1. Etnologia i antropologia jako nauka (przedmiot, metody).

dla tej samej dziedziny używa się określeń: antropologia kulturowa, antropologia społeczna, etnologia i etnografia.

etnologia klasyfikuje ludy na podstawie ich cech środowiskowych i kulturowych w kontekście ich wspólnej historii oraz opisem poszczególnych kultur – jest nauką teoretyczną

etnografia zajmuje się opisem i analizą porównawczą kultur w konkretnych, historycznych uwarunkowaniach – jest nauką opisową

antr. społ. bada zbiorowe zachowania ludzkie, wzory struktur społecznych

antr. kult. kładzie nacisk na różnorodność kultur i odniesienie ludzkich zachowań do ogólnego wzoru społeczeństwa

powyższa dystynkcja jest umowna. obecnie uznaje się wszystkie te nauki jako jedną antropologię. zwolennikami takiej teorii są np. Michał Bukowski i Wojciech Burszta.

przedmiotem badań etnologii czy antropologiii są nie tyle ludzie, co ludy. człowiek w aspekcie kultury (kultur).

definicja Czarnowskiego (punkt wyjścia dla antropologii): „kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego człowieka, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”

2. Etnologia religii: (przedmiot i metody).

etnologia religii zajmuje się wierzeniami społeczności archaicznych a także religijnością społeczności tradycyjnych.

stanowi integralną część etnologii

etnologia religii ma się zajmować pierwotnymi formami religii i jej genezą. – dyscyplina pomocnicza dla historii religii

etnoreligioznawstwo – nauka integralna z religioznawstwem i etnologią. jej przedmiotem są religie czy też systemy ideologiczno-rytualne społeczeństw tradycyjnych – co znaczy tradycyjne jest w innych tezach

metodami są mn. podejście symboliczne Geertza, krytyczne (Leroi – Gourhan), historyczne, ahistoryczne... itd. (w tym miejscu były wszystkie szkoły typu ewolucjonizm itd., ale to chyba każdy zna więc wycięłem)

można badać albo materiał archeologiczny, jak i na podstawie zachowań współczesnych ludów tradycyjnych rekonstruować pierwotne formy religii

Pyt. 3 Ogólna charakterystyka społeczności tradycyjnych

1. Wyróżniki społeczności tradycyjnych

1. Prosta i przejrzysta organizacja

- mniej złożony charakter społeczności,

- nie mylić z prymitywizmem ( jako przykład na nie- prymitywność – tajne stowarzyszenie Komo; członkowie podzieleni na cztery grupy wiekowe, podlegają 33 stopniom wtajemniczenia),

1. Pełnia wiedzy o własnej kulturze

- np. jedna rodzina australijska jest w stanie przekazać swoim dzieciom wszystkie elementy swojej kultury od polowania przez znajomość mitów po prawo zwyczajowe (nie da się tego powiedzieć o rodzinach „zachodnich”),

- nie jest to stwierdzenie absolutne, istnieją obrzędy dostępne tylko nielicznym np., szamanom albo kobietom,

1. Jedność obrazu idealnego i rzeczywistego

- brak dużej różnicy pomiędzy wzorami kulturowymi a ich odzwierciedleniem w życiu społecznym,

- przynależność do plemienia oznacza wiarę w tych samych bogów, posiadanie tych samych wrogów, mówienie tym samym językiem,

- kultura stanowi zintegrowaną całość, wszystkie normy są ważne i objęte kontrolą społeczną,

- zasady społeczne są przyjęte raz na zawsze jako naturalne i jedynie możliwe, co wynika z faktu przewagi grupy nad jednostką,

