch, Podkarpacia. W krajobrazie pokłady
gipsu wyróżniają się często rozwojem jaskiń
i dolin krasowych. Ładne kryształy gipsu two-

^S,

rzą się w efekcie oddziaływania kwasu siar
kowego powstałego z utleniania siarczków np.
pirytu na wapienie lub margle: Mainz, Brauns-
chweig, Wiesloch w Badenii. Duże, przejrzys
te, bezbarwne kryształy znane są z Sycylii
i doliny Nidy; z jaskiń gipsowych koło Rein-
hardsbrunn w Lesie Turyńskim/Niemcy; duże
żółtawe bliźniaki typu jaskółczych ogonów
z Montmartre koło Paryża. W suchych regio
nach (na pustyniach) gips krystalizuje z odpa
rowywanych wód gruntowych zawierających

siarczany.
Znaczenie i zastosowanie. Już Pliniusz
wzmiankuje, że artysta Lysistratus jako pierw
szy wykonał gipsową kopię ludzkiej twarzy.
Alabastrites lithos wywodzący się z egipskie
go miasta Alabastron pojawia sie już u Theo-
phrastosa (około 300 lat przed Chr.). Skład
chemiczny gipsu jest całkowicie znany od

1750 roku. Przez wyprażenie gips traci więk

szość swojej wody krystalizacyjnej, może ją
jednak znowu szybko przyłączyć twardniejąc
przy tym (gips sztukatorski, do odlewów, jako
opatrunek przy złamaniach). Silniejsze wypra

żenie powoduje całkowite oddanie wody

i w tej formie gips stopniowo przyłącza wodę.

Wykorzystywany głównie w budownictwie; ja
ko nawóz sztuczny, do produkcji farb, emalii,
porcelany. Alabaster z Volterra w Toska

nii/Włochy jest wykorzystywany do wyrobu
przedmiotów rzemiosła artystycznego. Znane

od starożytności wystąpienia alabastru w Egi
pcie zostały niemal całkowicie wyeksploa
towane już w średniowieczu.

Na górze: gips Berchtesgaden/Niemcy;

1'00 x 75 mm

Na dole: gips Eisleben, Harz/Niemcy:

120x85 mm

162

Stolzyt Pb[WOJ

Ettringit Ca

AIJ(OH)

1SOJ

• 24 H

Małe, ostre, piramidalne kryształy, krótkosłu-
powy, rzadko dobrze wykształcony, zwykle
snopowe lub kuliste skupienia. Lupliwość: nie
wyraźna; gęstość: 7,9-8,2; barwa: szary, bru
natny, żółty, także zielony lub czerwony. Two
rzy się jako minerał wtórny w złożach rud
wolframu Zinnwald; w formie czerwonobrunat-
nych ziaren w kwarcu złotonośnym Domodos-
sola w Piemoncie/Włochy; Góry Dragoon
i Huachuca/ Arizona, USA; kryształy wielkości

25 mm są znane z kopalni Proprietary, Broken
Hill/Nowa Południowa Walia, Australia.

Na górze, po lewej: stolzyt Zinnwald, Góry
Kruszcowe/Niemcy; 11 x 15 mm

Krokoit PbjCrOJ

2,5-3

pólmet-

niemef.

Dobrze wykształcone kryształy sa rzadkie,

zwykle pręcikowy, agregaty wzajemnie
przerastających się osobników, bogaty w ścia

ny, najczęściej pionowo zbrużdżony,

słupkowe kryształy są często wydrążone od
środka; także zbity, wpryśnięty, jako nalot.

Lupliwość: doskonała; gęstość: 5,9-6; barwa:

źółtojasnoczerwony. Rzadki minerał wtórny
powstający przez oddziaływanie roztworów
niosących chrom na produkty utleniania gale
ny. Berezowsk, Murzinsk, Niżnij Tagił/Rosja;
Dundas/Tasmania; Ober-Callenberg koło St.
Egidien/Saksonia, Niemcy.
Na dole, po lewej: krokoit

Ober-Callenberg /Niemcy; 22*30 mm

2-2,5

niemet.

Kryształy tworzą
płaskie podwójne

piramidy heksagona
lne, także słupy,
promieniście zebrane
włókna, bardzo dro
bne igiełki o jedwabi
stym połysku. Lupli

wość: doskonała; gęstość: 1,77; barwa: bezba
rwny, mlecznobiały. W pustkach porwaków
wapiennych w lawie bazaltowej Gór Eifel, Bel-
lerberg koło Ettringen, Niemcy (stąd nazwa],
równoległe zrosty baryłkowatych kryształów
do 2 mm wielkości występują w Schellkopf
koło Brenk/Niemcy: szczególnie ładne krysz
tały (do 4 mm) razem z thomsonitem znane
z Franklin, New Jersey/USA; Scawt Hill,
County Antrim / Irlandia.

Na górze, po prawej: ettringit Schellkopf kolo
Brenk, Eifel/Niemcy;3x4mm

Syderonatryt Na

Fe[OH | (SOJJ • 3 H

Drobnowłókniste sku
pienia, naskorupie-
nia, ziemisty. Lupli

wość: wyraźna; gęs
tość: 2,3; barwa: ja-
snopomarańczowy
do słomkowożółtego.
Opisany po raz pie

rwszy z kopalni San Simon, Prowincja Tarapa-

ca/Chile, znane są stamtąd skupienia grubo
ści 70-80 mm. Powstaje jako produkt wietrze

nia pirytu w suchym klimacie. Na Kaukazie

znaleziony pod warstwą melanterytu
w skupieniach proszkowych lub gruzełkowych
złożonych z drobnych kryształów; Potosi/ Boli
wia; w formie żółtych kulistych skupień o stru
kturze promienistej na Wyspach Karaibskich;
znany z licznych kopalń Zagłębia Ruhry.

Na dole, po prawej: syderonatryt kopalnia Re
cki inghausen, Nadrenia Pólnocna-WestfaliaI
Niemcy; 9 x 12 mm

164

165

Scheelił Ca[WOJ

Własności. Zwykle
wrosłe lub narosłe
pseudoośmiościenne
kryształy, rzadziej
tabliczkowy, często
wykazuje prążkowa
nie równoległe do je
dnej z krawędzi. Bliź

niaki przerosłe, które wyglądają jak pojedyn
czy kryształ, ale rozpoznawalne po charakte
rystycznym pierzastym prążkowaniu. Rzadko

zbity, znane pseudomorfozy po wolframicie

i wolframitu po scheelicie. Lupliwość: wyraź
na; gęstość: 5,9-6,1; barwa: bezbarwny, biały,

szary, jasnożółtawy, brunatnawy, pomarań-
czowożółty, zielonkawy, fioletowy, czerwo

nawy. Wykazuje fluorescencję w kolorach nie
bieskawych lub żółtawych pod wpływem pro
mieniowania ultrafioletowego.

Powstawanie i wystąpienia. Pegmatytowo-me-
tasomatyczny w środowisku skał wapiennych;
olbrzymie do 50 kg agregaty kryształów
w Brazylii; koło Omaruru/Namibia; ponad

30-centymetrowe kryształy z Japonii i Korei.
W wielu wystąpieniach jest pochodzenia kon-
taktowo-metasomatycznego; Monte Mulatto;
Traversella, Piemont /Włochy; Ultevis/Szwe
cja; Tyrny Auz/Kaukaz; Góry Kruszcowe; Ko-
rnwalia/Anglia. Niedawno stwierdzono także
wystąpienia hydrotermalne: Schellgaden koło
Salzburga/Austria. Rzadki w żyłach typu al
pejskiego; Kammegg koło Guttannen w Has-
lital/Szwajcaria; Untersulzbachtal/Austria;
Śnieżka /Sudety.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwany dla
uczczenia szwedzkiego chemika K.W. Schee-
le. Najważniejsza po wolframicie ruda wolfra
mu.

Na górze: scheelit Fiirstenberg, Saksonia/

Niemcy; 12x9 mm

Wulfenit PbJMoOJ

Własności. Zwykle
w formie cienkich, ta
bliczkowych kryszta
łów pozrastanych
w komórkowe ski>
pienia, piramidalny
lub krótkosłupowy,
najczęściej narosły.

Pospolite bliźniaki według jednościanu
podstawowego. Także zbite, druzowe i podziu
rawione agregaty, naskorupienia krystaliczne;
pseudomorfozy po galenie. Lupliwość: wyraź
na; gęstość: 6,7-6,9; barwa: wszystkie odcie
nie od pomarańczowej do żółtej, pomarańczo-

wobrunatny do brunatnego, zielonkawobrunat-

ny, rzadziej ognistoczerwony lub bezbarwny.
Powstawanie i wystąpienia. Powstawanie wul-

fenitu jest związane ze strefą utleniania siar
czkowych złóż kruszców ołowiu, większe jego

nagromadzenia są eksploatowane jako ruda
molibdenu jak np. w Bleiberg-Kreuth w Karyn-
tii/Austria; Mies/była Jugosławia, skąd
pochodzą ładne skupienia żółtych kryształów,

szare z Pfibramu, czerwone z Baita; Hóllental
koło Garmisch/ Niemcy. Bezbarwne, niebie
skie, żółte i żółtawobrunatne kryształy pocho
dzą zTsumeb/Namibia; Los Lamentos, Chihu-
ahua/Meksyk (żółte, pseudosześcienne krysz
tały); kopalnia Tecomah, Utah/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1845
roku od nazwiska austriackiego barona Fran-
za Xavera von Wulfen, od którego pochodzi
pierwszy dokładny opis rudy. Obecnie ma lo
kalne znaczenie jako ruda molibdenu.

Na dole: wulfenit Mieś I była Jugosławia:
50x37 mm

166

•iś:

167

Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany

Chemia. Do tej klasy należą głównie
sole kwasu fosforowego H

, ale

z powodu ścisłego krystalochemicz-
nego pokrewieństwa zaliczono do
niej także sole kwasu arsenowego
H

As0

i kwasu wanadowego H

Z formalnego punktu widzenia kwasy
te bardzo przypominają kwasy za

liczone do klasy VI. Różni je tylko

fakt, że zawierają trzy atomy wodoru.
Także sole tej klasy mogą zawierać
grupy hydroksylowe, fluor, chlor oraz
jon uranylowy U0

, zawierają także

nierzadko duże ilości cząsteczek wody
krystalizacyjnej. W rezultacie tworzą

się bardzo skomplikowane związki

np. turkus CuAI

[(OH)

|POJ

-4 H

Atomy wodoru są tutaj zastąpione me
talami: miedzią i glinem, jako dodat
kowy kompleks wchodzą w skład czą
steczki grupy hydroksylowe; poza tym
turkus zawiera cztery cząsteczki wody
krystalizacyjnej. Kationy metali są
umieszczone poza nawiasem kwadra
towym w kolejności odpowiadającej

ich wielkości, zaś kompleksowy anion

znajduje się w nawiasie kwadrato
wym, podzielony na części składowe

pionową kreską. Na końcu formuły jest
umieszczona woda krystalizacyjna.
Krystalografia. Podobnie jak w po
przedniej klasie, cztery duże atomy

tlenu tworzą czworościan, wewnątrz

którego jest ulokowany atom fosforu,
arsenu lub wanadu. Ze względu na

wbudowanie w strukturę kryształów
atomów i kompleksów o zróżnicowa

nej wielkości, oraz słabo związanych
cząsteczek wody, ich sieci prze
strzenne nie są tak przejrzyste i sy
metryczne jak związków wcześniej
opisanych; czworościany anionów są

zniekształcone, często pozycje
w strukturze pozostają nieobsadzone.

Petrologia. Znana jest duża liczba
występujących w przyrodzie fosfo
ranów. Apatyt i niektóre inne minera
ły fosforu pochodzenia magmowego
są wyjściowym produktem w skompli
kowanym obiegu fosforu w przyro
dzie. Uwalniany z wietrzejących skał
fosfor jest pobierany przez rośliny,
a następnie wchodzi w skład szkiele
tów zwierząt. Kolejny etap to
transport fosforu z rozkładu organiz
mów do zbiorników morskich. Ruchy
górotwórcze i ponowne procesy wiet
rzenia prowadzić mogą do znacznego
wzbogacenia osadów w fosforany.
Niemal wszystkie ważniejsze złoża
fosforanów są pochodzenia biochemi-
czno-osadowego. Złoża na Florydzie
składają się np. z mieszaniny otocza
ków przerobionych sfosfatyzowanych
wapieni, piasku, skamieniałych kości
i zębów. Gospodarczo ważne są tak
że osady guano na wyspach koralo
wych mórz południowych powstałe
z ekskrementów niezliczonych kolonii
ptaków morskich. Większość fosfo
ranów to typowe minerały wtórne
tworzące się w strefie utleniania złóż
kruszcowych, często w formie wielo
barwnych „wykwitów". Minerały
uranylu tej klasy powstają także na
drodze utleniania, większe ich nagro
madzenia mogą lokalnie być
przedmiotem eksploatacji. Tworzą

one znaczną ilość, najczęściej żółtej
barwy, minerałów o wyglądzie podo

bnym do łyszczyków („mika urano

wa"). Minerały tej klasy wykazują

niemetaliczny charakter.

Torbernit Bergen, Vogtland/Niemcy;
13x18 mm

168

Monacyt Ce[POJ

Ksenotym Y[POJ

5-5,5

Lniemet

* - " \

4-5

niemet.

Tabliczkowy, słupkowy, klinowaty lub pseu-
doromboedryczny, w formie mikroskopowej
wielkości igiełkowych wrostków; ściany krysz
tałów często chropowate, powyginane; często
jako ziarna lub otoczaki. Lupliwość: niewyraź

na; gęstość: 4,8-5,5; barwa: ciemnobrunatny do

jasnożółtego. Zwykle radioaktywny. Tavetsch-
tal, Maderanertal, Binntal / Szwajcaria; Dauphi-

ne/Francja; lveland, Narestó/Norwegia; Szkla
rska Poręba/Sudety. Zastosowanie w technice

jądrowej (ze względu na zawartość toru). Na
zwa od greckiego monaxo= być samotnym, ze
względu na rzadkość występowania.

Na górze, po lewej: monacyt Arenda//Norwe
gia; 18^25 mm

Libethenit CuJOH | POJ

Małe kryształy przy
pominające często
ośmiościany, słupko
wy, wydłużony zgod
nie z osią Z, pojedyn
cze narosłe kryształy,

druzy, naskorupienia,
skupienia nerkowate

lub kuliste. Lupliwość: niedoskonała, gęstość:
3,8; barwa: ciemnozielony, oliwkowozielony,

czarniawozielony, ściany kryształów często
czarno nabiegłe. Minerał wtórny złóż miedzi.
Kryształy do 6 mm wielkości znane z Lubieto-
vej/Słowacja (od niemieckiej wersji tej nazwy
Libethen pochodzi nazwa minerału); Viel-
salm/ Belgia; Kornwalia; Montebras, Ardil-
lats/Francja; mikroskopowej wielkości kry
ształy w Inspiration i Castle Dome, Gila Coun-
ty, Arizona/USA; kryształy wielkości 2 cm
w kopalni odkrywkowej Mindula/Zambia. Po
szukiwany przez kolekcjonerów minerałów.
Na dole, po lewej: libethenit Lubietova/Słowa
cja; 3*4 mm

Kryształy są krótko
lub długosłupkowe,
grubotabliczkowe,
małe; agregaty kry
ształów, formy roze
towe, pojedyncze

ziarna w aluwiach.
Lupliwość: doskona

ła; gęstość: 4,5-5,1; barwa: żółtawobrunatny
do czerwonawobrunatnego, jasnoszary, jasno-
żółty, zielonkawy, czerwonawy. Skład chemi
czny bardzo zmienny; pierwiastki ziem rzad
kich, tor i uran mogą podstawiać itr w struk
turze minerału, stąd nazwa wyprowadzona
z greckiego xenotimos=gościnny. Zwykle ra
dioaktywny. W skałach wulkanicznych i meta
morficznych, w pegmatytach. Hitteró/Nor
wegia; Ytterby/Szwecja; Szklarska Poręba/
Karkonosze; St. Gotthard i Binntal/
Szwajcaria. Główne źródło otrzymywania itru.

Na górze, po prawej.: ksenotym
Binntal/Szwajcaria; 5x7 mm

OlivenitCu

[OH|AsOJ

Kryształy są małe,

słupkowe lub igieł
kowe, tabliczkowe,
często w wiązkowych
skupieniach, poje
dynczo narosłe lub
w druzach; skupienia
graniaste, nerkowate

lub ziemiste, drzewiasto-włókniste. Lupliwość:
niewyraźna; gęstość: 4,3; barwa: oliwkowozie
lony, rzadziej brunatny, bezbarwny. Minerał
wtórny w strefie utleniania bogatych w arsen
miedziowych żył kruszcowych. Ładne okazy
z okolic Dernbach/ Niemcy; Cornwall; Cumbe
rland/Anglia; Zinnwald/Niemcy; wspaniałe
kryształy z Tsumeb/ Namibia; Niżnij Tagił/ Ro
sja. Nazwa pochodzi od oliwkowej barwy mi
nerału.

Na dole, po prawej: olivenit na barycie kopal
nia Cl ara, Oberwolfach/Niemcy;
4x6 mm

170

171

Goyazyt SrAI

[(OH)

1 (P0

)|P0

0H]

AdamitZnJOH|AsOJ

4,5-5

niemet.

Małe, romboedryczne, pseudoregularne lub

tabliczkowe kryształy z nierzadko prążko
wanymi ścianami, także jako piasek lub oto
czaki w złożach aluwialnych. Lupliwość: dos
konała; gęstość: 3,2; barwa: żółtawobiały. Len-
genbach, Binntal, Tunel Simplon/Szwajcaria;

1-5 mm wielkości zaokrąglone okazy z Minas

Gerais, prowincja Goyaz (stąd nazwa) / Brazy
lia; Romny/ Ukraina; bogate w ściany kryszta
ły z Fuchsbau, Fichtelgebirge/Niemcy.

/ A

3,5

niemet.

Małe kryształy, do
kilku mm wielkości,
niekiedy bogate w
ściany, słupkowe,
rzadziej tabliczkowe,
często skupione w
druzy; naskorupienia,
graniasty lub nerko-

waty, drobnoziarniste agregaty. Lupliwość: do
skonała; gęstość: 4,3-4,5; barwa: najczęściej
bezbarwny, różne odcienie barwy żółtej, bru
natnej, fioletowej, zielonej (odmiana miedzio
wa), różowej (odmiana kobaltowa kobaltoada-
mitj. Wtórny minerał złóż cynku. Laurion/Gre
cja; Cap Garonne/Francja; Monte Valerio, To
skania/Włochy; Chanarcillo /Chile; wspaniałe
kryształy z Mina Ojuela, Mapimi/Meksyk; Tsu-
meb/Namibia.

Na górze, po lewej: goyazyt Fuchsbau, Fichtel
gebirge/Niemcy; 22 x30 mm

Laubmannit

Fe.[(0H),|P0

]

Nerkowate i brodaw-
kowate skupienia o
strukturze sferolitycz-
nej lub równolegle
ułożone włoskowe
skupienia. Lupliwość:
wyraźna; gęstość:
3,33; barwa: żółtawo-

zielony, szarawozielony, zielonkawobrunatny,
brunatny. Kopalnia Nitzelbuch koło Auerbach,
Bawaria Niemcy, kopalnia Rotlaufchen koło
Waldgirmes, Hesja/Niemcy; w żyłach tnących
złoże magnetytu Leveaniemi/Szwecja, jako
wypełnienie szczelin koło Shady, Arkan
sas/USA.

4-5

niemet.

Na górze, po prawej: adamit Laurion/Grecja:

12 xl7mm

Pseudomalachit
Cu

[OH)

|POJ

Sferolityczne skupie
nia o budowie współ-
środkowo-warstwo-
wej, promienisto-włó-
knistej i nerkowato
-graniastych powie
rzchniach typu szklą
nej głowy. Małe kry

ształy są krótkosłupkowe, znane są zbliżnia
czenia. Lupliwość: niedoskonała; gęstość
4,34; barwa: zielony z czarnozielonymi plam
kami. Jako wtórny minerał razem z kwarcem,
chalcedonem, malachitem, kuprytem, chry-
zokolą, tenorytem, limonitem. Rheinbreitbach;
Hirschberg w Vogtland i Hof; Hagendorf/Nie
mcy; Kornwalia; Bogolo/Portugalia; w dużych
ilościach koło Niżnego Tagiłu/Rosja. Nazwa ze
względu na podobieństwo do malachitu.

Na dole, po lewej: laubmannit kopalnia Rot
laufchen kolo Wetzlaru/Niemcy: 3 *4mm

Na dole, po prawej: pseudomalachit kopalnia

\lirneberg, Rheinbreitbach /Niemcy;

25 x35mm

172

Apatyt CaJF, Cl, OH) | (P0

)

niemet

Własności. Kryształy
są dlugostupkowe,
igiełkowe, bogate w
ściany, wrosłe lub

narosłe; w druzach

z reguły krótkosłup-
kowe lub grubotabli-
czkowe, uboższe w

ściany, często bardzo przejrzyste. Wielkość od
drobnych igiełek do kryształów o wadze 50 kg
(New York, Kanada). Ściany słupa są często
prążkowane, kryształy wrosłe w ziarnistych
wapieniach mają zaokrąglone krawędzie. Tak
że zbite i ziemiste masy, ziarniste, włóknis-
to-promieniste agregaty, konkrecje, nasko-
rupienia podobne do chalcedonu. Lupliwość:
wyraźna, gęstość: 3,12-3,22; barwa: bardzo
zmienna, bezbarwny (szczególnie w żyłach
typu alpejskiego), biały, często zielony, także
brunatny, niebieski, fioletowy, rzadziej ró
żowy, najczęściej żółtozielony, niebieskozielo-
ny, żółty. Przez ogrzewanie i napromieniowa
nie można zmienić barwę wielu apatytów.
Apatyt jest określeniem całej grupy mine
rałów, której poszczególnych członków różni

zawartość fluoru i chloru; wapń może być
zastępowany przez mangan, magnez, dwuwa-
rtościowe żelazo, stront (bietowit) i pierwiastki
ziem rzadkich, szczególnie cer (britholitz Ju-
lianehab/Grenlandia); jon fosforanowy może
być zastąpiony przez jony: krzemianowy i sia
rczanowy (wilkeitz Riverside County/Kalifor
nia, eltestadyt z Crestmore/ Kalifornia, Ji-
saka/ Japonia, Mangualde/ Portugalia).
Powstawanie i wystąpienia. W sieć przestrzen
ną apatytu wchodzą duże atomy lub cząste

czki, które nie weszły w skład innych minera
łów, stąd jest on szeroko rozpowszechniony:

1. w niemal wszystkich skałach magmowych

do 5% obj., niekiedy o znaczeniu gospodar
czym. Apatyty Płw. Kola stanowią największe
złoże apatytu na świecie; Alnó/Szwecja. Ład
ne kryształy często w pustkach skał wulkani
cznych, Somma, Wezuwiusz/Włochy; Laacher
See, Katzenbuckel; Murcja/ Hiszpania.
2. w pegmatytach i utworach pneumatolitycz-
nych spotyka się olbrzymie kryształy apatytu;
Ódegarden/ Norwegia; Renfrew, Ontario/Ka
nada; Durango/Meksyk, skąd pochodzą duże

kryształy o jakości jubilerskiej. 3. w wysoko
temperaturowych żyłach hydrotermalnych np.
złotonośnych żyłach kwarcowych; w żyłach ty
pu alpejskiego, St. Gotthard, Dauphine, Sulz-
bachtal (wystąpienie światowej sławy).
4. w skałach zmetamorfizowanych regionalnie
(z fosforytów) są znane bardzo ładne kryształy
z Panasqueira / Portugalia. Fosforyt jest zbior
czą nazwą utworów osadowych, powstałych

jako produkt wietrzenia minerałów fosforo
wych lub z fosforanowych szczątków zwierzę
cych. Złoża fosforytowe tworzą się także
z ekskrementów ptaków morskich (guano).
W ich reakcji z wapieniami powstają gospoda
rcze złoża apatytu.
Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy mi
nerał fosforu. Apatyty i fosforyty są stosowane
przede wszystkim do otrzymywania nawozów
sztucznych, w mniejszych ilościach w przemy
śle chemicznym i do produkcji brązów fosforo
wych. Światowa produkcja roczna fosforanów
w 1989 roku wynosiła 123 min ton.
Minerały podobne. W 1788 roku G.A. Werner
nazwał minerał od greckiego apatao = oszuki
wać, z powodu powszechnego wówczas myle
nia kryształów apatytu z berylem, kwarcem,
nefelinem; skupień zbitych z ortoklazem, oliwi-
nem; komórkowego, skorupowego fosforytu

zgalmanem.

f^^r\

Na górze, po lewej: apatyt Staffel kolo Limbur-

galNiemcy; 50 x68 mm
Na górze, po prawej: apatyt Ehrenfriedersdorf,
Saksonia/Niemcy; 20 x28 mm
Na dole: apatyt Panasqueira/Portugalia;
50 x36mm

174

175

PiromorfitPb

[CI|(P0

)

]

3,5-4

niemel

<^^\

Własności. Niemal zawsze w formie długich,
słupkowych kryształów, często igiełkowy w ró
wnoległych lub promienistych skupieniach;
zwykle narosły, niekiedy obustronnie wykszta
łcone kryształy; większe osobniki są często
pozrastane z wieloma mniejszymi; pospolite
beczułkowate formy kryształów. Łupliwość:
niewyraźna; gęstość: 6,7-7,0; barwa: najczęś
ciej odcienie barwy zielonej, brunatny, wosko
wo- lub miodowożółty, pomarańczowoczerwo-
ny (Leadhills/Szkocja), bezbarwny, rzadko
czarny.

Powstawanie i wystąpienia. Minerał wtórny
w złożach rud ołowiu. Większość miejsc wy

stępowania jest obecnie wyczerpana. Claust-
hal, Freiberg, Holzappel, Badenweiler, Hofsg-
rund, Ems (w 1867 roku znaleziono tu kilku-
dziesięciokilogramowe okazy z tysiącami kry
ształów niekiedy wielkości ponad 3 cm)/Nie
mcy. Pfibram, Stfibro, Olovi/Czechy; Bańska
Stiavnica/Słowacja; Kornwalia; Berezowsk.
Nerczińsk/Rosja; Sardynia, Valsugana/Wło
chy; Mapimi/ Meksyk.

Znaczenie i zastosowanie. Znany już od daw

na jako ruda ołowiu, określony w 1748 roku
przez G. Waleriusa jako „zielony szpat ołowio
wy". Obecną nazwę wprowadził J.F.L. Haus-
mann w 1813 roku gdyż przy topieniu w ogniu
zachowuje kryształy, pyr=* ogień, morphe =

= kształt.

Minerały podobne. Od mimetesytu często mo
żna go odróżnić tylko na podstawie badań
chemicznych.
Na górze, po lewej: piromorfit kopalnia Fried-
richssegen, Bad Ems/Niemcy; 21 x29 mm
Na górze, po prawej: piromorfit kopalnia Frie-

drichssegen, Bad Ems/Niemcy; 30 x41 mm

Mimetesyt PbJCI | (AsOJ,

3,5-4

niemet.

Własności. Kryształy
podobne do piromor-
fitu; narosłe, beczuł
kowate, krótkokolum-
nowe, zwykle długie
słupy, także granias
ty, nerkowaty, ziemi
sty. Łupliwość: niedo

skonała; gęstość: 7,1; barwa: zmiennie zabar
wiony, bezbarwny, często żółty, rzadziej bru

natny lub zielony, także biały. Kryształy mie
szane, zawierające podstawienia fosforanów
mogą być zaokrąglone, baryłkowate, poma-
rańczowoczerwonej barwy (odmiana „kam-
pylit" występująca np. w Cumberland/Anglia).

Powstawanie i wystąpienia. Charakterystyczny
minerał wtórny złóż kruszców ołowiu zawiera
jących minerały arsenu. Dobrze wykształcone
kryształy z podwójną piramidą heksagonalną
znane z Tsumeb/Namibia; Chihuahua/Mek
syk; Tintic, Utah/USA; Johanngeorgenstadt
/Saksonia, Niemcy; Kornwalia/Anglia; zie

lone naskorupienia znajduje się w Lśngban

/Szwecja.
Znaczenie i zastosowanie. V. Rosę w 1804

roku określił skład chemiczny mimetesytu

z Johanngeorgenstadt. Z powodu wielkiego
podobieństwa do piromorfitu, F.S. Beudant
w 1832 roku nadał mu nazwę „mimetese"
wyprowadzoną z greckiego mimetas = na
śladowca. Poszukiwany przez zbieraczy.

Na dole, po lewej: mimetesyt (kampyllt) Dry
Gili'Minę/Anglia; 12 *17mm
Na dole, po prawej: mimetesyt Johanngeo
rgenstadt, Saksonia/Niemcy; 50 x68mm

176

177

Vanadynit wanady nit PbJCI | (V0

)

]

Własności. Kryształy

różnorodnie wykszta

łcone. Zwykle słup
kowe, wydłużone

~ 4 według osi Z krót-

kokolumnowe, ostre
piramidy heksagona
lne, bogate w ściany

igły, także graniaste, nerkowe, sferolityczne
skupienia, kryształy szkieletowe, podziurko

wane. Lupliwość: brak; gęstość: 6,8-7,1; bar
wa: żółty, brunatny, często pomarańczowocze-
rwony, jasnożółty do brunatnawożółtego, rza
dko biały lub bezbarwny. W sieci krystalicznej
vanadynitu wanad może być zastępowany
przez fosfor lub arsen.

Powstawanie i wystąpienia. Głównie jako mi
nerał wtórny strefy wietrzenia wielu złóż kru
szców ołowiu. Obir w Karyntii/Austria; Mieś

/była Jugosławia; Apache Minę, Old Yuma

Minę, Arizona/USA; ładne kryształy z Mibla-
den/Maroko; Abenab/Namibia (do 5 cm); ko
palnia Ahumada, Los Lamentos/ Meksyk.

HureaulH MnJPOJPO.OHJ.

3,5

niemet.

Kryształy są krótko- lub długosłupkowe, do
3 cm długości, tabliczkowe, pojedyncze lub
narosłe w skupieniach, także zbity, w gruzło-
wych agregatach. Lupliwość: wyraźna; gęs
tość: 3,2; barwa: bezbarwny, odcienie czerwo
nej, żółtej, brunatnej barwy. Jako minerał wtó
rny w pegmatytach, razem z tryfylinem, lithio-
filitem, graftonitem i innymi wtórnymi minera

łami fosforanowymi. Odkryty w 1826 roku
w Hureaux koło Limoges/Francja; Huhnerko-
bel koło Zwiesel, wspaniałe kryształy
z Hagendorf, Bawaria/Niemcy.

Na dole, po lewej: hureaulit Hagendorf, Bawa
ria/Niemcy; 13 x 18 mm

Często występuje z piromorfitem, mimete-
sytem i jest obrośnięty decloizytem.
Znaczenie i wykorzystanie. Mineralog Andre-
as M. Del Rio już w 1801 roku był przekonany,
że odkrył nowy metal badając rudę ołowiu
z Zimapan. Późniejsze badania tych rud, przy
wiezionych do Europy przez Alexandra von
Humboldta, wykonane przez Friedricha Wóhle-
ra wykazały obecność w niej rok wcześniej
odkrytego pierwiastka wanadu. Eksploatuje
się rudy, które zawierają nawet poniżej 2%
metalu. Wanad stosuje się jako metal stopowy
polepszający jakość stali i do produkcji katali
zatorów. Światowa roczna produkcja w 1989
roku wynosiła 35000 ton.

Na górze: vanadynit Obir. Karyntia /Austria:

13 x9mm

Konichalcyt CaCu[OH|AsOJ

Idiomorficzne krysz

tały są bardzo małe

i rzadkie, krótkosłu-

pkowe; skupienia
sferolityczne, nerko-
wate, graniaste. Lu
pliwość: brak; gęs
tość: 4,33; barwa: pis-

tacjowo- do szmaragdowozielonego. Wtórny
minerał złóż miedzi razem z limonitem i wie

loma innymi wtórnymi minerałami Cu. Hinojo-

sa, Andaluzja/Hiszpania; Miedzianka koło
Chęcin; Maja Tass, Syberia; Tsumeb/Na
mibia; Meksyk. W USA rozpowszechniony
w okręgach górniczych Arizony, Utah, Newa-
dy, Dakoty Południowej. Nazwany od złożenia:
conia = pył i chalkos = miedź.

Na dole, po prawej: konichalcyt (zielony) z oli-

wenitem Laurion /Grecja: 6 x8mm

178

179

Waryscyt AI[P0

] • 2 H

StrengitFe[P0

]-2H

4-5

niemet.

Krysztaty idiomorfi-

czne występują rza
dko, mają pokrój
ośmiościenny lub ta
bliczkowy; zwykle
zbity, jako nerkowate
naskorupienia, pier
wotnie w postaci żelu.

Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,52; barwa:

bezbarwny, jabtkowozielony o różnych odcie
niach. Powstaje przez oddziaływanie zawiera

jących fosforany cyrkulujących wód grunto

wych na bogate w glin skaty. MeBbach koto
Plauen/Niemcy; Leoben, Styria /Austria, Góry
Świętokrzyskie. Skupienia o wielkości ponad
30 cm z okolic Fairfield, Utah/USA stosowane
są jako kamień ozdobny i do wyrobu galan
terii. ,,Amatrix" (= american matriĄ jest zros

tem waryscytu z kwarcem i chalcedonem
z Utah.

