Andrzej Szyjewski

ETNOLOGIA RELIGII - PROGRAM KURSU ROCZNEGO

„Etnologia religii” jest kursem propedeutycznym, podającym podstawowe informacje
zarówno faktograficzne jak i metodologiczne, dzięki którym uczestnicy będą mogli
orientować się w bogactwie zjawisk religijnych i ich badaniach, dotyczących społeczności
ludzkich nieomawianych na kursach z bloku historii religii, poświęconych religiom
społeczeństw „historycznych” poczynając od cywilizacji starożytnych. Zadaniem jego jest
także ogólne wprowadzenie do bardziej szczegółowych kursów, poświęconych kolejno
religiom obecnym w różnych regionach geograficzno-kulturowych (tj. Szamanizm, Religie
Australii i Oceanii, Religie Czarnej Afryki, Religie Indian Ameryki) realizowanych na
studiach stacjonarnych II stopnia (SUM) naprzemiennie w cyklu czteroletnim.

Celem kursu jest, z jednej strony, pokazanie przyszłym religioznawcom możliwości

antropologiczno-kulturowego spojrzenia na zjawisko religii i zapoznanie ich z nowszymi
sposobami interpretacji danych wychodzącymi poza klasyczną rutynę XIX-wiecznych sporów
o genezę religii. Z drugiej - zapełnienie luki informacyjnej powstałej w wyniku
koncentrowania się religioznawców na systemach religijnych społeczności „historycznych”,
należących do wielkich cywilizacji. W ten sposób możliwe jest zaprezentowanie w kursie:
1. teorii dotyczących analizy zjawiska religii w czasie nieobjętym badaniami historyków

religii, poczynając od procesu hominizacji i narodzin życia duchowego, poprzez
postulowane życie religijne paleolitu i neolitu, po procesy prowadzące do utworzenia
pierwszych cywilizacji starożytnych na Bliskim Wschodzie;

2. religii społeczeństw tradycyjnych (aliterackich), zarówno w sensie społeczności

plemiennych jak i „ludowych” warstw społeczeństw zaliczanych do cywilizacji,
dostępnych poprzez badania antropologiczne XIX i XX w., aż po tworzenie w rozbitych
społecznościach plemiennych i ludowych synkretycznych nowych ruchów religijnych;

3. metodologii obecnej w badaniach przedstawicieli podstawowych szkół etnologicznych,

tym samym uzupełniając i wzbogacając zakres kursu: „Wstęp do religioznawstwa”.

Kurs składa się z wykładów i ćwiczeń. Na wykładach przezentowane są syntetycznie kwestie
powstania i zmian podstawowych zjawisk religijnych tak, jak są rekonstruowane w nauce
współczesnej. Zadaniem ćwiczeń jest zapoznanie uczestników z podstawowymi szkołami
etnoreligioznawczymi, oraz wyćwiczenie umiejętności odnajdywania sposobów interpretacji
materiałów faktograficznych zgodnie z założeniami metodologicznymi badaczy. Analizowane
lektury w I semestrze związane są z klasycznymi teoriami antropologicznymi, w II semestrze
stanowią przykłady podejścia do poszczególnych zjawisk religijnych. I semestr kończy
kolokwium ze znajomości metod i kierunków etnoreligioznawczych na podstawie skryptu: Ł.
Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii cz. I (Kraków 1987) dopuszczające
do zajęć II semestru, II semestr kończy kolokwium ze znajomości podręcznika: A. Szyjewski,
Etnologia religii, Kraków 2001, dopuszczające do końcowego, ustnego egzaminu z
całokształtu przerabianej problematyki.

TEMATY ZAJĘĆ
1. Etnologia jako nauka, podstawowe terminy etnologii i etnologii religii

Podstawowa charakterystyka dyscypliny, jej przedmiot i metody, relacje między

etnologią, etnografią i antropologią, antropologiczne rozumienie i definicje kultury, kultura a
natura, kultura jako system. Powstanie, problemy badawcze i przedmiot etnologii
religii/antropologii religii. Problemy z definiowaniem religii. Religia jako element kultury:

uniwersalny charakter i funkcje religii. Religia jako sprzężenie obrazu świata i doświadczenia
religijnego. Światopogląd, ideologia i problem wyodrębnienia religii od pozostałych
elementów kultury. Charakterystyka społeczności tradycyjnych: spory o typ świadomości,
struktura społeczna, cechy kultury, dynamika i stosunek do historii, ekonomika, system
prawny.
Literatura:
- P. Radin, The World of Primitive Man, New York 1937; - J. E. Lips, U źródeł cywilizacji,
Warszawa 1957; - S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1958; - Z. Sokolewicz, Wprowadzenie
do etnologii, Warszawa 1963, - R. Firth, Społeczności ludzkie, Warszawa 1965; - A.
Kłoskowska, Akademickie a potoczne pojęcie kultury, „Przegląd Socjologiczny” t. 19
(2/1966); - G. Charbonnier, Rozmowy z Claude Lévi-Straussem, Warszawa 1969; - Mały
słownik antropologiczny, Warszawa 1969; - T. Wróblewski, Wstęp do etnografii, Poznań
1969; - A. de Waal Malefijt, Religion and Culture; an introduction to anthropology of
religion, London 1970; - W. Pawluczuk, Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu
społeczności tradycyjnej, Warszawa 1972; - J. Kurczewski, Prawo prymitywne, Warszawa
1973; - M. Mauss, Socjologia i antropologia, Warszawa 1973; - K. Birket-Smith, Ścieżki
kultury, Warszawa 1974; - W. Pawluczuk, Żywioł i forma, Wstęp do badań empirycznych nad
kulturą współczesną, Warszawa 1978; - A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983;
Wizje człowieka i społeczeństwa w teoriach i badaniach naukowych, red. S. Nowak,
Warszawa 1984; - M. Czerwiński, Kultura i jej badanie, Wrocław 1985; - L. Stomma,
Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986; - Z. Staszczak [red.], Słownik
etnologiczny, terminy ogólne, Warszawa 1987; A. L. Kroeber, Istota kultury, Warszawa 1989;
- P. Kowalski, Współczesny folklor i folklorystyka; o przedmiocie poznania w dzisiejszych
badaniach folklorystycznych, Wrocław 1990; - C. P. Kottak, Cultural Anthropology, New
York 1991; - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Warszawa 1991, - B. Olszewska-
Dyoniziak, Człowiek - kultura - osobowość, Kraków 1991; - M. Buchowski, W. Burszta, O
założeniach interpretacji antropologicznej, Warszawa 1992, - K. J. Brozi, Antropologia
kulturowa, wprowadzenie, t. 1 (Zarys historii antropologii kulturowej), Lublin 1992, t. 2,
Lublin 1994; - M. Carrithers, Dlaczego ludzie mają kultury; uzasadnienie antropologii i
różnorodności społecznej, Warszawa 1994; - A. Bronk, Nauka wobec religii, Lublin 1996, s.
169-176; - A. Szyjewski, Po co religioznawstwu etnologia religii?, „Nomos, kwartalnik
religioznawczy” 1996, nr 15, s. 5-30; - B. Olszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kultury,
Kraków 1996; - M. Filipiak, Socjologia kultury; zarys zagadnień, Lublin 1996; - W. J.
Burszta, Antropologia kultury; tematy, teorie, interpretacje, Poznań 1998; - Antropologia
kultury; zagadnienia i wybór tekstów, red. A. Mencwel, Warszawa 1998; - A. L. Zachariasz,
Kultura; jej status i poznanie, cz I, Lublin 1999; - Ch. Jenks, Kultura, Poznań 1999; - R. H.
Lavenda, E. A. Schultz, Core Concepts In Cultural Anthropology, London 2000; - B.
Malinowski, Jednostka, społeczność, kultura: Dzieła t. 8, Warszawa 2000; - J. Clifford,
Kłopoty z kulturą; dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, Warszawa 2000; - M.
Herzfeld, Antropologia; praktykowanie teorii w kulturze i społeczeństwie, Kraków 2004; - C.
Geertz, Interpretacja kultur; wybrane eseje, Kraków 2005; - A. Kuper, Kultura; model
antropologiczny, Kraków 2005; - A. Barnard, Antropologia; zarys teorii i historii, Warszawa
2006;

2. Kultura a środowisko, geografia i ekonomika kultur tradycyjnych.

Adaptacyjny charakter kultury, rozróżnienie kultur społeczności zbieraczo-łowieckich,

specjalistycznych myśliwskich (rybołówców), pasterskich, rolniczych (kopieniaczych i
sprzężajnych). Religia a środowisko w ujęciu ekologii religii, religia jako system adaptacyjny.
Rola symbolu i kwestia znaczenia w religii. Przegląd społeczności tradycyjnych w
perspektywie czasowej i przestrzennej (kryterium czasowe: społeczności archaiczne,

plemienne i warstwa ludowa; kryterium przestrzenne: religie Azji, Afryki, obu Ameryk oraz
Australii i Oceanii). Typologie religii tradycyjnych i podstawowe błędy w ich
charakterystyce.
Literatura:
- P. Radin, The Mind of the Primitive Man, New York 1937; - K. Moszyński, Człowiek, jego
rasy i życie, Warszawa 1939; - C. Daryll Forde, Habitat, Economy & Society, NY 1949, - K.
Moszyński, Człowiek, wstęp do etnografii powszechnej i etnologii, Warszawa 1958; - Z.
Sokolewicz, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa 1963; - M. F. Ashley-Montagu [ed.],
Culture; Man’s Adaptive Dimension, Oxford 1968; - G. Clark & S. Piggott, Społeczeństwa
prahistoryczne, Warszawa 1970; J. van Baal, Symbols for the Communication, Assen 1971; -
J. Conrad, Człowiek, rasa, kultura, Warszawa 1971; - G. Bateson, Steps to an Ecology of
Mind, New York 1972; - D. J. Greenwood [ed.], Nature, Culture and Human History; A bio-
cultural introduction to anthropology, New York 1977; - R. A. Rappaport, Ecology, Meaning
and Religion, Berkeley 1979; - M. Harris, Krowy, świnie, wojny i czarownice, Warszawa
1985; - K. Moszyński, Ludy zbieracko-łowieckie, Cieszyn 1997, - K. Moszyński, Ludy
pasterskie, Cieszyn 1997, - A. Wierciński, Magia i religia, szkice z antropologii religii,
Kraków 1994; - B. Campbell, Ekologia człowieka, Warszawa 1995; - J. Diamond, Strzelby,
zarazki i katastrofy, Warszawa 1998; - J. Olędzki, Ludzie wygasłego wejrzenia; szkice
poświęcone wybranym kulturom pierwotnym dawnego i współczesnego świata, Warszawa
1999; - J. Kamocki, Etnologia ludów pozaeuropejskich, Kraków 2003; - L. Krzywicki,
Ustroje społeczno-gospodarcze w okresie dzikości i barbarzyństwa, Poznań 2003; - A. A.
Szafrański, Geertz a antropologiczne dyskusje wokół religii, Lublin 2007; - R. A. Rappaport,
Rytuał i religia w rozwoju ludzkości, Kraków 2007;