- zachowanie członka społeczności w całości zdeterminowane przez normy i reguły postępowania, kto się do nich nie stosuje naraża się na utratę twarzy i ośmieszenie (przykł. Indian Hopi z rolniczej kultury Pueblo. Ich zabiegi rolnicze oparte są w całości na paradygmacie sprowadzania deszczu. Wierzą, że deszcz jest darem przodków – Ludu Chmur Sześciu Stron Świata. Niedowiarek narażałby całe plemię na gniew przodków, Hopi stosują więc mechanizmy społeczne kreujące antywzorzec „człowieka o podwójnym sercu” – bowaka. Delikwent taki zostaje na stałe wykluczony ze społeczności – działa prawo subiektywizacji, tzn., „jeśli jakieś działanie podmiotu spotyka się z reakcją otoczenia społecznego, oceniającą dodatnio nie wynik tego działania, lecz samą osobę sprawcy, w podmiocie rozwija się dążność do podporządkowania w przyszłości tego działania obrazowi społecznemu własnej osoby”.),

1. Anonimowość

- anonimowość wytworów i twórców, którzy wprowadzają jakieś novum w istniejący zasób kultury,

- początkowo pamięta się kto, co i dlaczego, potem zapomina się twórcę i nowy element kultury wtapia się w anonimową twórczość zbiorową,

1. Aliterackość

- przekaz kulturowy odbywa się za pomocą mowy i pokazu przez bezpośrednią styczność,

1. Ahistoryczność

- brak historii rozumianej jako szereg uporządkowanych chronologicznie zdarzeń,

- indywidualna pamięć historyczna obejmuje do trzech pokoleń wstecz, wszystko, co dawniej jest już rzeczywistością mityczną – Eliade używa pojęcia illud tempus,

- w wyobrażeniach wszystko, co powstało w tym czasie jest wieczne i niezmienne,

- Levi – Strauss wyróżnia społeczności historycznie „zimne” i „gorące”; zimne tłumaczy się analogią do mechanizmów korzystających z energii mechanicznej, tzn., jeśli nic się nie zepsuło w trakcie użytkowania, to taka maszyna (społeczność) może funkcjonować w nieskończoność,

- E. Leach sprzeciwia się zasadzie wyodrębnienia kultur posiadających historię, wg niego chociaż społeczeństwa posiadające pismo różnią się od aliterackich, to historia w jednych i drugich jest traktowana podobnie, jako skarbnica podlegających wiecznym przemianom tematów mitycznych,

1. Mała dynamika rozwoju

- wynika z przekonania o wieczności i niezmienności wzorów kultury, związanego z doskonałym zgraniem kultur tradycyjnych z wymaganiami środowiskowymi i uniformizacją jednostek,

- Ludwik Stomma opisuje mechanizm myślenia dotyczącego innowacji jako izolację świadomościową, które opiera się na dwóch zasadach:

1. ma być tak, jak jest,

2. jest tak, jak ma być,

1. Wielofunkcyjność działań ludzkich

- wszystkie wytwory kulturowe powiązane są z odrębnymi dziedzinami: religią, magią, sztuką, rozrywką itd.,

- nadrzędną wartość ma przesycenie wszystkiego sakralnością, stąd niektórzy badacze postulują żeby nazywać je „kulturami sakralnymi”,

1. Podmiotowy stosunek do rzeczywistości

- ontologia ludowa opiera się na przekonaniu, że wszystkie rzeczy w świecie mają charakter substancjalny, oraz że we wszystkich przedmiotach tkwi element psychiczny,

- wszechświat posiada te same cechy co człowiek, nie istnieją wyraźne granice oddzielające jednostkę od natury,

- każde naruszenie ustalonego trybu życia jest zaburzeniem struktury kosmosu,

1. Własność i system ekonomiczny

- własność prywatna istnieje, ale jest bardziej źródłem powinności jak zysków, bogactwo jest po to, żeby się nim dzielić (jak na mnie super :p),

- podstawową formą jest barter (handel wymienny), otrzymanie bądź nabycie jakiegoś przedmiotu wymaga ofiarowania czegoś o wartości większej itd. Itd. Itd.,

- tendencja do zdobywania dóbr wprost bez środków płatności, choć takowe też istnieją, np., muszle kauri – obszar Oceanii, kamienne pieniądze fe – wyspa Yap ( wapienne kręgi z wywierconymi otworami, mogą mieć nawet kilka metrów średnicy),