Na górze, po lewej: waryscyt Ronneburg, Vog-
tland/'Niemcy; 18 *25mm

Struvit(NH

)Mg[POJ-6H

1,5-2

niemet.

Rozmaite formy kryształów, ośmiościenny,

stupkowy, tabliczkowy, często nadtrawiony; ty
lko wrosły, wielkości 2 cm i większy. Lupli
wość: doskonała; gęstość: 1,7; barwa;

rzadko bezbarwny, zwykle żótty do jasnobru-
natnego. W osadach pod dołami kloacznymi
Hamburga (6-8 mm wielkości); Brunsz-
wik/Niemcy; częsty w guano; jaskinie Skipton

koto Ballarat/Australia; w Limfjord/Dania so-
czewkowate krysztaty (średnicy 1-5 cm)
w szlamie z licznymi szczątkami organicz
nymi.

Na dole, po lewej: stwit Hamburg/Niemcy;
25 *35mm

Krysztaty o pokroju

ośmiościennym, cien
ko- lub grubotablicz-
kowe, krótkosłupko-
we; małe sferolitycz-
ne skupienia, kulisty,
jako naskorupienia.

Lupliwość: doskona

ła; gęstość: 2,87; barwa: fioletowoniebieski,
czerwony w różnych odcieniach, prawie biały.
rzadko bezbarwny. Tworzy się w efekcie wiet
rzenia bogatych w żelazo minerałów fosforu.
Kryształy wielkości do 4 mm z Buli Moose
Minę, Custer County, Dakota Południowa
/USA; Pleystein, Hagendorf w Bawarii; kopal
nie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru/Nie
mcy; Kiruna/Szwecja.

Minerały podobne. Cienkotabliczkowe kryszta

ły ze Szwecji przypominają z daleka czerwo-

nobrunatne powłoki na barycie.
Na górze, po prawej: strengit (blaty) i bera u nit
kopalnia Rotlaufchen, Wetzlar/Niemcy;
4 x5mm

L u d l a m i t F e

[ P 0

]

4 H

Krysztaty tabliczko
we, spłaszczone we
dług dwuścianu pod
stawowego, często
klinowate, także zbity
i ziarnisty. Lupliwość:

doskonała; gęstość:
3,1; barwa: jasnozie

lony, jabtkowozielony, zielonkawobiały, bez
barwny. Wtórny minerat w strefie utleniania

złóż kruszców i jako produkt wietrzenia mine

rałów fosforanowych żelaza w pegmatytach.
Hagendorf w Bawarii /Niemcy; Truro w Korn-

walii, North Groton, New Hampshire/Anglia;
Trepća/Serbia, Jugosławia; ponad 10 mm
wielkości kryształy, często razem z wiwiani-
tem, w Blackbird District, Idaho /USA; w Da
kocie Południowej zbite masy do 30 cm grubo
ści z żyłami, w których znaleziono kryształy
wielkości do 7 mm.

Na dole, po prawej: ludlamit Trepća/Jugosła

wia; 21 *29 mm

3-4

niemet.

180

Wiwianit Fe

[POJ

-8 H

Własności. Długosłu-
powe kryształy, naj
częściej narosłe,
zwykle w promienis
tych, włóknistych sku
pieniach, rozetach,
skupieniach kulistych
i nerkowatych; tabli
czkowy (Leadville/

/Kolorado, USA); często kruszące się i ziemis
te masy. Lupliwość: doskonała, podobna do
gipsu; gęstość: 2,6-2,7; barwa: bezbarwny,
kryształy pod wpływem tlenu z powietrza na

tychmiast zabarwiają się na różne odcienie

barwy niebieskiej, niebieskozielono lub czar
no; związane jest to z przejściem w strukturze
minerału żelaza dwuwartościowego w trójwar

tościowe. Cienkie odłupki są giętkie, przy
czym poszczególne warstwy sieci kryształu

ulegają przesunięciu względem siebie, podob
nie jak w przypadku grafitu lub gipsu.

Powstawanie i wystąpienia. Wiwianit powstaje
przy ograniczonym dostępie tlenu w pobliżu
powierzchni ziemi. Krążące w strefie przypo
wierzchniowej wody bogate w fosforany
oddziałują na minerały dwuwartościowego że-

ilastych, gdzie tworzy drobniejsze kryształy.
Kryształy długości ponad 1 mm pochodzą

z iłów z Anloua koło Ngaoundere/Kamerun;
znany z konkrecji z iłów jurajskich Łukowa.
Wiwianit jest znajdowany często także jako
składnik kopalnych kości i zębów. Znalezione
w 1877 roku w pobliżu Kalkental koło Stuttgartu
skamieniałe szczątki latającego gada miały
wszystkie kości przeobrażone w wiwianit. W
jednym ze starych zawałów chodnika Klemen-
tingang w Pfibramie/Czechy znaleziono szczą
tki konia, w którego żuchwie znajdowały się
ładnie wykształcone kryształy wiwianitu. W jed
nym z grobów koło Upsali /Szwecja obok szkie
letu człowieka i kości konia znaleziono śnież
nobiałe kryształy wiwianitu, które narastały na

zbutwiałych łodygach roślin. Ze względu na

podobieństwo barwy do turkusu, naskorupienia
wiwianitu, które występują często na zębach
mamutów, mastodontów lub dinoterium, okreś
la się jako turkus kostny.

Znaczenie i wykorzystanie. Nazwany w 1817

roku przez A.G. Wernera dla uczczenia odkryw

cy minerału, angielskiego mineraloga J.G. Vi-
viana. Stosowany jako gorszej jakości barwnik,
wzbudza także zainteresowania kolekcjonerów.

<s>

laza takie jak piryt, syderyt, fajalit, pirotyn
i powodują częściowe wyługowanie żelaza.

Zatężenie tych roztworów powoduje krystali
zację wiwianitu. W pegmatytach fosforanowe

minerały żelaza pod wpływem wody mogą
przeobrażać się w wiwianit. W ten sposób
powstały bardzo ładne kryształy, znane zwła

szcza z St. Agnes/Kornwalra; bardzo duże, do

15 cm długości, ciemnozielone kryształy z Lla-
llagua i Posokoni/Boliwia; z kopalni lbex/

Kolorado i wielu innych miejsc w USA; szcze
gólnie ładne z Trepćy/Serbia, Jugosławia;
Waldsassen /Bawaria; Cerro de Pasco/Peru.
Minerał szeroko rozpowszechniony w osadach

Na górze, po lewej: wiwianit Trepća /Serbia,
Jugosławia; 50 x 68 mm
Na górze, po prawej: wiwianit (turkus kostny)
Pireneje; 54 *74mm
Na dole: wiwianit Trepća/Serbia, Jugosławia;
82 x60mm

182

Annabergit NiJAsOJ

• 8 H

2,5

Własności. Dobrze
wykształcone, duże
kryształy są rzadkie,
zwykle słupkowe,
spłaszczone, często
prążkowane; kuliste,
krystaliczne powłoki
lub zbite, amorficzne,

często ziemiste masy, Łupliwość; wyraźna;
gęstość: 3,07; barwa: biały, szary, jasnozielo
ny do intensywnie żółtozielonego, jabłko-
wozielony.
Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał wtó
rny w strefie wietrzenia i w czapie żelaznej
złóż kruszcowych zawierających nikiel. Jako
naloty i powłoki na kruszcach niklu, jak chlo-
antyt lub nikielin, często obok erytrynu i far-
makolitu. W Harzu w znacznych skupieniach
na wietrzejących hałdach łupków miedzionoś-
nych; w Reńskich Górach Łupkowych jako pro

dukt rozkładu nikielinu i chloantytu, w kopal
niach kruszców Annabergu i Schneebergu
/Saksonia; Richelsdorf/Hesja, Niemcy. Naj

ładniejsze okazy pochodzą z Cobalt/Kanada;
Allemont/Francja; Gonnosfanadiga/Sardynia
i z Valsassina/Como, Włochy, Odmiana anna-
bergitu bogata w magnez „cabreryt" występu

je w Sierra Cabrera w Hiszpanii i w Laurion

w Grecji.

Znaczenie i zastosowanie. Nazwa pochodzi od
kopalni kruszców Annaberg w Saksonii. Mine

rał jest rzadko wykorzystywany jako ruda i ma
przede wszystkim znaczenie jako obiekt kolek

cjonerski.

Na górze: annabergit Laurion /Grecja;

10 x7mm

ErytrynC0

[AsOJ

-8H

Własności. Zwykle
małe kryształy są
słupkowe, igiełkowe,
spłaszczone, często
prążkowane; tworzą
krzaczaste, gwiaździ
ste, promienisto-war-
stwowe skupienia

o kulistych, nerkowatych kształtach i szorst
kich powierzchniach; także ziemisty lub w for
mie nalotu. Łupliwość: wyśmienita, cienkie od-
tupki są nieco giętkie; gęstość: 3,07; barwa:
różowoczerwony do ciemnoczerwonego z fio
letowym odcieniem, na skutek przeobrażeń
perłowo- do zielonkawoszarego.
Powstawanie i wystąpienia. Jako wtórny mine
rał strefy wietrzenia kruszców bogatych w ko
balt jak np. skutterudyt i kobaltyn. Znanymi
wystąpieniami są Schneeberg w Saksonii, Ri
chelsdorf w Hesji, Wittichen w Szwarcwa-
Idzie, Bieber/Spessart, Niemcy; Allemont/
/Francja; Kowary /Sudety; Cap Calamita/E-
Iba, Val Sugana, Trient/Włochy; Kornwa-

lia/Anglia. Ładne kryształy wielkości 2-3 cm,
skupione w blaszkowe rozety, występują
w Bou Azzer w Antyatlasie/Maroko.

Znaczenie i zastosowanie. Nazwę „kwiat ko

baltowy" wzmiankował J,F. Henkel w 1754
roku, a A.F. Cronstedt opisał go w 1770 roku

jako cienki, ziemisty nalot na kruszcach kobal
tu. Nazwę międzynarodową wprowadził mine

ralog F.S. Beudant w 1832 roku od greckiego
eryihros = czerwony. Rzucające się w oczy,

żywo zabarwione wykwity erytrynu są jedno
znaczną oznaką obecności minerałów kobaltu
w terenie.

Na dole: erytryn Schneeberg,
Saksonia/Niemcy; 35 *25 mm

184

185

niemet.

Strunzyt MnFeJOH | P0J

• 6 H

Włókniste kryształy
do 2 cm długości ze
brane w bezładne lub
promieniste skupie
nia, także jako naloty.

Lupliwość: niestwier-
dzalna; gęstość:
2,47-2,56; barwa:

słomkowożółty do brunatnawożółtego. Tworzy
się jako produkt powierzchniowego wietrzenia
pegmatytów na tryfylinie, dufrenicie, berauni-
cie i innych podobnych minerałach. Ha-
gendorf, Pleystein, Huhnerkobel/Bawaria,
Niemcy; Koralpe /Styria, Austria; Moraśi-
ce/Czechy; Masyw Arize/Francja; Sabugal
/Portugalia. Podobny do cacoxenitu. Nazwany
od nazwiska mineraloga Hugo Strunza.

Na górze, po lewej: strunzyt Hagendorf, Bawa
ria/Niemcy; 8 x12mm

niemet.

FarmakolitCaH[AsOJ-2H

Najczęściej bardzo
małe kryształy, tab
liczkowe, wydłużone,
igiełkowe, często
prążkowane, delikat
ne jedwabiste włókna

zebrane zwykle
w sferolityczne lub

gwiaździste skupienia, także krzaczasty, wza

jemnie poprzerastany lub tworzący podobne
do mchu naloty; znane są także skupienia
groniaste i drobne krystaliczne wykwity. Lup

liwość: doskonała; gęstość: 2,6; barwa: biały,
czerwonawy (domieszka kobaltu), zielonawy
(domieszka niklu). Tworzy wykwity i naloty na
kruszcach arsenu, np. w Heubach/Szwarc-
wald, Markirch w ElsaB/Niemcy; z Jachymova

/Czechy są znane bezbarwne, przezroczyste
kryształy długości 8 mm i grubości 1 milimet

ra. Bardzo ładne okazy pochodzą z Richels-
dorfu/Hesja, Niemcy.

Na górze, po prawej: farmako/it Bauhaus, Rh
chelsdorf/Niemcy; 10 x 14 mm

Cacoxenit kakoksen

[OH|P0

],-12H

3-4

niemet.

~^>. Tworzy słupkowe,

igiełkowe kryształy

często zebrane w
krzaczaste, gwiaździ
ste skupienia lub
aksamitne, włókniste
naloty. Zakończenia
kryształów często

nadtrawione. Lupliwość: niedostrzegalna; gę
stość: 2,26; barwa: złocistożółty, żółty, brunat-
nawożółty, pomarańczowy, rzadko zielonkawy.
Minerał wtórny. Kopalnia Hrbek koło St. Benig-
na/Czechy; kopalnie Eleonorę i Rotlaufchen
koło Wetzlaru/Hesja; Amberg-Auerbach/ Ba
waria. W pegmatytach: Hagendorf, Pleystein,
Huhnerkobel/Bawaria. Nazwa od greckiego
kakos = zły i xenos = obcy, gdyż zawartość fo
sforu w tym minerale psuła jakość wydobywa
nej dawniej rudy limonitowej.

Na górze, po lewej: cacoxenit kopalnia Rot
laufchen, Wetzlar/Niemcy; 6 *8mm

Beraunit
Fe,[(OH),|(P0

), •2,5H„0

3-4

v n i e m e t A

Kryształy są idiomo-
rficzne małe i rzadko
występują, są tabli

czkowe, nieco wy
dłużone, pionowo
zbrużdżone. Najczęś
ciej w skupieniach
promienisto-włóknis-

tych, naskorupieniach lub płaskich narostach.
Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,01; barwa: hia-
cyntowoczerwony do czerwonobrunatnego,
często pstre barwy naleciałe. Produkt wietrze
nia fosforanowych minerałów pegmatytów: ko
palnie Eleonorę i Rotlaufchen koło Wetzlaru;
Scheibenberg w Saksonii; Pleystein/Bawaria.
Minerał odkrył Niess w 1880 roku w kopalni
Eleonorę koło Dunsbergu i nazwał go eleono-

ryt. Jednakże ogólnie przyjętą nazwą tego mi
nerału jest beraunit od Beraun w Saksonii.

Na dole, po prawej: beraunit kopalnia Rotlauf
chen kolo Wetzlaru /Niemcy; 4 x6mm

186

Wavellit AI

[(OH)

|(P0

)

] -5H

3-4

niemet.

Własności. Kryształy
słupkowe, igiełkowe,
o prążkowanych
ścianach; charaktery
styczne dla minerału
są skupienia sferoli-
tyczne o kształcie
półkuli lub nerkowa-

te, które mogą osiągać średnicę wielu centy
metrów. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4;
barwa: bezbarwny, zwykle szary, żółtawy, bru
natny do brunatnoczarnego, niekiedy zielony
lub niebieski.
Powstawanie i wystąpienia. Wavellit pocho
dzenia hydrotermalnego występuje w żyłach
i warstwach, najczęściej jest jednak po
chodzenia wtórnego w łupkach krystalicznych
i skałach osadowych, zwłaszcza z limonitem,
w złożach manganu i fosforytów. W dużych
ilościach znaleziony w Holly Springs, Pensyl
wania/USA; kuliste skupienia w łupkach Ouro
Preto/Brazylia; St. Austel, Kornwalia/Anglia;

jako spoiwo brekcji w niebieskawozielonych
sferolitycznych skupieniach kulistych w Mont
gomery County, Arkansas/USA; białe sferoli-
tyczne kule znane sa z Harzu; graniaste sku
pienia niekiedy zielonkawej barwy występują
w Diinsbergu koło GieBen; w Langenstrie-
gis/Saksonia; Ronneburg/Turyngia, Niemcy;
Kirunavaara/Szwecja; Góry Świętokrzyskie
(Wiśniówka, Barcza).
Znaczenie i zastosowanie. Minerał został od
kryty w 1800 roku przez lekarza z Devonshire
Williama Wavella; nazwany od swego odkryw
cy przez lekarza, chemika i mineraloga Wil
liama Babingtona. Był eksploatowany w Holly
Springs i wykorzystywany do produkcji nawo
zów fosforowych.
Minerały podobne. Kingit, natrolit, gibbsyt; wię
ksze kuliste skupienia przypominają prehnit.
Na górze, po lewej: wavellit Barnstable/Ang
lia; 33 x45mm
Na górze, po prawej: wavellit Dunsberg kolo

GieBen/Niemcy: 23 x32mm

Chałkofyllit
Cu

[(OH)

|S0

|AsOJ

•36H,0

Kryształy tabliczko
we, w małych dra
żach i blaszkowych
skupieniach, często

niemet. zebrane w rozety; po

dobne do łyszczyków.
Lupliwość: wyśmieni
ta; gęstość: 2,4-2,6;

barwa: niebieskawozielony, szmaragdowo
zielony. Powstaje jako minerał wtórny w stre
fie utlenienia i w czapie żelaznej złóż miedzi
razem z kuprytem, malachitem, azurytem.
Znany z wielu wystąpień w Górach Kruszco
wych/Niemcy, Czechy, w Siedmiogrodzie
/Rumunia; Schwaz/Austria; Cap Garonne
/Francja; w Rosji; Kornwalii/Wielka Brytania.
Nazwa pochodzi od formy wykształcenia mine
rału z greckiego phyllon=\iść i chalkos =

= miedź.

Na dole, po lewej; chałkofyllit Tincroft kolo
Redruth, Cornwal//Anglia; 9 * 12 mm

Liroconit

AI[(OH)JAsOJ 4 H , 0

2-2,5

niemet.

Cienkie kryształy
w formie spłaszczo
nych ośmiościanów
o prążkowanych
ścianach, zaokrąglo
ne, soczewkowate
skupienia, klinowate,
narosłe kryształy

wielkości do 1 cm; także zbity, ziarnisty. Lup
liwość: niewyraźna; gęstość: 3; barwa: błękit
ny z zielonkawym odcieniem. Rzadki minerał
strefy utleniania złóż miedzi. Kornwalia,
Devonshire/Wielka Brytania; Herrengrund/
Węgry; Ural; Schwarzenberg / Saksonia. Mohs
wyprowadził nazwę liroconit od greckiego lei-
ros = blady i conia = pył ze względu na

jasny kolor sproszkowanego minerału.

Na dole, po prawej: liroconit Kornwalia /Wiel
ka Brytania; 9 x 12 mm

188

Miksyt

BiCu,[(OH),|As0

],-3H,0

Agardyt
(Y,Ce,La,CaH)Cu

[(OH)

|AsOJ

-3H

Igiełkowe, wydłużone
kryształy, skupienia
sferolityczne, nerko-
wato-kuliste naskoru-

niemet. P

i e n i a

' na

ty- Łupli-

wość: nierozpozna
walna; gęstość: 3,8;
barwa: szmara

gdowozielony do niebieskozielonego, jasno
niebieski, jasnozielony, białawy. Znaleziony
na ochrze bizmutowej w Geistergang w Jachy-
movie/Czechy; Wittichen, Oberwolfach,
Neubulach /Szwarcwald; Schneeberg/Sakso
nia; Laurion/Grecja; Tintic/Utah, USA; Chile;
Meksyk. Nazwany od nazwiska radcy gór
niczego Mixy.

Na górze, po lewej: miksyt Schneeberg, Sak
sonia/Niemcy: 4 x 6 mm

Wydłużone kryształy
długości kilku mili

metrów, zebrane

w wiązki, drobno-

niemet, włóknisty. Lupliwość:

brak; gęstość: 3,72;
barwa: niebieskozie-
lony. Agardyt jest

pod względem własności fizycznych i chemi
cznych bardzo podobny do miksytu, od które
go różni go obecność pierwiastków ziem rzad
kich i wapnia zamiast bizmutu. Występuje
w strefie utleniania złóż miedzi Bou

Skour/Maroko razem z azurytem, malachi
tem, kuprytem, miedzią rodzimą, kwarcem
i innymi minerałami. Ładne kryształy obok

innych arsenianów są znane z kopalni Clara.

Oberwolfach / Szwarcwald; Schneeberg/Sak
sonia, Niemcy.

Na górze, po prawej: agardyt kopalnia Clara
kolo Wolfach/Niemcy: 7 x 10 mm

Autunit Ca[U0

|POJ

-8-12H

Własności: Kryształy
cienkotabliczkowe,
nierzadko prążkowa
ne, o słabo rozwi
niętych ścianach bo
cznych, co prowadzi
do podobnego do

łyszczyków wykształ

cenia: skupienia blaszkowe, często zebrane
w wiązki, łuseczkowe; pojedyncze, swobodnie
rosnące kryształy są rzadkie. Lupliwość: wy
śmienita; gęstość: 3,2; barwa: siarkowożółty,
zielonkawy, o wypłowiałej barwie aurypig-
mentu. Zielona fluorescencja w świetle ultra
fioletowym jest jedną z najsilniejszych, jakie
można zaobserwować w świecie minerałów.
W przeciwieństwie do autunitu, torbernit nie
wykazuje fluorescencji. Okazy portugalskie
wykazują luminescencję, która powstaje wsku
tek promieniotwórczego rozpadu uranu. Bar
dzo silnie radioaktywny!
Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się jako
minerał wtórny w efekcie wietrzenia minera

łów uranu w pegmatytach, granitach, żyłach

hydrotermalnych i osadach. Wspaniałe okazy

grubotabliczkowych kryształów ponad milime
trowej długości pochodzą z kopalni Daybreak,
Mount Spokane, Washington/USA; Autun
w departamencie Saóne et Loire, St. Yrieux
koło Limoges/ Francja; Mount Painter/połu
dniowa Australia; kryształy z Fuchsbau/Fich-
telgebirge, Niemcy wykazują szczególnie wy
soką promieniotwórczość; rejon Jachymo-
va/ Czechy; Kowary, Miedzianka, Karkonosze;
we fluorycie w Wólsendorf/ Bawaria.
Znaczenie i zastosowanie. Znany już przed
1819 rokiem, nazwany od miejsca występowa
nia w Autun/Francja. Podczas II wojny świato

wej do produkcji uranu wykorzystywano głów

nie ten minerał. Swoiście żółte wykwity autu
nitu są w terenie wskazówką obecności pier

wotnych minerałów uranu.

Na dole: autunit U Huis Jaques, Niewe/Fran
cja; 21 x25mm

190

Trógeryt H

[U0

|AsOJ

- 6H

Zeuneryt Cu[U0

| AsOJ

• 8-12 H

Kryształy cienkotabli-
czkowe, łuseczkowe,
przypominające gips.

Łupliwość: doskonała
według dwuścianu
podstawowego, po
dobna do łyszczyków;
gęstość: 3,3; barwa:

cytrynowożółty. Trógeryt tworzy zawsze
prawidłowe zrosty z zeunerytem. Wykazuje
cytrynowożóttą fluorescencję w świetle ult

rafioletowym. Nazwany od nazwiska odkrywcy

- sztygara R. Trógera, który znalazł ten mine

rał w Walpurgisgang w kopalni WeiBer Hirsch

koło Neustadtel, Schneeberg / Saksonia,
Niemcy.

Kryształy tabliczko
we, także piramidal
ne, długości do 2 cm,
bogate w ściany, bar
dzo podobne do to-
rbernitu. Łupliwość:

wyraźna; gęstość:
3,79; barwa: żółta-

wozielony, szmaragdowozielony. Zeuneryt nie
wykazuje fluorescencji w świetle ultrafiole
towym! Bardzo silnie radioaktywny! Ostatnio
stwierdzany w bardzo wielu złożach jako typo
wy wtórny minerał strefy utleniania złóż za
wierających minerały uranu i arsenu. Kopal
nia WeiBer Hirsch, Schneeberg/Saksonia; ko
palnia Anton/Szwarcwald, Niemcy; Dexter Mi
nę, Utah/USA. Nazwany dla uczczenia radcy
górniczego Zeunera.

prawej: zeuneryt kopalnia
Schneeberg, Saksonia/Nie-

Na górze, po lewej: trógeryt kopalnia WeiBer Na górze, po
Hirsch, Schneeberg, Saksonia/Niemcy: WeiBer Hirsch,

10 x u mm mcy; 7 x10 mm

Torbernit Cu[U0

|POJ

-8-12H

2-2,5

niemet.

Własności. Kryształy
cienkotabliczkowe,
rozwinięte według
dwuścianu podstawo
wego, liczne inne
ściany kryształów
słabiej wykształcone,
blaszkowy, podobny

do łyszczyków, także skupienia łuseczkowe.

Łupliwość: wyraźna; gęstość: 3,22; barwa: jas

krawo trawiastozielony do szmaragdowozielo
nego, niebieskawozielony, żółtawozielony.
Wyjątkowo silnie promieniotwórczy, np. mate
riał z Kornwalii wykazuje promieniotwórczość
tylko około 3 razy niższą niż uraninit z Jachy-
mova.
Powstawanie i wystąpienia. W niewielkich ilo

ściach szeroko rozpowszechniony w pegmaty-
tach, żyłach i różnych skałach osadowych.
Szczególnie ładne kryształy pochodzą z Chalk
Mountain, Spruce Pine, Mitchell County, Pół
nocna Karolina /USA. W dużych ilościach po
wstaje jako produkt wietrzenia uraninitu

w Szabie/Zair; w czeskich i saksońskich Gó
rach Kruszcowych; z fluorytem koło Wól-
sendorf/Oberpfalz, z autunitem w Fichtelgebi-
rge i Bayerisch Wald, koło Falkenstein/Vogt-
land, Niemcy; w pegmatytach koło Villa For-
mosa/ Portugalia; 2 mm wielkości kryształy
znaleziono koło Aveyron/ Francja; do 5 mm
wielkości kryształy mieszane z zeunerytem
występują w Menzenschwand/Szwarcwald,
Niemcy; Kowary, Miedzianka, Trzcińsko.

Znaczenie i zastosowanie. Minerał znany jesz
cze przed odkryciem uranu, nazwany przez
A.G. Wernera w 1780 roku dla uczczenia szwe
dzkiego mineraloga Torberna Olafa Bergman-

na. Torbernit jest ważną rudą uranową.
Minerały podobne. Od autunitu odróżnia się
barwą, poza tym nie wykazuje fluorescencji
w świetle ultrafioletowym.

Na dole: torbernit Johanngeorgenstadt, Sakso
nia /Niemcy: 68 x45mm

192

Klasa VIII. Krzemiany

Chemia. Nazwa krzemiany pochodzi od
głównego pierwiastka wchodzącego
w ich skład czyli krzemu (symbol chemi

czny Si od łacińskiego słowa silex

= krzemień). Krzemiany są najważniej

szymi składnikami skał powierzchni Zie
mi, a także innych ciał niebieskich, co
znajduje potwierdzenie w budowie
kamiennych meteorytów. Krzemiany

tworzą, włączając kwarc, około 95%
skorupy ziemskiej. Mogą one wyka

zywać bardzo skomplikowany skład
chemiczny i równie skomplikowaną

strukturę (np. hornblenda). Ich systema
tyka jest jednak możliwa do utworzenia
właśnie na podstawie właściwości stru
kturalnych. Usystematyzowanie ich

według składu chemicznego jest niemo
żliwe z powodu licznych wypadków two
rzenia kryształów mieszanych.

Krystalografia. Najprostszym elemen

tem strukturalnym budującym krze
miany jest grupa [SiOJ złożona z czte
rech dużych tlenów i jednego małego,
położonego centralnie, atomu krzemu.
Ma ona kształt tetraedru i może łączyć

się z innymi tetraedrami w różnych kon
figuracjach.

1. Krzemiany wyspowe: Tetraedry [SiOJ
tworzą w strukturze rodzaj wysp. Krze
miany wyspowe cechuje wysoka gęstość
(powyżej 3) oraz wysoka twardość (6,5-

-8). Minerały będące krzemianami wy
spowymi mają najczęściej pseudoheksa-
gonalną lub pseudoregularną symetrię.

2. Krzemiany grupowe: Dwa lub trzy
tetraedry [SiOJ łączą się poprzez wspó
lny tlen w grupy o postaci [Si

OJ lub

[ S i

0 J . Symetria tych grup jest najczę

ściej jednoskośna.
3. Krzemiany pierścieniowe: Tetraedry
[SiOJ łączą się tworząc pierścienie.
Pierścienie te mogą być: trójczłonowe

o postaci [Si

0J, czteroczłonowe o po

staci [Si

] lub sześcioczłonowe

[Si

0 ]. Symetria tych pierścieni jest naj

częściej trygonalna lub heksagonalna.
4. Krzemiany łańcuchowe: Tetraedry
[SiOJ łączą się w nieskończenie długie,
proste łańcuchy lub w łańcuchy podwój

ne (wstęgi). W ten sposób powstają
kompleksy [Si

OJ i [Si

0,J. Równolegle

do łańcuchów powstają wielokrotne pła

szczyzny dobrej łupliwości. Typowe po

stacie kryształów z tej grupy to kryształy

łodygowate i włókniste.
5. Krzemiany warstwowe: Każdy tet
raedr [SiOJ jest powiązany z trzema

sąsiednimi tetraedrami. Tak powstaje
nieskończenie rozprzestrzeniająca się
płaska warstwa. W grupie tej krystalizu

ją minerały o postaci pseudoheksagona-

Inej, tabliczkowej do łuseczkowej z dos

konałą łupliwością równoległą do
warstw (miki).

6. Krzemiany przestrzenne: Tetraedry
[SiOJ łączą się tworząc sieć trójwymia
rową, przestrzenną.

Petrologia. Krzemiany występują najlicz
niej w skałach magmowych. Te wietrze

jąc, powodują powstanie następnych,

uwodnionych, wtórnych krzemianów.

Skały osadowe składają się w dużej czę

ści z kwarcu (piasek) i minerałów ilas
tych (krzemiany warstwowe). W skałach
metamorficznych powstają natomiast
krzemiany bezwodne.

Elementy strukturalne krzemianów: tetraedr,
sześciocztonowy pierścień (beryl), łańcuch (pi-
roksen) Tytanit, Habacńtal/Austria; 30 x40 mm

194

Oliwin Chryzolit, Perydot (Mg fe)

[SiO

]

rzj)

6-7,5

niemet.

Własności. Kryształy występują jako wrosłe
lub swobodnie krystalizujące. Mają one postać

słupkową lub grubotabliczkową, często bogatą
w ściany. Najczęściej jednak oliwin krystalizu

je w postaci nieregularnych ziaren. Możliwe
są do zaobserwowania pseudoheksagonalne
bliźniaki w mikroskopowej wielkości krysz
tałach. Bogactwo ścian powoduje powsta
wanie postaci zaokrąglowych, szczególnie
w oliwinach z meteorytów. Łupliwość: wyraź
na; gęstość: wzrastająca wraz z zawartością

żelaza od 3,27 do 4,20; barwa: oliwkowozielo-
ny, butelkowozielony, żółtawy, brunatny, czer-
wonobrunatny, rzadko szary lub bezbarwny.
Oliwin jest kryształem mieszanym, którego og-
niwani końcowymi są: forsteryt (Mg

Si0

) i fa-

jalit (Fe

Si0

). Oba ogniwa nie występują jako

czyste chemicznie człony w przyrodzie. Mogą
one wykazywać budowę pasową, której
powstanie wytłumaczyć można następująco:
najpierw rośnie zasobny w magnez kryształ,

który, w miarę zubożania stopu w magnez,
otaczany jest kolejnymi strefami coraz to bar
dziej bogatymi w żelazo.

Powstawanie i wystąpienia. Oliwin jest jednym
z pierwszych minerałów jakie krystalizują ze
stopu. Tworzą one prawie monomineralne
skały: perydotyty i dunity. Występują również

w znaczących ilościach w wielu gabrach, dia-
bazach, melafirach i bazaltach. Pojawiają się

tam w postaci drobnych kryształków lub ziaren
(w piaskach wulkanicznych) aż po agregaty
wielkości orzecha lub głowy w bazaltach (w
bombach oliwinowych). Znane miejsca takich
wystąpień to: marmury dolomitowe okolic Rę

dzin, częste w bazaltach dolnośląskich /Pol
ska; Forstberg k/Mayen, Mosenberg, Dreiser
Weiher k/Daun w Eiflu; Hoher Hagen k/Getyn
gi/Niemcy; Kapfenstein w Styrii/Austria.W pe-
rydotytach i dunitach występują często chro-

mity i platyna rodzima jak np.: na Uralu/Ro

sja, w Bushveldzie/RPA. Słynne są oliwiny,
pochodzące z meteorytu, który spadł na Sybe
rii w 1749 roku (szczególnie zasobne w ściany
kryształy). Z ziarnistego oliwinu zbudowane

są meteoryty z Chassiny/Francja (1815), Roda
w Aragonii Hiszpania/(1871), Heinholz

k/Minden, Westfalia/Niemcy (1856), Materiał
wykorzystywany jako kamień szlachetny
pochodzi z wyspy wulkanicznej Zebirget na
Morzu Czerwonym (wydobywany od 3500 lat)

Stąd pochodzi największy oszlifowany oliwin
310 karatów. Wszystkie oliwiny wykazują
z uptywem czasu i pod wpływem oddziaływa
nia atmosferycznego, skłonność do rozkładu
W jego wyniku powstają charakterystyczne pa
ragenezy, których przykładem mogą być te
z Snarum i Findelengletscher w prowincji Ze-
rmatt/Szwajcaria.