3. Antropogeneza a geneza życia duchowego i religii

Istota człowieczeństwa i spór o naturę ludzką, ujęcia biologiczne (socjobiologia,

kognitywizm) a fenomenologiczne. Problem altruizmu. Prymaty i ich predyspozycje
kulturowe, społeczne, językowe, estetyczne oraz życie duchowe. Ewolucja naczelnych,
powstanie form człowiekowatych. Proteroantropy, wyznaczniki ewolucji człowieczeństwa,
religiogenne zmiany w budowie mózgu i w relacjach społecznych, australopitekalna hipoteza
pochodzenia człowieka. Archantropy, polaryzacja człowieka i pojawienie się inicjacji jako
wynik ewolucji, hipotezy życia duchowego archantropów (język, nacięcia, figurka z Berechat
Ram, kręgi kultowe, ochra, pochówki z Atapuerki, topory aszelskie, ogień, relacja do
padlinożerców). Paleoantropy i archeologiczne ślady wierzeń religijnych: sztuka, nacięcia,
ochra, pochówki intencjonalne i szamanizm, skupiska kostne i trofea, spory o kult
niedźwiedzia i życie rytualne (orgie mięsne), kosmologia i postać mamuta, lamparta,
narzędzia. Pojawienie się neoantropów w ujęciu klado- i anagenetycznym. Problem
mitochondrialnej Ewy.
Literatura:
- R. Yerkes, The Great Apes, New Haven-London 1924; - J. Dembowski, Psychologia małp,
Warszawa 1951; - M. Wojtonis, Prehistoria intelektu, Warszawa 1951; - R. A. Dart, D. Craig,
Na tropach brakującego ogniwa, Warszawa 1963; - W. Köhler, Psychologia prymatów,
Warszawa 1956, - J. Campbell, The Masks of God, t. I Primitive Mythology, New York 1956;
- A. Leroi-Gourhan, Religie prehistoryczne, Warszawa 1966; - A. Spirkin, Pochodzenie
świadomości, Warszawa 1966; - L. Malson, Wolf Children and the Problem of Human
Nature, New York 1972; - W. Ullrich, Zoopsychologia, Warszawa 1973; - J. Goodall, W
cieniu człowieka, Warszawa 1974, - D. Morris, Naga małpa, Warszawa 1974; - M. F.
Niesturch, Pochodzenie człowieka, Warszawa 1974; - D. Premack, Szympans uczy się języka,
„Problemy” 1974, nr 3; - J. R. Napier, Prapoczątki człowieka, Warszawa 1975; - J. Jelinek,
Wielki atlas prehistorii człowieka, Warszawa 1977, - E. Morin, Zagubiony paradygmat -

natura ludzka, Warszawa 1977; - J. E. Pfeifer, The Creative Explosion; an inquiry into the
origins of religion, Ithaca 1982; - J. Wolf, Z. Burian, Pradzieje człowieka, Warszawa 1982; -
B. Hałaczek, Australopitekalna koncepcja antropogenezy; studium historyczno-krytyczne,
Warszawa 1983; - K. Kowalski, Eros i Kostucha, Warszawa 1990; - Ł. Trzciński, J.
Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii, cz. II, Kraków 1990, - D. Bates, F. Plog,
Human Adaptive Strategies, New York 1991; - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury,
Warszawa 1991; - J. H. Reichholf, Zagadka rodowodu człowieka, Warszawa 1992; - A. Salza,
Ewolucja człowieka: hominizacja, środowisko, zachowanie, technika, Atlasy naukowe,
Szczecin 1992; - T. Bielicki, O pewnej osobliwości człowieka jako gatunku, Znak 1993, nr
(1) 452, s. 22-40; - A. Wierciński, Magia i religia. szkice z antropologii religii, Kraków 1994;
- G. Baudler, Bóg i kobieta, historia przemocy, seksualizmu i religii, Gdynia 1995; - B.
Campbell, Ekologia człowieka, Warszawa 1995, - J. Goodall, Przez dziurkę od klucza,
Warszawa 1995; - J. Diamond, Trzeci szympans, Warszawa 1996; - R. Leakey, O
pochodzeniu człowieka Warszawa 1996; - V. B. Dröscher, Reguła przetrwania, Warszawa
1997; - J. Shreeve, Zagadka neandertalczyka; w poszukiwaniu rodowodu współczesnego
człowieka, Warszawa 1998; - C. Sagan, Rajskie smoki; rozważania o ewolucji ludzkiej
inteligencji, Poznań 1998; - R. Wrangham, D. Peterson, Demoniczne samce; małpy
człekokształtne i źródła ludzkiej przemocy, Warszawa 1999; - Ch. Stringer, R. McKie,
Afrykański exodus; pochodzenie człowieka współczesnego, Warszawa 1999; - R. Fouts, S.
Tukel Mills, Najbliżsi krewni; jak szympansy uświadomiły mi kim jesteśmy, Poznań 1999; - J.
Lejman, Zwierzęcy prześwit cywilizacji; Desmond Morris i etologia współczesna, Lublin
1999; - M. Ridley, O pochodzeniu cnoty, Poznań 2000; - R. Foley, Zanim człowiek stał się
człowiekiem, Warszawa 2001; - R. McKie, Małpolud; opowieść o ewolucji człowieka,
Warszawa 2001; - I. Tattersall, I stał się człowiek; ewolucja i wyjątkowość człowieka,
Warszawa 2001; - R. Lewin, Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa 2002; - Е. Я.
Режабек, Мифомышление, когнитывный анализ, Москва 2003; - J. Kozłowski, Wielka
historia świata, t. 1: Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków 2004; W. McGrew, The
Cultured Chimpanzee, Cambridge 2004;- S, Mithen, The Singing Neanderthal, London 2005;
- G, Trompf, In Search of Origins; the beginnings of religion In Western Theory and
archeological practice, New Delhi 2005; - P. Boyer, I człowiek stworzył bogów…; jak
powstała religia, Warszawa 2006; - T. Matsuzawa, M. Tomonaga, M. Tanaka, Cognitive
Development in Chimpanzees, Springer 2006; - B. J. King, Evolving God; A provocative view
of the origins of religion, New York 2007; - D. dennett, Odczarowanie; religia jako zjawisko
naturalne, Warszawa 2008; - J. Tomczyk, B. Hałaczek, U progów ludzkości; podręcznik
przyrodniczej antropogenezy 1, Warszawa 2008; - J. Lejman, Ewolucja ludzkiej samowiedzy
gatunkowej; dzieje prób zdefiniowania relacji człowiek-zwierzę, Lublin 2008; - R. Dunbar,
Pchły, plotki a ewolucja języka, Warszawa 2009;

4. Religie górnego paleolitu, okres zbieraczo-łowiecki w dziejach ludzkości

Dymorfizm płciowy, jego symbolika i znaczenie kulturowe, problem oryniackiej

Wenus paleolitycznej a współczesne bóstwa żeńskie łowców-zbieraczy (idea Potni Theron),
jaskinia i jej symbolika, Księżyc i miary czasu w ujęciu A. Marshacka. Pan Dzikiej
Zwierzyny, inicjacje, szamanizm i męskie stowarzyszenia myśliwskie, kult niedźwiedzia w
paleolicie a współczesne święto niedźwiedzia, Wielkie Łowy, rytuały umierającego i
zmartwychwstającego zwierzęcia (niedźwiedź, żubr, mamut), sztuka magdaleńska jako
system ideologiczny – hipoteza strukturalna A. Leroi-Gorhana, pochówki intencjonalne.
Problem ofiary: prymicja, semantyka odcisków dłoni. Rola związku z niszą ekologiczną,
„animistyczne” i „całościowe” widzenie struktury kosmosu.
Literatura:

- В. Богораз-Тан, Миф о умирающим и воскресающим звере, [w:] Художественный
фольклор, Moskva 1926 nr 1; - W. D. Wallis, Religion in Primitive Society, New York 1939,
- J. Campbell, The Masks of God. t. I, Primitive Mythology, kilka wydań; - A. Jensen, Mythos
und Kult bei Naturvolkern, Wiesbaden 1951; - W. Antoniewicz, Historia sztuki
najdawniejszych społeczeństw pierwotnych, Warszawa 1957; - W. Hensel, Sztuka
społeczeństw paleolitycznych, Warszawa 1957; - V. Gordon Childe, O rozwoju w historii,
Warszawa 1963; - J. Hawkes & L. Woolley, History of Mankind vol. I: Prehistory and the
Beginnings of Civilisation, New York 1963; - З. А. Абрамова, Изображения человека в
палеолитическом искусстве евразии, Moskwa-Leningrad 1966; - Z. Burian, J. Augusta,
Człowiek kopalny, Warszawa 1966; - A. Leroi-Gourhan, Religie prehistoryczne, Warszawa
1966; - A. Leroi-Gourhan, Treasures of Prehistoric Art, New York 1967; - A. Laming, Skarby
w grocie Lascaux, Warszawa 1968; - S. A. Tokariew, Pierwotne formy religii i ich rozwój,
Warszawa 1969. - A. Anisimow, Wierzenia ludów Północy, Warszawa 1971; - C. S. Coon,
The Hunting Peoples, Boston-Toronto 1971; - A. Marshack, The Roots of Civilisation, New
York 1972; - Б. А. Фролов, Числа в графике палеолита, Nowosybirsk 1974; - W. Dupre,
religion in primitive Cultures; A Study in Ethnophilosophy, The Hague-Paris 1975; - H.
Zimoń, problem monoteizmu ludów pierwotnych w świetle współczesnych badań
etnologiczno-religioznawczych, [w:] Działalność Instytutu Anthropos w dziedzinie lingwistyki,
etnologii i religioznawstwa, „Materiały i studia księży werbistów nr 17”, Pieniężno 1980; - J.
E. Pfeiffer, The Creative Explosion; an inquiry into the origins of art and religion, Ithaca
1982; - M. Brézillon, Encyklopedia kultur pradziejowych, Warszawa 1981; - R. Drössler,
Wenus epoki lodowej, Warszawa 1983; - A. Majewicz, Dzieje i legendy Ajnów, Warszawa
1983, - Z. Skrok, Wyjście z kamiennego świata, Warszawa 1986; - M. Eliade, Historia
wierzeń i idei religijnych, cz. I, Warszawa 1988; - R. Kiersnowski, Niedźwiedzie i ludzie w
dawnych i nowszych czasach; fakty i mity, Warszawa 1990; - K. Kowalski, Eros i kostucha,
Warszawa 1990; - Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii, cz. II,
Kraków 1990. - A. Wierciński, Magia i religia, szkice z antropologii religii, Kraków 1994; -
G. Clark, Przestrzeń, czas i człowiek; spojrzenie badacza prehistorii, Warszawa 1998; A.
Szyjewski, Religie Australii, Kraków 1998; - A. P. Kowalski, Symbol w kulturze archaicznej,
Poznań 1999; - R. Rudgley, Zaginione cywilizacje epoki kamienia, Warszawa 1999; - I.Wunn,
Beginning of religion, „Numen” 2000, vol. 47, s. 417-452;