- brak określonych zawodów, tzn., wszyscy robią wszystko,

- w systemach wymiany zaangażowana jest cała grupa rodzinna czy inne grupy społeczne; zwykle grupy produkcyjne są jednocześnie grupami krewniaczymi,

- ten typ ekonomiki nazywany jest gospodarką alimentacyjną, a kierującą nim ideologia zasadą wzajemności; w większości transakcji na tej zasadzie można wyróżnić:

* za ofiarowany dar zwrot nie jest wymagany, ale oczekiwany, co sankcjonuje tradycja,

* oczekuje się, że zwrot będzie co najmniej tej samej wartości,

* złożenie daru zwrotnego może być odroczone na długi okres czasu,

* wymiana nie następuje w sposób hazardowy pomiędzy jakimikolwiek dwoma członkami społeczności – jest oparta na przyjaźni i pokrewieństwie,

* często dokonywana w związku ze specjalnymi okazjami,

-> patrz potlacz u Kwakiutlów,

1. System prawny

-stałe prawa, których przestrzeganie jest egzekwowane przez opinię publiczną,

- wg Malinowskiego reguły zachowania z zaznaczonymi sankcjami zasadniczo dotyczą:

* ludzkich skłonności, namiętności i popędów,

* wywiązywania się ze zobowiązań,

* zasad dietetycznych i religijnych,

- źródłem przepisów przodkowie lub bóg – stwórca człowieka, niekiedy czarownicy lub naczelnicy,

- system nieformalny; brak zawodowych „stróżów prawa”, (ale np., ludy Bantu mają sądy plemienne, a Australijczycy magicznego kata – kurdaitcha),

- prawo obejmuje zarówno karę za przewinienia jak nagrodę za dobre sprawowanie ^^,

- w razie zabójstwa bądź szkody wyrządzonej stanowi posiadania członka klanu, obowiązek vendetty spoczywa na klanie,

1. Struktura społeczna

- grupy społeczności tradycyjnych związane są więzami pokrewieństwa – powinowactwa przez małżeństwo i krewniactwa – w związku przez filiację (pochodzenie),

- typy grup krewniaczych:

* klan (ród),

* fratria (zgrupowanie klanów),

* klasy matrymonialne ( szczególnie w Australii),

* grupy wiekowe,

Pytanie 4. Kultura i religia a tryb życia

Podczas wędrówki z Afryki na tereny Azji i Europy człowiek potrafił się przystosować do zmiennych warunków środowiska, dzięki posiadaniu kultury i systemu pośredniczenia. Potrafił zamieszkać również na terenach klimatu arktycznego dzięki umiejętności posługiwania się symbolami, modyfikowaną na potrzeby zamieszkanego terenu kulturą, wytwórczością (dieta, krzesanie ognia, ubrania). (czyli kod genetyczny nie determinuje człowieka w tej sytuacji). Zmiana terenu zamieszkania z Afryki na stepy wymusiła ukształtowanie się trybu zbieracko – łowieckiego (z możliwością padlinożerstwa). Podział społeczności – mężczyźni polują (wykształca się między nimi więź), kobiety zostają z dziećmi, zajmują się zbieractwem wraz ze starcami i dziećmi (konsolidowanie rodziny, która staje się naczelną wartością). Zbieractwo – 80 % dziennego pokarmu, ale obdarzone niskim prestiżem. Podział pokarmów przy ognisku, opowieści mężczyzn o polowaniu (edukacja młodzieży). Polowania – kilkudniowe wyprawy. Sporo wolnego czasu – zabawy, interakcje społeczne, obrzędy. Człowiek stał się elementem ekosystemu – musiał zadbać, by polowania nie wyczerpały zasobów zwierzyny oraz by nie rozrosła się niebezpiecznie populacja (normowały to systemy ideologiczne, szamanizm). Przykład rytuałów: Aborygeni – cykl przedstawień totemicznych, tańców, barwne stroje – po to by zapewnić kosmiczną równowagę między zwierzętami i ludźmi + obrzędy inicjacyjne. Społ. zbieraczo – łowieckie i myśliwskie zostały z czasem wyparte przez rolników i pasterzy na skrajne i trudne do zamieszkania obszary (np. Eskimosi – Arktyka i Syberia, Aborygeni – Australia, Pigmeje w dżungli równikowej, Buszmeni na pustyni). Stałe osadnictwo rolników i pasterzy.