Znaczenie i zastosowanie. Rycerze wypraw
krzyżowych przywieźli oliwin do środkowej
Europy. W Średniowieczu był on używany czę
sto jako kamień ozdobny przy wyrobie przed
miotów w kościołach chrześcijańskich. W cza
sach Baroku był oliwin „kamieniem miłości".
Nazwa „chryzolit" pojawia się już u Pliniusza,
który chryzolitem określał najprawdopodob
niej topaz. Materiał wzbogacony w magnez
wykorzystywany jest do wytwarzania ognio

trwałych przedmiotów lub do pozyskania mag
nezu. Przezroczyste kryształy są kamieniami
szlachetnymi. Znaczenie gospodarcze mają
zarówno skały bogate w oliwin jak i skały
powstałe z ich przeobrażenia - serpentynity,
które zawierają często znaczne ilości niklu,

chromu i platyny.

Na górze: oliwin, Wezuwiusz/Wiochy;

26 x 19 mm

Na dole: oliwin w bazalcie/Niemcy: 80 x59 mm

196

Granat A{

23+

[Si0

], (wzór ogólny)

Własności. Kryształy
są często duże (w
Norwegii do 700 kg),
bogate w ściany, zbli-

6>5-7 żonę do kulistych

o postaciach dwuna-
stościanu rombowe
go i dwudziestoczte-

rościanu deltoidowego. Postać kryształów: na
rosłe pojedynczo lub w agregatach, czasami

o budowie pasowej, zbite, ziarniste do upako
wanych; znane są również kryptokrystaliczne
masy. Łupliwość: doskonała; gęstość 3,4-4,6;
barwa: bezbarwny oraz wszystkie możliwe od
cienie innych barw poza niebieską; szmarag
dowozielony do jasnozielonego, żółty, brunat-
nawy, pomarańczowoczerwony, krwistoczer
wony, fioletowoczerwony. Granat jest nazwą
obejmującą grupę minerałów, której poszcze
gólne człony wyglądają podobnie lecz różnią
się zasadniczo składem chemicznym. We wzo
rze ogólnym pozycja A może być obsadzona
przez małe atomy, a pozycja B przez duże.
Czyste człony szeregu granatów nie występu
ją praktycznie w przyrodzie. Zawsze jednemu
z nich towarzyszy domieszka innych członów.
Poszczególne człony końcowe szeregu uzy
skały samodzielne nazwy:
Pirop Mg.AIJSiOJ,

Almandyn Fe

[SiOJ

Spessartyn Mn

AiJSi0

]

Grossular Ca

[SiOJ

Andradyt Ca

[SiOJ

Uwarowit Ca

[SiOJ

Rzadkie odmiany granatu to: goldmanit, hyd-
rogrossular, calderyt, knorringit, skiagit.
Ilość kombinacji mieszalności w różnych pro

porcjach wszystkich członów końcowych gra
natu jest wprost nieograniczona. Stąd często
obserwuje się budowę pasową kryształów,
wynikającą ze zmiany składu stopu w trakcie
krystalizacji, przy jednoczesnym dostosowy
waniu się składu tworzącego się kryształu do
aktualnego składu stopu.
Powstawanie i wystąpienia. Granaty są grupą
minerałów charakterystyczną dla skał me
tamorficznych. Typowymi skałami, gdzie moż
na je znaleźć, są: gnejsy, łupki mikowe, ek-
logity, zmetamorfizowane wapienie i dolomity,
rzadko jasne skały wulkaniczne. Z powodu
dużej odporności granatów na wietrzenie me
chaniczne i chemiczne, przechodzą one do
piasków i osadów wzbogaconych w minerały
ciężkie (okolice Chartumu, w Sudanie, gdzie
są eksploatowane).

Odmiany. Chrom i żelazo zabarwiają na kolor
krwistoczerwony aż do czarnego pirop, będą
cy legendarnym „czeskim granatem". Okrągłe
ziarna aż do rozmiaru wiśni znajdowane były
od dawnych czasów w serpentynitach z Moro-
vić, w Podsedicach i Chraśfanach k/Tfebenic.
Jako typowy towarzysz diamentów w kimber-
litach i piaskach diamentowych południowej
Afryki, jest niejako produktem odpadowym
przy eksploatacji diamentów. Z powodu swego
pięknego czerwonego zabarwienia zwany jest
kaprubinem. Inne wystąpienia granatów to:
granulity i eklogity Grupy Śnieżnika i Gór So
wich/Polska; Syberia/Rosja; Zóblitz w Sak

sonii/Niemcy; Makonde/wschodnia Afryka; Sri

Lanka. Nazwa pirop pochodzi od greckiego
słowa pyropos = o ognistym wyglądzie.
Najczęstszym granatem jest almandyn
z domieszką piropu i spessartynu. Te krysz-

Na górze: granat (andradyt);
Dognaska, Banat/Rumunia; 55 x40 mm

Na dole: granat (grossular);

Val d'Ala, Piemont / Wiochy; 21 * 15 mm

198

199

tały mieszane są barwy czerwonej, brunatnej,

prawie czarnej, krwistoczerwonej z odcieniem
niebieskim. Często są znacznej wielkości,
wrosłe w łupkach chlorytowych i mikowych,
w gnejsach.
Wystąpienia. Obergurgel w Ótztal; Falun
w Szwecji; duże kryształy w pegmatycie z Ir-

chenrieth w Bawarii/Niemcy; Olgiasca nad
Timmelsjoch/Austria; kryształy o jakości
kamieni szlachetnych znajdowane są w osa
dach rozsypiskowych Sri Lanki i Indii. Pliniusz

nazywa ten granat od miasta Alabanda w Azji
Mniejszej carbunculus alabandicus.
Niedaleko Aschaffenburg w Spessart po raz
pierwszy został znaleziony spessartyn, który
poza tym miejscem jest prawdziwą rzad

kością. Jego barwa zmienia się od czarnej po
czerwoną, brunatną i żółtawopomarańczową.
Jego powstawanie jest związane ze skałami
bogatymi w mangan. Wystąpienia: pegmatyty
Wilczej Poręby/Polska; kryształy do 7 cm wiel
kości pochodzą z pegmatytu turmalinowego
z San Diego County, Kalifornia/USA; przezro
czyste, pomarańczowożółte z Antsirabe/Mada-
gaskar; warte szlifowania: w Sri Lance, w In
diach i na Magadaskarze.
Nazwa grossular pochodzi od łacińskiego sło
wa grossularia = agrest (ze względu na zielo
ne zabarwienie minerału). Brunatnopoma-
rańczowa odmiana nazywana jest hessonitem,
bezbarwna leukogranatem (także pomarań

czowa). Zbity, nieprzezroczysty, zielony hy-
drogrossular z Afryki Południowej jest często
mylnie określany jako żad transwalski lub
żad-granat. Grossular krystalizuje w metamor-
fizowanych skałach węglanowych razem z kal-
cytem, wollastonitem, wezuwianem, diopsy-
dem i skapolitem. Wystąpienia: Alatal w Pie
moncie; Elba; Monte Somma/Włochy; Ba-
nat/Rumunia; Wiłuj/Syberia/Rosja; rzadkie
okazy warte szlifowania pochodzą z Pakista
nu, Tanzanii i Kanady. Szmaragdowozielony
grossular, który uzyskał w nomenklaturze han
dlowej nazwę tsavorytu, został znaleziony
w Tanzanii w 1968 roku i w Kenii w 1971 roku.

Jego złoża kończą się. Drobnokrystaliczny,
zbity, zielony i różowy (od manganu) grossu

lar został znaleziony w 1925 roku w Transva-
alu/RPA. Grossular może być bardzo podobny
do wezuwianu i może z nim razem występo

wać.

Andradyt{oó nazwiska portugalskiego minera
loga I.D. d'Andrada) można znaleźć w tych
samych skałach co grossular. Często oba gra
naty przerastają się strefowo. Najczęściej an-
dradyt jest brunatny; także bezbarwny, zielony
lub czarny. Cytrynowożółte andradyty - topa-

.zolity znajdowane są najczęściej jako drobne

kryształy niedaleko Wurlitz (Fichtelgebirge),
/Niemcy; Val d'Ala, Piemont/Włochy; Ze-
rmatt/Szwajcaria. Ceniony jako kamień
szlachetny, żółty do szmaragdowozielonego
demantoid( = podobny do diamentu) został po
raz pierwszy znaleziony przez poszukiwaczy
złota w pobliżu Niżnego Tagilska na Uralu,
w rozsypiskowych złożach złota. Podobnie
piękny demantoid występuje w Van Malen-
co/Piemont, Włochy. Zawierający tytan, czarny
andradyt z Kaiserstuhl (również z Rieden/La-
acher See) został nazwany melanitem (z grec
kiego melas =czarny). Wcześniej używany był
on jako biżuteria żałobna. Szczególnie ciemne

odmiany określane są mianem szorlomitu

i ivaarytu.

Uwarowlt jest najrzadszym granatem. Wy

stępuje głównie w serpentynitach, często
z chromitem i w zmetamorfizowanych glinach.
Kryształy i ziarniste agregaty są ciemnoszma-
ragdowozielone. Nieliczne wystąpienia: łom
nefrytu w Glinicy k/Jordanowa/Polska; Sy-
sertsk na Uralu; Bushveld/Transvaal/RPA;
szczególnie piękne kryształy pochodzą z Ou-
tukumpu/Finlandia; Turcja; Val Malenco,
St.Marcel/Włochy.

Znaczenie i zastosowanie. Granat należy do
tych minerałów, które od najdawniejszych cza
sów uskrzydlały fantazję ludzką, pobudzały
zainteresowanie, pogłębiały przesądy, za
spakajały potrzebę odczuwania piękna.
W 1250 roku Albertus Magnus rozpoznał gra-

natus (od łacińskiego granum = ziarno). Gra
nat jest jednym z 29 kamieni, którym przypisy
wano w średniowieczu i starożytności moc
magiczną i uzdrawiającą. Jeszcze do dziś

znajduje się granat w grupie kamieni zodiaku.

Na górze, po lewej: granat (melanit); Gardiner
Plateau/Grenlandia; 38 x52 mm
Na górze, po prawej: granat (uwarowit); Outu-
kumpu/Finlandia; 9 x12 mm
Na dole: granat (grossular); Dognaska, Ba-
nat/Rumunia; 20 x 14 mm

200

Eulytyn Bi

[SI0

]

Mullit AI

(OH)AISi

]

5-6

niemet.

Kryształy eulytynu są
małe, tetraedryczne,
zawsze narosłe, tak

że w postaci pro

mienistych agrega

tów kulistych, Bliź

niaki krzyżowe two
rzą postać gwiazd.

Przypadkowe zrosty pozorują bliźniaki trójkrot-
ne. Lupliwość: niewyraźna; gęstość 6,1; barwa:
najczęściej czerwonobrunatny, także żółty, rza
dko bezbarwny i czarny. Eulytyn jest rzadkim
produktem wietrzenia rud bizmutu. Znajdowany

jest w zrostach z kwarcem, w obecności biz

mutu rodzimego, w Johanngeorgenstadt
i w Schneebergu w Saksonii/Niemcy; pegmaty-

ty H6getveit/Norwegia. Nazwa minerału pocho
dzi od greckiego słowa eulytos = dobrze roz
puszczalny, gdyż istotnie jest on łatwy do sto
pienia i rozkładalny w kwasie solnym.

Na górze, po lewej: eulytyn; Schneeberg, Sak
sonia/Niemcy; 6x8 mm

Tworzy najczęściej
łodygowate, drobne

promieniste, włóknis

te agregaty. Ma on
własności podobne
do sillimanitu. Oba

minerały nie dają się
rozróżnić przy użyciu

prostych metod. Lupliwość: wyraźna; gęstość

3,14-3,26; barwa: najczęściej bezbarwny lub

biały, także żółty, różowy do czerwonego. Przy
silnym ogrzaniu sillimanitu, andaluzytu, cyani-

tu i topazu ulegają one rozpadowi z utworze

niem mullitu i szkliwa krzemionkowego. Stąd
mullit spotykany jest w wyżarzanych masach

ceramicznych. Jest ich składnikiem. Pojawia
się też podczas upłynniania kawałków glin
w lawach bazaltowych (np. na wyspie

Muli/Szkocja - stąd nazwa; w Eiflu/Niemcy).

Na górze, po prawej: mullit; Nlckenich, Ei-
fel/Niemcy; 6x8 mm

Cyrkon ZrjSiOij

Własności: Kryształy są krótkimi, masywnymi
słupkami z piramidami, prawie zawsze dobrze
wykształconymi. Rzadko narosłe, występują
często jako wolne obtoczone ziarna. Lupli
wość: niedoskonała; gęstość: 4,67; barwa: naj
częściej brunatny, brunatnoczerwony, żółty,
rzadziej zielony, niebieski, bezbarwny. Prawie
stała obecność thoru i uranu w cyrkonie nisz
czy z czasem sieć krystaliczną minerału. Spa
dają przy tym twardość, gęstość i dwójło-
mność, a kryształ mętnieje. Odmiany: hiacynt:
żółtoczerwony, czerwonobrunatny; jargon:
bezbarwny, bladosłomianożółty (wystąpienia:
Sri Lanka); starlit: niebieski (wystąpienia: Pai-
lin/Kambodża). Poprzez ogrzewanie można

zmienić zabarwienie cyrkonu, lecz uzyskana
barwa blednie z czasem.
Powstawanie i wystąpienia. Cyrkon jest
pospolitym minerałem w skałach magmowych,
metamorficznych i w piaskowcach. Jest noś
nikiem pierwiastków promieniotwórczych. Wy
stąpienia: żyła pegmatytowa na wzgórzu Skal
na Brama/Polska; Wezuwiusz (w bombach)
/Włochy; Norwegia; Ural; 20 cm długości igły

- Mellen we Wisconsin/USA; 7 kg kryształy
z Brudenell, North Burgess, Ontario/Kanada,
Sri Lanka; Indie; Tasmania; Australia:
Znaczenie i zastosowanie. Cyrkon znany jest
jako kamień szlachetny od czasów antyku.
Stosowany w przemyśle materiałów ognio
trwałych, ceramice, do produkcji pigmentów,
szkliw, materiałów ściernych, włókien, jako
surowiec do produkcji dwutlenku cyrkonu.

Na dole, po lewej:
cyrkon; Nassarsuk/Grenlandia; 35 x48 mm
Na dole, po prawej: cyrkon; Miask, Ural;

25x35 mm

202

Andaluzyt AIJOI SiOJ

Własności. Tworzy
najczęściej proste,
grubokolumnowe,
wrosłe kryształy,
o prawie kwadrato
wym przekroju lub ło-

dygowato-promienis-
te do ziarnistych

agregaty. Powierzchnia kryształów jest
pokryta często łuseczkami miki, będącej pro
duktem ich przeobrażenia. Odmianę ze
zorientowaną, wrosła po przekątnych sub
stancją węglistą (w postaci krzyża) nazywa
my chiastolitem. Występuje ona w postaci

długich i cienkich, wrosłych kryształów w łup
kach. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,1-3,2;
barwa: szary lub ciemnoczerwony, rzadko
fioletowy, czerwono-zielony pleochroizm
(wielobarwność). Viridyn (z łacińskiego viii-
dis = zielony) jest intensywnie zieloną, za
wierającą mangan odmianą andaluzytu.
Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał ty-
pomorficzny dla metamorfizmu kontaktowe

go, obecny jest w znacznych ilościach tam,
gdzie granity wnikają w łupki. Towarzyszy
mu sillimanit, cyanit, cordieryt i korund. Naj
większe wystąpienia: andaluzytu - White

Mountain/Kalifornia, USA; Transvaal/RPA;
kryształy z Lisenzalpe / Stubaital/ Austria są
rozłożone z utworzeniem kwarcu i miki; horn-

felsy związane z granitami Karkonoszy, stre
fa Niemczy/Polska. Andaluzyty o jakości ka

mienia szlachetnego pochodzą z Almerii/An
daluzja, w Hiszpanii; z Brazylii; Sri Lanki;
Mankoba/Ural Rosji; chiastolit-San Jago di
Compostela w Galicji; turmalino-nośne żyły
na Elbie/Włochy; viridyn - Vestana w Scho-
nen/Szwecja; Ultevis/Laponia.
Znaczenie i zastosowanie. Andaluzyt zyskał
w ostatnich latach duże znaczenie w produk
cji technicznej ceramiki ogniotrwałej.

Na górze, po lewej: andaluzyt; Lisenz,

Tyrol/Austria; 27 x 37 mm

Na górze, po prawej; andaluzyt (chiastolit);
Lancaster, Massachusetts/USA; 17x23 mm

Cyanit Dysten Al [O | SiO.

Własności. Kryształy
są wrosłe, o grubo
łodygowatej postaci.
Końce słupów często

nie są w pełni wy
kształcone, przeła
mane. Ściany słupów

wykazują często po

przeczne prążkowania. Rozprzestrzenione są
osobniki wzajemnie ze sobą poprzerastane lub
blaszkowe agregaty. Zbliźniaczenia są częste.

Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,6-3,7; barwa:

plamisty- błękitna, szaroniebieski, bezbarwny,
biały, żółty, zielony, brunatnawy. Twardość wy

kazuje anizotropię, czyli jest różna dla różnych
kierunków w minerale: zgodnie z wydłużeniem
4-4,5, w poprzek słupa 6-7. Anizotropia twardo
ści stała się podstawą do nadania mu nazwy
dysten (z greckiego dis = dwukrotny, sthenos

=siła, moc, tu. twardość).

Powstawanie i wystąpienia. Minerał typomor-
ficzny dla metamorfizmu regionalnego. Wystą
pienia: Horssjóberg w Wermland/Szwecja;

eclogity Nowej Wsi i Jaworka Górnego pod
Śnieżnikiem (1 cm)/Polska; na Płw.Kola/Ro
sja; szczególnie piękne kryształy obok stauro-
litu - Alpe Sponda, Pizzo Forno w Tessin;
Pfitsch, Tyrol; Prilepeć, była Jugosławia; ogro
mne niebieskie kryształy pochodzą z Minas
Gerais/Brazylia; Machakos/Kenia dostarcza
zielonych kryształów do 30 cm wielkości. Waż
ne dla procesów technologicznych złoża: Hir-
vivaara/Finlandia; Assam/ Indie; Baker
Mountain, Virginia/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Przez długi okres
czasu używano dla cyanitu nazwy „tale bleu".
A.G. Werner nadał mu w 1790 roku, ze wzglę
du na jego barwę bławatka, nazwę kya-
fl0s=ciemnoniebieski (z greckiego). Cyanit
wykorzystuje się też do produkcji izolacji
w elektrotechnice oraz ceramiki odpornej na
działanie kwasów. Jako kamień szlachetny
jest bardzo rzadko oszlifowywany.

Na dole: dysten (niebieski) i staurolit; Pizzo
Forno, Tessin/Szwajcaria; 88 x65 mm

204

205

Staurolit (Fe,Mg)

(AI;Fe),O,[O(OH)(Si0

)

Własności. Ubogie w ściany, najczęściej bar
dzo dobrze wykształcone, krótkie słupki o rom
bowym przekroju poprzecznym, wrosłe, czasa
mi luźne - wypreparowane w procesie wiet
rzenia. Szczególnie charakterystyczne dla stau-
rolitu są bliźniaki krzyżowe (od tego pochodzi

jego nazwa) jak również zrosty z dystenem.
Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,7-3,8; barwa:
czerwonawa- do czarnawobrunatnej, czasami
z nierównymi lub ziemistymi nalotami.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał

utworów metamorfizmu regionalnego, współ-
występujący z dystenem i granatem. Wskaźnik

stopnia metamorfizmu. Szczególnie znane są
brunatnoczerwone, przeświecające kryształy

HumltMg,[(OH,F)

|(Si0

),]

Występuje w postaci

małych kryształów
o zmiennym wy
kształceniu, bardzo
bogatych w ściany,

Lupliwość: wyraźna;
gęstość: 3,1-3,2; ba

rwa: bezbarwny, żół-

tawobiały, lśniącożółty, miodowożółty, kaszta-

nowobrunatny, czerwonobrunatny. Pojawia się
na kontaktach skał ilastych z dolomitem, także

w żyłach. Typowe wykształcenie w Tilly-Fos-
ter-Iron-Mine k/Brewster, Putnam County,
New York /USA; razem z klinohumitem w la
wach Monte Somma, Wezuwiusza/Włochy

i w osadach wapiennych Los Llanos de Januar

w Sierra de Ronda, Andaluzja/Hiszpania; koło
Filipstad/Szwecja; w wapieniach Kowar i Zło
tego Stoku / Polska; w wielu miejscach we Fin
landii.

rosnące razem z niebieskim dystenem z Pizzo
Forno, Tessin/Szwajcaria; Zlaty Chlum (Jese-
nik)/Czech; Prilepeć/była Jugosławia; Monte
Legnone/Włochy; pospolity w łupkach miko

wych Sudetów/Polska.
Znaczenie i zastosowanie. Staurolit z greckie
go stauros = krzyż, był noszony czasami jako
amulet. Przezroczyste kryształy są oszlifo-
wywane w celach zdobniczych.

Na górze, po lewej: staurolit; Minas Gera-
is/Brazylia; 43*58 mm
Na górze, po prawej: staurolit; Pizzo Forno,

Tessin/Szwajcaria; 30 x41 mm

Langbanit Mn

[OJSi0

Kryształy są grubo-
kolumnowe lub tab
liczkowe. Lupliwość:
wyraźna; gęstość:
4,9; barwa: żelazisto-
czarna, Jedyne miej
sca występowania to
L a n g b a n s h y t t a n

w Wermland i Órebro/Szwecja. Kryształy rza
dko większe od 2 mm, najczęściej o wiele
mniejsze, wrastają pojedynczo lub w małych
grupach w ziarnisty wapień lub rosną na mag
netycie; czasami także na rodochrozycie.

Na dole. po lewej:
humit; Wezuwiusz/Wiochy; 18 *25mm

Na dole, po prawej: langbanit (brunatny), mag
netyt i rodonit; Langban / Szwecja; 24 x33 mm

206

Topaz AIJ(F,OH)

|SiOJ

CZJ)

niemet.

Własności. Kryształy
wydłużone są naj
częściej według osi
Z, jednostronnie na
rosłe, pojedynczo lub
w druzach, ściany
prążkowane piono-

wo. Kryształy wyka

zują ponad 140 różnych kombinacji ścian. Ich
postać zdaje się zależeć od lokalnych warun
ków krystalizacji. Może występować również
w postaci zbitych, łodygowatych agregatów,
rzadko w postaci silnie upakowanej jaspisopo-
dobnej. Spotykany jest w otoczakach. Lupli-

wość: doskonała; gęstość: 3,5-3,6; barwa: bez
barwny , żółty, morskoniebieski, zielony, fiole
towy, żółtoczerwony, różowoczerwony. Przy
czyną zabarwienia topazu są metale występu

jące w jego strukturze w ilościach śladowych.
Żelazo zabarwia go na żółto i niebiesko, chrom
na różowo. Poprzez wyżarzanie, można nadać
niektórym, żółtozłotym topazom brazylijskim,
barwę łososiowoczerwoną do purpurowej. Od
działywanie promieni słonecznych może powo

dować blaknięcie barwy topazów a bezbarwne
kryształy mogą ulec zabarwieniu na niebiesko.
Niektóre azjatyckie topazy, zabarwione niebie
sko w skutek napromieniowania radioaktywne
go, tracą barwę z upływem czasu.

Powstawanie i wystąpienia. Topaz jest minera
łem charakterystycznym dla utworów pneuma-
tolitycznych. Roztwory resztkowe, będące
pozostałością po procesie krystalizacji plutonu,
są silnie wzbogacone we fluor. Roztwory te
wnikają w skały otaczające, przeobrażają je
i powodują powstanie topazu. W ten sposób

powstaje topaz w greizenach cynonośnych
i jest ich głównym składnikiem. W skałach wy
lewnych rzadko uzyskuje większe koncentrac

je: Thomas Rangę, Utah/USA. Razem z kwar
cem, fluorytem, turmalinem, berylem, kasytery-
tem, muskowitem i zinnwaldytem współwystę-
puje on w druzach i żyłach. W XVIII stuleciu
najbardziej znanym złożem topazu był Schne-

ckenstein w Górach Kruszcowych. 24-metrowe
urwisko dostarczało przepięknych, żółtych kry
ształów topazu, z których 485 najpiękniejszych
zostało oprawionych w angielskiej koronie kró
lewskiej. Urwisko to jest dzisiaj rezerwatem

przyrody. W 1965 roku został znaleziony na
Ukrainie stukilogramowy topaz. Kryształy do

80 kg są znane z lveland/Norwegia. Kryształy
wielkości głowy ludzkiej nie są rzadkością
w innych złożach. Najbardziej znaczące wystą
pienia: Alabaszka k/Mursińska (niebieskawy);
Sanarka (różowoczerwony); Miask; Ner-
czyńsk/Rosja; Wołyń na Ukrainie; San Louis
Potosi/Meksyk; Namibia; Ramona, Kalifor
nia/USA; Ouro Preto, Ferros/ Brazylia (żółte,
przez wyżarzanie czerwone, brunatne; ulubio
ne kamienie szlachetne). Podczas procesów

wietrzenia, topaz pozostaje nienaruszony

i przechodzi do rozsypisk; Pingas de aqua (kro

pelki wody) nad Rio Belmonte/Brazylia (bez
barwne, niebieskawe, zielonkawe); Sri Lanka.
W Polsce w strefach kontaktowych granitognej-
sów izerskich, w pegmatytach granitu strzego
mskiego, w granicie Karkonoszy (Michałkowi-

ce), Wysoki Kamień k/Mirska (do 40% skały
kwarcowo-topazowej).

Znaczenie i zastosowanie. Minerał ten najczęś
ciej jest błędnie identyfikowany. Według poda

nia, został on znaleziony przez piratów na wy

spie Cytis na Morzu Czerwonym. Nazwali go oni
arabskim określeniem topazas = poszukiwany
i znaleziony. W rzeczywistości kamień tak na
zwany był oliwinem. Przechowywany w skarbcu
portugalskim 1680-karatowy diament Braganza

jest w rzeczywistości bezbarwnym topazem.
W handlu złotym topazem lub topazem maderą
nazywany bywa cytryn lub żółty, wyprażony
ametyst. Od wieków przypisywano mu moc
uzdrawiania i ochładzania. „Gasi on nieczystą
namiętność", pisze Adamus Lonicerus w 1679
roku w swej Księdze ziół.

Na górze: topaz; Alabaszka, Ural; 105 * 78 mm
Na dole: topaz; Schneckenstein,

Vogtland/Niemcy; 30 x22 mm

208

Tytanit Sfen CaTi[0|SiOJ

5-5,5

niemet.

Własności. Kryształy
w wielu postaciach
w zależności od
skały, w której krysta
lizowały. W skałach
magmowych tworzą
płaskie jak koperta,
wrosłe kryształy.

W żyłach typu alpejskiego mają postać naros
łych, tabliczkowych lub słupkowych kryształów.
Mogą też tworzyć ziarniste lub skorupowe agre
gaty. Popularne są w nich bliźniaki, także krzy
żowe. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,4-3,6; bar
wa: żółty, zielony, brunatny, czarny, rzadko sza

ry, różowoczerwony. W sieci krystalicznej tytani

tu możliwe jest podstawienie w zauważalnych

ilościach wapnia przez itr, cer i mangan (w
kryształach o zabarwieniu czerwonawym).

Powstawanie i wystąpienia. Tytanit jest głów
nym nośnikiem tytanu w świecie minerałów.
Jest szeroko rozprzestrzeniony w skałach ma
gmowych i łupkach krystalicznych. Wystą
pienia: St. Gotthard; Val Maggia,

Thaumasyt
Ca

[C0

|SOJSi(OH)

12H„0

3,5

niemet.

Śnieżnobiałe agrega
ty złożone z małych,
delikatnych, przezro
czystych igiełek,
krzaczaste skupienia,
luźne nagromadzenia
igiełek, zbite postacie
o wyglądzie alabast-

ru lub ziemiste skupienia to najczęstsze formy
wykształcenia tego minerału. Występuje naj

częściej z apofyllitem. Wystąpienia: ze spur-
rytem lub ettringitem w Crestmore, Kalifor
nia/USA; jako małe kryształki i duże agregaty
razem z prehnitem koło Centreville, Virgi-
nia/USA; Hasłach w Baden, Schellkopf/Eifel,
Niemcy; Kallskirchspiel, kopalnia Bjelkes koło
Areskutan, Ljusnarsberg, Lśngban/Szwecja;
Sulitelma/Norwegia; Halap/Węgry. Thauma
syt jest wrażliwy na działanie wody.

Na dole, po lewej: thaumasyt;
Kloch, Styria/Austria; 2x3 mm

Tessin/Szwajcaria; Ahrntal/Włochy; Sulzba-
chtal, Zillertal/Austria; Miask/Rosja; Laacher
See/Eifel, Niemcy; amfibolity i gnejsy amfibo-

lowe Tatr i Sudetów/Polska.

Znaczenie i zastosowanie. Klaproth wykazał
obecność tytanu w minerale i nazwał go tyta

nitem w 1795 roku. Typowa postać klina spo

wodowała nadanie minerałowi również nazwy
sfen (z greckiego sphan = k\\r\). Rudy tytanu
występują tylko na Półwyspie Kola.

Na górze, po lewej: tytanit; Pfitsch/Tyrol;

18^25 mm

Na górze, po prawej: tytanit; Gard/ner Pla-
\eau I Grenlandia; 18x25 mm

Uranofan

CaH

[U0

|SI0

]

;

•5HO

2-3

niemet.

Występuje w postaci
długich do 8 mm słu
pkowych kryształów,
o prawie kwadrato
wym przekroju; także
w postaci zbitych
włókien, sferolitycz-
nych skupień kulis

tych, naskorupień, nalotów. Lupliwość: dos
konała; gęstość: 3,9; barwa: miodowozołty do

nasyconego żółtego. Przy naświetleniu ultrafio
letem, kryształy fluoryzują słabo światłem żól-

tawozielonym. Najczęstszy krzemian uranu;
w pseudomorfozacłi po uraninicie, miejscami
w ilościach nadających się do eksploatacji. Wy
stąpienia: piękne kryształy z Shinkolobwe/Za-
ir; sferolityczne agregaty z Faraday Uran Minę,
Kanada; pegmatyty Kruczej Skały k/Jeleniej
Góry, Kletno, Kopaniec, Kowary/Polska.

Na dole, po prawej: uranofan; Les Bois Noires,
Loire/Francja; 12 x 17 mm

210

Melilit (Ca,Na)

(Mg,AI,Fe)[Si

]

5-5,5

niemet.

Własności. Melility są
kryształami miesza
nymi dwóch członów
końcowych: akerma-
nitu i gehlenitu. Więk
szość kryształów,
wrosłych lub naros
łych w druzach, osią

ga nieduże wymiary. Postacie kryształów są
ubogie w ściany, grubotabliczkowe, krótkosłu-
pkowe, czasami długokolumnowe. Są znane
zbliżniaczenia krzyżowe, tworzące niemal kąt
prosty między osobnikami bliźniaczymi. Lupli-
wość: wyraźna; gęstość: 2,9-3,0; barwa: biały
do bladożółtego, miodowo- lub zielonkawoźół-
tego, czerwonawobrunatny do brunatnego.
Pod mikroskopem często zauważalna piękna
budowa pasowa.

Powstawanie i wystąpienia. Częsty składnik
bardzo ciemnych, najczęściej geologicznie
młodych skał wylewnych lub skał kontakto
wych. Rzadziej w skałach głębinowych.
Stowarzyszony najczęściej z perowskitem.

ć^\

Wystąpienia: bazalty Strachowa, k/Leśnej.
Polska; Monzoni w Fassatal, Monte Som-
ma/Włochy; Polzenite/Czechy - duże kry
ształy; Kaiserstuhl / Eifel, Niemcy:
Płw.Kola/Rosja.
Znaczenie i zastosowanie. Wystąpienie w Ca-
po di Bove/Włochy zostało przebadane
w 1790 roku przez Fleurien de Bellevue. Zna
lazł on w nim melilit, który nazwał tak od
greckich słów: me//= miód, lithos = skała.
Melility występują w znacznych ilościach
w żużlach hutniczych i cementach.

Na górze: melilit; Udersdorf, Eifel/Niemcy;

10x7 mm

Aksynit Ca

(Fe,Mg,Mn)Al, B[OH | O | (Si

)

Własności. Aksynit
jest nazwą grupy mi
nerałów, której cztery
człony różnią się
zawartością żelaza,
magnezu i manganu:
ferroaksynit, magne-
sioaksynit, mangana-

ksynit, tinzenit Występuje w postaci pojedyn

czych narosłych kryształów lub w grupach
w druzach. Mają one ostre krawędzie. Są kli

nowate, bogate w ściany, także zbite, w agre
gatach skorupowych, grubostupkowych do ko

stkowych. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,3;
barwa: goździkowobrunatny, szary, fioletowy,
śliwkowoniebieski, zielonkawa, rzadko brzosk-
winiowoczerwony; wyraźny pleochroizm.
Powstawanie i wystąpienia. Minerały te zwią
zane są z utworami pneumatolitycznymi. Po
dobnie jak turmalin ich powstawanie wymaga
środowiska zasobnego w wapń. Rzadko
występują w postaci pięknych kryształów, jako
utwory hydrotermalne w szczelinach i dru

zach. Wystąpienia: łom Grabina (żyła pegma-
tytowa przecinająca granitoid strzegomski) do
2 cm, Żółkiewka, Czernica/Polska; Schwa-
rzenberg w Saksonii/Niemcy; Francja; Szwaj
caria; Anglia; Włochy; duże fioletowe kryształy
pochodzą z Course Gold, Madera County, Ne-
vada/USA.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa aksynit po
chodzi od greckiego słowa axina= topór. Ma

ją znaczenie tylko jako okazy dla zbieraczy;

aksynit - kamień szlachetny jest prawdziwym
rarytasem.