- E. Anati, Religie prehistoryczne,

[w:] Encyklopedia religii świata, t. 1: Historia, F. Lenoir, Y. Tardan-Masquelier [red.],
Warszawa 2002, s. 5-31; D. Lewis-Williams, The Mind in the Cave, London 2002; - S. Olson,
Mapowanie historii ludzkości; przeszłość ukryta w genach, Poznań 2003; - M. Steiner,
Geneza teatru w świetle antropologii kulturowej, Wrocław 2003; D. R. Moore, Obrys dłoni
jako symbol, [w:] Estetyka Aborygenów, M. Bakke [red.], Kraków 2004, s. 119-126; - W.
Burkert, Stwarzanie sacrum; ślady biologii we wczesnych wierzeniach religijnych, Bydgoszcz
2006; - F. M. Rosiński, Ofiara niedźwiedzia u Ajnów, [w:] Rytuał; przeszłość i teraźniejszość,
M. Filipiak, M. Rajewski [red.], Lublin 2006, s. 181-200;

5. Szamanizm jako system ideologiczny łowców-zbieraczy

Klasyczne teorie szamanizmu: psychopatologiczne, socjologiczne, fenomenologiczne,

biogenetyczno-neuroteologiczne. Archeologiczne ślady szamanizmu paleolitu i mezolitu.
Fizjologiczny mechanizm transów szamańskich w świetle doświadczeń Grofa, ekstaza i rola
halucynogenów w kulturze. Analiza inicjacji szamańskiej jako inwariantu, model zranionego
uzdrowiciela J. Halifax. Rola duch opiekuńczego. Trans i rytuały szamańskie a teksty
folkloru. Symbolika, antropologia i kosmologia szamanizmu syberyjskiego. Symbolika
kostiumu i wyposażenia szamańskiego. Postać szamana, życiorys, funkcje społeczne. Szaman
jako narzędzie zachowania równowagi na poziomie ekosystemu, społeczności i zdrowia
jednostki. Szaman a bohater mityczny, trickster, czarownik i prorok.

Literatura:
- K. Rasmussen, Across Arctic America, New York-London 1927; - A. Ксенофонтов,
Легенды и рассказы о шаманах у якутов, бурят и тунгусов, Moskwa 1930; - U. Harva,
Die reliösen Vorstellungen der altaischen Völker, Helsinki 1938; - С. В. Иванов,
Материалы по изобраителъному исскусству народов сибири XIX-XX в., Moskwa 1954; -
S. Wavell, A. Butt, N. Epton, Trances, London 1966; - C. M. Edsman [ed.], Studies in
Shamanism, Stockholm 1967; - W. La Barre, The Ghost Dance; The Origins of Religion, New
York 1970; - A. Anisimow, Wierzenia ludów Północy, Warszawa 1971; - G. Reichel-
Dolmatoff, Amazonian Cosmos; the Ritual and Religious Symbolism of the Tucano Indians,
Los Angeles 1971; - E. Bourgognon, Possession, San Francisco 1975; - G. Reichel-
Dolmatoff, The Shaman and the Jaguar; A Study of Narcotics Drugs among the Indians of
Colombia, Philadelphia 1975; - P. T. Furst [ed.], Hallucinogens and Culture, San Francisco
1976; - И. С. Вдовин [red.], Природа и человек в религиозных лредставлениях народов
Cибири и севера (вторая половина XIX - начало XX в.), Leningrad 1976; - S. Grof, G. J.
Halifax-Grof, The Human Encounter with Death, New York 1977; - V. Dioszegi, M. Hoppal
[ed.], Shamanism in Siberia, Budapeszt 1978; - A. L. Siikala, The Rite Technique of Siberian
Shaman, Helsinki 1978; - J. S. Wasilewski, Podróże do piekieł, rzecz o misteriach
szamańskich, kilka wydań; - J. Halifax, Shamanic Voices, A Survey of Visionary Narratives,
NY 1979; - M. Harner, The Way of Shaman, San Francisco 1980; - E. Torrey, Czarownicy i
psychiatrzy, Warszawa 1981; - J. Halifax, Shaman; The Wounded Healer, London 1982; - S.
Kałużyński, Tradycje i legendy ludów tureckich, Warszawa 1986; - A. Nawrocki, Szamanizm
i Węgrzy, Warszawa 1988; - I. M. Lewis, Ecstatic Religion; An Study of Sshamanism and
Spirit Posession, London 1989; - M. Harner, The Way of the Shaman, San Francisco 1990; -
K. Jankowski [red.], Psychologia wierzeń religijnych, Warszawa 1990, s. 15-157; - M. M.
Kośko, Mitologia ludów Syberii, Warszawa 1990; - Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie
do etnologii religii, cz. II, Kraków 1990; - A. Hultkrantz, Shamanic Healing and Ritual
Drama, New York 1992; - T. McKenna, Food of the Gods; The Search for the Original Tree
of Knowledge, London 1992; - M. Winkelman, Shamans, Priests and Witches; A Cross-
cultural Biosocial Study of Magico-Religious Practitioners, Arizona State University 1992; -
M. F. Brown, Doświadczenie indywidualne, sny oraz identyfikacja kamieni magicznych w
pewnej społeczności amazońskiej, [w:] Amerykańska antropologia kognitywna, poznanie,
język, klasyfikacja i kultura, red. M. Buchowski, Warszawa 1993; - E. Nowik, Szamanizm
syberyjski, Kraków 1993; - M. Ripinsky-Naxon, The Nature of Shamanism, New York 1993;
- M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa 1994; - A. Wierciński,
Magia i religia, szkice z antropologii religii, Kraków 1994, - N. Drury, Szamanizm, Poznañ
1994, - A. P. Elkin, Aboriginal Men of High Degree; Initiation and Sorcery in the World’s
Oldest Tradition, Rochester 1994; - J. G. Neihardt, Czarny Łoś, opowieść indiańskiego
szamana, Poznań 1994, - W. Jacórzyński, D.Wołowski, Porywacze dusz, Warszawa 1995, -
P. Vitebsky, Szaman, Warszawa 1996; - B. Myerhoff, Pejotlowe łowy, Kraków 1997; - M.
Łabęcka-Koecherowa, Mitologia ludów tureckich, Warszawa 1998; - A. Szyjewski, Religie
Australii, Kraków 1998, s. 267-302; - M. Guenther, Tricksters and Trancers; Bushman
Religion and Society, Bloomington 1999; - M. Winkelman, Altered States of Consciousness
and Religious Behavior, [w:] Anthropology of Religion; A Handbook, red. S. Glazier,
Westport 1999; - R. E. Ryan, The Strong Eye of Shamanism; A Journey Into the Caves of
Consciousness, Rochester 1999; - T. Sikora, Użycie substancji halucynogennych a religia;
perspektywy badawcze na przykładzie zagadnień rytuału i symbolizacji, Kraków 1999; - S.
Grof, Poza mózg; narodziny, śmierć i transcendencja w psychoterapii, Kraków 1999; - S.
Grof, Przygoda odkrywania samego siebie; wymiary świadomości - nowe perspektywy w
psychoterapii, Gdynia 2000; - S. Grof, Obszary nieświadomości; obserwacje z badań nad
LSD, Kraków 2000; A. B. Kehoe, shamans and Religion; an anthropological exploration in

critical thinking, Long Grove 2000; - R. Rudgley, Alchemia kultury; od opium do kawy,
Warszawa 2002; - J. McClenon, Wondrous Healing; shamanism, Human evolution and the
oprigin of religion, DeKalb 2002; - A. Szyjewski, Szamanizm, Kraków 2004; - Shamanism;
An encyclopedia of world beliefs, practices, and culture, Ed. M. Walter, E. Neumann
Fridman, Santa Barbara 2004; - J. Clottes, S. Lewis-Williams, Prehistoryczni szamani; trans I
magia w zdobionych grotach, Warszawa 2009;

6. Reguły myślenia społeczności tradycyjnych

Partycypacja mistyczna w ujęciu Lévy-Bruhla i jej krytyka. Myślenie mityczne:

konkretność, zasada tożsamości, jedności i pars-pro-toto, zasada ekonomii symboli,
powszechna przyczynowość, symboliczny charakter uniwersum, opozycje binarne i korelacje.
Uniwersum syboliczne, językowy obraz świata. Problemy rozumienia mitu, trójpoziomowa
interpretacja, mit jako rzeczywistość przeżywana, cechy narracji mitycznej. Oralność mitu.
Czas mityczny (alczeringa) a kosmogonia, wzorcowy charakter mitu. Funkcje mitu, mit a
rytuał. Magia: podstawy funkcjonowania, rodzaje, istota mocy mana, zaklęcie i jego moc
sprawcza, język magii – performatywy, relacje: magia-religia-nauka, skuteczność magii.
Zasady strukturalne kreujące tabu i skalanie. Problem liminalności w religii, obrzędy
przejścia, communitas a struktura społeczna.
Literatura:
- J. G. Frazer, Złota gałąź, kilka wydań; - F. Boas, The Mind of Primitive Man, New York
1910, L. Lévy-Bruhl, Primitive Mentality, London 1923; - H. Webster, Magic, A Sociological
Study, Stanford 1948; tenże: Taboo, A Sociological Study, Stanford 1956; - E. Cassirer:
Funkcja mitu w życiu społecznym [w:] Filozofia i socjologia XX w, Warszawa 1965; - E.
Potkowski, Mity, Warszawa 1965; - J.Goody, Religion Among the Primitives, London 1966; -
C. Lévi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1969; - G. S. Kirk, Myth; its Meaning and
Functions in Ancient and Other Cultures, Berkeley 1970; - C. Lévi-Strauss, Antropologia
strukturalna, Warszawa 1970; - M. Czerwiński, Magia, mit, fikcja, Warszawa 1973; - M.
Mauss, Zarys ogólnej teorii magii, [w:] Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, s. 3-208; -
L. Mróz, Mit i myślenie mityczne, „Etnografia Polska” 1976 nr 20, s. 25-44; - J. Skorupski,
Symbol and Theory; a philosophical study of theories of religion in social anthropology,
Cambridge 1976; - J. S. Mbiti, Afrykańskie religie i filozofia, Warszawa 1980; - E.
Mieletinski, Poetyka mitu, Warszawa 1981; - B. L. Whorf, Język, myśl i rzeczywistość,
Warszawa 1982;L. Lévy-Bruhl, Primitive Mythology; The myt hic Word of the Australian and
Papuan Natives, St Lucia 1983; - H. Swienko, Magia w życiu człowieka, Warszawa 1983; - I.
G. Barbour, Mity, symbole paradygmaty; studium porównawcze nauk przyrodniczych i religii,
Kraków 1984; . Nowicka, Słowo wstępne, [w:] J. Bierhorst, Czerwony Łabędź, Warszawa
1984; - M. Buchowski, Magia, Poznań 1986; - Słownik etnologiczny, terminy ogólne, red. Z.
Staszczak, Warszawa 1987; - J. S. Wasilewski: Tabu, zakaz magiczny, nieczystość, w:
Etnografia Polska 1987 z. 1, s. 18-39. - J. S. Wasilewski, Tabu a paradygmaty etnologii,
Warszawa 1988; - R. Firth: Jednostkowe symbole i publiczne reakcje, [w:] Symbole i
symbolika, red. M. Głowiński, Warszawa 1990, s. 216-264; - B. Malinowski, Mit, magia
religia, Dzieła, t. 7, Warszawa 1990, - A. Mrozek-Dumanowska: Człowiek w labiryncie
magii, Warszawa 1990; - S. J. Tambiah, Magic, Science, Religion and the Scope of
Rationality, Cambridge 1990; - L. Lévy-Bruhl, Czynności umysłowe w społeczeństwach
pierwotnych, Warszawa 1992; - C. Geertz: Religia jako system kulturowy, [w:] Racjonalność
i styl myślenia, pod red. E. Mokrzyckiego, Warszawa 1992, s.498-554.; - G. Schrempp,
Magical Arrows; the Maori, the Greek and the Folklore of the Universe, London 1992; E.
Cassirer, Symbol i język, Poznań 1995; - M. Buchowski, Magia i rytuał, Warszawa 1993; - R.
Caillois, Człowiek i sacrum, Warszawa 1996; - J. Campbell, Potęga mitu, Kraków 1994; - B.
Shore, Culture in mind; cognition, kultur and the problem of meaning, New York 1996; - M.

Eliade, Aspekty mitu, Warszawa 1998; - M. Eliade, Mit wiecznego powrotu, Warszawa 1998;
- A. Engelking, Klątwa; rzecz o ludowej magii słowa, Wrocław 2000; - J. Tokarska-Bakir,
Obraz osobliwy; hermeneutyczna lektura źródeł etnograficznych, Kraków 2000; - A. Chudzik,
Mowne zachowania magiczne w ujęciu pragmatyczno-kognitywnym, Kraków 2002; - C.
Geertz, Interpretacja kultur; wybrane eseje, Kraków 2005; - V. Turner, Las symboli; aspekty
rytuałów u ludu Ndembu, Kraków 2006; - A. van Gennep, Obrzędy przejścia; systematyczne
studium ceremonii, Warszawa 2006; - M. Douglas, Symbole naturalne, Kraków 2006; - M.
Douglas, Czystość i zmaza, Warszawa 2007; - M. Sahlins, Jak myślą „tubylcy”; o kapitanie
Cooku, na przykład, Kraków 2007; - D. Sperber, Symbolizm na nowo przemyślany, Kraków
2008;

7. Totemizm w systemie religijno-światopoglądowym społeczności plemiennych.

Postacie totemizmu w ujęciu klasycznym: związki struktury społecznej, podziałów

gatunkowych i religii. Totem i organizacja kosmosu, zasada wzajemności i przeciwstawiania,
logika klasyfikacji totemicznych (system klanowy i fratrie/połowy egzogamiczne), wymiana
w społecznościach tradycyjnych, egzogamia. Związki zwierzę-człowiek w totemizmie, mity
totemiczne, rytuały rozmnożenia totemu i Uczta Totemiczna, materialne oznaki totemiczne
(słupy, czuringi, symbole). Współczesne teorie totemizmu i problem adekwatności terminu:
krytyka Lévi-Straussa i jej pokłosie.
Literatura:
- J. McLennan, On the Worship of Animals and Plants, „Forthnighty Review” 1869-1870; A.
Lang, The Secret of the Totem, London 1903; W. H. R. Rivers, Totemism in Polynesia and
Melanesia, „Journal of Royal Anthropological Institute” 1909 vol 39; - A Van Gennep, L'état
actuel du probleme totemique, Paris 1911; - A. Goldenweiser, Totemism; An Essay on
Religon and Society, [w:] V. F. Calverton [ed.] The Making of Man; An Outline on Religion
and Society, New York 1931; - A. P. Elkin, Studies in Australian Totemism; the Nature of
Australian Totemism, “Oceania” 1933-1934, vol. 4, nr 2; - W. E. Harney: Ritual and
Behaviour at Ayers Rock, “Oceania” 1960, nr 1; - Ch. P. Mountford: Brown Men and Red
Sand, Journeys in Wild Australia, 1962; - J. G. Frazer, Złota Gałąź, Warszawa 1962 i późn.;
L. R. Hiatt, Totemism Tomorrow; the future of an illusion, “Mankind” 1969, nr 7/2, s. 83-93;
- W. E. H. Stanner, On Aboriginal Religion, Sydney 1966; - C. Lévi-Strauss, Totemizm,
Warszawa 1969; - S. Tokariew, Pierwotne formy religii i ich rozwój, Warszawa 1969; - C.
Lévi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1970, - G. Róheim, Australian Totemism; a
psycho-analytic study in anthropology, New York 1971; - G. van der Leeuw, Fenomenologia
religii, Warszawa 1979; - B. Malinowski, Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego,
Dzieła t. 1, Warszawa 1984, - E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, Warszawa
1990; - H. Morphy, Myth, Totemism and the Creation of Clans, “Oceania” 60, no. 4 (1990), s.
55–64; - Ratha, S. N. Rethinking Totemism: Man-nature Relationship in Maintaining the
Ecological Balance, “Man in India” 70, no. 3 (1990), s. 245–252; - Z. Freud, Totem i tabu,
Warszawa 1993; - A. Szyjewski, Religie Australii, Kraków 1998; - A. Adler, B. Juillerat, M.
Mauzé, Totémismes, Ivry1998; - R. A. Jones, The Secret of the Totem;Religion and society
from McLennan to Freud, New York 2005;

8. Kulty pasterskie, hierofania nieba.

Udomowienie zwierząt, powstanie społeczności pasterskich, rodzaje pasterstwa,

wojowniczy charakter kultur. Władza i ród, rola pokrewieństwa u koczowników, relacje
władcy z Niebem, patriarcha jako kapłan. Sakralna funkcja trybu życia, jurta i jej symbolika.
Zwierzę jako obiekt sakralny: bydło, koń, wielbłąd. Ofiara ze zwierzęcia. Manizm - kult
przodków, zasada reinkarnacji. Hierofania uraniczna, pojawienie się Najwyższej Istoty

Uranicznej u pasterzy. Jedność i wielość boska. Kult Najwyższej Istoty – modlitwa i ofiara,
kult zbiorowy i indywidualny.
Literatura:
- K. Moszyński, Ludy pasterskie, Kraków 1953; - G. Lienhardt, Divinity and Experience; the
Religion of the Dinka, Oxford 1961; - P. Fuchs, Ambasira - kraina demonów, Warszawa
1967; - L. Gumilow, Dzieje dawnych Turków, Warszawa 1972; - L. Gumilow, Śladami
cywilizacji Wielkiego Stepu, Warszawa 1973; - K. Birket-Smith, Ścieżki kultury, Warszawa
1974; - A. Smirnow, Scytowie, Warszawa 1974; - E. Tryjarski, Hunowie europejscy,
Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław 1975; - J. S. Wasilewski, Kategoria
przestrzeni w kulturze koczowniczej; analiza przestrzenna jurty. Etnografia Polska t. 19, r.
1975, z. 1; - A.Wińcza, Wspaniali Masajowie, Katowice 1976; - B. Gafurow, Dzieje i kultura
ludów Azji Centralnej, Warszawa 1978; - E. Rzewuski, Azania Zamani, Warszawa 1978; - W.
Szymański, E. Dąbrowska, Awarzy, Węgrzy, Wrocław 1979; - S. Kałużyński, Tradycje i
legendy ludów Mongolii, Warszawa 1978; - S. Szynkiewicz, Rodzina pasterska w Mongolii,
Warszawa 1981; - R. Wojna, Wielki świat nomadów, między Chinami i Europą, Warszawa
1983; - С. ?. Нестеров, конь в культах тюркоязычных племëн центральной ??ии в ??оху
средневековья, Nowosybirsk 1990; - E. Tryjarski, Zwyczaje pogrzebowe ludów tureckich na
tle ich wierzeń, Warszawa 1991; - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Warszawa
1992; - A. Szafrański, Zagadnienia religii i magii w Afryce w świetle badań E. Evans-
Pritcharda i G. Lienhardta, „Nomos, kwartalnik religioznawczy” 15/1996, s. 31-46; - L.
Gumilow, Dzieje etnosów Wielkiego Stepu, Kraków 1997; - M. Łabędzka-Koehlerowa,
Mitologia ludów tureckich, Warszawa 1998; - A. Rozwadowski, Indoirańczycy - sztuka i
mitologia, Poznań 2003; - E. E. Evans-Pritchard, Religia Nuerów, Kęty 2007;