Kultura – z połączenia możliwości biologicznych człowieka z naciskiem środowiska. Sposób adaptacji do środowiska, sprzężona z nim. Religia jako element kultury. Charakterystyka ludzkich potrzeb – potrzeba piękna, kontaktu ze społeczeństwem, sensu i celu życia, poznania i zrozumienia świata. Wytworzenie poglądu na świat – wpisanie go w daną kulturę/religię, może prowadzić do zachowań niezgodnych z biologicznymi popędami. Określa normy, sądy wartościujące, motywacje. Światopogląd umacniany jest przez władzę, rodzinę, edukację, stowarzyszenia rel. Wzmacnia więzi w społ., jest wspierany przez obrzędy, sztukę. Wpływ na tworzenie i utrwalanie światopoglądu mogą mieć jednostki obdarzone dużym wpływem/ doświadczone stanami zmienionej świadomości (szaman) (interpretuje doświadczenia, tworzy światopogląd, organizuje rytuał, bezpośrednio doświadcza mocy – „cykl znaczeniowy” – Charles Laughlin). Światopogląd jest wyrażany SYMBOLICZNIE – poprzez MITOPOEIĘ, a zwłaszcza rytuał (dzięki któremu światopogląd jest ożywiany). Dzięki kulturze i religii świat jest dla człowieka znany, wie czego może się spodziewać, zna przyszłość, nie czuje grozy. (w takim rozumieniu religia jest wyposażeniem gatunkowym).

Inna teoria – o istnieniu ateizmu pierwotnego – światopogląd powstaje dużo później, jest wynikiem rozwarstwienia klasowego, wspólnota pierwotna nie potrzebowała regulacji za pomocą religii. ALE: etnologia wskazuje, że wszystkie plemiona miały religię.

5. Potencjał kulturowy prymatów

Prymaty to rząd naczelnych w taksonomii zoologicznej. Człowiek jest jednym z należących do niego gatunków, a podstawowymi wyróżnikami człowieczeństwa są:

- dwunożność (bipedalizm) i spionizowana postawa ciała

- ogromna objętość mózgu (2,5-4 krotnie większa od innych prymatów) i rozwinięta część mózgowa

- zdolność do abstrakcyjnego myślenia

- zwolnione tempo rozwoju osobniczego, zwł. wydłużenie okresu dzieciństwa i młodzieńczości

- mięsożerność i łowiectwo

Okazuje się, że z szympansami łączy nas więcej fenotypu, niż oczekiwaliśmy (aż 98-99%). Oprócz wyżej wymienionych cech są jeszcze inne wyznaczniki, uznawane za typowo ludzkie, zaobserwowane również u innych gatunków należących do rzędu prymatów:

Brak hamowania agresji wewnątrzgatunkowej, czyli wojny prowadzone w celu zabicia zaobserwowano również u szympansów. U jednego ze stad w Tanzanii, po jego rozbiciu zauważono walkę pomiędzy osobnikami i polowanie na samotne jednostki.

Posługiwanie się narzędziami (zwłaszcza wykonywanie ich według powielanego wzoru)- wydry morskie rozbijają musze kamieniami, ptaki (zięby z Galapagos) kolcami wydobywają robaki z kaktusów. Poza tym szympansy potrafią zdjąć banana zawieszonego pod sufitem, mając do dyspozycji pudła i narzędzia oraz wydobyć owoc ze skrzyni. W naturalnym środowisku np. obdzierają gałązkę z kory i poślinioną wtykają w mrowisko, by wydobyć jak najwięcej owadów. Powyższe czynności można zaliczyć do zachowań narzędziowych, które są wynikiem przypadkowego lub celowego użycia jakiegoś przedmiotu albo przeróbką tego przedmiotu żeby osiągnąć cel (czyli np. obdzieranie biednej gałązki dla nędznej mrówki).