Na dole: aksynit;
Dauphine/Francja; 33 x24 mm

212

Zoizyt Ca

[01 OH | Si0

1 Si

]

rzj)

6,5

niemet.

Własności. Kryształy
wykształcone są
w postaci długich
kolumienek, ściany
często prążkowane;
osobniki wrosłe,
często zgięte, prze
łamane, rzadkie

prawidłowe zakończenia. Kryształy zwykle
w zbitych, skrytokrystalicznych skupieniach
lecz również w postaci kostkowych do włók
nistych agregatów. Lupliwość: doskonała; gęs
tość: 3,2-3,4; barwa: najczęściej szary, brunat-
noszary, zielonkawy, różowoczerwonawy (od
manganu - thulit), zielony (anyolit), niebieska
do fioletowej (tanzanit - o jakości kamienia
szlachetnego). Silny pleochroizm jest znakiem
rozpoznawczym tanzanitu. Dla uszlachetnie
nia, naturalne minerały z grupy zoizytu, o bar

wie żółtawej do brunatnej, wyżarza się w tem
peraturze 4Ó0°C, aby uzyskać rzadkie i cenne
odmiany o barwie ultramaryny.
Powstawanie i wystąpienia. Typowy składnik

skał metamorficznych powstałych w niskich
temperaturach i pod wysokim ciśnieniem. Wy
stępuje w paragenezie z granatem, skaleniem,
biotytem i hornblendą (zoizytowy amfibolit).
Zoizyt jest głównym składnikiem saussurytu
czyli zespołu minerałów, będącego produktem
hydrotermalnego przeobrażenia plagioklazu
zasobnego w anortyt, a występującego w ska

łach gabroidalnych. Wystąpienia: gabro

Braszowic, Jordanów, Sokolec/ Polska; Te
lemark/Norwegia; Saualpe, Rauris koło Salz
burga/Austria; Zermatt, Wallis/Szwajcaria;

zielona skała zoizytowa z dużymi kryształami

rubinu z Longido/Tanzania.

Znaczenie i zastosowanie Niebieski zoizyt do
piero w latach 60. został uznany za kamień
szlachetny. Firma jubilerska „Tiffany" nadała
znalezionemu w Tanzanii zoizytowi nazwę tan
zanit i zorganizowała jego reklamę. Zbita, czer
wona odmiana zoizytu, thulit, jak również zielo
na odmiana oszlifowywane są do kaboszonów.

Na górze: zoizyt; Achental/Austria; 60x44 mm

Epidot Pistacyt Ca

(Fe,AI)AI

[O | OH | Si0

1 Si

]

6-7

niemet.

Własności. Charakte
rystyczne jest bogact
wo postaci kryszta
łów (ponad 200). Kry
ształy występują jako
szczotki, druzy, włó-
knisto-promieniste
lub krzaczaste agre

gaty, miejscami jako naloty. Powstawanie bliź
niaków nie jest rzadkością. Lupliwość: bardzo
dobra; gęstość: 3,3-3,5; barwa: ciemnozielony,
niebieskozielony, czarnawozielony, także ja-
snożółty, pistacjowozielony, żółtozielony,
rzadko czerwony (Glencoe/Szkocja); pleo-
chroiczny.
Powstawanie i wystąpienia. Częsty w utwo
rach metamorfizmu kontaktowego i regional
nego, jako produkty przeobrażenia plagiokla
zu, skapolitu, granatu, piroksenu. Całe masy
wy skalne są przeobrażane w wyniku oddzia-

Na dole, po lewej: epidot z apatytem; Knap-

penwand/Austria; 20 x28 mm

ływania wędrujących roztworów w skały epi-
dotowe. Minerały tych skał są zmieniane
w epidot, któremu towarzyszą inne, wtórne

minerały. Wystąpienia: granitoidy strzegom

skie - Grabina, Żółkiewka, Kostrza, strzelińs-

kie - Strzelin, Gębczyce, Mikoszów, amfibolity

Sobótki/Polska; wspaniałe kryształy
z Knappenwand, Untersulzbachtal/Austria; Le
Bourg-d'Oisans, Isere/Francja; Fassatal, Val-
Codera i Malenco/Włochy; Arendal/Norwe
gia; Ural/Rosja; Elba.

Znaczenie i zastosowanie. Długi okres uważa

no epidot za odmianę turmalinu. Dopiero
w 1801 roku R.J. Hauy opisał epidot jako sa
modzielny minerał i nadał mu nazwę pocho
dzącą od słowa greckiego epidosis = dodatek.
Pistacjowozielona barwa spowodowała po
wstanie dodatkowej nazwy pistacyt. Epidoty są
minerałami poszukiwanymi przez zbieraczy;
rzadko używane są jako kamień szlachetny.

Na dole, po prawej: epidot z amiantem; Knap

penwand/Austria; 25 *34 mm

214

^ ^ ^ ^ ł

'%L

^ " u ^ f Ł f c -

^ * -

^ ^

" • .

Wezuwian Ca

(Mg,Fe)

[(0H)

](Si0

)

| [(Si,O

),]

Własności. Często
piękne kryształy,
krótko- i grubosłup-
kowe, rzadko wydłu
żone lub igiełkowe.
Z powodu szczegól
nej kombinacji ścian,
czasami podobny do

granatu. Różnią go wtedy od granatu prążko
wane ściany słupa. Częsta postać kryształów

to promieniste lub zbite agregaty. Łuplrwość:

niewyraźna; gęstość: 3,27-3,45; Barwa: bruna
tny, agrestowozielony, żółty, czerwonobrunat-
ny, czarnobrunatny, różowoczerwony. Skład
chemiczny tego minerału jest bardzo skompli
kowany, ponieważ atomy metalu w strukturze
mogą być podstawiane przez inne pierwiastki.

Powstawanie i wystąpienia. Związany głównie
z metamorfizmem kontaktowym skał wa
piennych; wylewami Wezuwiusza, Monte Som-
ma, Monzoni/Włochy. Inne wystąpienia: skały
wapienno-diopsydowe i marmury osłony
strzelińskiego granitoidu, dolomity krystali

czne z Czarnowa, wapienie Starej Kamie
nicy/Polska; Meksyk; w szczelinach skał Alp,
w Skandynawii i na Uralu.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwę wezuwian

nadał minerałowi A.G. Werner w 1795 roku.

<0\

Na górze, po lewej: wezuwian; Achmatowsk,

Ural; 26x36 mm
Na górze, po prawej: wezuwian; Monte Som-
ma, Wezuwiusz/Wiochy; 15 x21 mm

Chryzokola CujSiOJ • n HO

Własności. Zbity
i upakowany minerał
o postaciach agre
gatów: gromiastych,
nerkowatych, stalak
tytowych; występują
cy także jako na-
skorupienia, mikro

krystaliczne lub ziemiste. Łupliwość: brak; gę
stość: 2-2,2; barwa: szmaragdowozielona, nie-
bieskawozielona, niebieska.
Powstawanie i wystąpienia. W strefie utlenia
nia niezliczonych złóż miedzi, razem z mala
chitem, azurytem, kuprytem i limonitem. Wy
stąpienia: Kletno, Miedzianka k/Jeleniej Góry
i k/Chęcin/Polska; Lizard, Kornwalia/Anglia;
Bogosłowsk na Uralu, Koływań w Ałtaju /Ro
sja; Zair; Zambia; Kalifornia/USA; Meksyk;
Chile. W Clifton Morenci Minę, Arizona/USA

chryzokola jest wydobywana jako ruda miedzi.
Jako wyjątek należy potraktować wystąpienie
chryzokoli w postaci igiełek w Makay w Ida
ho/USA. Kamień z Ejlat to zrost chryzokoli

z turkusem i malachitem, który znaleziony zo
stał na północ od Ejlat/Izrael. Zrosty kwarcu
z chryzokola znane są z Meksyku.
Znaczenie i zastosowanie. Nazwa chryzokola
pochodzi od greckich słów: chrysos = z\o\o.
kolia = klej, lep. Nazwa ta były stosowana do
określania różnych substancji m.in malachitu.
W średniowieczu nazywano chryzokola każdy

łączony z nią materiał np: boraks. Od czasu
zastosowania kamienia z Ejlat jako kamienia
szlachetnego, chryzokola jest coraz bardziej
cenionym materiałem ozdobnym.
Minerały podobne. Turkus, waryscyt.

Na dole: chryzokola;
llmenau, Turyngia/Niemcy; 82 x60 mm

216

Beryl Be.AIJSi.OJ

7,5

niemet,

Własności. Najwięk
szym znalezionym
dotychczas berylem
(o wartości gemologi-
cznej) był kryształ ak-
wamaryny (akwama-
ryna to beryl barwy
wody morskiej),

o długości 48,5 cm i wadze 110,5 kg. Znalezio

ny on został w 1910 roku w Minas Gera-
is/Brazylia. Mniejsze do bardzo dużych krysz

tały, wrosłe i narosłe, mają postać heksagona

lnego słupa, rzadko tabliczek. Mogą pojawiać

się również w dużych, zbitych masach jako
ziarniste lub łodygowate agregaty. Łupliwość:
niewyraźna; gęstość: 2,63-2,80; barwa: bezba
rwny, żółty, czerwony, zielony, niebieski we
wszystkich odcieniach.

Powstawanie i wystąpienia. Atom berylu jest
zbyt mały, aby znaleźć miejsce w większości

struktur krzemianowych. Dlatego wzbogacone
są w niego resztki stopów i roztwory pomag-

mowe. W pęknięciach i szczelinach, w skałach
otaczających, krystalizują z nich duże,
przezroczyste kryształy berylu w paragenezie

z kwarcem, skaleniem, muskowitem, lepidoli-
tem, topazem, turmalinem, spodumenem, ka-
syterytem, columbitem i tantalitem (pegmaty-
ty). Wystąpienia: żyły pegmatytowe Gór
Sowich, druzy pegmatytowe w granicie strze
gomskim (Grabina), pegmatyty Jakuszyc/Pol
ska. Przezroczyste i pięknie zabarwione bery
le, beryle szlachetne, są drogimi kamieniami
szlachetnymi. Wyróżnia się kilka ich odmian.
Jednym z nich jest szmaragd: nazwa pochodzi
od greckiego słowa smaragdos = zielony
kamień. Zabarwienie szmaragdowi nadaje
chrom. Kamienie szlachetne, beryle, występu

ją najczęściej w skałach metamorficznych.
Szmaragdy Kleopatry, wydobywane w kopalni
Zabarah w górnym Egipcie, były znane w sta

rożytności. Wraz z podbojem Ameryki Po

łudniowej przez hiszpańskich konkwistadorów

przybył szmaragd ze złotem do Europy. India
nie uważali szmaragd za kamień święty. Od

czasów konkwisty złoże Chivor, Muzo/Kolum

bia dostarcza całemu światu pożądane szma
ragdy. Stamtąd pochodzi też kamień „tra-
piche", który w przekroju poprzecznym ukazu

je budowę sektorową. Wystąpienia: Świerd-
łowsk, Ural/Rosja; Gravelotte, Transwaal/
/RPA; Sandawana/Zimbabwe; Kenia; Za
mbia; Habachtal/Austria; stąd również pocho
dzą piękne okazy. Przezroczyste, wolne od

inkluzji, oszlifowane szmaragdy kolumbijskie

są najdroższymi kamieniami szlachetnymi.
Akwamaryna: jasno do ciemnoniebieskiego
lub zielonkawoniebieskiego koloru. Wystę-
pienia: Nerczyńsk, Ural/Rosja; Elba/Włochy;

Irlandia; Namibia; Bahia, Esperito Santo w Mi
nas Gerais/Brazylia. Zloty beryl: cytryno-
wożółty do złotożółtego: Sri Lanka; Namibia;
Minas Gerais/Brazylia. Goshenit:bezbarwny;

Goshen w Massachusetts/USA; Brazylia. He-

liodor: tlenek uranu nadaje mu jasnożółtozie-
lone zabarwienie: Namibia, pod wpływem pro

mieniowania ultrafioletowego niebieska flu-
orescencja. Morganit: różowy do fioletowego:
Minas Gerais/Brazylia; Antsirabe/Madagas
kar; San Diego, Kalifornia/USA; Namibia. Bix-
bit: kolor czerwonego agrestu: Thomas Rangę,
Utah/USA.

Znaczenie i zastosowanie. Beryl był używany

przez wieki jako kamień ozdobny, amulet i ka
mień uzdrawiający. Był symbolem czystości,
ochroną małżeńskiej miłości a także środkiem
przeciwko zatruciom, chorobom nerek
i kamieniom moczowym. Niemieckie słowo
Brille (okulary) pochodzi od berylu, gdyż

szkiełka do okularów wytwarzano z przezro
czystego berylu. Stosuje się go w budowie
rakiet, eletronice, technikach jądrowych, do
stopów kwasoodpornych.

(&9\

Na górze, po lewej: beryl (akwamarynaj: San
Piero In Campo, Elba/Wiochy; 30 *41 mm
Na górze, po prawej: beryl; Ehrenfriedensdort,
Saksonia/Niemcy; 14 x20 mm.
Na dole: beryl (szmaragd) Habachtal, Austria;

13x9 mm.

218

'if-

Turmalin AB

[(OH)

|(B0

)

|Si

] (wzór ogólny)

Własności. Drobne igiełki jak i duże kryształy
występują jako wrosłe i narosłe. Kryształy są
wydłużone według osi pionowej. W przekroju
poprzecznym są trójkątami. Jeśli widoczne są
zakończenia słupa, oba końce mają różne wy
kształcenie. Często spotykane są agregaty
sferolityczne (turmalinowe słońce). Lupliwość:
brak; gęstość: 3,0-3,25; barwa: bezbarwny
oraz wszystkie możliwe zabarwienia i ich od

cienie; typowe są różne barwy występujące
w obrębie jednego kryształu. Pojawiający się
silny pleochroizm zapobiega mylnemu rozpo
znaniu turmalinu. Jeśli spogląda się na krysz
tał w jednym kierunku widoczne jest blade
zabarwienie; w dwóch pozostałych, prostopa
dłych kierunkach widać barwę ciemną. Przez
ogrzanie lub pocieranie kryształu chusteczką,
ładują się one elektrostatycznie. Oba końce
kryształu obdarzone są odmiennym ładun
kiem. Do Europy przywieźli turmalin Holend

rzy. Podobnie jak kwarc turmalin wykazuje

właściwości piezoelektryczne.
Turmaliny są grupą minerałów o skompli
kowanym składzie chemicznym. W formule po
danej powyżej, pozycje A i B mogą obsadzać
różne metale, przez co powstają różne człony.
£7óa//=turmalin litowy (wiele różnych barw),
schórl = turmalin z żelazem dwuwartościo-
wym (czarny), tf/aw'r = turmalin magnezowy
(brunatny), buergeryt=\urma\in z żelazem
trójwartościowym (prawie czarny), w / / = t u
rmalin wapniowo-magnezowy (brunatny),
//Mcca/y/ = turmalin wapniowo-litowy. Ob
szar pomiędzy tymi skrajnymi członami wype
łniają kryształy mieszane.
Powstawanie i wystąpienia. Minerał typowy
dla jasnych pegmatytów, żył pneumatolity-
cznych, stref kontaktowych między gorącym
plutonem a skałą otaczającą; częsty w żyłach
rudnych, druzach, żyłach typu alpejskiego
i w złożach rozsypiskowych. Miejsca wy

stąpień godne uwagi: Mirsk, druzy pegmatyto-
we granitoidów strzegomskich, osłona granito-
idu Strzelina, pegmatyty Gór Sowich/Polska:
Brocken - Harz, Eibenstock - Saksonia/Nie
mcy; San Piero in Campo/Elba; Krageró, Ka-
atiala/Norwegia (kryształy do 5 cm długości):
Luxulian, Kornwalia/Anglia; Namibia; Ma
dagaskar; St.Gothard/ Szwajcaria; Monte
Mulatto/Włochy; kryształy o jakości kamienia
szlachetnego dostarczają złoża Namibii i Ma
dagaskaru a przede wszystkim Minas Gerais.
Bahia/Brazylia; czerwone i dwubarwne ka
mienie pochodzą z Mozambiku, Kenii, Tanza
nii, Kalifornii.

Znaczenie i zastosowanie. Ulubiony kamień
szlachetny. Szczególnie często oszlifowywane
są barwne odmiany elbaitu. Nadano im osob

ne nazwy: achroit- bezbarwny, rubellit- czer
wony, indigolit- niebieski, i/erdelit- zielony,
murzyńska głowa - bezbarwne kryształy
z czarnym zakończeniem, turecka głowa - z i e
lone kryształy z czerwonym zakończeniem,
kamień arbuzowy - kryształy o czerwonym

jądrze i zielonej otoczce. Niektóre, szczegól

nie afrykańskie, turmaliny „uszlachetnia się"
przez wyżarzanie w temperaturze 650°C, aby
nadać im barwę szmaragdową.

Na górze, po lewej: turmalin; Campolungo,

Tessin/Szwajcaria; 18 x25 mm

Na górze, po prawej: turmalin (schórij; Grotta
d'Oggi, Elba/Wiochy; 28 *38 mm
Na dole: turmalin z kwarcem; Grotta d'Oggi.
Elba/Wiochy; 33x24 mm

220

HvaitCaFe

[OH|0|Si

]

Pekłolit Ca

NaH[Si

nj)

5,5-6

pólmet -

met.

Kryształy są naroste
w postaci wydłużo
nych słupków do igie

łek, z prążkowanymi
ścianami słupa; także

promieniste, rzadziej
ziarniste agregaty.

Łupliwość: wyraźna;

gęstość; 4,1; barwa: czarny, brunatnozielonka-
woczarny (żółtobrunatne pierścienie - efekt
wietrzenia). Minerał jest typowym produktem
procesów pneumatolitycznych. Wystąpienia:
zwały odpadowe kopalni Miedzianka k/Je
leniej Góry, tytanomagnetyty Suwalszczyz
ny/Polska; Rio Marina na Elbie, Campiglia
w Toskanii/Włochy; Trepća/ dawna Jugo

sławia; Laxey Minę w Idaho/USA (8 cm); Seri-

phos/Grecja. W1806 roku, w czasie pobytu na
Elbie, Lelievre odkrył ten minerał, który nastę
pnie nazwano jego imieniem lievryt. Ilva jest

łacińskim słowem oznaczającym Elbę.
Na górze, po lewej: ilvait; Rio Marina,
Elba/Wiochy; 22x30 mm

Osumilit
(K,Na,Ca)(Mg,Fe)

(AI,Fe)

[AI

„OJ

Postać kryształów:
krótkosłupkowe, wy
dłużone według osi

Z lub tabliczkowe;
najczęściej bardzo

małe: poniżej 1 mm

do 5 mm. Łupliwość:
brak; gęstość: 2,64;

barwa: ciemnoniebieski do czarnego. Właści
wościami przypomina cordieryt, dlatego częs
to jest z nim mylony. Występuje w druzach
w skałach wulkanicznych: Sakkabira/Afryka;

Osumi/Japonia; Oregon/USA; obszar wul
kaniczny Laach/Niemcy. Piękne kryształy po
chodzą z Sardynii.

niemet.

Kolumienkowe lub
tabliczkowe kryszta
ły; zwykle włókniste,

sferolityczne agrega
ty lub całkiem zbite

i upakowane masy

Łupliwość: wyraźna
gęstość: 2,8; barwa

bezbarwny, biały, szary. Występuje głównie ja
ko produkt działalności hydrotermalnej w mia-
rolach bazaltoidowych, z zeolitem, prehnitem,
kalcytem itd. Rzadko spotykany jest w skałach
metamorficznych. Wystąpienia: w serpentyni
tach okolic Jordanowa (Dolny Śląsk), amfibolity
Miedzianki k/Janowic Wlk., w pegmatytach
strzegomskich/Polska; Płw.Kola/Rosja. Pier
wszego oznaczenia minerału dokonał Kobell
w 1828 r. mając do dyspozycji materiał z Monte
Baldo, Trentin/Włochy; od swojego wyglądu

zyskał nazwę [paktos=upakowany, ściśle z so

bą połączony).

Na górze, po prawej: pektolit; Rauschermuhle.
Palatynat/Niemcy; 42 *57 mm

Milaryt
KCa

AIBe

[Si

1 2

Do 4 cm długości,

słupkowe kryształy
o charakterystycz
nych zakończeniach.
Łupliwość: brak; gę
stość: 2,46-2,61; ba
rwa: bezbarwny, ja
snozielony, żółtawo-

zielony. Występują w żyłach typu alpejskiego
i pegmatytach w granitoidach. Wystąpienia:
Val Giuf k/Sedrun, Graubunden/Szwajcaria;
żyły hydrotermalne k/Henneberg w Turyngii.
Guanajuato/Meksyk. Kryształy o jakości
kamieni szlachetnych pochodzą z Namibii;
ostatnio także z Brazylii, Płw.Kola/Rosja. Mi
laryt jest minerałem poszukiwanym przez
zbieraczy, rzadko używany jako kamień szla

chetny. Nazwa jego pochodzi od miejscowości
szwajcarskiej: Val Milar.

niemet.

Na dole, po lewej: osumilit;
Sardynia/Wiochy; 8 x 11 mm

Na dole, po prawej: milaryt;

Val Giuf/Szwajcaria; 20 x28 mm

222

223

Pirokseny AB[Si

OJ (wzór ogólny)

5-6

niemet.

Własności. Pirokseny są bardzo dużą grupą,
szczególnie ważnych, minerałów skałotwór-
czych. Pozycję A i B we wzorze ogólnym mogą
zajmować atomy licznych metali. Pozycję A ob
sadzają głównie: wapń, sód, lit; pozycję B: mag
nez, żelazo, glin. Poniżej opisane zostaną naj
bardziej znane człony grupy piroksenów. Cechą
wspólną dla całej tej grupy są dwa systemy
łupliwości, krzyżujące się pod kątem prawie
prostym. Układ łupliwości odróżnia pirokseny od
amfiboli. Obie grupy są silnie spowinowacone

chemicznie i krystalograficznie. Występują częs
to razem. Wiele ich członów jest charakterys
tycznych dla skał magmowych, inne dla skał

metamorficznych. Nazwę pirokseny, wyprowa
dził R.J. Hauy od słów greckich: pyr=ogień
i xenos = obcy. Uważał on bowiem, że pirokse
ny nie tworzą się w chwili erupcji, lecz później.

W piroksenach wyróżniamy kilka członów czy
stych, końcowych (obszary między nimi wypeł
niają kryształy mieszane): enstatyt, ferrosyllit,

hedenbergit, diopsyd.

Augit]es\ kryształem mieszanym, w którego
składzie wszystkie cztery człony uczestniczą
w różnych proporcjach. Krótkosłupowe krysz
tały o ośmiokątnym obrysie, zbliżniaczenia

- miejscami krzyżowe, zbite, wpryśnięte kry

ształy, pojedyncze osobniki lub ziarniste agre
gaty, rzadko igiełkowe kryształy (Eifel) to naj
częstsze postacie piroksenów. Barwa: zielony,
zielonkawoczarny, czarny. Wystąpienia: Kai-
serstuhl/Niemcy; Boreslav/Czechy; Ower-
nia/Francja. Szeroko rozpowszechniony skła
dnik skał magmowych (np. w andezytach pie
nińskich); obecny także w meteorytach.
Enstatyt, Mg

[Si

], rombowy; postać: najczę

ściej zbity, słupkowy; barwa: szarobiały, żół
tawy, zielonkawy, brunatnawy, ciemnozielony.
W żyłach apatytowych z Krageró długie krysz
tały do 172 m; Donegal/Irlandia; Szkocja; Nor
wegia; Harz, Eifel/Niemcy.

Hedenbergit, CaFe[S

OJ , jednoskośny; krysz

tały o kwadratowym przekroju, w kostkowych
masach, częściej w postaci promienistych
agregatów; barwa: czarny. Wystąpienia: Rio
Marina i Calamita-Mine na Elbie/Włochy:
Arendal / Norwegia; Nordmarken / Szwecja.

Diopsyd, CaMg[Si

], jednoskośny; często

dobrze wykształcone kryształy, słupkowe, pro
stokątny przekrój; często ziarniste, płytkowe,
sferolityczne agregaty; barwa: biały, żółty,
brunatnawy, jasnozielony, niebieski; violan
jest fioletowy, jeffersonit, diopsyd chromowy,
lawrowit są ciemnozielone. Wystąpienia: Sam-
borowiczki k/Strzeiina, Jordanów k/Sobótki,
Gębczyce k/Strzelina/Polska; Val d'Ala, Val
d'Ossola/Włochy; Binntal/Szwajcaria; Ziller-
tal/ Austria; Ural/Rosja; Nordmarken /Szwe
cja. Przezroczyste, najczęściej zielone kamie
nie, oszlifowywuje się jako kamienie szlachet
ne; czarne, nieprzezroczyste, ukazują często

czteropromienistą gwiazdę.
Jadeit, NaAI[Si

OJ, jednoskośny; rzadko do

brze wykształcone kryształy, najczęściej w po
staci zbitej masy, mikrokrystalicznej, włókni
stej; ziarniste lub włókniste agregaty. Podobny
do nefrytu i objęty razem z nim określeniem

źad. Najczęściej lśniącozielony. Wystąpienia:

Mjanmar, Chiny, Japonia; bardzo rzadko w Pie
moncie/Włochy; Tąpadła na Din.Śląsku/Polska.
Spodumen, LiAI[Si

OJ, jednoskośny; kryształy

do 16 m długości, o wadze kilku ton i prąż
kowanych ścianach; barwa: biały, żółty, szary,
różowoczerwony (kunzyt), szmaragdowozielo
ny (hiddenit); wystąpienia: Etta i Tin Mountains
w Dakocie Południowej/USA; Szkocja; Ka-
ryntia/Austria; Szwecja; Brazylia; Afganistan;
pegmatyty Skalnej Bramy, Michałkowice
k/Szklarskiej Poręby, Tąpadła/Polska. Prze

zroczyste kryształy są oszlifowywane jako ka

mienie szlachetne.

Do grupy piroksenów należą także m.in.; egi-
ryn (akmitj, bronzyt, hipersten, diallag

Na górze: piroksen (diopsyd) z hessonitem;

Vai d'Ala, Piemont/Wiochy; 28 *20 mm

Na dole, po lewej: Piroksen; Nickenich,
Eifel/Niemcy; 11 x 15 mm
Na dole, po prawej: Piroksen (augit);
Czechy; 24 x33 mm

224

225

Amfibole A

[(OH,F)|Si

(wzór ogólny)

^ ^ - \ Własności. Do grupy

^ K amfiboli należy sze-

^1 reg bardzo ważnych

minerałów skałotwór-

5-6 czych. Ich skład

Lniemet^J chemiczny jest skom-

\ ^ < ^ \ ^ > plikowany i zmienny.

^ " " " ^ Są one od lat obie

ktem intensywnych badań naukowych. W for
mule ogólnej pozycje A i B mogą być obsa
dzane atomami różnych metali. W pozycji
A spotyka się najczęściej: wapń, sód potas;
w pozycji B: magnez, żelazo, glin, mangan,
tytan. Krzem może częściowo zastępować
glin. Z ogromnej różnorodności kryształów
mieszanych została wybrana tu grupa amfiboli
wapniowych. Zawierają one takie same skład
niki jak pirokseny, mają jednak odmienną
strukturę. Wyraża się to między innymi w od
miennym układzie płaszczyzn tupliwości, któ
re krzyżują się w amfibolach pod kątem 124°
(w przeciwieństwie do piroksenów - 87°).
Przekrój amfiboli jest sześciobokiem a pi
roksenów ośmiobokiem. Amfibole występują
w szeregu skał. Ich postać, także ze względu
na zmienny sktad chemiczny, jest różna. Włók
niste, nieprzezroczyste agregaty zwane są az
bestem

Tremolit, Ca

[(OH,F)|Si

0„]

: długie, łody-

gowate kryształy lub promieniste agregaty ba
rwy białej do szarej. Występuje w ziarnistych
wapieniach i dolomitach na kontaktach z gorą
cymi, wznoszącymi się masami skalnymi;
w łupkach krystalicznych i serpentynitach. Wy
stąpienia: do 10 cm wielkości w Gębczycach
k/Strzelina, marmury Złotego Stoku /Polska;
Campolungo w Tessin/Szwajcaria; Zillertal
/Austria; wydobywany na dużą skalę w USA
i Rosji.

Na górze; amfibol (aktynolit);
Lappland Finlandia; 170 x 120 mm

Aktynolit, Ca

(Mg, Fe)

[(0H,F) ISi.O,,],: słupko

we kryształy, łodygowate; włókniste, zbite, po
plątane agregaty; barwa: ciemnozielona; wros-
ie w łupkach talkowych i chlorytowych. Wystą
pienia: Rościszów k/Dzierżoniowa, Grodzi
szcze k/Ząbkowic Śl. /Polska; Zillertal /Au
stria; Val Malenco, Val Germanasca/ Włochy.
Odmiany: szmaragdyt - trawiasto-szmarag-
dowozielony, małe, krótkie igiełki - czasami
oszlifowywany jako kaboszon; amiant o wy
kształceniu azbestowym; skóra górska aktynolit
o gęstym, sfilcowanym ułożeniu włókien. Skóra
górska używana jest do wytwarzania niepa
lnych tkanin. Nefryt- mikrokrystaliczna, zbita,
sfilcowana odmiana aktynolitu o barwie szczy-
piorkowozielonej do zielonkawoszarej. Nefryt
znad Bajkału / Rosja o barwie szpinakowozielo-
nej zwany jest rosyjskim zadem. Wystąpienia:
Sudety/Polska; Harz/Niemcy; wschodni Tur
kiestan; Nowa Zelandia. W czasach prehistory
cznych używany do wyrobu narzędzi i broni;
obecnie jako kamień ozdobny.
Hornblenda, (Ca, Na, K)

2 3

(Mg, Fe

, Fe

AI)

[(OH,F)|Si

(Si,AI)0

]

: zielone do kruczo

czarnych kryształy, wrosłe i narosłe, najczęś
ciej krótkosłupkowe i ubogie w ściany; zbite,
łodygowate, włókniste, rzadziej ziarniste agre
gaty; częste zrosty równoległe z augitem

i diallagiem. Pseudomorfozy po augicie, w po

staci włóknistej hornblendy, nazywane są ura-

litem. Hornblenda jest kryształem mieszanym,

w której strukturę mogą zostać wbudowane
wszystkie wymienione powyżej metale,
w zmiennych ilościach. Hornblendy występują
najczęściej w magmowych i metamorficznych
skałach na przykład w Pargas, Pernio/Finlan
dia. Hornblenda bazaltowa występuje w ska
łach wulkanicznych na przykład: tufy bazalto
we z Borislava/Czechy; andezyt w Siebenge-
birge/Niemcy. Dalszymi przedstawicielami
grupy amfiboli są: niebieski glaukofan, fioleto
wy do żółtego richteryt, ciemnoniebieski rie-
beckit, azbestowaty krokidolit, jasnoniebiesko-
zielony antofyllit.

Na dole, po lewej: amfibol (hornblenda); Dra-
chenfels, Siebengebirge/Niemcy; 30*41 mm
Na dole, po prawej; amfibol (tremolit);
Campolungo, Tessin/Szwajcaria; 30 *41 mm

226

Inesyt Ca

[Si

OH]

• 5H

Rodonit CaMn

[Si

]

Pojedyncze kryształy
są słupkowe lub tabli

czkowe, wydłużone,

1-15 mm długości;
najczęściej sferolity-

czne agregaty i włók

niste masy. Lupli-

wość: doskonała; gę

stość: 3,1; barwa: różne odcienie różowego,
pomarańczowobrunatny; krawędzie prześwi

tujące. Występuje w złożach manganu:

Nanzenbach k/Dillenburga/Niemcy; Pajsberg,

Jakobsberg, Langban/Szwecja (do 10 cm dłu
gości); Bańska Śtiavnica/Słowacja; Baia

Mare/Rumunia; w żyłach złota w Idzu/Japo-
nia; Broken Hill/Australia.

Na górze, po lewej: inesyt; Nanzenbach
k/Dillenburga/Niemcy; 40 x55mm

Wykształcenie kryształów jest różnorodne:
zwykle tabliczkowe lub kolumnowe z zaokrąg
lonymi krawędziami; także zbite, grubokostko-
we lub jako upakowana masa. Lupliwość: dos
konała; gęstość: 3,73; barwa: czerwony, różo-
woczerwony, często brunatnoczerwony; cza
rne dendrytyczne wkładki tlenków manganu

jako produktów wietrzenia. Wystąpienia:
Sedelnikowa na Uralu/Rosja (oszlifowywany
jako kamień szlachetny); wspaniałe kryształy
z Pajsberg, Langban /Szwecja; Góry Czyw-
czyńskie/ Ukraina.