9. Rewolucja neolityczna i powstanie kultów Wielkiej Bogini Matki.

Zmiany mezolityczne, kultury postkapsyjskie, ogniska neolityzacji. Renifer i łoś w

mezolicie. Rolnictwo Starego i Nowego Świata jako odpowiedź adaptacyjna na zmiany
klimatyczne. Areały kulturowe rolnictwa. Przemiany tematów sztuki naskalnej. Jerycho i
religie wczesnorolnicze. Odkrycia w Catal Hüyük, spory wokół interpretacji i religia
mieszkańców. Rewolucja neolityczna jako początek procesu powstawania wielkich
cywilizacji.
Literatura:
- M. O. Koswien, Historia kultury pierwotnej w zarysie, Warszawa 1955; - J. G. Frazer, Złota
Gałąź, różne wydania; - V. Gordon Childe, O rozwoju w historii, Warszawa 1963; - J.
Hawkes & L. Woolley, History of Mankind vol. I: Prehistory and the Beginnings of
Civilization, New York 1963; - M. Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, J.
Mellaart, Çatal Hüyük, A Neolitic Town of Anatolia, London 1967; - G. Clark & S. Piggott,
Społeczeństwa prahistoryczne, Warszawa 1970; - Z. Bukowski, K. Dąbrowski, Świt kultury
europejskiej, Warszawa 1971; - J. Cauvin, Religions néolithiques de Syro-Palestine, Paris
1972; - Z. Sokolewicz, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa 1974; Z. Bukowski, K.
Dąbrowski, Śladami kultur azjatyckich, Warszawa 1978; - W. Hensel, S. Tabaczyński,
Rewolucja neolityczna i jej znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej, Wrocław 1978; - M.
Popko, Religie starożytnej Anatolii, Warszawa 1980; - I. & K. Kubiak: Chleb w tradycji
ludowej, Warszawa 1981, - M. Gimbutas, The Goddesses and Gods of Old Europe, London
1982; - P. Bieliński, Starożytny Bliski Wschód. Od początków gospodarki rolniczej do
wprowadzenia pisma, Warszawa 1985; - M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1,
Warszawa 1988; - Z. Skrok, Ucieczka z kamiennego świata, Warszawa 1986; - Ł. Trzciński, J
Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii cz. II, Kraków 1990; - M. Harris, Cannibals and
Kings; The Origins of Cultures, New York 1991; - E. Nowicka, Świat człowieka, świat
kultury, Warszawa 1991; - M. Eliade, Mity, sny, misteria, Poznań 1994; - R. Rudgley,

Zaginione cywilizacje epoki kamienia, Warszawa 1999; - M. Balter, The Goddess and the
Bull; Catalhöyük: an archeological journey to the dawn of civilization, New York 2005;

10. Podstawowe wątki mityczno-rytualne społeczności rolniczych.

Mit wyłonienia, stosunek człowiek - roślina, dema i mit kreatywnego morderstwa i

odpowiadające rytuały śmierci w miłości. Seksualno-orgiastyczny charakter religii
rolniczych. Zwierzę jako odpowiednik bóstwa i ofiara zakładzinowa kosmosu (koza, byk,
świnia). Symbolika świni: płodność, obfitość, cykl roczny. Świnia w cyklu rytualnym
Papuasów. Księżyc i regeneracyjna symbolika lunarna, pozycja kobiety w społeczeństwie i
religiach neolitu (problem matriarchatu). Rekonstrukcja obrazu kosmosu, rytuały agrarne.
Literatura:
- C. Hentze, Mythes et symboles lunaires, Anvers 1932; - G. R. Levy, The Gate of Horn; A
study of the religious conceptions of the stone age, and their influence upon European
thought, London 1946; - A. E. Jensen, Das religiose Weltbild iner frühen Kultur, Stuttgart
1948; - A. E. Jensen, Mythos und Kult bei Naturvolkern, Wiesbaden 1951; - O. G. S.
Crawford, The Eye Goddesss, London 1957; - R. Rappaport, Pigs for the Ancestors; ritual in
the ecology of a New Guinea People, New Haven 1968; - M. Gimbutas, The Goddesses and
Gods of Old Europe, Berkeley 1974; - J. T. Bąbel, Wśród bogów neolitu, „Z otchłani
wieków” 1978-82; - Irena Kubiak, Krzysztof Kubiak: Chleb w tradycji ludowej, Warszawa
1981; - Календарные обычаи и обряды в странах ?арубежной европы IV: исторические
корни и развитие оычаев, [red.] С. А. Токарев, Moskwa 1983; - A. Zadrożyńska,
Powtarzać czas początku, cz. I: O świętowaniu dorocznych świąt w Polsce, Warszawa 1985; -
J. Campbell, Atlas of World Mythology vol II: Mythologies of Primitive Planters, New York
1988; - Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii cz. II, Kraków 1990; -
M. Eliade, Mity, sny, misteria, Poznań 1994; - J. Bachofen, Matriarchat; studium na temat
ginajkokracji świata starożytnego podług natury religijnej i prawnej, Warszawa 2007; - Z.
Krzak, Od matriarchatu do patriarchatu, Warszawa 2007;

11. Bogini Matka

Archeologiczne ślady żeńskiego sacrum w neolicie. Archetypowe funcje Magna Mater

w ujęciu Junga, Neumanna i Gravesa, Bogini jako Uniwersalna Matka. Symbole Bogini:
naczynie, wody, Księżyc, labirynt i labrys, tkactwo, tron, góra, moc kocia. Potrójna postać
Bogini Śmierci w Życiu, schemat Neumanna. Bogini, ziemia a przodkowie. Ewolucja kultu.
Rytuały hierogamii. Rytuały umierającego i zmartwychwstającego boga. Spór o miejsce
żeńskiego sacrum w dziejach religii.
Literatura:
- A. Dietrich, Mutter Erde, ein Versuch über Volksreligion, Leipzig-Berlin 1905; - J.
Campbell, The Masks of the God, t. II-III, kilka wydań; E. Neumann, The Great Mother; an
Anaylysis of the Archetype, New York 1954; - M.Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa
1966; - A. Fleming, The Myth of the Mother-Goddess, „World Archeology” 1969 nr 1, s. 247-
261; - B. Rutkowski, Wyspy wiecznego szczęścia, zarys religii wczesnogreckiej, Wrocław
1975; - Preston, James J., ed. Mother Worship: Theme and Variations, Chapel Hill 1982; - M.
Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1, Warszawa 1985; - A. Getty, Goddess; Mother
of Living Nature, London 1990; - K. Kowalski, Eros i Kostucha, Warszawa 1990; - P.
Evdokimov, Kobieta i zbawienie świata, Poznań 1991, - C. G. Jung, O naturze kobiety,
Poznań 1992; - D. Leeming, J. Page, Goddess; myths of the Female Divine, New York 1994; -
G. Baudler, Bóg i kobieta, historia przemocy, seksualizmu i religii, Gdynia 1995; L. Goodison
i C. Morris, Ancient Goddesses; the myths and the evidence, London 1998, - R. Graves, Biała
Bogini, Warszawa 2000; - K. Kerenyi, Eleusis; archetypowy obraz matki i córki, Kraków
2004;

12. Tajne stowarzyszenia

Geneza tajnych stowarzyszeń, klasyfikacja i funkcje w społecznościach tradycyjnych.

Związek z inicjacjami plemiennymi młodzieży, rola starszyzny, stopnie i rytuały przejścia,
struktura organizacyjna, formy kultu (Dom Mężczyzn, inicjacja, maski), kwestie dystrybucji
wiedzy i zasada tajności w społeczeństwie, jezyk ezoteryczny, rola okaleczeń, krwi i tortur w
rytuałach. Relacja sacred-secret. Przekaz kosmologiczny za pośrednictwem symboliki.
Przykłady tajnych stowarzyszeń w Afryce, Melanezji, Polinezji i w Ameryce. Podziały
tajnych stowarzyszeń afrykańskich. Dukduk na Melanezji. Arioi jako stowarzyszenie
artystyczne. Rola tajnych stowarzyszeń w zabezpieczaniu porządku na przykładzie
Wszystkich Towarzyszy u Czarnych Stóp. Rola kobiet w tajnych stowarzyszeniach.
Literatura:
- F. Boas, The Social Organization and the Secret Societies of the Kwakiutl Indians,
Washington 1897;- F. H. Butt-Thompson, West-African Secret Societies, London 1927; - E.
M. Loeb, Tribal Initiations and Secret Societies, Berkeley 1929; - C. H. Wedgwood, The
Nature and Functions of Secret Societies, „Oceania” 1930, nr 1, s. 129-145; - C. Wissler, The
Blackfoot Indians; - H. Webster, Primitive Secret Societies, New York 1932; - R. H. Lowie,
Crow, Hidatsa & Mandan; - L. Krzywicki, Pierwociny więzi społecznej, Warszawa 1957; -
J.Wach, Socjologia religii, Warszawa 1961, s.131-137; - F. W. Young, Initiation Ceremonies;
a cross-cultural study of status dramatization, Indianapolis 1965; - Secret Societies, [ed.:] N.
MacKenzie, New York 1967; - S. Świderski, Tradycyjne związki tajemne szczepu Apindżi
jako historyczno-kulturowe tło osobowości, „Lud” 1968, t. 52, s. 27-61; - S. A. Tokariew,
Pierwotne formy religii i ich rozwój, Warszawa 1969; - J. Fernandsez, Bwiti: An
Ethnography of the Religious Imagination in Africa, 1974; - G. Simmel, Socjologia,
Warszawa 1975, s. 412-473; - G. H. Herdt, Guardians of the Flutes; idioms of masculinity,
New York 1981; - B. L. Bellman, The Language of Secrecy; symbols & metaphors in Poro
ritual, New Brunswick 1984; - J. S. La Fontaine, Initiation; Ritual Drama and Secret
Knowledge Across the World, Harmondsworth 1986; - M. Griaule, G. Dieterlen, The Pale
Fox, Baltimore 1986; - S. Piłaszewicz, W cieniu krzyża i półksiężyca, Warszawa 1986; - G.
Herdy, The Sambia; ritual and gender in New GuineaFort Worth1987; - B. Bettelheim, Rany
symboliczne, rytuały inicjacji i zazdrość męska, Warszawa 1989; - I. Keen, Knowledge and
Secrecy in an Aboriginal Religion; Yolngu of North-East Arnhem Land, Oxford 1994; - A.
Kozyra, Struktura i funkcje tajnych związków na Melanezji, [w:] Ludy i kultury Australii i
Oceanii; materiały z V konferencji naukowej, Wrocław 1996, s. 121-136; - M. Eliade,
Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne, Kraków 1997; - I. Keen, Knowledge and Secrecy
In an Aboriginal Religion; Yolngu of North-East Arnhem Land, Melbourne 1997; - P.
Worsley, Knowledges; What Different Peoples Make of the World. London 1997; - M.
Engelhart, Extending the Tracks; A cross-cultural approach to Australian Aboriginal Male
Initiation Rites, Stockholm 1998; - M. Griaule, Bóg wody; rozmowy z Ogotemmelim, Kęty
2006; - V. Turner, Las symboli; aspekty rytuałów u ludu Ndembu, Kraków 2006; - A. van
Gennep, Obrzędy przejścia; systematyczne studium ceremonii, Warszawa 2006;

13. Powstawanie ideologii państwowych

Zmiana w społecznościach tradycyjnych: ewolucja, dyfuzja, kontakt kulturowy.