Pozagenetyczny przekaz kulturowy, a więc nauczenie kolejnego pokolenia tego, co się samemu wie. Można mówić o protokulturze, czyli sposobie przystosowania się wyższych prymatów do środowiska. Otóż jedna z makatek odkryła, że nie trzeba jeść ziaren pszenicy z piaskiem, bo można wrzucić je do wody i obmyć. Kilka miesięcy później ilość piasku na plaży się ustabilizowała, bo makatki zaczęły go szanować, a nie konsumować. Natomiast kompletnym brakiem szacunku wykazały się szympansy, ucząc pozostałych członków stada, że kury mogą w zabawny sposób reagować na dziabanie ich patykiem. Inne szympansy nauczyły się obłupywać nasiona między dwoma kamieniami (coś w rodzaju młota i kowadła), a następnie nauczyły tego młodszych osobników, bo starszym jakoś nie dało się wmówić, że można łatwiej.

Używanie symbolicznego języka- uważa się, że komunikacja u zwierząt jest związana wyłącznie z konkretem (np. kura gdacze w określony sposób, gdy widzi właśnie przelatującego jastrzębia). U ludzi, jeśli do 2 roku życia dziecko nie będzie miało styczności z językiem, nieodwracalnie utraci ono zdolność mówienia (nie rozwinie się ośrodek Broki, odpowiedzialny za artykulację mowy).

Odkryto, że szympansy nie mówią, nie dlatego, że są głupsze, ale ze względu na brak odpowiednio ukształtowanego aparatu głosowego, który uniemożliwia artykulację samogłosek. Porozumiewają się sygnałami (okrzykami i odgłosami), które modulują, jednak nie mogą stworzyć nazw tego, co słyszą (nie posiadają połączeń między polami słuchowymi a korą czołową). Potrafią natomiast używać języka migowego (ASL- Ameslang, czyli amerykański język migowy). Szympansica Washoe (jej pierwsze zdanie: „dajcie słodkie szybko”) komunikowała się nie tylko z opiekunem, ale z innymi szympansami. Z przyswojonych znaków tworzyła własne kompozycje, np. ogórek to „zielony banan”, a fanta to „pomarańczowa coca-cola”. Gorylica Koko wpadła w rozpacz po śmierci swojego ulubionego kota, „płacze z żalu”, gdy pokazuje się jej jego zdjęcie. Zapytana o losy goryli po śmierci „powiedziała”, że „idą do wygodnej jamy na uboczu”.

Do badania mowy komunikacji używano też tablicy komputerowej ze znakami. Tu odkryto, że szympansy bonobo, które są inteligentniejsze od innych są w stanie rozumieć zdania złożone z 4-5 wyrazów (zwykle pojmowały trzywyrazowe zdania). Kanzi (szympans bonobo) pojmował więcej znaków pokazywanych mu na komputerowej tablicy, straszył naukowców i siebie maską goryla, o której mówił, że jest potworem oraz powiedział, że bonobo po śmierci „idą do wielkiej czarnej dziury”.

Małpy rozumieją też różnicę między podmiotem a dopełnieniem (daj mi cukierka vs ja dam tobie cukierka). Posiadają umiejętność analizy środowiska i wychodzenia poza konkret (np. Washoe wywabiła opiekuna z przyczepy, bo zauważyła, że wcześniej nie zamknął szafki, w której była jej ulubiona woda sodowa)

Posiadanie perspektywy czasowej- okazuje się, że prymaty układają zdarzenia w ciągi przyczynowo- skutkowe. Kanzi pytał o piłkę, którą obiecano mu przynieść w trakcie rozmowy telefonicznej, kilka godzin wcześniej. Inny szympans okładał ulubione lusterko, ponieważ powiedziano mu kiedyś, że jeśli je stłucze, to nie pójdzie na spacer.