Na górze, po prawej:
rodonit; Pajsberg /Szwecja; 12 x 17 mm

Prehnit Ca

AI[(OH)

j AISi

Własności. Rzadko
obserwuje się krysz
tały: te najczęściej są
tabliczkowe, także
słupkowe, często
zgięte, wachlarzowa-
te, w postaci kogu
cich grzebieni lub ku

listych skupień; są znane także skorupowe,
nerkowate, kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź
na; gęstość: 2,8-3,0; barwa: bezbarwny, biały,

często lekko zielonkawy lub żółtawozielony.
Powstawanie i wystąpienia. Podobnie jak zeoli-
ty jest produktem działalności hydrotermalnej
lub fazą wtórną. Krystalizuje w miarolach,
w skałach bazaltowych oraz w druzach i w ży
łach w granitach i łupkach krystalicznych. Wy
stąpienia: pospolity w skałach Din. Śląska (Gli-
nica k/Jordanowa do 5 cm kryształy)/Polska;
Rauschermuhle w Palatynacie, Hasłach
w Szwarcwaldzie, Oberstein/Niemcy; Fassa-
tal/Tyrol; Bourg d'Oisans, Dauphine, Bageres
w Pirenejach/Francja; Montecatini /Włochy;

Szkocja; New Jersey/USA; z zeolitami i mie
dzią rodzimą nad Jeziorem Górnym/USA.
Przezroczyste kryształy o wartości kamienia
szlachetnego znajdowane są w Nowej Po
łudniowej Walii/Australia; Chinach; w Szkocji;
w RPA; USA.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsza wzmian
ka o prehnicie pochodzi z 1777 roku, z opisu
przezroczystej masy chryzolitowej, pocho
dzącej z Przylądka Dobrej Nadziei. W 1773
przywozi go do Niemiec holenderski kapitan
von Prehn z Afryki Południowej. Opisuje go
A.G. Werner i nazywa od nazwiska dostarczy

ciela. Przezroczyste kryształy są oszlifowywa-

ne jako kamienie szlachetne,.
Minerały podobne. Wavellit, stilbit, thomsonit,

staffelit, heulandyt mogą wyglądać podobnie;
oszlifowany do kaboszonu prehnit wygląda po
dobnie jak chryzopraz, żad, oliwin.

Na dole: prehnit; Herborn-Seelbach /Niemcy;

*29 mm

228

229

Apofyllit KCa

[(F,0H)|(Si

0JJ-8 H

4,5-5

niemet.

Własności. Kryształy
prawie zawsze na
rosłe, albo o postaci
podwójnej piramidy,
sześcienne, albo ta
bliczkowe; ściany
prążkowane piono
wo; także blaszkowe,

rzadko promieniste agregaty. Lupliwość:
wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarw
ny, biały, szarawy, różowy, żółtawy, zielonka
wy, niebieskawy.
Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó
wnie jako minerał wtórny w miarolach bazal

towych, w paragenezach z prehnitem, kalcy-
tem, analcymem, stilbitem. Wystąpienia: Sas-
bach k/Kaiserstuhl, Hasłach w Baden/Nie-

mcy; Fassatal, Seiseralm/ Włochy; Mariańska
Hora k/Usti n. Labą/Czechy; Islandia; wspa
niale kryształy, duże, intensywnie zielone, na
rosłe na natrolicie, pochodzą z Poonah/ Indie.

Wystąpienia hydrotermalnych apofyllitów, cza
sami utworzonych w żyłach w złożach siarcz

kowych: różowoczerwone kryształy z St. And-
reasberg / Niemcy; Kongsberg / Norwegia;
Nagyag w Siedmiogrodzie/Rumunia. W szcze
linach wielu złóż: Sulitelma/Norwegia. W Po
lsce, apofyllit występuje w druzach pegmatyto-
wych granitoidu strzegomskiego.

Znaczenie i zastosowanie. Apofyllit łatwo roz

pada się na pojedyncze blaszki, dlatego R.J.
Hauy nadał mu nazwę od greckiego słowa
apophyllein = łuszczyć się.

Na górze:
64x48 mm

apofyllit; Teigrarhorn/Islandia;

Talk Steary/Mg

[(OH

)|Si

niemet

Własności. Kryształy
spotykane są rzadko.
Najczęstsza forma
występowania to
blaszkowe, łuseczko-
we, łodygowate
agregaty. Blaszki

mają zarys sześcio

kątny. Lupliwość: wyśmienita; gęstość:
2,7-2,8; barwa: jasne odcienie niebieskawej
do zielonkawej, biały. Talk sprawia wrażenie
tłustego przy dotyku. Cienkie blaszki dają się
zginać.

Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozprze
strzeniony minerał wtórny, który powstaje jako

faza wtórna w wyniku hydrotermalnego prze
obrażenia skał ciemnych lub w wyniku meta

morfozy zanieczyszczonych dolomitów: w ser
pentynitach Gór Sowich, w łupkach talkowych

w Wieściszowicach/Polska; Zillertal/Austria;
St. Gothard - Hospental znaleziono krysz
tały/Szwajcaria; Kokava, Slavoćka/ Słowacja;
Sala i Falun/Szwecja; Francja; Norwegia.

Znaczenie i zastosowanie. Nazwa talk wywo
dzi się prawdopodobnie od arabskiego słowa

talq, które w łacińskiej formie ta/cus = tłuszcz,

zostało przejęte przez średniowieczną Eu
ropę. Mieszkańcy Czarnego Lądu wykorzysty
wali talk do wyrobu grotów strzał. Jeszcze
dzisiaj używa się talku do wyrobów snycers
kich, do wytwarzania pudru, jako masy wypeł
niającej przy produkcji papieru, dodatku do
mydeł. Talk jest ważnym nośnikiem magnezu
i używany jest jako spoiwo w produkcji cera
miki cordierytowej.

Na dole: talk; Hospental,
Sankt Gotthard/Szwajcaria; 75x55 mm

230

231

Miki (Łyszczyki) AB

[(0H,F)

| AISi

OJ ( wzór ogólny)

2-2,5

Właściwości fizyczne
wszystkich mik są po
dobne; w najwyż
szym stopniu wy
śmienita lupliwość
(według dwuścianu
podstawowego); bla
szki wyginają się, wy

kazują dużą elastyczność. Twardość wykazuje
anizotropię (w zależności od kierunku badania
jest odmienna). Skład chemiczny jest zmien
ny. W pozycji A może wystąpić: potas, sód,
wapń; w pozycji B: glin, magnez, żelazo.
Krzem w strukturze może być zastępowany
w pewnym zakresie glinem. Na podstawie
składu chemicznego i struktury dzieli się miki
na: miki zwyczajne, a w nich miki jasne (dio-
oktaedryczne: muskowit, paragonit, glaukonit),
miki ciemne (triooktaedryczne: biotyt, flogopit,
zinnwaldyt, lepidolit) oraz miki kruche (mar
ga ryt, clintonit, ksantofyllit).
Miki są bardzo ważnymi minerałami skałotwó-
rczymi i spotykane są w: skałach magmowych
(granitach, pegmatytach, perydotytach, ży

łach), skałach metamorficznych (łupkach,
gnejsach, dolomitach), w niektórych skałach
osadowych.

M/s/roiw/KAI

[(OH,F) |AISi

]

Kryształy mają postać płaskich tabliczek, rza
dko z piramidalnym zakończeniem (Góry
llmieńskie - Płd. Ural); wrosłe i narosłe, o hek
sagonalnym zarysie, blaszkowo-rozetkowe

agregaty, drobne łuseczki (serycyt) lub zbite
masy. Gęstość: 2,78-2,88; twardość: 2-2,5; ba
rwa: bezbarwny, żółtawy, zielonkawy, czerwo
nawy. Muskowit i biotyt są najbardziej pospoli
tymi tyszczykami. Występują w skałach mag
mowych i utworach metamorfizmu regionalne
go, częściowo jako produkty przeobrażenia
innych krzemianów. Wystąpienia: kryształy do
3 cm w pegmatytach granitoidów strzegoms
kich i strzelińskich, do 10 cm pegmatyty w Bie
lawie k/Dzierżoniowa, Din. Śląsk/Polska; St.
Gotthard/Szwajcaria; Zillertal/Austria; duże
tabliczki z Uralu; Tasmania; Miami Mica
Field/Zimbabwe; płytki 3-5 m

z Ontario/Ka-

Na dole, po lewej: mika (biotyt);
Kornwalia/Anglia; 25 x35 mm

nada. Kryształ o średnicy 2,5 m, 3,8 m długi
i ważący 25 ton został wydobyty ostatnio w Ini-
kurti Minę, Nellore/ Indie. Trawiastozielony fu-
chsyt, chromonośna odmiana, został znalezio
ny w Schwarzenstein w Tyrolu. Wspaniała

własność muskowitu, jako izolatora ciepła

i prądu elektrycznego, uczyniła z niego cenny
surowiec dla przemysłu. Właściwości izolacyj
ne muskowitu wynikają między innymi z nis
kiej zawartości żelaza. Muskowit i flogopit, ze
względu na wysoki stopień przezroczystości,
używane są do wytwarzania okien do pieców
i lamp. Stąd wywodzi się nazwa muskowitu:

yitrium moscoviticum = moskiewskie szkło

/rK(Mg,Fe),[(OH,F),|AISi

Skład kryształów taki jak biotytu poza obecnoś
cią fluoru. Barwa: czerwonobrunatny, żółtawy,
zielonkawy, bezbarwny. Występuje w utworach
pneumatolitycznych, pegmatytach: Pargas/
/Finlandia; Aker/Szwecja; Campolungo/
/Szwajcaria; Fassatal/Włochy; ogromne krysz
tały z Sydenham w Ontario/Kanada; podobne
z Madagaskaru; Sri Lanka; Sludjanka/Rosja.
Zastosowanie podobne jak muskowitu.
fl/0/y/K(Mg,Fe)

[(OH)

|AISi

Tabliczkowe, wrosłe i narosłe kryształy o hek
sagonalnym zarysie; blaszkowe agregaty o źle
wykształconych krawędziach. Duża zmienność
składu powoduje wzrost kryształów pasowych.

Barwa: ciemnobrunatny, ciemnozielony, czar
ny. Biotyt jest najpospolitszym łyszczykiem.
Występuje najczęściej w skałach magmowych,

także w gnejsach i łupkach mikowych. W ska
łach osadowych szybko wietrzeje. Wystą
pienia: do 12 cm w Wilczej Porębie k/Jeleniej
Góry/Polska; Mt. Somma, Wezuwiusz/Wło
chy; Laacher See w Eiflu/Niemcy. Nazwany
od mineraloga J.B.Biota.

Na górze; mika (muskowit); Binntal/Szwajca
ria; 21 x 15 mm
Na dole, po prawej: mika (flogopit); Nickenich,
EifellNiemcy; 12 x 17 mm

232

Grupa c h l o r y t u A

[(OH

)|(AI.Si)

]

2-3

niemet.

Do grupy chlorytu na
leży co najmniej 20
minerałów. Różnią
się one między sobą
zawartością magne
zu, żelaza dwu- i trój
wartościowego, man
ganu oraz innych

pierwiastków w pozycji A. Wszystkie chloryty
mają, podobnie jak tyszczyki, tupliwość zgod
ną z dwuścianem podstawowym. Ptytki są gię

tkie, ale nie elastyczne. Barwa: najczęściej
ciemnozielony z odcieniem wpadającym
w niebieski (z greckiego chhros=jasnozielo
ny). Rzadko spotykane kryształy mają heksa
gonalny pokrój. Spowodowane jest to między

innymi zbliźniaczeniami. Chloryty są mine
rałami skałotwórczymi w łupkach chloryto-
wych; występują jako minerały hydrotermalne

w szczelinach wielu skał; są produktami prze

obrażenia, między innymi wietrzenia biotytu.
augitu, hornblendy.

Klinochlor (Mg,Fe)

AI[(OH

) | (AI,Si)

0 J

Zielononiebieski, rzadko żółty lub biały. Krysz
tały blaszkowe, pseudoheksagonalne, rzadko
słupkowe, beczułkowate. czasami bardzo bo

gate w ściany, łuseczkowe. Wystąpienia: Val
d'Ala/Włochy; Zillertal/Austria; Achmatowsk
na Uralu /Rosja.
Pennin pseudoheksagonalna odmiana klinoch-
loru o barwie ciemnozielonej. Kryształy o po
kroju pseudoheksagonalnym; blaszkowe, łuse

czkowe, promieniste lub zbite agregaty. Twar
dość: 2,5! Wystąpienia: Zermatt/Szwajcaria:
Val Malenco, Val d'Ala/Włochy; Zillertal/Au
stria.

Identyfikacja i makroskopowe odróżnianie

chlorytów jest często bardzo trudne.

Na górze, po lewej: chloryt (pennin); Rimpfi-
schwang, Zermatt/Szwajcaria; 10 x 14 mm

Pirosmalit
(Mn,Fe)

[(OH,CI)JSi

]

Kryształy tworzą
grube, heksagonalne
słupy lub tabliczki; są
narosłe; także zbite
lub ziarniste agre

gaty. Łupliwość: do
skonała; gęstość:
3,32; barwa: pistac-

jowozielony do czarniawozielonego, zielon-

kawożółty do brunatnożółtego. Pirosmalit wy
stępuje razem z kalcytem, piroksenem, apofyl-
litem i magnetytem w złożach żelaza w Dan-
nemore k/Upsali i Nordmarken/Szwecja; Na
mibia; najpiękniejsze kryształy pochodzą
z Broken Hill/Australia. Nazwa pirosmalit po

chodzi od słów greckich: pyr = ogień,

ósma = zapach, lithos=kamień, z powodu wy

dzielanych par podczas jego ogrzewania.

Na górze, po prawej: chloryt, diopsyd, hesso-
nit; Va/d'Ala, Piemont/Wiochy; 16 x22 mm

K a m m e r e r y t
(Mg,Fe,Cr),[(OH), (Si,AI)

2-3

^ n i e m e t ^ A

Pseudoheksagonalne
kryształy o zakoń

czeniach w postaci
ostrych, heksagonal

nych piramid, nawet

do 3 cm wielkości;

najczęściej cienkie

powłoki. Łupliwość:

bardzo dobra, łyszczykowa; gęstość: 2,65; bar
wa: czerwony do czerwonofioletowego, brzos-
kwiniowoczerwony. Występuje w skałach
z chromitem, najczęściej w paragenezie
z uwarowitem jak np.: w Syssertsku k/Swierd-

łowka/ Rosja; w Guleman, Anatolia/Turcja;
Szetlandy. Szczególnie piękne kryształy do
starczane są, od zaledwie kilku lat, z Kop

Daglan. Nazwa: dla uczczenia imienia nadwo
rnego aptekarza z St. Petersburga, A.A Kam-
merera, nadana w 1841 roku.

Na dole, po lewej:
pirosmalit; Pilipstad I Szwecja; 14 x20 mm

Na dole, po prawej: kammereryt; Kop Daglan,
Anatolia /Turcja; 18 x25 mm

234

Nefelin Eleolit KNa

[AISiOJ

5,5-6

niemet.

Własności. Najczęściej w postaci prostego,

heksagonalnego stupa, często o szorstkich po

wierzchniach. Kryształy krótkosłupkowe,
wrosłe i narosłe. Lupliwość: dobra; gęstość:
2,60-2,65; barwa: bezbarwny, szary, żółtawy,
zielonkawy, niebieskawy, ciemnozielony,
brunatnawoczerwony. Skład znajdowanych
w naturze kryształów często odbiega od poda
nego w powyższym wzorze. Przy powolnym
ochładzaniu powstają mętne kryształy, przy
szybkim przezroczyste.
Powstawanie i wystąpienia. W skałach głębi-

Na górze, po lewej: nefelin; Wezuwiusz/Wio
chy; W x U mm

nowych i wylewnych niedosyconych krzemion
ką, w ich pegmytytach; rzadko w postaci naros
łych kryształów w szczelinach wylewów wul
kanicznych. Wystąpienia: w dolnośląskich
bazaltoidach, w cieszynitach Śląska Cieszyńs
kiego/Polska; Mt.Somma, Wezuwiusz/Włochy;
Laacher See, Kaiserstuhl / Niemcy; Larvik, Fre-
deriksvarn/Norwegia; Alnó, Almungen/Szwe-

cja; eksploatowane są wystąpienia na Płw.Ko-

la/Rosja i na Wyspie Sternoy/Norwegia.

Znaczenie i zastosowanie. W 1801 roku R.J.
Hauy nadał minerałowi nazwę, wyprowa
dzając ją od greckiego słowa nephela = chmu
ra, gdyż kryształy nefelinu mętniały przy po
traktowaniu ich kwasem azotowym. „Tłustą"
odmianę nefelinu - eleolit wprowadził do mi
neralogii A.G. Werner nazywając tak nefelin
z Norwegii {elaion = olej). Nefelin wykorzys
tywany jest w przemyśle: szklarskim i cerami
cznym, gumowym, tekstylnym, naftowym.

Na górze, po prawej: nefelin; Udersdorf Ei-
fel / Niemcy; 6 x 8 mm

Analcym Na[AISi

0.]• HO

5,5

niemet.

Własności. Kryształy
są narosłe pojedyn
czo lub tworzą druzy.
Osiągają przy tym
wielkość do 10 cm.
Są prawie idealnie
wykształcone w po
staci dwudziestoczte-

rościanu deitoidowego w kombinacji ze sześ

cianem. Mogą wystąpić także jako zbite, ziar
niste, upakowane, ziemiste agregaty. Kryszta
ły ukazują czasami prążki mimetyczne. Anal
cym może wystąpić w pseudomorfozach po
leucycie, nefelinie i sodalicie. Lupliwość: nie
wyraźna; gęstość: 2,2-2,3; barwa: biały, różo
wy, szary, żółty, intensywnie czerwony.
Powstawanie i wystąpienia. Występuje w ska
łach niedosyconych krzemionką w parage-
nezie z zeolitami i prehnitem; także jako pro
dukt przeobrażenia nefelinu i sodalitu. Szcze
gólnie piękne kryształy pochodzą z Wyspy Cy
klopów/Sycylia; z Fassatal, Seiseralm (do 10

cm), z Montecchio Maggiore/Włochy; w Raus-

chermuhle/ Niemcy, zostały znalezione piękne
analcymy narośnięte na prehnicie. W żyłach

rudnych: St. Andreasberg, Harz/Niemcy;

Arendal/Norwegia; Góra Błagodat, Ural/Ros

ja. Analcym występuje w próżniach bazaltoi-

dów dolnośląskich i w cieszynitach Śląska
Cieszyńskiego w Polsce.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwszy opisał
analcym z Wyspy Cyklopów D.G. Dolomieu
w 1784 roku. Uznał on go za zeolit. Nazwę
analcym wprowadził R.J. Hauy w 1801 roku (z
greckiego: analceia = bezsilność).

Na dole: analcym; Ciamol Alp/Wiochy;
23x17 mm

236

Tł.W

»*}*

237

Leucyt K[AISi

]

Własności. Kryształy krystalizują w postaci
dwudziestoczterościanu deltoidowego; naj
częściej wrosłe a mimo to bardzo dobrze wy
kształcone; rzadko narosłe lub zbite. Ściany
są szorstkie, prążkowane. W kryształach poja
wiają się często wielokrotne prążki mimetycz-
ne. Lupliwość: brak; gęstość: 2,5; barwa: bez
barwny, biały, szary. Krystalizujący w wy
sokich temperaturach (> 600°C) leucyt ma sy
metrię regularną, w niższych tetragonalną.
Powstawanie i wystąpienia. W ciemnych ska
łach wylewnych, niedosyconych krzemionką

jako leucyt wysokotemperaturowy. Często wy
stępuje w nich jako prakryształ i jako druga
generacja drobnych kryształów w tle skalnym

Hel¥lnMg,[S

|(BeSi0

6-6,5

niemet.

Kryształy najczęściej tetraedryczne, czasami
oktaedryczne, wielkości kilku cm; także ziarnis
te, rzadziej kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź
na; gęstość: 3,1-3,66; barwa: żółty i zielony,
rzadziej żółtoczerwony do brunatnoczerwo-
nego. Występuje głównie w granitowych peg-
matytach, gnejsach, żyłach hydrotermalnych.
Wystąpienia: Żółkiewka k/Strzegomia (do

2 mm)/Polska; Hórtekollen k/Oslo / Norwegia
(do 5 mm); Yxsjó/Szwecja. Minerał nazwany
został przez Wernera w 1817 roku, z powodu
żółtej barwy (saksońskie wystąpienie) helvinem
od greckiego słowa: hal/os = słońce.

Na dole, po lewej: Helvin; Schwarzenberg

w Saksonii/Niemcy; 9x12 mm

(lawy leucytowe). W postaci luźnych kryszta
łów znajdowany w wylewach Wezu

wiusza/Włochy; Laacher See w Eiflu, Kaisers-
tuhl/Niemcy; wspaniałe kryształy znajdowane
są w Vancouver/Kanada.
Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze znane
kryształy pochodziły z Wezuwiusza. W XVIII
wieku uważano je za granaty, wyblakłe wsku
tek oddziaływania par, gazów i ciepła wulkani
cznego. A.G. Werner sprostował tę omyłkę
w 1791 roku i po rozpoznaniu prawdziwej na
tury minerału, nazwał do leucytem; z greckie
go: leucos = biały. Ze względu na dużą zawar
tość potasu, służył kiedyś leucyt do produkcji
nawozów potasowych.

Na górze: leucyt;
Resina/Wiochy; 60 *44 mm

Skapolit
Afera//'/Na

[AI

OJ-NaCI

Mejonit Ca

[AI

OJ • CaC0

Postać: najczęściej narosłe, kolumienki, przy

sadziste słupki; gruboziarniste, łodygowate,
promieniste lub zbite masy. Lupliwość: dosko
nała; gęstość: 2,54-2,77; barwa: bezbarwny,
biały, niebieski, rożowoczerwony. Powstaje
w warunkach pneumatolitycznych; typowy dla
złóż kontaktowych. Wystąpienia: 50 cm krysz
tały w Rossie, Pierrepoint, New York/USA;
Vai Malenco, Monte Somma/Włochy. Kryszta
ły nadające się do oszlifowania pochodzą
z Madagaskaru, Tanzanii, Brazylii.
Na dole, po prawej: skapolit; Arenda//Norwe
gia; 55 * 75 mm

238

'i-

Skaleń potasowy K[AISi

niemet.

L n i e m e t i

Skaleń potasowy na
leży do grupy skaleni
alkalicznych. Te zaś
z plagioklazami two
rzą grupę skaleni.
Własności. Kryształy

są najczęściej tabli
czkowe, wydłużone

według jednej osi; mogą być wrosłe i narosłe;
mogą osiągać wielkość wielu metrów. Postać
kryształu zależy od warunków wzrostu. Krysz
tały wrosłe są grubotabliczkowe, czasami słu
pkowe. Kryształy narosłe w druzach są bogate
w ściany. Skalenie cechuje bogactwo zbliźnia-

czeń. Dwa osobniki bliźniacze przerastają się
wzajemnie w zbliźniaczeniu karlsbadzkim.
Dwa osobniki zrastają się według zorientowa

nej płaszczyzny (bliźniak baweński, mane-
bachski). Zbliźniaczone skalenie występują

też w zbitych, ziarnistych, kostkowych i blasz

kowych agregatach. Lupliwość: doskonała
w dwóch kierunkach prawie prostopadłych do
siebie. Od łupliwości wywodzi się nazwa orto-
klazu: z greckiego orthos = prostokątny, klae-
//7=szczelina. Gęstość: 2,53-2,56; barwa: bez
barwny, biały, czerwonawo-, zółtawobiaty,
bladożółty, intensywnie czerwony, szary, zie
lony. Jeśli skaleń potasowy krystalizuje w

temperaturach wysokich (>500

C) glin

i krzem zajmują pozycje w sieci krystalicznej

w sposób nieuporządkowany. Powstaje wtedy
skaleń potasowy o symetrii jednoskośnej: sa-
nidyn. W niższych temperaturach, krzem i glin

zajmują ściśle określone pozycje w strukturze
skalenia. Powstaje wtedy skaleń o uporządko
wanej strukturze i symetrii trójskośnej: mikro-

&ft

Na dole, po lewej: ortoklaz;
Baveno/Wiochy; 37 x 50 mm

2 4 0

klin. Ortoklaz stoi między tymi dwoma skalenia
mi. Jego struktura pokazuje zaczątki uporząd

kowania. Skaleń wykrystalizowany w wysokiej
temperaturze, przy bardzo wolnym ochładzaniu
skały, może zmienić stan uporządkowania swo
jej struktury, ale nie zmienia swojej zewnętrz
nej postaci. Potas w strukturze skalenia może
być podstawiany sodem. Skaleniem potaso
wym krystalizującym w warunkach hydroterma-
Inych jest adular. Niewielkie ilości miedzi zaba
rwiają skaleń na kolor zielony: amazonit. Iryzu-

jący niebieskawo skaleń, zwany kamieniem

księżycowym, jest odmianą ortoklazu.
Powstawanie i wystąpienia: Skalenie są naj

częściej występującą grupą minerałów w ska
łach magmowych. Są one minerałami, na któ
rych opiera się klasyfikacja skał magmowych.
Skalenie znajdowane są także w pegmatytach
(w postaci nawet ogromnych kryształów),
w skałach osadowych, w skałach metamorficz
nych. Wystąpienia: sanidyn - Eifel, Drachen-
fels/Niemcy; Wyspy Pantelleria, Elba/Włochy;
mikroklin - żyły pegmatytowe Dolnego Śląska
i Tatr/Polska; kryształy ważące tysiące ton z
pegmatytów w lveland, Tysfjord/Norwegia;
Finlandia; amazonit z Colorado/USA; orthoklaz

- Baveno, Elba/Włochy; Wojanowo k/Jeleniej

Góry (do 30 cm)/Polska; Karlove Vary/
Czechy; Gilpatrick/Szkocja. Ze skaleni potaso
wych powstaje kaolin w procesie wietrzenia.

Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowane dla

przemysłu ceramicznego (porcelana, glazury,
izolatory). Roczna produkcja w 1989 roku wy
nosiła 3 min ton. Przezroczyste i pięknie zaba
rwione odmiany używane jako kamienie ozdo
bne.

Na górze: ortoklaz z kwarcem dymnym
i apatytem; Epprechtstein, Fichtelgebirge/Nie
mcy; 45*33 mm
Na dole, po prawej: sanidyn; Drachenfels, Sie-
bengebirge/Niemcy; 40 x55 mm

Plagioklazy Albit Na[AISi

] Anortyt Ca[AI

Plagioklazy i skalenie
alkaliczne tworzą
grupę skaleni.

Własności. Kryształy
plagioklazow są naj
częściej tabliczkowe,
wrosłe i narosłe, rza
dko większe niż 1-2

cm. Plagioklazy wrosłe, tworzą tabliczki o lis-
tewkowatym przekroju poprzecznym. Czyste
skalenie sodowe noszą nazwę albitu i pery-
klinu. Pierwsze z tych określeń obejmuje
wszystkie plagioklazy sodowe. Perykliny są
albitami hydrotermalnymi, odpowiednikami
adularów z grupy skaleni potasowych. We
wszystkich kryształach plagioklazu powszech
na jest budowa bliźniacza. Najbardziej pospo
litymi rodzajami zbliźniaczeń są zbliźnia-
czenia albitowe i peryklinowe. Osobniki bliź
niacze zrastają się w nich jedną płaszczyzną.
Wielokrotne powtórzenie takiej sekwencji pra
widłowych zrostów powoduje pojawienie się
prążkowania na ścianach kryształu (ślady pła
szczyzn zrostów). W plagioklazach mogą się
pojawiać zbliźniaczenia typowe dla skaleni
potasowych. Lupliwość: doskonała; gęstość:

2,61-2,77; barwa: bezbarwny, biały, matowy
zielonoszary, zielony, czerwony.
Sodowy plagioklaz nosi nazwę albitu. Jeśli
zamiast sodu wbudowany zostanie w strukturę
wapń a część krzemu zastąpi aluminium, po
wstanie anortyt. Albit z anortytem tworzą sze
reg kryształów mieszanych. Poszczególne
człony szeregu plagioklazow uzyskały wtasne
nazwy: oligok/az, andezyn, labrador, bytownit
W procesie krystalizacji powstają czasami kry
ształy o budowie pasowej. Jądro kryształu jest
zwykle zasobniejsze w anortyt, a części brzeź-
ne w albit. W naturze, w sktadzie plagiokla
zow, obserwuje się niewielką domieszkę cząs
teczki ortoklazowej. Jeśli zawartość cząstecz
ki ortoklazowej jest większa niż jest to w sta
nie tolerować struktura plagioklazu, wtedy pla
gioklaz ulega odmieszaniu (w niższych tempe
raturach). Odmieszania obserwowane są czę
ściej w skaleniach potasowych o wysokiej za
wartości sodu. Odmieszana cząsteczka albito-
wa, w postaci „sznureczków" w skaleniu pota

sowym zwana jest pertytem. Plagioklazy zaso

bne w anortyt, na przykład labrador, iryzują
niebieskawą barwą.
Powstawanie i wystąpienia: Plagioklazy są

składnikami większości skał magmowych. Za
równo w skałach magmowych jak i metamor
ficznych są one dobrym wskaźnikiem warun
ków krystalizacji. Wystąpienia: perykliny

- m.in. Rauris k/Salzburga; Tyrol/Austria;

Graubunden/Szwajcaria; albit- druzy pegma-
tytowe granitoidów strzegomskich i strzelińs-
kich k/Jeleniej Góry/Polska; Dolo
mity/Włochy; Pireneje; labrador - gabro Boż
kowa i Woliborza (duże kryształy anortytu)
k/Nowej Rudy, Dolny Śląsk/Polska; Labra
dor/Kanada; inne wystąpienia plagioklazow

- Ojamo/Finnlandia; Korsyka; Wyspa Cyk

lopów/Włochy. Plagioklaz łatwo wietrzeje za
mieniając się w kaolin.
Znaczenie i zastosowanie. Plagioklazy za
wdzięczają nazwę układowi swej łupliwości,
której szczeliny nie są dokładnie prostopadłe

do siebie (z greckiego p/ag/os = krzywy). Nie

które człony szeregu plagioklazow są cennymi
kamieniami ozdobnymi np.: labradorył, agen
tury n (skaleń aventurynowy, kamień słonecz
ny). Do kamieni szlachetnych zaliczane są też
przezroczyste kryształy andezynu, peryklinu
i bytownitu. Już w 1823 roku została rozpo

znana natura i skład chemiczny członów sze
regu plagioklazu. Labradoryt (skała złożona
z labradoru) jest używana jako kamień ozdob
ny w pracach budowlanych. Zdobi fasady, ra
my okien, jest kamieniem nagrobkowym. Pro
dukty wietrzenia plagioklazu są cennym suro
wcem ceramicznym.

xty

Na górze: albit;
Dauphine/Francja; 41 *30 mm
Na dole: perykliny;
Pfitscń, Tyrol/Austria; 52 *38 mm

242

243

Nosean Na

[S0

1 (AISiOJ,

HaQyn(Na,Ca)

.,[(S0

)

|(AISi0

),:

5-6

niemel.

Kryształy noseanu
i łiaiiynu są najczę
ściej tak samo wy
kształcone. Mają one
postać dwunastościa-
nu rombowego; są

wrosłe, rzadziej na

rosłe; zwykle za

okrąglone ziarna i agregaty; możliwe zbliźnia-
czenia. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4;
barwa: szary, brunatny, niebieski. Sodalit, no
sean i hauyn tworzą grupę sodalitu należącą
do skalenoidów. Różnią się składem chemicz
nym, barwą i częściowo występowaniem. No
sean występuje w młodych skałach wulkanicz
nych: nefelino- i leucytonośnych. Wystąpienia:
w fonolitach Czech; Laacher See, Schellkopf

- Eifel, Kaiserstuhl, Hegau/Niemcy; Mt Som-

ma, Wezuwiusz/Włochy. Nazwa od mineralo
ga K,W. Nose.

Na górze, po lewej: nosean; Laacher See,
Eifel / Niemcy; 30x41 mm

5-6

niemet.

Kryształy są bardzo podobne do noseanu. Ma

ją postać dwunastościanu rombowego lub oś-

miościanu. Najczęściej spotykane są zaokrąg
lone ziarna. Możliwe są zbliżniaczenia. Lup
liwość: wyraźna; gęstość: 2,44-2,50; barwa:
biały, szary, zielony lub niebieski. Występuje,
podobnie jak nosean, w skałach nefelino-
i leucytonośnych. Wystąpienia: bazalty dolno

śląskie - Janowiczki, Strachów, Wojcie
szów/Polska; Monte Somma i Monte Vul-
ture/Włochy; Eifel/Niemcy; utwory kontak-
towo-metasomatyczne w dolinie rzeki Slu-
dzianka/Rosja.

Na górze, po prawej: hauyn; Campagna di
Roma/Wiochy; 13 x 18 mm

Natrolit NaJALSLOJ-2 H,0

CZ7) &&>

5-5,5

niemet.