Rozprzestrzenianie ideologii miejskich. Miasto i jego zasady organizujące, kosmiczny ład,
święty król-słońce, hierogamia, tron, rola bóstwa żeńskiego. Ideologia kowalstwa i metalurgii,
rzemiosło i cechy jako ezoteryczna kontynuacja tajnych stowarzyszeń. Rozwój miernictwa i
obserwacji nieba, budownictwo i ideologia kamienia. Spory wokół kultury megalitów, jej
źródła i rozprzestrzenianie w Europie i Azji. Nurt archeologiczny i etnograficzny.

Podstawowe konstrukcje megalityczne, główne zabytki (Los Millares, Malta, New Grange,
Stonehenge, Sillbury Hill). Idea reinkarnacji i koła czasu. Rola archeoastronomii w
interpretacji religii megalitów.
Literatura:
- J. Campbell, The Masks of God, kilka wydań; - G. Daniel, The Megalith Builders of Western
Europe, London 1958; - V. Gordon Childe, O rozwoju w historii, Warszawa 1963; - J.
Hawkes & L. Woolley, History of Mankind vol. I: Prehistory and the Beginnings of
Civilisation, New York 1963; - G. S. Hawkings, Stonehenge Decoded, London 1967; - A.
Thom, Megalitic Sites in Britain, Oxford 1967; - J. K. Kozłowski, Mury Cyklopów, Wrocław
1971; - B. i R. Allchin, Narodziny cywilizacji indyjskiej, Warszawa 1973; - K. Majewski,
Tron kultowy w sztuce egejskiej, [w:] “Prace i Materiały Muz. Arch. w Łodzi”, nr 25, 1978; -
B. Kopydłowska, Kultura megaliczna na Oceanii, [w:] Ludy i kultury Oceanii, Wrocław-
Warszawa 1979, s. 73-86; - A. Konderak, Wanax i jego rola w państwie mykeńskim (sakralny
charakter władzy), [w:] „Roczniki Humanistyczne” t. 29 1981, z. 3, s. 5-17; - K. Kowalski, Z.
Krzak, Mówią tysiąclecia, Warszawa 1989; - tychże Echa Atlantydy, Warszawa 1989; - M.
Eliade, Kowale i alchemicy, Warszawa 1993; - Z. Krzak, Megality Europy, Warszawa 1995; -
R. Rudgley, Zaginione cywilizacje epoki kamiennej, Warszawa 1999; - A. Aveni, Rozmowy z
planetami; w jaki sposób nauka i mitologia wymyśliły kosmos, Poznań 2000; - Z. Krzak,
Megality świata, Wrocław 2001; - A. Aveni, Imperia czasu; kalendarze, zegary i kultury,
Poznań 2001; - E. C. Krupp, Obserwatorzy nieba, szamani i królowie; astronomia i
archeologia mocy, Warszawa 2001; - A. Aveni, Schody do nieba; obserwacje nieba w trzech
wielkich starożytnych kulturach, Pozanń 2002; - E. C. Krupp, Za horyzontem; mity i legendy o
Słońcu, Księżycu, gwiazdach i planetach, Warszawa 2006;

14. Nowe ruchy religijne w społecznościach tradycyjnych.

Społeczne i ideologiczne efekty zderzenia kultur, procesy rozpadowe. Problem

inkulturacji a misje. Klasyfikacja i cechy NRR: natywizm, millenaryzm, mesjanizm,
synkretyzm. NRR w Afryce (afrochrześcijaństwo): kimbangizm, kościoły etiopskie i
syjonistyczne, Aladura. Afrochrześcijańskie religie Ameryki: santeria, makumba,
umbandyzm, candomble, wudu, szango, rastafarianizm. Ruchy religijne Oceanii:
melanezyjskie kulty cargo, Hau-Hau i kościoły pochodne na Polinezji. Zmiany religijne w
Australii. Burchanizm na Syberii. Ameryka Północna: powstanie Tecumseha, shakeryzm,
Taniec Ducha, pejotyzm. NRR w Ameryce Południowej: mit El Dorado, Inkarri i tęsknota za
imperium Inków, El Hermanito, Contestado i Joazeiro, wegetalizm.
Literatura:
- R. Linton, Nativistic Movements, „American Anthropologist” 1943, nr 45, s. 230-243; - A.
F. Wallace, Revitalisation Movements, „American Anthropologist” 1956, nr 58, s. 264-281; -
P. Worsley, The Trumpet Shall Sound; A Study of the Cargo Cult in Melanesia, London
1957; - B. G. M. Sundkler, Bantu prophets in South Africa, London-New York 1961; - Y.
Talmon, Pursuit of the Millenium; The Relation between Religion and Social Change,
„Archives Européennes de Sociologie” 1962, nr 3, s. 149-164; - S. L. Thrupp [ed.], Millenial
Dreams in Action; Essays in Comparative Study, The Hague 1962; - V. Lanternari, The
Religions of the Oppressed, A Study of Modern Messianic Cults, New York 1963; - N. Cohn,
The Pursuit of the Millenium, London 1970; - A. Zajączkowski, Muntu dzisiaj; studium
afrykanistyczne, Warszawa 1970; - J. Metge, Maorysi z Nowej Zelandii, Warszawa 1971; - B.
Szarewska, Stare i nowe religie w tropikalnej i południowej Afryce, Warszawa 1971; - E.
Nowicka, Bunt i ucieczka, zderzenie kultur i ruchy społeczne, Warszawa 1972; - W.
Pawluczuk, Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnych,
Warszawa 1972; - B. R. Wilson, Magic and the Millenium; A Sociological Study of Religious
Movements of protest among Tribal and Third-World Peoples, London 1973; - G.

Lanczkowski, Die neuen Religionen, Frankfurt 1974; - W. Pawluczuk, Wierszalin; reportaż o
końcu świata, Warszawa 1974; - M. Posern-Zielińska: Peyotyzm, religia Indian Ameryki
Północnej, Wrocław 1972; - W. Kowalak, Obrzędy afrykańskich kultów synkretycznych;
analiza ich komponentów w odniesieniu do działalności misyjnej, Warszawa 1973; - A.
Posern-Zieliński, Ruchy społeczne i religijne Indian hiszpańskiej Ameryki Południowej,
Wrocław 1974; - Religie w procesie przemian, pr. zb. pod red. A. Mrozek-Dumanowskiej,
Wrocław 1977; - B. Walendowska, Afrochrześcijańskie religie Antyli, Poznań 1978; - G. J.
Kaczyński, Bunt i religia w Afryce Czarnej; z badań nad ruchami religijnymi w Zairze,
Wrocław 1979; F. Z. Kapuścik, Religie Afryki zachodniej wobec współczesnych przemian,
Warszawa 1979; - W. Kowalak (SVD): Kulty cargo na Nowej Gwinei. Warszawa 1983; - M. I
B. Strzałkowie, „Yaliwanizm” - nowy przejaw „kultu cargo”na terenie Nowej Gwinei, [w:]
Australia i wyspy Pacyfiku, Wrocław 1983; - B. M. Fagan, The Cash of Cultures, New York
1984; - E. A. Wilemski, Kultura Afryki wschodniej w procesie przemian, Kolonia 1985; - W.
Kowalak, Umbandyzm; nowa religia w Brazylii, [w:] Z zagadnień etnologii i
religioznawstwa, „Materiały i Studia Księży Werbistów”, Warszawa 1986, s. 9-47; - A.
Posern-Zieliński, Formy, treści i uwarunkowania polinezyjskiego synkretyzmu. Zarys
problematyki, „Etnografia Polska” 1988, z. 1, s. 7-29; - K. Burridge, Mambu; A Melanesian
Millenium, Princeton 1988; - Euhemer, Przegląd Religioznawczy, 1991/4; L. G. Desmangles,
The Faces of the Gods; vodou and Roman Catholicism in Haiti, Chapel Hill 1992; S.
Piłaszewicz, Religie Afryki; Ewolucja wierzeń rodzimych w kontaktach z islamem i z
chrześcijaństwem, Warszawa 1992; Chrześcijaństwo i kultury, „Znak” 1994, nr 9 (472); - G.
J. Kaczyński, Czarny chrystianizm, Warszawa 1994; - L. Hurbonn, Voodoo; Truth and
Fantasy, London 1995; - L. Kolankiewicz, Samba z bogami; opowieść antropologiczna,
Warszawa 1995; - Kultury i religie Afryki a ewangelizacja, [red.] H. Zimoń, Lublin 1995; -
M. Gonzáles-Wippler, Santería: The Religion; Faiths, Rites, Magic, St. Paul 1996; L. E.
Barrett, The Rastafarians; Boston 1997; - L. J. Luzbetak, Kościół a kultury; nowe
perspektywy w antropologii misyjnej, Warszawa 1998; - M. Deren, Bogowie haitańskiego
wudu; taniec nieba i ziemi, Kraków 2000; M. Nowaczyk, Lanternari i rzymska szkoła
antropologii religii, Warszawa 2000; - R. Stark, W. S. Bainbridge, Teoria religii, Kraków
2000; - R. Niemen, Spirit Wars; Native North American Religions In the Age of Nation
Building, Berkeley 2000; - S. Gródź, Chrystologia afrykańska w rodzimym kontekście
kulturowym, Lublin 2005;

SPIS LEKTUR - ETNOLOGIA RELIGII ĆWICZENIA (studia stacjonarne I stopnia)

Semestr I
1. A. Szyjewski, Po co religioznawstwu etnologia religii?, Nomos, kwartalnik religioznawczy,

1996/15, s. 5-30.

2. J. G. Frazer: Złota Gałąź (kilka wydań), rozdział 3: Magia Sympatyczna i 4: Magia i

religia.

3. E. B. Tylor: Cywilizacja pierwotna, Warszawa 1896, t. I, rozdz. Animizm, s. 343-412.
4. M. Mauss: Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, rozdz. Zarys ogólnej teorii magii, s.

3-208.

5. B. Malinowski: Argonauci zachodniego Pacyfiku, Dzieła t. III, Warszawa 1981, rozdz:

Wprowadzenie, 3: Istota kula i 22: Znaczenie kula, s. 27-58, 126-155, 640-694.

6. B. Malinowski: Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, Dzieła t. II,

Warszawa 1984, rozdz. 7: Płodzenie i ciąża w wierzeniach i zwyczajach krajowców, s.
279-315; lub B. Malinowski: Mit, magia, religia, Dzieła t. VII, Warszawa 1990, rozdz.
Baloma - duchy zmarłych na Wyspach Triobrianda, s. 148-272.

7. R. Benedict: Wzory kultury, Warszawa 1966, rozdz. 5: Dobu, s. 209-256.
8. L. Lévy-Bruhl: Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, Warszawa 1992,

część I, s. 55-171.