Własności. Najczęściej jednostronnie narosły,
długosłupkowy, igiełkowy, włoskowaty,
agregaty: krzaczaste, sferolityczne, kuliste.
Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,2; barwa:
biały, szary, żółtawo-, czerwonawobiały.
Wiadomości ogólne. Natrolit należy do grupy
zeolitów. Zeolity są glinokrzemianami, których
struktura obfituje w kanały różnej wielkości.
W kanałach tych mieszczą się atomy, cząste
czki wody lub cząsteczki innych związków.
Podczas ogrzewania, woda ucieka z kanałów

zeolitowych, podczas schładzania - powraca.
Ze względu na fakt, że struktura zeolitów mo
że przyjmować atomy i cząsteczki określonej
wielkości, zeolity służą jako „sito molekular

ne". Za pomocą takich sit, można oddzielać
od siebie różne związki lub atomy np. gazów
szlachetnych. Struktura zeolitów pozwala tak
że na wymianę jonową. Wchodzące do struk
tury jony wypychają grupę OH lub inne obecne
w strukturze.
Powstawanie i wystąpienia. W próżniach
i miarolach bazaltów, w żyłach hydrotermal-
nych. Wystąpienia: bazalty Góry Św. Anny,
Walidrogi i Dolnego Śląska - Strzegom, Złoto
ryja, Rębiszów, łom nefrytu w Jordanowie,

cieszynity okolic Bielska i Cieszyna/Polska;
wielkie kryształy 1mx10 cm z Asbestos/Ka-

nada; Teplice/Czechy; Vogelsberg/Niemcy;
Montecchio Maggiore, Altavilla, różowoczer-

wone z Fassatal/Włochy; przepiękne z Po-
onah/Indie. Oszlifowywane szlifem fasetko-
wym jako kamienie szlachetne.

Na dole, po lewej: natrolit; Roth, Wester-

wald/Niemcy; 8 x 11 mm

Na dole, po prawej: natrolit; Ahrensberg, Zils-
dorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm

244

Thomsonit NaCa

[AI

OJ • 6 H

Gonnardyt Na

Ca[(AI,Si)

• 6H

rzi)

5-5,5

niemet.

Kryształy kolumno

we; często łodygo-
wate lub kuliste agre
gaty; włóknisty. Zna
ne są bliźniaki po
dobne do krzyżo
wych. Lupliwość:
doskonała; gęstość:

2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żó
łtawy, czerwonawy, zielony. Minerał powsze
chnie występujący w miarolach bazaltowych.
Wystąpienia: 3 mm kryształy w pustkach mela-
firu w Suszynie k/Kłodzka /Polska; Sasbach
k/Kaiserstuhl, Pflasterkaute k/Eisenach, Ros-
sberg k/Darmstadt/Niemcy; Monte Somma,
Wyspa Cyklopów /Włochy; Wyspy Owcze (sfe-
rolityczne skupienia kuliste); Gilpatrick/
Szkocja - promieniste skupienia nazwane,
w 1829 roku przez Brooke ku czci Thomasa
Thomsona, thomsonitem. Oszlifowywany jako
kamień szlachetny szlifem fasetkowym.
Na górze, po lewej: thomsonit; Ahrensberg,
Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm

4,5-5

niemet.

Zbite, włókniste ma
sy, sferolityczne
agregaty, rzadko
kryształy. Lupliwość:
brak; gęstość: 2,26;
barwa: biały. Wystę
puje razem z wolla-
stonitem i pirytem

w Crestmore, Riverside County, Kalifornia/
USA; w pustkach bazaltowych koło Chaux de
Bergonne, Puy-de-Dóme/Francja; z thomsoni
tem koło Aci Castello, Aci Trezza/Sycylia,
Capo di Vove k/Rzymu/Włochy; Vogels-
berg/Niemcy, Styria/Austria; Langensundf-
jord/Norwegia; agregaty do 4 mm w przekroju
w Brenk w Eiflu.

Na górze, po prawej.: gonnardyt; Schelkopf
k/Brenk, Eifel/Niemcy; 9x12 mm

Heulandyt Ca[AISiO]-6HO

3,5-4

Własności. Tablicz
kowy, wydłużony
według jednej osi,
narosły pojedynczo;
także skorupowe,
blaszkowe i kostkowe
agregaty. Lupliwość:
wyśmienita; gęstość:

2,2; barwa: biały, szary, żółty, brunatny, od
obecności goethytu ceglastoczerwony.
Wiadomości ogólne. Zeolity morfologicznie
przypominają włókna (kryształy o symetrii
pseudotertagonalnej), blaszki (kryształy
pseudoheksagonalne), kostki (symetria re
gularna lub pseudoregularna). Nazwa zeolit
pochodzi od greckiego słowa zeo= falować.
Zeolity tworzą się także współcześnie. Krysta
lizują one bezpośrednio z gorących roztworów
lub zastępują inne minerały np. skalenie.
W procesach metamorfizmu niskotemperatu
rowego lub diagenezy powstają natrolit i lau-
montyt. Zeolity tworzą się też w zbiornikach
o wysokim zasoleniu, silnie parujących.

Powstawanie i wystąpienia. Heulandyt rośnie
w miarolach i wszelkiego rodzaju pustkach
w skałach wulkanicznych i tufach. Może krys
talizować w szczelinach skał głębinowych i łu
pków krystalicznych, Wystąpienia: pustki w ba
zaltach dolnośląskich - Wielkie Drogi k/Opo
la, Mała Jama Śnieżna w Karkonoszach, w me-
lafirach Łomnicy i Suszyny k/Kłodzka (wie
lkość kryształów do 2 cm), druzy pegmatyów
strzegomskich (Żółkiewka, Strzegom), melafiry
Alwerni i Rudna k/Krzeszowic/Polska; Idar

Oberstein / Niemcy; Purulund / Norwegia;

w żyłach rudnych St.Andreasberg/Niemcy;
i Kongsberg/Norwegia; czerwone kryształy
z Fassatal/Włochy; Borev, Siedmiogród/Ru
munia; szczególnie piękne kryształy z Beruf-
jord / Islandia i z Wysp Owczych.

Znaczenie i zastosowanie. Brooke nazwał ten

minerał heulandytem dla uczczenia działalno

ści sekretarza towarzystwa geologicznego
z Londynu - H. Heulanda.
Na dole: heulandyt; Teigrarhorn /Islandia;

70x52 mm

246

247

Gismondyt Ca[AI

OJ • 4H

0 Laumontyt Ca[AI

] • 4H

4,5

niemet.

Kryształy występują
w postaci podwójnej,
pseudotetragonalnej,
piramidy, która po

wstaje wskutek zbli-
źniaczenia. Tablicz
kowy, często w agre
gatach pólkulistych

lub snopkowych, mętny. Lupliwość: wyraźna;
gęstość: 2,27; barwa: bezbarwny, biaty, niebie
skawy, szarawo- lub czerwonawobiały. Znaj
dowany w bazaltowych lawach Islandii; w Ant-
rim/Irlandia; Capo di Bove, Wezuwiusz, Aci
Castello na Sycylii/Włochy; Groschlattengrun
w Bawarii, Schieffenberg k/Giessen, Brenk
w Eiflu/Niemcy; w pustkach bazaltowych
w Mikołajowicach k/Legnicy/Polska. Nazwa

dla uczczenia włoskiego badacza CG. Gis-
mondi, który jako pierwszy zbadał lawy z Ca
po di Bove.

Na górze, po lewej: gismondyt; Schellkopf
k/Brenk, Biel'/'Niemcy; 3x4 mm

3,5-4

niemet.

Kolumnowe, łodygo-
wate, włókniste, sfe-
rolityczne skupienia;

zbliźniaczenia czasa

mi przypominające

jaskółcze ogony. Lu
pliwość: doskonała;
gęstość: 2,25-2,35;

barwa: biały, szarawo-, żółtawo-, czerwonawo
biały. Przy dostępie powietrza laumontyt traci
wodę strukturalną i rozpada się. Zapobiega się

temu, trzymając jego kryształy w wodzie. Wy
stępuje w pustkach i szczelinach skał magmo
wych oraz w niektórych żyłach rudnych: Ober-
stein w Hunsriick/ Niemcy; Bożen/Włochy; Na-
gyag w Siedmiogrodzie/Rumunia; w bazaltach

Dębna k/Opola, w druzach pegmatytowych
Czernica i Zimnik k/Jawora /Polska; Bishop,
Kalifornia/USA, Pireneje, Ardeny, płn. Norwe
gia. Nazwa dla uczczenia odkrywcy: F.P.N. Gil-
let-Laumonta (1785).

Na górze, po prawej: laumontyt; Herborn-Se-
elbach/Niemcy; 28x38 mm

Stilbit, Desmin Ca[AI

0 J • 7H

3-3,5

niemet.

Własności. Nigdy nie
pojawia się jako
pojedyncze kryształy,
zawsze jako bliźniaki
krzyżowe, skupienia
snopkowe, łodygowa-
te agregaty; splątane
lub sterol ityczne, ku

liste skupienia. Lupliwość: doskonała; gęstość:

2,1-2,2; barwa: bezbarwna, biały, szary, żół
tawy, miodowobrunatny, brunatnoczerwony.
Powstawanie i wystąpienia. Dość częsty zeolit
w pustkach i miarolach bazaltów: Staffa, Ar-
gyleshire/Szkocja; Berufjord/Norwegia

(przerośnięty kalcytem); Fassatal/Włochy; Po-
onah/Indie. W druzach granitoidów: Strze
gom/Polska; Baveno/Włochy. W łupkach kry
stalicznych: Val Maggia w Tessin/Szwajcaria;
Bourg d'Oisans/Francja, jako dobrze wy
kształcone kryształy na żyłach rudnych: St.An-

dreasberg / Niemcy: Kongsberg / Norwegia.
Szczególnie piękne kryształy pochodzą z Co-
onabarabran/Australia.

Znaczenie i zastosowanie: Odróżnianie po
szczególnych zeolitów od siebie jest trudne.

Pierwsze analizy stilbitów znacznie różniły się

od siebie. Uważano wręcz, że należą one do
zupełnie odmiennych minerałów. Współcze
sne metody analityczne umożliwiają dokładne
oznaczenie zawartości wody w strukturze zeo-
litu, co jest warunkiem podstawowym przy
jego identyfikacji. Nie jest również problemem
rozwiązanie struktury zeolitowej. Po dokła
dnym oznaczeniu wody i rozwiązaniu struktury
stwierdzono np., że brane uprzednio za dwa
różne minerały zeolity, są tym samym minera

łem.

Na dole, po lewej: stilbit; Wyspy Owcze;
45x62 mm
Na dole, po prawej; stilbit, ortoklaz i kwarc;

Wzgórze Pielgrzymka, Strzegom/Polska;

42x57 mm

248

249

Phillipsyt (1/2Ca, Na, K)

[AI

0J-6H

0 Gmelinit (Na

Ca)[AI

OJ -6H

Małe, prawie zawsze narosłe kryształy; zbliź-
niaczenia naśladujące symetrię rombową, tet-
radonalną lub regularną. Lupliwość: zła; gęs

tość: 2,2; barwa: bezbarwny, biały, szarawy,
żółty, czerwonawy, niebieskawy. Tworzy się
z rozkładanych skaleni. Wystąpienia: w bazal
tach na Śląsku Opolskim i na Dolnym Śląs
ku/Polska; Vogelsberg i Kaiserstuhl/Niemcy;
Czechy; Antrim/Irlandia; Wezuwiusz/Włochy;
Islandia; Brenk i Zilsdorf w Eiflu/Niemcy. Na
zwa od nazwiska angielskiego mineraloga
W. Phillipsa.

Na górze, po lewej: phillipsyt; Czechy;
30x41 mm

Chabazyt Ca[AI

OJ-6H

Własności. Typowy zeolit sześcienny. Postać
kryształu złożona z romboedrów o wypo
szczonych ścianach i zaokrąglonych krawę
dziach; zbliźniaczenia przenikające, wielu
osobników. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,08;
barwa: bezbarwny do białego, żółtawo- i czer-
wonawobiały do intensywnie czerwonego.
Kryształy o zakrzywionych ścianach i liste-
wkowatym pokroju nazwane zostały phakoli-

tem.

Powstawanie i wystąpowanie. Występuje
razem z innymi zeolitami, kalcytem i kwarcem
w druzach skał magmowych, w szczelinach
łupków i krystalicznych wapieni. Jest osadem

2 5 0

Widoczne, podwójne piramidy heksagonalne
z prążkowanymi ścianami; częste zbliźniacze
nia o przerastających się osobnikach. Lupli
wość: wyraźna; gęstość: 2,03; barwa: żółtawo-,
czerwonawobiały do intensywnie czerwonego.
Rzadkie kryształy bezbarwne. Współwys-
tępuje z innymi zeolitami w pustkach bazal
towych: Antrim/Norwegia; Wyspa Skye/
Szkocja; 3 c m * 4 cm wielkości k/Vicen-
za/Włochy; różowe kryształy z Wyspy Fin-
ders/Australia; Herdorf w Siegerland, kopal
nia Samson k / St.Andreasbergu / Niemcy.

Na górze, po prawej: gmelinit; Mahlscheid
k/Herdorf, Sieg/Niemcy

gorących źródeł w Plombieres w Woge-
zach/Francja. Klasycznym jego wystąpieniem
jest droga między Idar i Oberstein w Hunsruc-
ku. Znaleziono tam w druzach piękne krysz
tały ametystu z kalcytem i chabazytem. Pięk
nych phakolitów dostarczają: Nidda k/Vogels-
berg/Niemcy i Richmond k/Melbourne/Au
stralia. W geodach z kwarcem: na kwarcu
dymnym we Freisen w Kraju Saary/Niemcy;
w druzach pegmatytowych granitów strzegom
skich/Polska; Baveno, Wyspy Cyklopów,
Elba /Włochy. Chabazyt został znaleziony
w betonach wodociągów rzymskich.

W1788 roku Bose d'Antic wprowadził do mine

ralogii określenie chabasieóla wystąpień cha-
basytu w Oberstein. Nazwa wywodzi się od

greckiego słowa chabasios=jakiś kamień.

Na dole: chabazyt; Wyspy Owcze; 60x43 mm

Bursztyn (skamieniała żywica) Whewellit CaC

• H

Powstałe przed około
50 milionami lat,
nieregularne, za-

2-2,5 ] okrąglone buły, ziar-

niemet. / na, formy wydłużone,

skorupy, kamienie
wielkości głowy lu
dzkiej do 10 kg wagi.

Zatopione zostały w nich owady i szczątki
roślinne. Bursztyn nie jest minerałem. Gę
stość: 1,05-1,09; barwa: bardzo różnorodna,
najczęściej miodowożółta, brunatnawa, cze
rwonawa, czerwona, niebieska (Hisporniola/
Haiti). Ląduje się elektrostatycznie przez po
cieranie chustką. Największe złoża świata
k/Kaliningradu (Królewca)/Rosja. Olbrzymie
koparki wydobywały tu 5001 surowca rocznie.

2,5

met

Proste kryształy, wydłużone, tabliczkowe, zbli-

żniaczone; łupliwość: wyraźna; gęstość:
2,21-2,23; barwa: bezbarwny, biały, żółtawy,
brunatnawy. Sól kwasu organicznego,
szczawian wapnia. Powstaje w,,żywym środo
wisku": w pokładach węgla, w złożach ropy
naftowej, w ciele ludzkim. Wystąpienia: złoża
węgla w Burgk k/Drezna, k/Freiberga w Sak
sonii; złoża ropy naftowej na Kaukazie k/Mai-
kop; węgle brunatne w Toskanii; kamienie ner
kowe i moczowe.

Na górze, po lewej: bursztyn; Handorf k/Pei-
ne/Niemcy; 44 x 60 mm

Na górze, po prawej: whewellit; Burgk k/Drez
na I Niemcy; 26* 36 mm

Mellit ALC

(COO)

• 18H.0

Własności. Kryształy
są najczęściej małe,
ściany romboedrycz-

ne są zwykle dobrze

wykształcone; krysz
tały są rzadko kolu
mnowe i wydłużone;
ściany szorstkie,

krawędzie zaokrąglone; agregaty ziarniste,

wpryśnięcia, powłoki. Łupliwość: bardzo zła;
gęstość: 1,6; barwa: żółty do ciemnopomarań-
czowego, czasami czerwonawy lub brunatna-
wego, miodowożółty, rzadko biały. Oświetlony
ultrafioletem mellit fluoryzuje niebiesko.
Powstawanie i wystąpowanie. Jako sól kwasu

mellitowego jest mellit związany ze środowis
kiem złóż węgli. Znajduje się go często

w szczelinach węgla brunatnego jako minerał
wtórny: k/Artern w Turyngii jako 1-2 mm krys
taliczny nalot, Dransfels k/Getyngi w zbitumi-
nizowanym drewnie/Niemcy; dość duże
kryształy k/Malowki/Rosja; w Basenie Parys
kim/Francja.

Wiadomości ogólne. Związki organiczne
złożone są przede wszystkim z węgla.
Znanych jest wiele milionów związków organi
cznych, a dodatkowo powstają one coraz licz
niej jako produkt procesów technologicznych.
Niektóre z nich powstają w naturze i spełniają
kryteria przyjęte dla minerałów. Dlatego moż
na nazwać je minerałami.

Na dole: mellit; Artem,
32x23 mm

Turyngia/Niemcy;

252

253

Klucz do oznaczania minerałów
Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Stro- Twar- Połysk

na dość

Barwa

Rysa

Łupliwość;

przełam

Układ krystalo- Minerały

graficzny; po- podobne

stać kryształów

Kowelin 58 1,5-2 stalowoniebieski niebiesko- wyśmienita heksagonalny;

(covellin) do czarnego, czarna do tabliczkowy

barwy naleciałe czarnej blaszkowy,

zbity, naloty

Miedź rodzima 34 2,5-3

miedzianoczer- miedziano- brak; regularny; zbity,

wona z czarną czerwona haczykowaty, szkieletowe

barwą naleciała, kowalna blachy

lub zielonymi

naskorupieniami

Nikielin 56 5-5,5

miedzianoczer- brunatnawa brak; muszlo- heksagonalny; breithaup-

wony lśniący, czarna wy, nierówny zbity, tab- tyt, mau-

szary, barwy liczkowy, cheryt, pi-

naleciate ziarnisty rotyn

Złoto rodzime 30 2,5-3

zlotożótte, wzbo-ztotożótta brak; haczy-

gacone w sreb- błyszcząca kowaty,

ro: jasnożótte kowalny

regularny; dru- piryt, chal-

ty, dendryty, kopiryt

ziarnisty,

blachy

Bornit 42

brązowożólty czarna

do czerwonego,

typowe barwy

naleciate: fiole

towe, niebieskie,

czerwone

brak;

muszlowy

tetragonalny;

zbity, ziarnisty,

upakowany,

naloty, im

pregnacje

Argentopiryt 44 3-4

stalowoszary do czarna

cynowobiałego

doskonała

rombowy; cien-

kotabliczkowy,

krótkokolumno-

wy, blaszkowy,

krzaczasty

pirotyn

3,5

mosiądzowożót- zielonkawo- doskonała

ty, matowy, czarna

czarniawy

heksagonalny;

krzaczasty,

igiełkowy,

sferolityczny,

włosowaty

Chalkopiryt 48 3,5-4

mosiężnożółty, zielonkawo- wyraźna

zielonkawy od- czarna,

cień czarna

tetragonalny, piryt,

zbity, ziarni- pirotyn,

sty, upakowany, ztoto

zbliźniaczenia

254

Minerały o połysku metalicznym

Markasyt

Piryt

Rtęć rodzima

Grafit

Molibdenit

Nagyagit

Stro

Twar- Połysk

dość

6-6,5

płyn

na, po
niżej

-39°C

krysta
liczna

1-1,5

Barwa

brązowożót-

ty, miedziano-

czerwony

mosiężnożót-

ty, zielonkawy

mosiężnożół

ty, brunatne

barwy naleciate

cynowo-

biała

stalowoszary,

żelazistoczarny

otowianosza-

ry, niebieska

wy odcień

ołowianoszary,

żelazistoczarny

Rysa

szaro-

czarna

czarna,

zielonkawy

odcień

zielonkawo-

czarna,

czarna

szara do

czarnej

otowiano-

szara, w

cienkich

płytkach

ciemnozie

lona

szaroczar-

Łupliwość;

przełam

dobra;

muszlowy,

nierówny

wyraźna

zła; muszlo

wyśmienita

Układ krystalo

graficzny; po
stać kryształów

heksagonalny;

grubotabliczko-
wy, rozetko-

wy, grubo-
skorupowy,

ziarnisty

rombowy; sfero

lityczny, włók
nisty, gruzelkc-
wy, cockcomb

(koguci grze
bień), nerkowaty

regularny; zbi

ty, ziarnisty, sfe

rolityczny, ner

kowaty, gruzeł-

kowy

kropelki

heksagonalny;

zbity, blaszkowy

luseczkowy,

sferolityczny,

ziemisty

heksagonalny;

blaszkowy,
upakowany,

tuseczkowy,

wygięty

jednoskośny;

blaszkowy,
zbity

Minerały

podobne

pentlandyt,

bornit,
argentopi

ryt

piryt

markasyt,

arsenopiryt

molibdenit

grafit

255

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa Stro

Sylvanit 60

Antymonit 62

Freieslebenlt 76

Stephanit 76

Argentyt 44

Bizmut rodzimy 36

Proustyt 72

- Twar- Połysk

dość

1.6-2

2-2,5

Barwa

stalowoszary,

cynowobiaty,

brązowożółty

olowianoszary,

barwy

naleciałe

olowia

noszary, stalo

woszary

olowianoszary,

żelazistoczarny

czarny,

żelazistoszary

srebrzystobia-

ly, czerwonawy

Rysa

szara, żól-

tawoszara

ołowiano-
nszara

szara

czarna

ciemno

szara

olowiano-

szara, sreb

barwy naleciałe rzystobiala

lśniący czer

wony do oło-

wianoszarego,

pod światło

ciemnieiszy

czerwona,

cynobrowo-

czerwona

Łupliwość;

przełam

doskonalą

wyśmienita

Układ krystalo- Minerały

graficzny; po- podobne
stać kryształów

jednoskośny; tellur,

hieroglify, calaveryt

tabliczkowy, bla

szkowy, szkiele
towy

rombowy; tody- bismutynit
gowaty, sferoli-

tyczny, krzacza

sty

bardzo dobra jednoskośny;

niewyraźna

brak; nie

równy

haczykowaty

doskonała

wyraźna;

drobnoziarnisty,

słupkowy

rombowy; rozet- argentyt,

kowy, zbity, chalkozyn

wpryśnięty,

naloty

jednoskośny; chalkozyn,

pseudoregular- stephanit

ny dendrytycz-

ny, płytkowy,

blachy, dendry-

tyczny

trygonalny; kobaltyn,

szkieleto- linneit,

wy, pierzasty nickelin,

dendry- breithaup-

tyczny tyt

trygonalny, ko- cynober,

muszlowy do lumnowy, spi- kupryt,

zadzioro-

watego

czasty, pirami- pirargyryt

dalny

256

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Stro- Twar- Połysk

na dość

Barwa

Rysa

Łupliwość;

przełam

Układ krystalo- Minerały

graficzny; po- podobne

stać kryształów

Pirargyryt

72 2-2,5

olowianoszary, ciemnc-

szaroczarny czerwona

wyraźna; trygonalny; spi- proustyt,

muszlowy czasty, kolum- kupryt, cy-

do zadzio- nowy, pirami- nober,

rowatego dalny miargyryt

Miargyryt 56 2,5

stalowoszary, brunatno- brak; drobno- jednoskośny; proustyt,

żelazistoczarny czarna, muszlowy tabliczkowy, pirargyryt,

ciemnoczer- spiczasty ko- tetraedryt,

wona lumnowy tennantyt

Srebro rodzime 32

Galena 54

Andoryt 78

Bournonit 78

Boulangeryt 80

Seligmannit 76

2,5-3

2,5-

-3,5

2,5-3

srebrzystobiały

olowia-

noszara

stalowo

szary, czarny

stalowoszary,

olowianoszary

olowianoszary,

szary

olowianoszary,

szary

srebrzysto- brak; haczy-

biala kowaty, ko-

walne

szaroczarna wyśmienita

czarna brak

szara niewyraźna;

muszlowy

czarna do wyraźna

brunatnawej

szaroczarna brak

regularny;

blachy,

druty,

szkieleto

wy,

regularny; ziar- antymonit,

nisty, kostkowy, molibde-

zbliżniaczenia nit, ullman-

nit

rombowy; tab

liczkowy, słup

kowy bogaty

w ściany

rombowy; zbliż- boulange-

niaczenia, kolum-ryt, tetrae-

nowy, ziarnisty, dryty

wielokrotne bliź

niaki promieniste

jednoskoś- bournonit,

ny; igiełko- jamesonit,

wy, włók- antymonit

nisty pie

rzasty

rombowy; zbliź-

niaczenia,
prążkowa

ne ściany

257

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Stro- Twar- Połysk

na dość

Barwa

Rysa

Łupliwość;

przełam

Układ krystalo- Minerały

graficzny; po- podobne
stać kryształów

Jordanit

otowianoszary, czarna

barwy naleciate

doskonalą

jednoskośny;

pseudoheksa-

gonalny, gru-

botabliczkowy

cienkotabliczko-

wy, zbliźnia-

czenia

Landsbergit 3

(moschellands-

bergłt)

Arsen rodzimy 36

3,5

srebrzysto- szara

biały

otowianoszary, czarna

cynowobialy

brak; muszlo

doskonała

regularny; ziar
nisty, płytkowy

trygonalny;

skorupowy, ner-

kowaty, zbity

Kupryt 96 3,5-4 otowianoszary brunatnawo-niewyraźna;

do czerwonego czerwona muszlowy,

nierówny

regularny; zbi

ty, ziarnisty,

upakowany,

igiełkowy, krza

czasty

proustyt,

pirargyryt,

cynober,

hematyt

Dyskrazyt 42 3,5-4

srebrzystobia- szara

ty, czerwonawo-

biały, żółtawy

wyraźna rombowy; zbi- srebro ro

ty, wpryśnięty, dzime, an-

kostkowy tymon ro

dzimy

Tetraedryt 50 3,5- stalowoszary, szaroczama.brak; muszlo- regularny; zbity, tennantyt,

-4,5 zelazistoczarny brunatna wy, nierówny wpryśnięty, ziar- bournonit

nisty, zbliżnia-

czenia

Tennantyt 50 3,5- stalowoszary, czerwona- brak; muszlo- regularny,

-4,5 otowianoszary woszara wy, nierówny wpryśnięty,

zbity ziarnisty,

zbliźniaczenia

tetraedryt

Żelazo rodzime 36

4-5

stalowoszary, szara

otowianoszary

doskonała; regularny; zbity,

haczykowaty, ziarnisty, wpryś-

kowalne nięty w me

teorytach

258

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Saffloryt

Linneit

Stro

Twar

dość

4,5-5

4,5-

-5,5

Połysk

Barwa Rysa

cynowobialy szara

do szarobiałego czarna

stalowoszary szara

do szarobiatego czarna

Łupliwość;

przełam

wyraźna;

nierówny,

muszlowy

dobra; nie

równy

Układ krystalo- Minerały
graficzny; po- podobne

stać kryształów

rombowy; tro- skutterudyt,

jaki, włóknisty, arsenopiryt,

promienisty, lóllingit

zbity

regularny; zbity, kobaltyn

wpryśnięty,

ziarnisty

Maucheryt 44 5

srebrzystoszary, czarnosza- brak

czerwonawy ra, brunat-

nawa

tetragonalny; nikielin,

zbity, łodygo- breithaup-

waty, ziarnisty tyt, linneit

Ullmannit 66 5-5,5

stalowoszary, szaro- doskonała regularny; ziar- gersdortfit

cynowobialy czarna nisty, kostkowy, galena

zbity

Kobaltyn 66 5,5

stalowoszary, szaro-

srebrzystobialy czarna

doskonała

regularny; zbity linneit,

ziarnisty, kost- nikielin

kowy

Skutterudyt

Arsenopiryt

Hematyt

Piroluzyt

102

116

5,5-6

5,5-

-6,5

6,5
lub

niższa

stalowoszary,

cynowobialy

stalowoszary,

cynowobialy

stalowoszary,

zelazistoczarny

szarobiały,

czarny, sre

brzystoszary

szaro-

czarna

czarna,

szaro-

czarna

krwisto

czerwona,

brunatno-

czerwona

czarna

wyraźna; mu

szlowy, nie

równy

wyraźna

brak

wyraźna

- regularny; zbity saffloryt,

ziarnisty, ner-

kowaty

jednoskośny;

zbliźniaczenia,

todygowaty,

promienisty,

zbity

trygonalny; ro-

zetkowy, zbity

drobnoziarnisty

blaszkowy, tu-

seczkowy

tetragonalny;

promienisty,

ziemisty, sypki

kobaltyn,

ullmannit,

arsenopi

ryt

lóllingit,

chloantyt,

piryt, mar-

kasyt

ilmenit,

magnetyt,

chromit,

wolframit

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Polibazyt

Plagionit

Semseyit

Chalkozyn

Manganit

Wolframit

Hausmannit

Chromit

Magnetyt

llmenit

Stro

124

118

100

104

Twar- Połysk

dość

2-^3

2-3

2,5-3

5-5,5

5-5,5

5,5

5,5-6

5-6

Barwa

czarny

żelazisto-

czarny

szaro-

czarny

żelazisto-

czarny

czarnoszary

ołowianoszary

czarny, bruna

tnoczarny

żelazistoczarny

czarny,

brunatnoczarny

czarny,

brunatnoczarny

czarny,

żelazistoczarny

stalowoszary

Rysa

czarna,

głęboka

czerwień

szaro-

czarna

szaro-

czarna

ciemno

szara

ciemno

brunatna,

czerwono-

brunatna

czarno-

brunatna,

czerwono-

brunatna

czerwono-

brunatna

czarna

czarna,

Lupliwość:

przełam

niewyraźna

dobra

wyraźna

brak; musz-

lowy

doskonalą

doskonała

brak;

muszlowy

brak;

muszlowy

brak

brunatnawa

Układ krystalo

graficzny; po

stać kryształów

jednoskośny;

tabliczkowy,

zbity, pseudo-

heksagonalny

jednoskośny;

tabliczkowy,

ziarnisty, grono

waty, zbity

jednoskośny;

tabliczkowy,

wachlarzowaty,

skręcony

jednoskośny;

ziemisy, naloty

jednoskośny;

łodygowaty,

sferolityczny,

piramidalny

jednoskośny;

tabliczkowy,

promienisty,

ziarnisty,

blaszkowy

tetragonalny;

pseudoregu-

larny, ziarnisty,

kostkowy, zbity,

zbliźniaczenia

regularny;

ziarnisty,

wpryśnięty,

zbity

regularny;

zbity, ziarnisty

upakowany,

masywny

trygonalny;

zbity, ziarnisty

rozetkowy

Minerały

podobne

heteromorfit

tennantyt,

tetraedryt,

argentyt,

bournonit

piroluzyt,

groutyt

columbit,

tantalit,

kasyteryt

magnetyt,

braunit,

franklinit

magnetyt

chromit,

hausmannit

magnetyt,

hematyt,

pseudo-

brookit

260

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Manganit

Groutyt

Haueryt

Goethyt

Hornblenda

Augit

Columbit

Pseudobrookit

Stro

124

122

226

224

118

104

Twar

dość

5-6

- Połysk

półmeta-

liczny

półmeta-

liczny

półmeta-

liczny

diamen

towy, je

dwabisty

szklisty

smolisty,

metali

czny

diamen

towy, pół

metali

czny

Barwa

brunatnoczarny

szaroczarny

czerwono-

brunatny,

brunatno

czarny

brunatny,

żółtobrunatny,

czarnobrunatny

brunatna,

czarna

czarny,

brunatno

czarny

czarny,

brunatnawy

czarny,

ciemno

brunatny

Rysa Lupliwość;

przełam

ciemno- doskonała

brunatna,

czerwo-

nawobru-

natna

brunatno- doskonała

czarna

czerwono- doskonała

brunatna,

brunatno-

czerwona

brunatna, doskonała

brunatno-

żółta, żółta

żółtobru- wyśmienita

natna, żółta

szara, doskonała

bezbarwna

brunatna, wyraźna

czerwono-

brunatna,

czarnobru-

natna

czerwono- wyraźna

brunatna,

żółtobruna-

tna

Układ krystalo
graficzny; po

stać kryształów

jednoskośny;

pseudorom-

bowy, łodygo
waty, sferoli

tyczny, pryz

matyczny

rombowy;

tabliczkowy,

pryzmatyczny

regularny;

ziarnisty,

kulisty,

łodygowaty

rombowy;

włóknisty,

skorupowy,

promienisty,

powłoki wło

skowe, typu

szklana głowa

jednoskośny;

łodygowaty,

słupkowy

jednoskośny;

kolumnowy,

pryzmatyczny,

zbliźniaczenia

rombowy;

kolumnowy,

tabliczkowy

rombowy;

tabliczkowy,

pryzmatyczny

Minerały

podobne

piroluzyt,

groutyt

manganit,

piroluzyt

augit

allanit.
fergusonit,

gadolinit

brookit

Langbanit 206 6-7 półmeta- żelazistoczarny ciemno- wyraźna trygonalny;

liczny brunatna, kolumnowy,

czarnobru- tabliczkowy

natna

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Kermesyt

Cynober

Proustyt

Pirargyryt

Erytryn

Kupryt

Hematyt

Realgar

Aurypigment

Stro

184

102

Twar- Połysk

dość

1 diamen

towy

2-2,5 metali

czny,

półmeta-

liczny

2-2,5 diamen

towy

2-2,5 diamen

towy, pół

metali

czny

2,5 perłowy,

szklisty

3,5-4 pótme-

taliczny,

diamen

towy

5,5- półmeta-

-6,5 liczny

1,5-2 żywiczny

tłusty

1,5-2 perłowy,

tłusty

Barwa

czerwony

cynobrowo-

czerwony,

brunatno-

czerwony,

stalowoszary

cynobrowoczer-

wony

czerwonoszary,

szaroczarny

różowy,

czerwony

czerwony,

brunatno-

czerwony

ciemnoczer

wony, stalowo

szary, czer-

wonobrunatny

czerwony,

czerwono-
pomarańczowy

cytrynowożótty,

pomarańczowy

Rysa Lupliwośc:

przełam

czerwona, doskonała

brunatno-

czerwona

cynobro- doskonała

woczer-

wona

czerwona, wyraźna

cynobrowo-

czerwona

czerwona, wyraźna

niebiesko-

czerwona

blado- dobra

czerwona

brunatno- niewyraźna

czerwona

krwisto- brak

czerwona,

brunatno-

czerwona

pomarań- doskonała;

czowożółta muszlowy,

Układ krystalo
graficzny; po

stać kryształów

trójskośny;

krzaczasty,

promienisto-

-włóknisty,

Minerały

podobne

włókna splątane

trygonalny;

zbity, ziarnisty,

upakowany,

ziemisty,

zbliźniaczenia

trygonalny;

spiczasty,

piramidalny

trygonalny;

spiczasty,

piramidalny

jednoskosny;

igiełkowy,
włoskowaty,

wykwity

regularny;

ziarnisty,

upakowany,

igiełkowy,

włoskowaty,

krzaczasty

trygonalny;

łuseczkowy,

włóknisty,

upakowany,

rozetkowy

jednoskosny;

wpryśnięty,

zadziorowaty zbity, upako-

cytrynowo- doskonała

żółta, po-

marańczo-

wożółta

wany, ziarnisty

jednoskosny;

tabliczkowy,

blaszkowy,

sferolityczny

proustyt,

pirargyryt,

kupryt

pirargyryt,

miargyryt,

kupryt,

cynober

proustyt,

kupryt,

miargyryt,

cynober

proustyt,

pirargyryt,

cynober,

hematyt

mangetyt,

cynober,

kupryt

cynober,

proustyt

262

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Uranolan

Autunit

Pirostilpnit

Krokoit

Trógeryt

Beraunit

Cacoxenit

Greenockit

Stro

210

190

164

192

186

Twar- Połysk

dość

2-3 jedwa

bisty,

diamen

towy

2-2,5 perłowy,

szklisty

2 perłowy,

diamen

towy

2,5-3 tłusty,

diamen

towy

2-3 szlisty

3-4 perłowy,

szklisty

3-4 jedwa

bisty

3-3,5 diamen

towy

Barwa

cytrynowożótty

siarkowożólty

siarkowoźółty,

żółtozielony

czerwonobru-

natny, czer

wony

źółtoczerwony,

pomarańczowy

cytrynowożótty

czerwony,

czerwonobru-

natny, barwy

naleciałe

żółty, ochro-

wozółty,

brunatny

żółty, poma-

rańczowożółty

Rysa

bladożólta

żółtawa,

zielonkaw.