9. E. Leach: Lévi-Strauss, Warszawa 1973, 1999

2

.

10. C. Lévi-Strauss: Myśl nieoswojona, Warszawa 1969, rozdz. 1: Wiedza konkretu i 2:

Logika klasyfikacji totemicznych, s. 5-116.

11. J. i R. Tomiccy: Drzewo Życia, ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa 1975, cz. I:

Powstanie i kształt świata, s. 21-95.

12. V. Turner, Las symboli; aspekty rytułów u ludu Ndembu, Kraków 2006, r. I-II, s. 27-72.

Kolokwium: J. Swolkień, Ł. Trzciński: Wprowadzenie do etnologii religii cz. I, Kraków
1987, (skrypt UJ nr 563).

Semestr II

1. A. Leroi-Gourhan: Religie prehistoryczne, Warszawa 1966.
2. M. Eliade: Historia wierzeń i idei religijnych, t. I, Warszawa 1988, 1998

2

rozdz. 1: Na

początku... Magiczno-religijne zachowania ludzi paleolitu i 2: Najdłuższa rewolucja:
Odkrycie rolnictwa - mezolit i neolit. s. 4-40.

3. J. S. Wasilewski: Podróże do piekieł, rzecz o szamańskich misteriach, Warszawa 1979,

rozdz. 2: Seanse, misteria, rytuały, i 3: Wyobraźnia i struktury, szamanistyczna wizja
świata i człowieka, s. 52-151.

4. E. E. Evans-Pritchard, Religia Nuerów, Kęty 2007, r. I-II, s. 73-130.
5. B. Malinowski: Ogrody koralowe i ich magia, Dzieła t. IV/1 cz.II, rozdz. 1: Ogólny opis

ogrodnictwa, 3: Przygotowanie gleby i sadzenie roślin, 4: Magia wzrostu, s. 93-138, 173-
237.

6. R. Caillois: Człowiek i sacrum, Warszawa 1996, s. 65-106 (lub tegoż Żywioł i Ład,

Warszawa 1973, rozdz. Teoria zakazów, s. 73-120).

+ M. Douglas, Czystość i zmaza, Warszawa 2007, rozdz. 1-4, s. 51-110;
7. E. Mieletinski: Poetyka mitu, Warszawa 1980, cz. II: Klasyczne formy mitu i ich odbicie w

folklorze narracyjnym, s. 203-250.

8. B. Malinowski: Mit, magia, religia, Dzieła t. VII, Warszawa 1990, rozdz. Mit w psychice

człowieka pierwotnego, s. 296-351.

9. M. Eliade, Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne; narodziny mistyczne, Kraków 1997,

rozdz. 1-4, s. 7-118.

10. C. M. Turnbull: Ikowie, ludzie gór, Warszawa 1980, s. 87-216.
11. M. Harris, Krowy, świnie, wojny i czarownice, Warszawa 1985, s. 1-129.
12. M. Posern-Zielińska: Peyotyzm, religia Indian Ameryki Północnej, Warszawa 1974 cz. VI

Meksykański kult peyotu i VII: Struktura współczesnego peyotyzmu, s. 154-223.

13. W. Kowalak (SVD): Kulty cargo na Nowej Gwinei. Warszawa 1983, s. 112-183.

Kolokwium: A. Szyjewski, Etnologia religii, Kraków 2001.

SPIS LEKTUR - ETNOLOGIA RELIGII ĆWICZENIA (studia niestacjonarne I stopnia)

Semestr I
1. J. G. Frazer: Złota Gałąź (kilka wydań), rozdział 3: Magia Sympatyczna i 4: Magia i

religia.

2. E. B. Tylor: Cywilizacja pierwotna, Warszawa 1896, t. I, rozdz. Animizm, s. 343-412.
3. M. Mauss: Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, rozdz. Zarys ogólnej teorii magii, s.

3-208.

4. B. Malinowski: Argonauci zachodniego Pacyfiku, Dzieła t. III, Warszawa 1981, rozdz:

Wprowadzenie, 3: Istota kula i 22: Znaczenie kula, s. 27-58, 126-155, 640-694.

5. L. Lévy-Bruhl: Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, Warszawa 1992,

część I, s. 55-171.

6. E. Leach: Lévi-Strauss, Warszawa 1973, 1999

2

.

7. V. Turner, Las symboli; aspekty rytułów u ludu Ndembu, Kraków 2006, r. I-II, s. 27-72.

Kolokwium: J. Swolkień, Ł. Trzciński: Wprowadzenie do etnologii religii cz. I, Kraków
1987, (skrypt UJ nr 563).

Semestr II
1. A. Leroi-Gourhan: Religie prehistoryczne, Warszawa 1966.
2. M. Eliade: Historia wierzeń i idei religijnych, t. I, Warszawa 1988, 1998

2

rozdz. 1: Na

początku... Magiczno-religijne zachowania ludzi paleolitu i 2: Najdłuższa rewolucja:
Odkrycie rolnictwa - mezolit i neolit. s. 4-40.

3. J. S. Wasilewski: Podróże do piekieł, rzecz o szamańskich misteriach, Warszawa 1979,

rozdz. 2: Seanse, misteria, rytuały, i 3: Wyobraźnia i struktury, szamanistyczna wizja
świata i człowieka, s. 52-151.

4. E. E. Evans-Pritchard, Religia Nuerów, Kęty 2007, r. I-II, s. 73-130.
5. R. Caillois: Człowiek i sacrum, Warszawa 1996, s. 65-106 (lub tegoż Żywioł i Ład,

Warszawa 1973, rozdz. Teoria zakazów, s. 73-120).

+ M. Douglas, Czystość i zmaza, Warszawa 2007, rozdz. 1-4, s. 51-110;
6. M. Eliade, Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne; narodziny mistyczne, Kraków 1997,

rozdz. 1-4, s. 7-118.

7. W. Kowalak (SVD): Kulty cargo na Nowej Gwinei. Warszawa 1983, s. 112-183.

Kolokwium: A. Szyjewski, Etnologia religii, Kraków 2001.

ETNOLOGIA RELIGII

Zestaw tematów egzaminacyjnych

1. Etnologia i antropologia jako nauka (przedmiot, metody).
2. Etnologia religii: (przedmiot i metody).
3. Ogólna charakterystyka społeczności tradycyjnych.
4. Związek między kulturą i religią a trybem życia.
5. Potencjał kulturowy współczesnych prymatów.
6. „Religijność” współczesnych prymatów.
7. Proces antropogenezy i narodziny życia duchowego
8. Australopitekalna hipoteza pochodzenia człowieka.
9. Teoria "potencjału człowieczeństwa" A. Wiercińskiego
10. Charakterystyka kultury i duchowości archantropów
11. Kultura mustierska i religijność paleoantropów.
12. Neandertalczycy a Homo sapiens fossilis
13. Rola dymorfizmu płciowego w symbolizacji religijnej (paleolit i neolit).
14. Rola kobiety w społeczeństwie i wierzeniach paleolitu.
15. Jaskinia paleolityczna jako sanktuarium.
16. Zwyczaje pogrzebowe paleolitu
17. Idea bóstwa w paleolicie
18. Umierające i zmartwychwstające zwierzę
19. Kult niedźwiedzia w paleolicie
20. Współczesny kult niedźwiedzia
21. Kosmologia górnego paleolitu
22. Sztuka magdaleńska jako system ideologiczny.
23. Szamanizm w paleolicie
24. Postać i życiorys szamana i czarownika.
25. Funkcje społeczne szamana.
26. Inicjacja szamańska.
27. Rytuały szamańskie
28. Trans szamański a halucynogeny w świetle doświadczeń Grofa.
29. Rola halucynogenów w kulturze i religii
30. Szamanistyczny obraz kosmosu.
31. Symbolika kostiumu i bębna szamańskiego.
32. Zwierzę w szamanizmie.
33. Duchy i dusze w szamanizmie.
34. Zasada partycypacji mistycznej i logika myślenia w kulturach tradycyjnych.
35. Czas mityczny.
36. Mit: (definicje, cechy, rodzaje mitów).
37. Funkcje mitu.
38. Mit kosmogoniczny w kulturach łowieckich i rolniczych.
39. Magia a religia.
40. Istota, struktura i rodzaje magii.
41. Moc mana w magii.
42. Mechanizmy tabu
43. System klanowo-totemiczny.
44. Totemistyczna organizacja kosmosu.
45. Zwierzę w totemizmie.
46. Mity i rytuały totemiczne na przykładzie Australii.

47. Charakterystyka religii pasterskich.
48. Zwierzę i pasterz.
49. Rola nieba w religiach pasterzy-koczowników.
50. Narodziny rolnictwa - procesy rewolucji neolitycznej.
51. Odkrycia w Çatal Hoyük i religia mieszkańców.
52. Mit wyłonienia.
53. Stosunek człowiek - roślina w neolicie.
54. Mit kreatywnego morderstwa i rytuały śmierci w miłości.
55. Rekonstrukcja kosmologii społeczeństw rolniczych.
56. Zwierzęta w religiach rolników.
57. Kobieta w religiach neolitycznych.
58. Kompleks Wielkiej Bogini Matki.
59. Ewolucja postaci i roli Wielkiej Boginii Matki.
60. Funkcje tajnych stowarzyszeń.
61. Zasada tajności w społeczeństwie.
62. Wyposażenie tajnych stowarzyszeń
63. Tajne stowarzyszenia w Afryce i Ameryce
64. Tajne stowarzyszenia na Melanezji i Polinezji.
65. Kobiece tajne stowarzyszenia.
66. Komo jako przykład tajnego stowarzyszenia.
67. Rytuały przejścia a rytuały inicjacyjne.
68. Paradygmat religijny pierwszych miast-państw.
69. Religia kultury megalitów.
70. Budownictwo megalityczne.
71. Zderzenie kultur i procesy rozpadowe.
72. Kategoria zmiany w kulturach tradycyjnych.
73. Ogólne cechy nowych ruchów religijnych.
74. Synkretyzm - przykłady na podstawie nowych ruchów religijnych.
75. Geneza kultów cargo.
76. Ideologia kultów cargo.
77. Nowe religie Indian Ameryki Północnej i Południowej.
78. Pejotyzm.
79. Afrochrześcijaństwo w Afryce.
80. Afrochrześcijańskie religie Ameryki.
81. Nowe religie Polinezji.
82. Nowe religie Australii i Syberii

ETNOLOGIA RELIGII (studia niestacjonarne I stopnia) - ZAGADNIENIA DO TEKSTÓW

NA ĆWICZENIA



- A. Leroi-Gourhan: Religie prehistoryczne, Warszawa 1966.

Krytyka dotychczasowych podejść do religii prahistorycznych. Przyczyny ubóstwa danych.

Definicja religii wg Leroi-Gourhana. Rozróżnienie znalezisk dotyczących pale(o)antropów
i ne(o)antropów. Podstawy odrzucenia hipotezy o kulcie szczątków zwierzęcych (kręgi
kultowe, kult żuchwy, kult niedźwiedzia). Kanibalizm religijny a konsumpcyjny.
Pochówki intencjonalne, cechy pochówków górnopaleolitycznych. Ewidencja kultu
czaszek w górnym paleolicie. Religia jaskiniowa czy religie jaskiniowe? Sposoby
zdobienia jaskiń (zamieszkane-niezamieszkane, jednorazowo-wielokrotnie, kontury-
światłocień). Rodzaje znaków. Przyczyny podziału znaków na „męskie” i „żeńskie”.
Metoda przyporządkowywania znaczenia wizerunkom zwierzęcym (znaki a zwierzęta,
kobieta a zwierzę, topografia jaskini). Sztuka mobilna, podobieństwa i różnice z rytami
jaskiniowymi.



- M. Eliade: Historia wierzeń i idei religijnych, t. I, Warszawa 1988, rozdz. 1: Na

początku... Magiczno-religijne zachowania ludzi paleolitu.

Podstawa Eliadowskiego podejścia do paleolitu i krytyka podejścia „archeologicznego”.

Religijne wnioski wynikające z łowieckiego trybu życia. Pochówki paleoantropów i
neoantropów a koncepcja życia pozagrobowego. Pan Dzikiej Zwierzyny i jego kult.
Podstawy wiary w odradzanie z kości i świadectwa archeologiczne. Dyskusja wokół
wyobrażeń ludzkich z Lascaux i Trois Fréres. Znaczenie malowideł rentgenowskich.
Odkrycia w Mal‟cie a rekonstrukcja sztuki paleolitycznej wg Leroi-Gourhana. Podstawy
przypisania ludziom paleolitu wierzeń dotyczących Księżyca, tęczy, kosmogonii. potopu.



- J. S. Wasilewski: Podróże do piekieł, rzecz o szamańskich misteriach, Warszawa 1979,

rozdz. 2: Seanse, misteria, rytuały, i 3: Wyobraźnia i struktury, szamanistyczna wizja
świata i człowieka, s. 52-151.

Życiorys szamana. Sposoby wyboru do zawodu. Centralna wizja inicjacyjna. Rola zwierząt w

inicjacji. Relacja animizm - szamanizm. Koncepcja człowieka i rodzaje dusz szamańskich.
Koncepcja reinkarnacji w szamanizmie. Przygotowanie wyposażenia szamana, rola bębna,
symbolika nakrycia głowy. Stan transowy a percepcja rzeczywistości. Przebieg seansu,
składane ofiary, techniki przepowiadania, zachowanie publiczności. Działania szamana w
trakcie seansu. Znaczenie ofiary z konia. Przeszkody w drodze do tamtego świata. Rzeka
Dusz, Drzewo Kosmiczne i Góra Kosmiczna. Kosmologia szamańska jako układ
trychotomiczny i dychotomiczny, wzajemna przekładalność tych modeli. Inwersje i ruch
obrotowy.



- J. G. Frazer: Złota Gałąź (kilka wydań), rozdział 3: Magia Sympatyczna i 4: Magia i

religia.

Prawa magii i wynikające z nich rodzaje magii. Magia czarna i biała, magia pozytywna i

negatywna (tabu a czary). Definicja magii. Przyczyny powstania magii (interpretacja
faktów przez „dzikich‟ i „ludzi zachodu‟). Kuwada. „Czystość” zachowań magicznych,
element religijny w magii. Etyczne i społeczne uwarunkowania czynności magicznych.
Substancje magiczne, wygorzystanie zwierząt w magii. magia prywatna i publiczna,
ewolucja magii. Definicja religii, magia a religia. Magia a nauka. Wykorzystanie idei

religijnych do działań magicznych. Ewolucjonizm Frazera. Język Frazera i krytyka jego
teorii.



- M. Mauss: Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, rozdz. Ogólna teoria magii, s. 3-

208.

Uzupełnienie praw magii Frazera i jego krytyka. Różnice między magią a religią, magia a

techniką. Obrzęd magiczny a religijny. Struktura magii (czarownik, wyobrażenia,
obrzedy). Rola społeczeństwa w magii. Cechy czarownika a odczucia społeczne. Sposoby
wyświęcenia. Warunki czasowo-przestrzenne obrzędów magicznych. Rodzaje i cel
obrzędów. Struktura i wyróżniki zaklęcia. Powstawanie wierzeń magicznych. Rodzaje
wyobrażeń magicznych. Skuteczność. Konkretne wyobrażenia bezosobowe. Mana w
ujęciu Maussa i Lévi-Straussa (zob. Wprowadzenie do twórczości M. Maussa s. XLVI-
LVIII). Wyobrażenia osobowe i ich relacja z wyobrażeniami religijnymi.



- L. Lévy-Bruhl, Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, Warszawa 1992.

część I, s.55-171.

Myślenie pierwotne jako dziecięce. Pojęcie i cechy wyobrażeń zbiorowych. Różnice w

postrzeganiu świata. Mistycyzm w percepcji rzeczywistości. Wpływ naocznego
doświadczenia na poznanie. Stosunek Lévy-Bruhla do teorii animizmu. Rzeźba (obraz) i
imię (nazwa) a istota. Rola snu w pecepcji. Odnajdywanie przyczyn zdarzeń w myśleniu
pierwotnym (sąsiedztwo prestrzenno-czasowe a związek przyczynowo-skutkowy).
Konkret a abstrakcja. Prawo partycypacji. Metafora w umysłowości pierwotnej.
Zdefiniowanie umysłowości prelogicznej.



- B. Malinowski: Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, Dzieła t. II,

Warszawa 1984, rozdz. 7: Płodzenie i ciąża w wierzeniach i zwyczajach krajowców, s.
279-315; lub B. Malinowski: Mit, magia, religia, Dzieła t. VII, Warszawa 1990, rozdz.
Baloma - duchy zmarłych na Wyspach Trobrianda, s. 148-272.

Podstawy teorii fizjologicznej. Elementy systemu seksualnego. Funkcja nerek, nasienia i

śłuzu pochwowego. Stosunek do duchów zmarłych. Rodzaje dusz (baloma a kosi) i ich los
pośmiertny. Wędrówka baloma na Tuma (3 drogi), rola Topilety. Umiejscowienie Tuma.
Cechy pobytu na Tuma, układ klanowy i wioskowy. Mechanizm odmładzania i cofnięcia
do stanu zarodkowego. Zapłodnienie w ujęciu trobriandzkim. Rola ojca i jego wpływ na
dziecko. Rola wuja. Dowody potwierdzające teorię trobriandzką. Mit o narodzinach
Tudavy a teoria trobriandzka. Problem dziewictwa. przyczyny swobody seksualnej. Rola
orgii w kulturze trobriandzkiej, święto Milamala. Wierzenia dotyczące płodzenia a
struktura społeczna. Konsekwencje teorii zapłodnienia dla relacji z misjonarzami.



- J. i R. Tomiccy: Drzewo Życia, ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa 1975, cz. I:

Powstanie i kształt świata, s. 21-95.

Powstawnaie i funkcje mitów, mity a wizja świata. Etapy powstawania świata: pierwotny

chaos, dualizm stwórców. Role Boga i Diabła, ich przyporządkowanie kosmologiczne.
problem prasubstancji (początek stworzenia). Pojawienie się przestrzeni. Diabeł a smok.
Cechy smoków, symbolika kulawości. Znaczenie strącenia Diabła, wegetacyjny kontekst
mitu. Bóg a św. Eliasz, Jerzy, Michał i Żmij. Język mitu: zasada opozycji na poziomie
kosmogonii i współczesności; elementy mediujące (Ziemia, smoki i żmije), Kosmos jako
zmagania przeciwstawnych sił. Przyczyna braku Drzewa Kosmicznego w micie
kosmogonicznym, drzewo jasne a ciemne.



- B. Malinowski: Mit, magia, religia, Dzieła t. VII, Warszawa 1990, rozdz. Mit w psychice

człowieka pierwotnego, s. 296-351.

Krytyka poprzednich szkół mitoznawczych. Rola kontekstu kulturowego w rozumieniu mitu.

Definicja mitu. Mit w interpretacji opowiadających, kategoria lili’u. Wpływ mitu na
kulturę. Funkcja mitów wyjaśnianie czy uzasadanianie rzeczywistości? Interpretacja
trobriandzkiego mitu wyłonienia. Rola mitu w interpretacjach historycznych: kulturowe
przyczyny odrzucenia iguany z walki o przywództwo; rola epizodu z psem i świnią a
główne klany Kiriwiny. Główne typy mitów. Mity o śmierci i odrodzeniu: separacja
żywych i zmarłych, precensowa funkcja mitu. Potrzeba mitu magii.



- M. Eliade, Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne; narodziny mistyczne, Kraków

1997, rozdz. 1-4, s. 7-118.

Definicja inicjacji. Inicjacje a wizja świata. Główne typy inicjacji oraz ich ewolucja.

Organizacja przestrzeni w Australii (bora). Płeć a inicjacja. Znaczenie separacji adeptów.
Symbolika śmierci incjacyjnej, połknięcia przez potwora, krwi i ran inicjacyjnych.
Warkotka. Znacznie odrębności języka inicjowanych. Przebieg święta zakończenia
incjacji. Rola Istoty Najwyższej, ascencji do nieba w inicjacji. Mit i obrzęd Kunapipi w
Australii. Symbolika labiryntu. Odzwierciedlenie scenariusza inicjacyjnego w mitach.
Przyczyny istnienia tajnych stowarzyszeń wg Eliadego.



- W. Kowalak (SVD): Kulty cargo na Nowej Gwinei. Warszawa 1983, s. 112-183.

Rola przodków jako herosów kulturowych. Koncepcja równowagi kosmicznej. Reakcja na

pojawienie się Białych i jej ewolucja. Rola II wojny światowej w jej modyfikacji. Stosunek
do chrześcijaństwa. Mit dwóch braci. Przyczyny koncentracji wierzeń na cargo w pierwszym
i pieniądzach w drugim okresie. Biblia a cargo. Rola tubylczych katechetów w formowaniu
nowych wierzeń. Główne założenia kultów cargo. Synkretyzm w kultach cargo. Mesjanizm i
idee zbawienia. Domy cargo. Kult żelaznego ptaka i jego modyfikacje. Tworzenie się
mitologii przywódców.