żółtopoma

ranczowa

pomarań-

czowożółta

bladożólta

żółta

słomiano-

żółta

Łupliwość;
przełam

doskonała

wyraźna

doskonała

wyraźna

brak

wyraźna

Układ krystalo

graficzny; po

stać kryształów

jednoskosny;

włóknisty, zbite

włókna (skóra
górska), krza

czasty

tetragonalny;
blaszkowy,

łuseczkowy,

ziemisty,

skorupowy

jednoskosny;

krzaczasty,

rozetkowy

jednoskosny;

słupkowy,

kolumnowy,

igiełkowy

tetragonalny;

tabliczkowy,

łuseczkowy

jednoskosny;

tabliczkowy,

krzaczasty,

sferolityczny

heksagonalny;

włóknisty,

kulisty, nerkowa

ty, włoskowaty

heksagonalny;

pylasty, naloty,

zbliźniaczenia

Minerały

podobne

chalkofyllit

realgar,

cynober,

wulfenit

zeuneryt

autunit

wurtzyt

Wurtzyt

3,5-4 diament- brunatny

towy, pół-

metaliczny

brunatno- doskonalą heksagonalny; sfaleryt,

żółta włóknisty, greenockit

skorupowy,

gruboskorupowy,

zbliźniaczenia

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Sfaleryt

Strengit

Lepldokroklt

Goethyt

Chalkołyllit

Torbernit

Liroconit

Annabergit

Stro

180

122

188

192

188

184

Twar- Połysk

dość

3,5-4 półmeta-

liczny,

tłusty

3-4 szklisty

5 diamen

towy

5-5,5 diamen

towy

2 perłowy,

szklisty

2-2,5 perłowy,

szklisty

2-2,5 szklisty

tłusty

2,5 szklisty

Barwa

jasnożółty,

brunatno-

żółtawy, czarny

fioletowy, biały,

czerwony, bez

barwny

rubinowocze-

rwony, żółto-

czerwony

żółty, brunatny,

czarnobrunatny

szmaragdowo

zielony, niebie-

skozielony

szmaragdowo

zielony, trawia-

stozielony

Rysa

żółtawo-

biała, żółte

brunatno-

żółta

żółtawo-

biała

brunatno-
żółta, pom;

ranczowo-

brunatna

żółta, bru-

natnożółta

blado

zielona

blado

zielona

zielony, błękitny jasno

zielony, zielono

biały

zielona,

Iśniąco-

niebieska

blado

zielona

Łupliwość;

przełam

doskonała

wyśmienita

niewyraźna

dobra

Układ krystalo

graficzny; po
stać kryształów

regularny;
kostkowy, włók

nisty, skorupo-

kowy, gruboskc

rupowy

laminowany

rombowy;

tabliczkowy,

słupkowy,

sferolityczny

rombowy;

tabliczkowy,

rozetkowy,

sypki,

pylasty

rombowy;

igiełkowy,

promienisty,

naloty

włoskowe

trygonalny;

blaszkowy,

rozetkowy,

tabliczkowy

tetragonalny;

tabliczkowy,

łuseczkowy,

rozetkowy

jednoskośny;

soczewkowaty,

krótko-
kolumnowy,

wpryśnięty,

zbity

jednoskośny;

pylasty,

ziemisty,

igiełkowy,

łuseczkowy

Minerały

podobne

tetraedryt,

kasyteryt,

wurtzyt

»-

baryt

autunit,

trógeryt

zeuneryt

264

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Zeuneryt

Caledonit

Olivenit

Chryzokola

Malachit

Beudantyt

Laubmannit

Ludlamit

Stro

192

-.58

170

216

146

160

172

180

Twar- Połysk

dość

2,5 szklisty

2,5-3 szklisty,

tłusty

3 szklisty

2-4 szklisty

3,5-6 tłu

sty,

jed

wabi

sty

3,5- szklisty

-4,5

3,5-4 szklisty

3-4 szklisty

Barwa

żóltawozielony,

szmaragdo

wozielony

ciemnozielony,

niebieskozielo-

ny, niebieski

ciemnozielony,

oliwkowozielo-

ny, czarnozie-
lony

zielononie-

bieska

zielony,

szmaragdowo

zielony, czarno-

zielony

ciemnozielony,

brunatny,

czarny

żóltawozielony,

szarozielony,

zielonobrunat-

ny, brunatny

jasnozielony, ja

blkowozielony,

zielonobiały,

bezbarwny

Rysa Łupliwość;

przełam

jasnozielona wyraźna

zielonkawa, wyraźna

niebieska

wa, biała

oliwkowozie-brak;

łona, żółta muszlowy

bladozielo- brak;

na, niebie- muszlowy

skozielona

jasnozie- brak

łona

zielonkawa, wyraźna

szarozie

lona

zielona wyraźna

zielonobiala doskonała

Układ krystalo- Minerały

graficzny; po- podobne
stać kryształów

tetragonalny; torbernit

tabliczkowy,

piramidalna

rombowy; wydłu

żony, słupkowy,

igiełkowy, krza

czasty

rombowy; ner- libethenit

kowaty, ziemi

sty, graniasty

amorficzny;

kryptokrystalicz-

ny, nerkowaty,

graniasty,

stalaktyty,

skorupowy

jednoskośny; pseudoma-

krzaczasty, lachit

włóknisty, po

włoki, naloty

trygonalny;

pseudoregular-

ny, tabliczkowy

rombowy; nerko

waty, brodawko-

waty, sferolitycz

ny, włókna rów

noległe

jednoskośny; ta

bliczkowy, zbity,

ziarnisty

265

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Miksyt

Agardyt

Libethenit

Pseudoma-

lachit

Konichalcyt

Pirosmalit

Uraninit

llvait

Stro

190

190

170

172

178

234

120

222

Twa

dość

3-4

4-5

4,5

44,5

4-6

5,5-

-6

- Połysk

szklisty,

jedwabi

sty

szklisty

tłusty,

szklisty

tłusty,

szklisty

perłowy,

tłusty

tłusty,

półmeta-

liczny

półmeta-

liczny,

tłusty

Barwa

szmaragdowo

zielony, niebie-

skozielony, ja

snoniebieski, j£

snozielony, bia

lawy

niebieskozie-
lony

oliwkowozie-

lony,

czarnozielony

szmaragdowo

zielony, czar

nozielony

pistacjowozie-

lony, szmarag

dowozielony

pistacjowozie-

lony, czarno

zielony, zielo

nożółty,

brunatnożółty

czarny, zielo-

noczarny

czarny,

zielonoczarny

Rysa

zielona

oliwkowo-

zielona

ciemnozie

lona,

zielona

jasnozie

lona

ciemnozie
lona

ciemnozie

lona

Lupliwość;
przełam

brak

brak;

muszlowy

mniej wy

raźna

brak

doskonała

wyraźna

Układ krystalo

graficzny; po

stać kryształów

heksagonalny;

igiełkowy,

Minerały

podobne

sferolityczny, ne-

rkowaty, granias

heksagonalny;
włóknisty, igieł

kowy, krzaczasty

rombowy;

sferolitycz

ny, krzacza

sty, kulisty,

nerkowaty

jednoskośny;

nerkowato-

-groniasty,

włóknisty,

promienisty

rombowy;

słupkowy,

sferolityczny,

nerkowato-gro-

niasty

trygonalny;
słupkowy,

tabliczkowy,

zbity, ziarnisty

regularny;

zbity, upako

wany, nerkowa-

to-groniasty,

skorupowy

rombowy;

lodygowaty,

promienisty,

włóknisty,

kolumnowy

pseudoma-
lachit, ma

lachit

malachit,

libethenit

psylome-

lan, thoria-

nit

turmalin,

amfibol

266

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Serpieryt

Cyanotrichit

Wiwianit

Linaryt

Azuryt

Stro

160

182

158

146

Twar- Połysk

dość

nie szkli-

do sty

usta

lenia

nie jed-

do wabi-

usta- sty

lenia

2 perłowy,

szklisty

2,5 szklisty

3,5-4 szklisty

Barwa

błękitny

błękitny,

lazurowonie-

bieski

bezbarwny,

białoniebie-

ski

niebieski,
ciemnoniebiesk

niebieski,

ciemnoniebie

ski, lazurowo-

niebieski

Rysa

niebieska

jasnonie

bieska

doskonała

bladonie-

i bieska

niebieska

Lupliwość;

przełam

doskonała

brak

jednoskośny

włóknisty,

promienisty,

kulisty,

ziemisty

doskonała

doskonała;

muszlowy

Układ krystalo

graficzny; po
stać kryształów

rombowy; tab

liczkowy, igiełko
wy, skorupowy

rombowy;

włóknisty,

igiełkowy,

sferolitycz

jednoskośny;

promienisty,

włóknisty,

skorupowy,

pylasty

jednoskośny;

kulisty; promie

nisty, nerkowa-

to-groniasty, zie

misty

Minerały

podobne

azuryt,

lazuryt

linaryt,

lazuryt,

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Talk

Stanu

Gips

Siarka

Syderonatryl

Farmakolit

Aurichalcyt

Wiwianit

Halit

Strona Twar-

230

180

162

164

186

148

182

dość

1,5-2

1,5-2,5

Potysk

perłowy,

tłusty

szklisty,

matowy

szklisty,

jedwabisty

perłowy

Barwa Rys

biały, zielonobiały,

zielony, żółtobiały

żółtawy, brunatnawy,

bezbarwny

bezbarwny, biały,

, czerwono-żółty

brunatny

diamentowy.siarkowoźółta,

żywiczny,

tłusty

szklisty

jedwabisty

matowy

jedwabisty

perłowy

perłowy,

szklisty

miodowożółta,

woskowożółta,

brunatna

jasnopomarańczowy,

słomianożółty

biały, szary, różowy,

zielony

zielony, niebiesko-

zielony, błękitny

bezbarwny, niebieski,

fioletowy, zielony

bezbarwny, żółtawy,

pomarańczowy, nie

bieski, fioletowy

a Łupliwość

przełam

Układ krystalo

graficzny; postać

kryształów

wyśmienita jednoskośny,

dobra

blaszkowy,

łuseczkowy,

upakowany

rombowy;

piramidalny,

tabliczkowy, pylasty,

skorodowany

wyśmienita jednoskośny;

brak;

muszlowy

wyraźna

brak

doskonała

promienisty,

kostkowy, ziarnisty,

Minerały

podobne

pirofyllit,

kaolinit,

muskowit

włóknisty, łuseczkowy

rombowy;

zbity ziarnisty,

włóknisty, nerkowaty,

ziemisty

rombowy;

włóknisty, skorupowy

ziemisty

jednoskośny;

igiełkowy,

włoskowaty,

włóknisty,

włókna jedwabiste

rombowy;

igiełkowy, blaszkowy,

rozetkowy

jednoskośny;

promienisty.

włóknisty, kulisty,

ziemisty, pylasty

regularny;

ziarnisty, kostkowy,

upakowany,

włókna równoległe

sylwin,

anhydryt

268

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Sylwin

Pachnolit

Chalkantyt

Bursztyn

Mellit

Gaylussyt

Chloryt

Penin

Klinochlor

Kammerery

Ettringit

Strona Twar-

160

252

150

234

243

164

dość

2-2,5

2,5

2-3

2-2,5

Połysk

szklisty,

tłusty

szklisty

tłusty

szklisty

perłowy,

matowy,

perłowy,

matowy

szklisty

Barwa

przezroczysty,

mętny, mleczny,

szary, czerwonawy,

żółtawy

przezroczysty, biały

niebieski,

zielononiebieski

żółty,

pomarańczowy,

brunatny, czerwony

woskowożółty,

brunatny, biały

bezbarwny,

szarożółty

zielony,

niebieskozielony,

żółtozielony, różowy

różowy,

fioletowy

bezbarwny,

mlecznobiały

Rysa Łupliwość

przełam

doskonała

Układ krystalo
graficzny; postać

kryształów

regularny;

gruboziarnisty,

drobnoziarnisty,

kostkowy,

upakowany

niewyraźna jednoskośny;

niedosko

nała

brak;

muszlowy

dobra

doskonała

słupkowy

trójskośny;

tabliczkowy,

kolumnowy,

skorupowy,

włóknisty,

ziarnisty

amorficzny;

bryłkowy,

walcowaty,

obły, spłaszczony,

tabliczkowy

tetragonalny;

ziarnisty, zbity,

wpryśnięty

jednoskośny

wyśmienita jednoskośny;

blaszkowy,

łuseczkowy,

ziemisty, pylasty

wyśmienita jednoskośny;

doskonała

blaszkowy,

łuseczkowy,

ziemisty,

pylasty

heksagonalny;

sferolityczny,

włókna,

igiełkowy

Minerały
podobne

halit,

anhydryt

thomse-

nolit

mellit

biotyt,

muskowit,

chlorytoid

269

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Muskowit

Flogopit

Biotyt

Brucyt

Hydrocynkil

Whewellit

Matlockit

Valentinit

Strona Twar-

232

232

120

148

252

100

dość

2-2,5

2,5

2,5

2,5

2,5-3

2-3

Połysk

perłowy

szklisty,

perłowy

matowy

szklisty

diamen

towy,

żywiczny

diamen

towy,

perłowy

Barwa

bezbarwny,

srebrzystobiały

brunatny,

czerwonobrunatny,

ciemnobrunatny

czarny,

ciemnobrunatny,

ciemnozielony

bezbarwny,

szaroniebieski,

zielonkawobiały,

brunatny

śnieżnobiały,

żółtobiały

bezbarwny,

biały

żółtawy,

bezbarwny

bezbarwny,

biały,

żółtoszary,

żółty

Rysa Łupliwość

przełam

Układ krystalo

graficzny; postać

kryształów

wyśmienita jednoskośny;

blaszkowy,

łuseczkowy,

upakowany

wyśmienita jednoskośny;

blaszkowy,

łuseczkowy,

upakowany

wyśmienita jednoskośny;

tabliczkowy,

blaszkowy,

łuseczkowy

wyśmienita trygonalny;

doskonała

wyraźna

doskonała

dobra

zbity,

blaszkowy,

łuseczkowy,

drobnowłóknisty

jednoskośny;

gruboskorupowy,

skorupowy,

nerkowaty,

ziemisty

jednoskośny;

zbliżniaczenia,

tabliczkowy,

wydłużony

tetragonalny;

tabliczkowy

rombowy;

tabliczkowy,

promienisty,

łodygowaty,

ziarnisty

Minerały
podobne

flogopit,

brucyt

muskowit,

biotyt,

brucyt

chloryt,

flogopit

270

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Kryolit

Wanadynit

(vanadynit)

Stolzyt

Wulfenit

Kalcyt

Fosgenit

Anglezyt

Baryt

Strona Twar

178

164

166

128

148

158

156

dość

3-3,5

Połysk

szklisty

tłusty,

diamen

towy

tłusty

tłusty,

diamen

towy

perłowy,

szklisty

diamen

towy,

tłusty

diamen

towy,

tłusty

perłowy,

szklisty

Barwa

biały,

brunatnawy,

czerwonawy

czerwonawobruna-

tny, pomarańczowy,

brunatnożółty

szary,

brunatny,

żółty,

czerwony

żółty,

pomarańczowy,

czerwony,

szary,

biały

bezbarwny,

biały,

szary,

czarny, zielony

żółty

biały,

szary,

żółty,

brunatny

biały,

białoszary,

czarniawy

biały,

szary,

żółty,

razowy,

niebieski

Rysa Łupliwość

przełam

brak

brak;

muszlowy

niedosko

nała

wyraźna

Układ krystalo
graficzny; postać

kryształów

jednoskośny;

pseudoregularny,

zbity,

kostkowy,

gruboziarnisty

heksagonalny;

kolumnowy,

groniasto-nerkowaty

łodygowaty

tetragonalny;

kulisty,

wpryśnięty

tetragonalny;

tabliczkowy,

piramidalny,

skorupowy,

zbity

wyśmienita trygonalny;

wyraźna;

muszlowy

wyraźna

doskonała

kostkowy,

włókna równoległe,

stalaktyty,

pylasty

tetragonalny;

piramidalny

rombowy;

zbity,

ziarnisty,

nerkowato-groniasty

rombowy;

ziarnisty,

kostkowy,

upakowany,

blaszkowy,

rozetkowy

Minerały
podobne

piromorfit,

mimetesyt

scheelit

anglezyt,

cerusyt

fosgenit,

cerusyt

celestyn

271

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Celestyn

Anhydryt

Cerusyt

Laumontyt

Stronę

154

144

248

Twar

dość

3-3.5

3-3,5

3-3,5

Połysk

perłowy.

szklisty,

tłusty

perłowy,

szklisty

diamen

towy

szklisty

Barwa

biały,

niebieski

bezbarwny,

biały,

szary,

czarwonawy

biały,

żótłobiały,

szary,

czarny

biały,

żółty,

brunatnożółty

Rysa ł-upliwość:

przełam

doskonała

niewyraź

na;

muszlowy

doskonała

Układ krystalo

graficzny; postać
kryształów

rombowy;

płytkowy, włóknisty,

ziarnisty, kostkowy

rombowy;

kolumnowy,

kostkowy,

łodygowaty,

włóknisty

rombowy;

krzaczysty,

łodygowaty,

Minerały

podobne

baryt,

anglezyt,

fosgenit

halit,

gips

anglezyt,

fosgenit,

baryt

ziarnisty, upakowany,

ziemisty

jednoskośny;

łodygowaty,

włóknisty, ziemisty

Wavellit 188 3-4 szklisty, biały,

jedwabisty żółty,

zielonobrunatnawy

doskonała rombowy; waryscyt.

włóknisty, igiełkowy, strengit

sterolityczny, kulisty

Arłinlt

Adamit

Strontianit

Witheryt

150

172

142

3,5

szklisty

szklisty,

tłusty

szklisty,

tłusty

bezbarwny,

biały

zielony,

żółty,

biały

bezbarwny.

biały,

szary,

żółty

biały, szary

dobra jednoskośny;

krzaczasty,

włóknisty, kulisty,

sterol ityczny

doskonała rombowy;

kolumnowy,

igiełkowy,

drobnoziarnisty

niewyraźna rombowy;

kolumnowy,

włóknisty,

łodygowaty,

krzaczasty

niewyraźna rombowy;

promienisty,

kulisty,

zbity, nerkowy

olivenit,

konichal-

cyt

aragonit,

kalcyt

natrolit

272

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Thaumasyt

Aragonit

Hureaulit

Dolomit

Ankeryt

Kulnahoryt

Piromorfit

Strona Twar-

210

140

178

138

142

176

dość

3,5

3,5-4

3,5

3,5-4

Połysk

szklisty

szklisty,

tłusty

szklisty,

tłusty

szklisty,

perłowy

szklisty,

perłowy

szklisty,

perłowy

tłusty,

diamen

towy

Barwa

biaty,

bezbarwny

bezbarwny,

biały,

brunatny

bezbarwny,

czerwony,

żółty,

brunatny,

różowy

białawy,

żółtawy,

brunatny,

czerwonobrunatny

brunatny,

czerwonobrunatny,

jasnobrunatny

różowy,

czerwonobrunatny,

brunatny

zielony,

brunatny,

żółty,

biały

Rysa Łupliwosć

przełam

brak

; Układ krystalo

graficzny; postać

kryształów

heksagonalny;

igiełkowy,

włóknisty,

zbity, upakowany

niewyraźna rombowy;

wyraźna

doskonała

brak;

muszlowy,

nierówny

sferolityczny

włókna równoległe,

Minerały

podobne

kaicył

rozgałęziony jak koral

jednoskośny;

krótkosłupkowy,

długosłupkowy,

tabliczkowy,

zbity, gruzełkowy

trygonalny;

kalcyt

siodłowate kryształy, magnezyt,

drobnoziarnisty,

gruboziarnisty,

kostkowały,

cukrowaty

trygonalny;

siodłowate agregaty

gruboziarnisty,

drobnoziarnisty,

kostkowaty,

cukrowaty

trygonalny;

syderyt,

ankeryt

kalcyt,

i magnezyt,

syderyt,

dolomit,

kutnahoryt

kalcyt,

siodłowate kryształy, magnezyt,

gruboziarnisty,

drobnoziarnisty,

kostkowaty,

cukrowaty

heksagonalny;

kolumnowy,

beczkowaty,

groniasto-nerkowaty

skorupowy

syderyt,

ankeryt,

dolomit

mimetesyt,

wanadynit

273

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Mimetesyt

Stilbit

Heulandyl

Sfaleryt

Fluoryt

Strunzyt

Colemanit

Strona Twar-

176

248

246

186

150

dość

3.5-4

3,5-4

3,5-4

3,5-4

4-4,5

Połysk

tłusty,

diamen

towy

perłowa,

szklisty,

jedwabisty

perłowy,

szklisty,

Barwa

żółty,

pomarańczowożółty

brunatny,

szary, bezbarwny,

biały

biały,

żółtawy,

szary,

czerwony

biały,

czerwony,

jedwabisty bladoczerwony,

diamen

towy,

tłusty

szklisty

szklista,

żółtawy

żółty,

brunatny,

czarny

żółty,

zielony,

niebieski,

fioletowy,

bezbarwny

słomianożółty,

jedwabista brunatnożółty

szklisty

biały,

żółtobiały,

szary

Rysa Łupliwość;

przełam

brak;

muszlowy,

nierówny

doskonała

Układ krystalo

graficzny; postać

kryształów

heksagonalny;

kolumnowy.

baryłkowaty,

groniasto-nerkowaty

skorupowy

jednoskośny;

tabliczkowy,

kolumnowy,

snopkowy,

kulisty

jednoskośny;

tabliczkowy,

blaszkowy,

promienisty,

łuseczkowy

wyśmienita regularny;

doskonała

nie do u-

stalenia

doskonała

ziarnisty,

zbity,

włóknisty,

skorupowy,

gruboskorupowy,

laminowany

regularny;

kostkowy,

upakowany,

łodygowaty,

sferolityczny,

laminowany

jednoskośny;

włóknisty,

igiełkowy,

promienisty,

krzaczasty

jednoskośny;

ziarnisty,

blaszkowy,

zbity

Minerały

podobne

piromorfit,

wanadynit

nne

zeolity

inne

zeolity

tetraedryt,

kasyteryt

cacoxenit

274

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar-

Rodochrosyt 136

Syderyt

Magnezyt

Waryscyt

Ksenotym

Chabazyt

Phillipsyt

Goyazyt

Gmelinit

134

180

170

250

172

250

dość

4-4,5

4-5

4,5

4,5-5

4,5

Połysk

szklisty

perłowy,

szklisty

tłusty

szklisty

szklisty,

żywiczny

szklisty

Barwa

różowy,

czerwony

żółty,

brunatny,

czarny

biały,

żółtobiały,

szarobiały,

brunatny

zielony,

niebieskozielony,

bezbarwny

żółty,

brunatny,

czerwonobrunatny,

czerwony

bezbarwny,

biały, żótawy,

czerwonawy

bezbarwny,

biały,

żółtawy

żółtawobiały,

brunatny

żółtawy,

czerwonawy, biały,

ciemnoczerwony,

bezbarwny

Rysa Łupliwość

przełam

doskonała

dobra

doskonała

dobra

doskonała

wyraźna

Układ krystalo
graficzny; postać

kryształów

trygonalny;

siodłowate agregaty

ziarnisty,

kostkowy,

groniasty,

skorupowy

trygonalny;

kostkowy,

sferolityczny,

kulisty,

nerkowaty

trygonalny;

kostkowy,

ziarnisty,

gruzełkowy,

nerkowaty

rombowy;

nerkowato-groniasty

sferolityczny,kulisty

tetragonalny;

słupkowy,

zbity,

wpryśnięty

trygonalny;

sześcienny,

zbliżniaczenia

jednoskośny;

zbliżniaczenia

trygonalny;

pseudoregularny,

tabliczkowy

heksagonalny,

zbliżniaczenia

Minerały

podobne

ankeryt,

rodonit

kalcyt

dolomit,

ankeryt,

smithsonit

dolomit

wavellit

inne

zeolity

inne

zeolity,

harmotom

chabazyt,

nne

zeolity

275

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Gismondyt

Apolyllit

Scheelit

Gonnardyt

Pektolit

Apatyt

Brenkit

Smithsonit

Stroni

2^8

230

166

246

222

174

148

136

i Twar

dość

4,5

4,5-5

Połysk

szklisty

perłowy,

szklisty

tłusty,

diamen

towy

Barwa

bezbarwny,

biały,

niebieski,

szary,

czerwonobiały

biały,

różowy,

żółty

szary,

żółty,

czerwony

jedwabisty biały

szklisty,

biały,

jedwabisty szarobiały

szklisty,

tłusty

szklisty

szklisty,

tłusty

zielony,

niebieski,

fioletowy,

szary,

biały

bezbarwny,

biały

bezbarwny,

szary, żółty,

zielony,

niebieski,

czerwony

Rysa Lupliwość;

przełam

wyraźna

Układ krystalo

graficzny: postać

kryształów

jednoskośny;

tabliczkowy,

kulisty,

snopkowy,

zbliźniaczenia

wyśmienita tetragonalny;

wyraźna

brak

doskonała

wyraźna

brak

doskonała

blaszkowaty,

łuseczkowy,

ziarnisty,

upakowany, podobny

do chalcedonu

tetragonalny;

ziarnisty, zbity,

skorupowy

rombowy;

włóknisty,

sferolityczny,

upakowany

trójskośny;

łodygowaty,

kolumnowy,

włóknisty,

kulisty

heksagonalny;

ziarnisty,

upakowany,

graniasty,

gruzełkowy,

nerkowaty

rombowy;

sferolityczny,

krzaczasty

trygonalny;

nerkowato-groniasty

stalaktyty, podobny

do chalcedonu,

ziemisty

Minerały

podobne

zeolity

beryl,

nefelin

276

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Połysk

dość

Barwa

Rysa Lupliwość; Układ krystalo-

przełam graficzny; postać

kryształów

Minerały
podobne

Melilit 212 5-5,5 szklisty żółty,

szary,

wyraźna

brunatny,

bezbarwny

tetragonalny;

tabliczkowy,

kolumnowy,

ziarnisty

Natrolit 244 5-5,5 szklisty, biały,

jedwabisty żółty,

brunatnawy

doskonała; rombowy;

muszlowy krzaczasty,

sferolityczny,

kulisty,

włóknisty

Perowskit 104 5,5 diamen- czarny,

towy szaroczarny

dobra

regularny;

zbity,

ziarnisty,

nerkowaty

nefelin

Monacyt

170

5-5,5 diamen

towy

żółty,

brunatny,

czerwonobrunatny

wyraźna

jednoskośny;

tabliczkowy,

igiełkowy

inne

zeolity,

thomsonit,

aragonit

Thomsonit

Tytanit

Analcym

246

210

236

5-5,5

5,5

szklisty,

biały,

jedwabisty, białoszary

perłowy

diamen

towy,

szklisty

żółty,

żółtozielony,

brunatny,

czerwonobrunatny

czerwonawy,

żółtawy,

białawy,

biały

dobra

wyraźna

brak;

muszlowy,

nierówny

rombowy;

kolumnowy,

włóknisty,

łodygowaty,

kulisty

jednoskośny;

tabliczkowy,

słupkowy,

klinowaty,

zbliźniaczenia

regularny;

zbity,

ziarnisty,

upakowany

natrolit

leucyt,

sodalit

magnezyt

Eulytyn

Nosean

202

244

5-6

diamen

towy

szklisty,

tłusty

jasnobrunatny,

żółtawy

niebieski,

ciemnoniebieski,

brunatny

brak;

muszlowy

doskonała;

muszlowy

regularny;

promienisty,

kulisty

regularny

277

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Haiiyn

Skapolit

Diopsyd

Stron:

244

238

224

Hedenbergit 224

Augił

Tremolit

Aktynolit

Hornblenda

Anataz

224

226

116

Twar

dość

5-6

5,5-6

5-6

5,5-6

Połysk

szklisty,

tłusty

szklisty,

tłusty

szklisty

szklisty,

jedwabisty

szklisty,

Barwa

niebieski,

szary

biały,

szary,

czerwony,

żółty

czarny,

biały,

żółtawy

czarny,

zielonoczarny,

brunatnoczarny

czarny,

zielonoczarny,

brunatnoczarny

biały,

szary,

zielony

jasnozielony,

jedwabisty ciemnozielony,

szklisty,

jedwabisty

półmeta-

liczny,

diamen

towy

szarozielony

jasnozielona,

ciemnozielona,

brunatnozielona,

czarna

niebieski,

czarny, czerwony,

czerwonobrunatny,

żółty

Rysa Łupliwość;

przełam

doskonała;

muszlowy

doskonała

wyraźna

dobra

doskonała

Układ krystalo

graficzny; postać

kryształów

regularny;

ziarnisty

tetragonalny;

lodygowaty,

igiełkowy,

włóknisty,

ziarnisty

jednoskośny;

kolumnowy,

lodygowaty,

zbity, ziarnisty

jednoskośny;

lodygowaty,

promienisty,

kostkowy, zbity

jednoskośny;

kolumnowy,

zbliźniaczenia

jednoskośny;

lodygowaty,

igiełkowy,

włóknisty,

azbestowy

jednoskośny;

igiełkowy,

włóknisty,

lodygowaty

jednoskośny;

lodygowaty,

kolumnowy,

promienisty,

włóknisty

tetragonalny;

tabliczkowy,

kolumnowy

Minerały
podobne

skaleń

wezuwian,

spodumen

hornble

nda

wollasto-

nit, pekto-

lit, zoisyt

epidot,

turmalin

piroksen,

turmalin

278

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Brookit

Leucyt

Nefelin

Inesyt

Milaryt

Osumilit

Rodonit

Opal

Ortoklaz

Strona Twar

118

238

236

228

222

228

112

240

dość

5,5-6

5,5-6,5

Połysk

diamen

towy

szklisty,

matowy

szklisty,

tłusty

szklisty

szklisty,

perłowy

szklisty,

woskowy

perłowy,

szklisty

Barwa

brunatny,

żółty,

żółtoczerwony.

czarny

biały,

szary,

bezbarwny

biały, szary,

bezbarwny,

żółtawy,

czerwonawy

biały,

rozowy,

pomaranczowo-

brunatny,

brunatny

bezbarwny,

jasnozielony,

żółtozielony

ciemnoniebieski

do czarnego

czerwony,

niebieskoczerwony,

brunatnoczerwony

biały,

bezbarwny,

brunatnoczerwony,

mleczny

bezbarwny,

biały, szary,

czerwonawy,

brunatnawy

Rysa Łupliwość: Układ krystalo-

przelam

brak;

muszlowy

brak;

muszlowy

niedosko

nała;

muszlowy

nierówny

doskonała

brak

doskonała

muszlowy

brak;

muszlowy

doskonalą

graficzny; postać
kryształów

rombowy;

tabliczkowy,

kolumnowy

tetragonalny;

pseudoregularny

heksagonalny;

kolumnowy,

tabliczkowy,

ziarnisty

trójskośny;

słupkowy,

tabliczkowy,

wydłużony,

sferolityczny,

włóknisty

heksagonalny;

słupkowy

heksagonalny;

słupkowy,

tabliczkowy

trójskośny;

tabliczkowy,

kolumnowy,

kostkowy,

ziarnisty

amorficzny;

groniasto-nerkowaty

stalaktyt,

skorupowy

jednoskośny;

tabliczkowy,

kostkowy,

ziarnisty, upakowany

Minerały

podobne

pseudo-

brookit

analcym,

sodalit,

granat

apatyt,

kankrynit

rodonit

beryl

cordieryt

tefroit,

rodochro-

syt

mikroklin,

plagioklaz,

skapolit

279

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Sanidyn

Mikroklin

Plagioklaz

Diaspor

Rutyl

Prehnit

Helvin

Humit

Strona Twar-

240

240

242

120

114

228

238

206

dość

6-fi,5

6-6,5

Połysk

perłowy,

szklisty

szklisty,

perłowy

perłowy,

szklisty

perłowy,

szklisty

diamen

towy

szklisty,

perłowy

szklisty,

tłusty

szklisty,

żywiczny

Barwa

biały,

szary,

bezbarwny

biały,

szary,

żółtawy,

czerwonawy,

zielony

biały,

żółtawy,

bezbarwny

biały,

żółtawy,

szary

czerwony,

brunatnoczerwony

zielonkawy,

żółtawy,

biały

żółty,

żółtobrunatny,

czerwonobrunatny

brunatny,

żółtobrunatny,

czerwony

Rysa Lupliwość

przełam

doskonała

muszlowy

doskonała

niedosko

nała

Układ krystalo
graficzny; postać

kryształów

jednoskośny;

tabliczkowy.

listewkowy

zbliźniaczenia

trójskośny;

tabliczkowy,

zbliźniaczenia

trójskośny;

płytkowy,

kostkowy

rombowy;

blaszkowy,

łodygowaty,

igiełkowy,

włóknisty

tetragonalny;

kolumnowy,

igiełkowy,

zbity,

ziarnisty,

zbliźniaczenia

rombowy;

słupkowy,

wacłilarzowaty,

kulisty

regularny;

tetraedryczny,

kulisty,

sterol ityczny

niewyraźna rombowy;

pseudoheksagonalnj

ziarnisty

Minerały

podobne

plagioklaz

oroklaz,

plagioklaz,

spodumen.

skapolit

oroklaz

sanidyn,

mikroklin

cyrkon,

kasyteryt

zeolity

280

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Wezuwian

Cyanil

Mullit

Kasyteryt

Zoizyt

Epidot

Oliwin

Aksynit

Strona Twar-

216

204

202

114

214

196

212

dość

6,5

4 (wy

kazuje

anizo

tropię

twardo

ści)

6-7

6,5

6-7

6,5-7

Połysk

szklisty,

tłusty

perłowy,

szklisty

półmetali-

czny, dia

mentowy,

tłusty

perłowy,

szklisty

szklisty,

tłusty

szklisty

Barwa

brunatny.

zielony,

żółty

biały,

niebieski,

plamisty

bezbarwny,

biały, żółty,

razowy, czerwony

czarny,

brunatnoczarny,

czerwonobrunatny,

żółtawy, bezbarwny

jasnoszary,

żółtoszary,

zielonoszary

ciemnozielony,

czarnozielony,

żółtozielony

oliwkowozielony,

żółtozielony,

zielonoczarny,

czerwony

brunatny,

lśniącobrunatny,

fioletowy.

rozowy

Rysa Lupliwość

przełam

brak; nie

równy, za-

Układ krystalo
graficzny; postać

kryształów

tetragonalny;

kolumnowy,

dziorowaty tabliczkowy,

doskonała

wyraźna

ziarnisty.

łodygowaty

trójskośny;

promienisty,

łodygowaty,

blaszkowaty,

zbity

rombowy;

promienisty,

łodygowaty,

włóknisty,

zbite włókna

niewyraźna tetragonalny;

doskonała

wyraźna

wyraźna;

muszlowy

zbity, ziarnisty,

upakowany,

zbliźniaczenia

rombowy;

łodygowaty,

włóknisty,

kostkowy,

zbity

jednoskośny;

kolumnowy,

łodygowaty,

promienisty

rombowy;

ziarnisty,

zbity

trójskośny;

zbity,

gruboskorupowy,

łodygowaty

Minerały

podobne

granat,

skapolit,

epidot

sillimanit

silimanit

rutyl,

wolframit

tremolit,

wollastonit

aktynolit,

turmalin,

wezuwian

281

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Trydymit

Kwarc

Chalcedon

Agat

Granat

Boracyt

Turmalin

Staurolit

Andaluzyt

Strona Twar

112

106

198

150

220

206

204

dosc

6,5-7

7-7,5

6-7,5

• Połysk

szklisty

tłusty,

żywiczny

szklisty,

diamen

towy

szklisty,

tłusty

szklisty,

tłusty

szklisty

Barwa

bezbarwny,

białawy,

szary

przezroczysty,

biały, brunatny,

czarny, fioletowy,

różowy, żółty

czerwony,

brunatny, żółty,

zielonka wożółty,

szmaragdowo

zielony, czarny

bezbarwny,

zielonkawy,

niebieskawy,

żółtawy,

czerwonawy,

brunatnoczarny

czarnobrunatny,

różowy,

zielony,

niebieski,

bezbarwny,

niebieski o bu

dowie pasowej

czerwonobrunatny;

czarnobrunatny,

czarny

czerwonawy,

żółtawy,

biały, białoszary

Rysa Lupliwosc: Układ krystalo-

przelam graficzny; postać

kryształów

zła heksagonalny;

tabliczkowy,

łuseczkowy,

bliźniaki, trojaki

brak; trygonalny;

muszlowy gruboziarnisty,

drobnoziarnisty,

masywny,

upakowany

brak; mu- regularny;

Minerały
podobne

fenakit,

cordieryt,

beryl,

topaz,

apatyt,

nefelin

szlowy, za- zakrąglone kryształy

dziorowaty

brak; rombowy;

muszlowy pseudoregularny,

włóknisty,

ziarnisty,

gruzełkowy

brak; trygonalny;

muszlowy, kolumnowy,

nierówny, igiełkowy,

zadzioro- sferolityczny

waty

wyraźna; jednoskośny;

muszlowy, pseudorombowy,

nierówny, kolumnowy,

zadzioro- zbliźniaczenia

waty

wyraźna; rombowy;

nierówny, kolumnowy,

kruchy igiełkowy,

promienisty

hornble-

nda.

epidot,

ilvait

282

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Cyrkon

Beryl

Spinel

Topaz

Korund

Strona

202

218

208

102

Twar

dość

4-7

7,5

Połysk

szklisty,

diamen

towy,

tłusty

szklisty

perłowy,

szklisty

Barwa Rysa Upliwość;

żółty,

zółtoczerwony,

brunatnoczerwony,

żółtozielony,

bezbarwny

białoszary,

żółty,

zielony,

niebieski

czerwony,

różowy,

niebieski,

zielony,

żółtopomarańczowy,

fioletowy

bezbarwny,

żółty,

jasnoniebieski,

niebieski,

różowy,

brunatny

szary,

żółtawy,

zielonkawy,

czerwonawy,

niebieskawy,

pomarańczowy

przełam

brak;

muszlowy

wyraźna;

muszlowy,

nierówny

brak;

muszlowy

doskonała

muszlowy

brak;

muszlowy

zadzioro-

waty

Układ krystalo

graficzny; postać
kryształów

tetragonalny;

kolumnowy,

piramidalny,

ziarnisty,

graniasty

heksagonalny;

słupkowy,

kolumnowy,

łodygowaty

regularny,

zbliźniaczenia

rombowy;

kolumnowy,

promienisty,

łodygowaty,

zbity

trygonalny;

kolumnowy,

tabliczkowy,

ziarnisty

Minerały

podobne

granat,

wezuwian,

kasyteryt

apatyt,

korund,

chryzo-

beryl,

topaz

korund

fenakit,

kwarc

283

Wykaz źródeł okazów minerałów

Liczby oznaczają stronę książki

I = lewe, p = prawe, ś = środkowe, g = górne, d = dolne, n r=n-ty rząd

Instytuty i muzea

Instytut Mineralogii, Universitat Aachen: 51 l.d.,
111 p.g., 137 p.g., 137 d. Instytut Mineralogii, Tech-
nische Universitat, Berlin: 37 l.d., 43 l.d., 50 l.g., 67
d., 117 l.g., 123 d., 145 g., 175 p.g., 179 l.d., 187 l.g.,
241 g„ 243 g. Deutsches Bergbaumuseum,
Bochum: 191 l.g. Instytut Mineralogii, Ruhr Univer-
sitat, Bochum: 16 pi., 23 l.g., 23 ś.g., 37 l.g., 39 g.,

43 p.g., 61 p.g., 63 g., 81 p.g., 83 d., 91 l.g., 97 d.,

101 g., 101 p.d., 103 p.g., 115 l.d., 119 l.g., 121 d.,
135 d„ 149 l.g., 149 p.g., 155 g„ 171 l.g., 171 p.g.,
171 l.d., 171 p.d., 197 d„ 209 d„ 115 g, 215 p.d., 217
p.g., 223 p.g., 223 l.d., 225 p.d., 227 l.d., 227 p.d.,

229 d, 231 d„ 233 g„ 233 l.d., 237 l.g., 241 p.d., 249
p.g., 251 l.g., 253 p.g. Instytut Mineralogii, Univer-
sitat Bonn: 12 l.g, 19 p.g., 23 p.d, 31 d, 43 p.d, 49
d, 57 d, 61 l.g, 67 d, 71 p.d, 75 l.g, 77 d, 109 p.g.
125 d, 137 l.g, 139 l.g, 147 p.d, 173 p.g, 193 d,
205 d, 245 l.g. Instytut Mineralogii, Technische
Hochschule Darmstadt: 211 l.d. Naturkundemu-
seum, Dortmund: 41, 47 d, 123 l.g, 147 l.d, 157
p.g, 167 d, 195 Instytut Mineralogii, Universitat
Giessen: 29,67 l.g, 73 l.g, 175 l.g. Instytut Minera
logii, Universitat Hamburg: 35 p.g, 45 p.g, 51 g,
69 d, 71 g, 85,93 d, 111 d, 119 d, 127,185 d, 203
l.d, 249 p.d. Instytut Mineralogii, Universitat Hei
delberg: 12 p.g, 61 l.d, 91 p.d, 107 l.d, 117 p.d,
129 d, 145 d, 149 l.d, 153 l.g, 167 g, 173 p.g, 205
l.g, 205 p.g, 217 l.g, 229 p.g, 235 l.g, 237 d, 239
l.d, 241 l.d, 243 d, 249 l.d. Muzeum Mineralogicz
ne, Kopenhaga: 11 p.ś, 213r.l, 25 p.d, 79 d, 91
g, 105 d, 107 p.d, 115 l.g, 133 p.d, 139 d, 163 g,
169,181 l.d, 201 l.g, 203 l.d, 207 p.g, 211 p.g, 213
d, 215 l.d, 221 d, 223 p.d, 227 g, 231 g, 239 p.d,

247 d, 251 d, 253 d. Instytut Mineralogii, Univer-
sitat Munster: 31 l.g, 161 l.g, 179 g, 235 l.d. Ecole
des Mines, Paryż: 11 p.d, 15 p.g, 18 p.g, 18 p.d,
21 p.g, 212r.p, 39 d, 59 g, 97 l.g, 139 p.g, 155
d, 159 l.d, 161 p.d, 181 p.d, 183 p.g, 183 d, 191
d, 199 d, 207 p.d, 211 l.d, Naturhistorisches
Museum, Wiedeń: 47 g„ 95,99 d, 103 d, 109 d,

143 l.d, 177 p.d, 197 g, 199 g, 201 d, 207 l.d,

209 g, 211 l.g, 219 l.g, 221 l.g, 221 p.g, 235 p.g,
239 g.

Kolekcje prywatne

F.J. Barlow, Appleton/USA: 11 I g , W. Bartelke,
Wiesbaden: 11 l.ś, G. Becker, Idar Oberstein: 23
ś.d, 111 l.g. H.G. Berthold, Recklinghausen: 161

l.d. R. Bodę, Bochum: 35 l.g, 45 l.d, 57 p.g, 87
p.g, 105 p.g, 125 g, 143 g, 151 l.g, 151 l.d, 165

p.d, 193,203 l.g, 225 l.d. H. Bolland, Wermelskir-
chen: 35 l.d, 53 d, 77 p.g, 79 l.g, 81 l.g, 93 l.g,
229 l.g. Dr R. Dietrich, Wiesbaden: 121 l.g, 121
p.g, 151 p.g, 151 p.d, 173 l.d, 181 l.g, 235 p.d,
S. Flach, Damme: 31 p.g, 73 p.g, 195 p.g, 219 p.g.
Dr M. Frangipane, Bochum: 19 p.d. Dr G. Gebhard,
Oberwehnrat: 15 l.g, 18 l.d, 19 l.d, 21 l.d, 33 l.g,
33 d, 35 p.d, 37 p.d, 43 l.g, 45 p.d, 53 l.g, 53
p.g, 55 p.g, 57 l.g, 61 p.d, 63 d, 67 p.g, 73 d, 75
p.g, 75 d, 91 l.d, 99 g, 113 g„ 129 p.g, 133 g„ 143
p.d, 159 p.d, 177 l.g, 179 p.d, 183 l.g, 189 l.d,
189 p.d, 225 g, 245 p.g. W. Grieger, Thiersheim:
173 l.g, K.M. Graef, Biebertal: 189 p.g. Dr U.
Habermalz, Heuchelheim: 21 p.d, 69 g, 81 d, 119
p.g, R. Haus, Biebertal: 141 d. W. Henkel, Mann
heim: 71 l.d, 191 p.g, H. Hochrein, Bochum: 129
l.g, 135 l.g, W. Hofmann, Naunheim: 23 l.ś, 157 d.
W. Kahn. Bayersoien: 23 ś.ś, F. Klein, Idar Ober
stein: 17 p.g. Dr H. Kuhlke, Essen: 213r.p, 23 l.d,
103 l.g. Dr G. Lamprecht, Stuttgart: 59 d. Dr J.
Magnusen, Kettwig: 23 p.ś, 65 l.g. Dr O. Meden-
bach, Witten: 14 p.g, 19 l.g, 21 l.g, 21 2r.l, 23
p.g, 24 l.g, 24 p.g, 25 l.d, 33 p.d, 37 p.g, 45 l.g,

49 g, 51 p.d, 65 p.g, 83 g, 87 d, 89,97 p.g, 107
g, 115 p.g, 115 p.d, 123 p.g, 133 l.d, 135 p.g, 141
l.g, 157 l.g, 163 d, 175 d, 177 p.g, 177 l.d, 181
p.g, 185 g, 187 p.g, 189 l.g, R. Meli, Kassel: 141
p.g, 147 p.d, A. Miisse, Allenbach-Hilchenbach:
55 d, 131, H. Rinn, Braunfels: 11 l.d, J. Runkel,
Bochum: 117 p.g, 161 p.g, 219 d, H. Ruppe,
Neustadt/W.: 11 p.g, A. Schulz, Schwicheldt: 253
l.g. Dr K. Springer, Heidelberg: 117 l.d, 147 l.g,
223 l.g, G. Schweisfurth, Niederschelden: 79 p.g,
101 l.d, 159 p.g, 165 l.g, 251 p.g, B. Ternes,
Mayen: 105 l.g, 149 p.d, 165 l.d, 203 p.g, 213 g,
245 p.d, 247 l.g, 247 p.g, 249 l.g, H, Tirler,
Wanne-Eickel: 207 l.g, H. Wachsen, Norymberga:
113 d, H. Wahl, Atzbach: 109 l.g, 245 l.d,
H. Weber, Wetzlar: 187 l.d, 187 p.d, Prof. dr
H. Wilk, Taunusstein: 16 p.g, 93 g.

284

Autorzy zdjęć

s. = strona, zdjęcia: g. = górne, d. = dolne, I. = lewe, p. = prawe

Rainer Bodę, Bochum

s. 31 g.p, s. 31 g.l, s. 35 g i , s. 35 d.l, s. 43
d.p, c. 45 d.l, s. 53 d , s. 57 g.p, s. 61 g.l,
s. 71 d.p, s. 73 g.p, s. 75 g.l, s. 77 g.p, s. 77
g.l, s. 79 g.p, s. 79 g.l, s. 81 g.l, s. 87 g.p
s. 101 d.l, s. 105 g.p, s. 105 g.l, s. 117 g.p
s. 125 g , s. 141 g.p, s. 143 g, s. 147 g.p

s. 147 d.p, s. 149 d.p, s. 151 g.p, s. 151 g.l
s. 151 d.l, s. 159 g.p, s. 161 g.p, s. 161 g.l

s. 161 d.l, s. 165 g.p,
s. 165 d.l, s. 173 g.l,
s. 179 g„ s. 191 g.p,
s. 193 g.l, s. 203 g.p
s. 219 g.p, s. 219 d,
s. 233 d.p, s. 235 d.l,

s. 245 g.p, s. 247 g.l.
s. 253 g.l.

s. 165 g.l, s. 165 d.p

s. 173 d.p, s. 173 d.l

s. 191 g.l, s. 193 g.p

„ s. 203 g.l, s. 213 g

s. 225 d.l, s. 229 g.l

s. 237 g.p, s. 245 d.p

, s. 249 g.l,- s. 251 g.l

Wszystkie inne zdjęcia: Olaf Medenbach, Bochum

Wykaz źródeł okazów minerałów znajduje się na str. 284

Autorzy dziękują muzeom i osobom prywatnym, które pomagały w ich pracy. Część rysunków
kryształów została przygotowana na podstawie „Klockmanns Lehrbuch der Mineralogie" dzięki

życzliwej zgodzie prof. dra Hugona Strunza.
Wszystkie zdjęcia autorstwa dra Olafa Medenbacha zostały wykonane aparatem

LEITZ-ARISTOPHOT.

285

Wykaz minerałów

Achroit 220

Adamit 172

Adular 116, 240, 242

Agardyt190

Agat 110,146

Agat mszysty 110

Akantyt 44

Akermanit 212

Akmit 224

Aksynit 212

Akwamaryna 26, 218

Aktynolit 226

Alabaster 162

MM 118,242

Almandyn 198

Amalgamat 34

Amazonit 240

Ametyst 108, 250

Amiant 226

Amfibol 224, 226

Analcym 142, 230, 236

Anataz116, 118

Andaluzyt 27, 202, 204

Andezyn 242

Andoryt 78

Andradyt 198, 200

Anglezyt 144,158

Anhydryt 86,132,154,162

Ankeryt 138

Annabergit 14, 56, 74,184

Anortyt 214, 242

Antofyllit 226

Antozonit 92

Antymonit 62, 82, 100

Anyolit 214

Apatyt 14, 20, 22, 26, 168,174

Apofyllit 210, 230, 234

Aragonit 15, 140

Argentopiryt 44

Argentyt 32, 44, 72, 74

Arkansyt 118

Arsen rodzimy 36, 42

Arsenopiryt 30, 70, 74, 114

Artinit 126,150

Augit 112, 224, 226, 234

Aurichalcyt 148

Aurypigment 62. 82, 190

AutuniMM, 192

Aventuryn 242

Azbest 226

Azuryt 96,146, 188,190,216

Baryt 32, 62, 132, 142, 144,

152, 154,156, 180

Beraunit 186

Beryl 16, 23, 26,174, 208, 218

Beudantyt 160

Bietowit 174

Biotyt 214, 232, 234

Bixbit 94, 218

Bizmut rodzimy 36, 74, 202

Blenda cynkowa 46

Blenda rubinowa 46

Blenda smolista 120

Blenda skorupowa 46

Btyszcz antymonu 62

Błyszcz miedzi 42

Btyszcz molibdenu 70

Btyszcz srebra 44

Boracyt 150

Bornit 42, 58

Boulangeryt 80

Bournonit 54, 76, 78

Brenkit 148

Britholit 174

Bronzyt 224

Brookit 104,118

Brucyt 120

Buergeryt 220

Bytownit 242

Bursztyn 252

Cabreryt 184

Cacoxenit (kakoksen) 186

Calderyt 198

Calilornit 216

Caledonit 158

Celestyn 144,154

Cerusyt 32,144,158

Chabazyt 250

Chalcedon 110, 172, 174,180

Chalkantyt 160

Chalkolyllit 188

Chalkopiryt 30, 40, 42, 48, 50,

58, 64, 66, 78, 96

Chalkozyn 34, 42, 58,146

Chalkotrichit 96

Chiastolit 204

Chloantyt 44, 70, 74, 184

Chlorytu grupa 234

Chromi! 26, 100, 200, 234

Chryzokola 172, 216

Chryzolit 196

Chryzopraz 110, 228

Cleiofan 46

Clintonit 232

Colemanit 150

Columbit 118, 218

Covellin (kowelin) 58

Cyanit 27, 202 204

Cyanotrichit 160

Cynober 25, 34, 52, 62

Cypryn 216

Cyrkon 202

Cytryn 108

Czerwona szklana głowa 102

Demantoid 200

Desmin 248

Diallag 224, 226

Diament 15,17, 20, 24, 29,108

Diaspor 94, 120, 124

Diopsyd 200, 224

Diopsyd chromowy 224

Dolomit 72, 86, 116, 136, 138,

146,152

Dravit 220

Dyskrazyt 42

Dysten 204, 206

Elbait 220

Elektrum 30

Eleolit 236

Eleonoryt 186

Ellestadyt 174

Endellion 78

Enstatyt 224

Epidot 214

Erytryn 14, 66, 74,184

Ettringit 164, 210

Eulytyn 202

Fajalit 112. 182, 196

Farmakolit 184,186

Ferberyt 118

Ferrosilit 224

Flogopit 232

Fluoryt 20, 22, 24, 25, 32, 84,

92, 94, 132, 192, 208

Forsteryt 196

Fosgenit 148

Freibergit 50

Freieslebenit 76

Galena 24, 30, 32, 44, 46, 54,

62, 72, 74, 78, 130, 136,

144, 148, 158, 164, 166

Gaylussyt 150

Gehlenit212

Gips 20, 86, 132, 154,162

Gismondyt 248

Glaukodot 70

Glaukolan 226

Glaukonit 232

Gmelinit 250

Goethyt 23,122, 124

Goldmanit 198

Gonnardyt 246

Goshenit218

Goyazyt 160,172

Grochowiec 140

Grafit 17, 24, 29, 38

Granat 27,198, 206, 214

Greenockit 52

Grossular 198

Groutyt 124,142

Halit 24, 84, 86, 88, 162

Haueryt 66

Hausmannit94,100

Hauyn 244

Hedenbergit 224

Heliodor 218

Heliotrop 110

Helvin 238

Hematyt 23, 94, 98, 102, 104,

112, 128, 130

Hessonit 200

Heulandyt 228, 246

Hiacynt 202

Hialit 112

Hipersten 224

Hornblenda 108, 112, 194,

214, 226, 234

Hubneryt 118

Humit206

Hureaulit 178

Hydrocynkit 148

Hydrofan 112

Hydrogrossular 198, 200

llmenit 98,104

llvait 222

Indigolit 220

Inesyt 228

Iskrzyk 64

lvaaryt 200

Jadeit 224

Jargon 202

Jaspis 110

Jelfersonit 224

Jordanit 80

Kakoksen (cacoxenit) 186

Kalcyt 9, 13, 15, 20, 24, 32,

42, 44, 62, 72, 86, 124,

126, 128, 136, 138, 140,

142, 162, 200, 222, 230,

234, 259

Kamień arbuzowy 220

Kamień księżycowy 240

Kamień z Ejlat 216

Kammereryt 120, 234

Kampylit 176

Kaprubin 198

Karneol 110

Kasyteryt 24, 25, 27, 94, 114,

208, 218

Kermesyt 60,62,100

Klinoclllor 234

Knorringit 198

Kobaltyn 44, 66, 74,184

Konichalcyt 178

Korund 20, 23, 94,102. 204

Kowelin (covellin) 42, 58

Krokidolit 108, 226

Krokoit 164

Kryolit 84, 90

Kryształ górski 8,106,108,116

Ksantofyllit 232

Ksenotym 170

Kupryt 34, 96, 146, 172, 188,

190, 216

Kutnahoryt 142

Kwarc 9, 20, 24, 25, 26, 32, 62,

72,78,106,112,130,132,

172, 174, 180, 190, 202,

286

208, 216, 218, 250

Kwarc dymny 108, 250

Kwarc mleczny 108

Kwarc niebieski 108

Kwarc różowy 26, 108

Kwarc żelazisty 108

Kwiat antymonowy 62,100

Kwiat kobaltowy 66, 184

Kwiat niklowy 184

Kwiat żelaza 140

Labrador 242

Landsbergit 30, 34

Langbanit 206

Laubmannit 172

Laumontyt 246, 248

Lawrowit 224

Lepidokrokit 122

Lepidolit 218, 232

Leucyt 236, 238

Leukogranat 200

Leukoszafir 102

Libethenit 170

Liddicoatyt 220

Lievryt 222

Limonit 64, 96, 98, 128, 134,

172, 178, 188, 216

Linaryt 158, 160

Linneit 60

Liroconit 188

Ludlamit 180

Łyszczyki 9, 24, 233

Magnetyt 23, 26, 98, 100, 206,

234

Magnezyt 134,138

Malachit 96, 146, 172, 188,

190, 216

Manganit 124

Mangano-kalcyt 136

Margaryt 232

Marialit 238 p.

Markasyt 48, 58, 64, 68, 130

Marmatyt 46

Matlockit 90

Maucheryt 44

Mejonit 238 p.

Melanit 200

Melilit 212

Mellit 252

Metastibnit 62

Miargyryt 56

Miedź rodzima 34, 130, 146,

190, 228

Mika 194, 232

Mikroklin 240

Miksyt 190

Milaryt 222

Milleryt 48. 58

Mimetesyt 14,176, 178

Mispikiel 70

Molibdenit 70

Monacyt 27,170

Morganit 218

Morion 108

Mullit 202

Murzyńska głowa 220

Muskowit208, 218, 232

Nagyagit 60

Nasturan 120

Natrolit 188, 230, 244, 246

Nelelin 25.174, 236

Nefryt 226

Nikielin 56, 184

Niobit 118

Nosean 244

Ochra antymonowa 62

Oligoklaz 242

Oligonit 136

Olivenit 170

Oliwin 25,26, 98,174,196, 228

Onyks 110

Opal 112

Opal drzewny 112

Opal mleczny 112

Opal ognisty 112

Opal szklisty 112

Opal szlachetny 112

Ortoklaz 20, 24, 174, 240

Osumilit 222

Pachnolit 90

Padparadża 102

Paragonit 232

Pektolit 222

Pennin 234

Perowskit 104

Phakolit 250

Phillipsyt 250

Pirargyrit 72, 74

Piromorfit 176

Piroksen 26, 214. 224,226, 234

Piroluzyt 94,116,124,130

Piromorfit 14,176, 178

Pirop 198

Pirosmalit 234

Pirostilpnit 74

Pirotyn 30, 48, 56, 66, 68, 182

Piryt 30, 48, 58, 62, 64, 68, 72,

130, 142, 162, 182, 246

Piryt magnetyczny 56

Pistacyt 214

Plagioklaz 214, 242

Plagionit 78

Polianit 116

Polibazyt 54, 74

Prazem 110

Prazolit 108

Prehnit 188, 210, 222, 228,

230, 236

Proustyt 32, 44, 52, 54, 72

Pseudobrookit 104

Pseudomalachit 172

Realgar 62, 82

Rodochrosyt 60.116,136, 138,

206

Rodonit 116, 228

Richteryt 226

Riebeckit 226

Rtęć rodzima 34

Rubellit 220

Rubin 23, 102, 108

Rutyl 102. 104. 108,114, 116

Saffloryt 70, 74

Sanidyn 112, 240

Sarder 110

Scheelit 114, 118, 144, 152,

166

Schórl 220

Siarka rodzima 38

Selenit 162

Seligmannit 76

Semseyit 80

Serpieryt 160

Sfaleryt 24, 30, 46, 48, 50, 52,

54, 62, 76, 80, 136

Sfen 210

Skaleń 9, 26, 214, 218

Skaleń aventurynowy 242

Skaleń potasowy 240

Skapolit 200. 214. 238

Skiagit 198

Skóra górska 226

Skutlerudyt 70, 74,184

Smaltyn 74

Smithsonit 136, 138, 160

Sokole oko 108

Sól kamienna 86

Spessartyn 198

Spinel 94, 96

Spodumen 218, 224

Srebro rodzime 32, 72, 74, 76

Starlit 202

Staurolit 27, 206

Steatyt 230

Stephanit 32, 74, 76

Stibnit 62, 78

Stilbit 228, 230, 248

Stoizyt 164

Strengit 180

Strontianit 142

Strunzyt 186

Struvit 180

Syderyt 78, 116, 126,134, 138,

182

Syderonatryt 164

Sylvanit 60

Syiwin B6, 88

Szafir 102, 108

Szmaragd 23, 108, 218

Szmaragdyt 226

Szorlomit 200

Talk 20, 230

Tantali! 118, 218

Tanzanit 214

Tennantyt 50

Tetraedryt 30, 48, 50, 54, 76,

78,146

Thaumasyt 210

Thomsonit 164, 228, 246

Thulit 214

Topaz 20, 25, 26, 94, 104, 202,

208. 218

Topazolit200

Torbernit 190.192

Tremolit 226

Troilit 56

Trógeryt 192

Trydymit 106,112

Tsavoryt 200

Turecka głowa 220

Turkus kostny 182

Turmalin 26, 208, 212, 214,

218, 220

Tygrysie oko 108

Tytanit 98,118, 210

Ullmannit 66

Uraninit 32,120,192,210

Uranofan 210

Uvit220

Uwarowit 198, 200, 234

Valentinit 62,100

Vanadynit (wanadynit) 178

Verdelit 220

Violan 224

Wanadynit (vanadynit) 14,178

Waryscyt180, 216

Wa»ellit 188, 228

Wezuwian 27, 200, 216

Whewellit 252

Wilkeit 174

Witheryt 142

Wiwianil 14, 180,182

Wolframit 25, 94, 114, 116,

152, 166

Wulfenil 166

Wurtzyt 46, 52

Xantyt 216

Zeolity 32, 222, 228, 236, 244,

246, 250

Zeuneryt 192

Zinnwaldyt 208, 232

Złoto rodzime 30, 48, 60, 62

Złoty beryl 218

Zoizyt 214

Żelazo rodzime 36

287

LEKSYKON PRZYRODNICZY

to seria książek

bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami.

Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin,

zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej,

reprezentowanej przez kilkaset gatunków.

Seria obejmuje następujące tytuły:

KI Drzewa

KI Grzyby

1X1 Ptaki lądowe

KI Minerały

KI Ssaki

KI Ptaki wodne

n Motyle

• Zioła i owoce leśne

n Ryby morskie

n Skamieniałości

n Gady i płazy

n Ryby słodkowodne

n Owady

n Gwiazdy

n Tereny wilgotne

n Trawy

n Życie i przeżycie

Kolorowy, wyczerpujący, podręczny

leksykon dla mitośników przyrody

•

Szczegółowe opisy gatunków europejskich

ptaków wodnych

• Kolorowe fotografie okazów wszystkich

omawianych gatunków

•

Rysunki ułatwiające rozpoznawanie ptaków

• Zwięzły wykład o budowie, zachowaniu, systematyce

i środowiskach życia ptaków

• Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków

Opisy 156 gatunków ptaków,

308 kolorowych fotografii,

236 rysunków

ISBN 83-7129-937-0

Nr 1324

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Leksykon przyrodniczy Trawy
Leksykon przyrodniczy Drzewa
Leksykon przyrodniczy Gwiazdy
Leksykon przyrodniczy Grzyby
Leksykon przyrodniczy Ryby morskie
Leksykon przyrodniczy Las
Leksykon przyrodniczy Trawy
Leksykon przyrodniczy Gwiazdy
Leksykon przyrodniczy Las
Leksykon przyrodniczy Drzewa
gim leksyka swiat przyrody Nieznany
Tab.5.Lasy na minerale, Notatki, ochrona przyrody, rezerwat-Toporzyk
Walory przyrodnicze Polski

więcej podobnych podstron