Świadomość refleksyjna (samoświadomość)- orangutany i szympansy (NIE GORYLE!) potrafią rozpoznać w lustrze swoje odbicie- czyściły swoje futro, zrywały znaczki przyklejone przez naukowców, itp. Orangutany „wczuwają” się w sytuację innych- pokazywały badaczowi, co ma zrobić, żeby sięgnąć po jedzenie. I ponownie przykład z kurczakiem: dwa szympansy uknuły spisek przeciw niemu- jeden wabił kurczaka do klatki, a drugi go dziabał. Drutem.

6. Religijność współczesnych prymatów.

Wielu myślicieli zakłada, że religijność jest wyznacznikiem człowieczeństwa, dlatego ważne jest zbadanie, czy zwierzęta faktycznie nie posiadają religii lub przynajmniej pierwotnych jej form.

W. Köhler – badanie szympansów na Teneryfie (środowisko laboratoryjne), wnioski:

- niektóre z szympansów przywiązywały wagę do rzeczy pozbawionych praktycznego zastosowania (szympansica Tschego miała wypolerowany kamień, którego dotykanie wprawiało ją w ekstazę) – fetysze, zachowanie podobne do dziecięcego (np. pluszowe misie); nadanie znaczenia ponadmaterialnego

- maszerowanie i „taniec” wokół jakiegoś centralnego punktu, z przenoszeniem ciężaru z jednej nogi na drugą – podobne do tańców niektórych plemion

- szympansica Washoe podczas zabawy ustawiała wokół siebie lalki w „kręgu magicznym”

: zachowania takie leżą u podstaw rytuałów publicznych, mają służyć odreagowaniu napięć psychicznych; organizacja przestrzeni wokół CENTRUM – jeden z głównych motywów mitologicznych na świecie

R. A. Butler – badanie pojmowania śmierci u zwierząt, poszukiwanie zachować rytualnych:

- inne rezusy nie zareagowały na martwego towarzysza w klatce (badacz zabił go i umieścił jego obciętą głowę z splecionych dłoniach), nie okazały współczucia czy strachu, mimo że znają takie uczucia (ALE rezusy to niższe prymaty) – obojętność na śmierć;

szympansy wobec śmierci:

- specyficznie traktują zwłoki, wiedzą, że stało się coś na co nie mają wpływu; A. Kortland: w reakcji na śmierć towarzysza szympansy zbadały ciało, potem spędziły cały dzień w ciszy

- okazują wobec chorych i umierających współczucie

- matki żegnają swoje dzieci pocałunkiem

S. Zuckerman, R. Yerkes – badanie goryli i szympansów:

- milcząca adoracja zwłok

- intensywne wyczesywanie zmarłego

- przygaszony, smutny nastrój w najbliższych godzinach (szympans Aaron przykrył ciało swojego towarzysza w klatce – Mojżesza - kawałkiem płótna po śmierci)

- podobne zachowania zauważone także u słoni (przykrywanie zwłok, otaczanie kręgiem)

D. Morris (zoolog/etolog) – poszukiwanie źródła tych zachowań poza lękiem przed śmiercią:

- koncepcja o nadrzędnej roli naczelnika stada – gesty podporządkowania są wyrazem uległości, ubóstwienia SAMCA ALFA – nawiązanie do freudowskiej koncepcji „supernarcystycznego samca, który zagarnął sobie samice w stadzie, by zabity powracać w formie wypartego kompleksu Edypa”, ALE: 1. rola dominacji samców nie jest decydująca; 2. u np. bonobo zdarzają się SAMICE ALFA, a napięcia wewnątrzgrupowe rozładowują kontakty seksualne

J. Napier: „różnica między społecznym zachowaniem szympansów i pawianów, których stada funkcjonują na zasadzie społeczeństwa ‘zamkniętego’ jest analogiczna do sytuacji wśród ludzi w czasie wojny i pokoju. Pawiany znajdują się ustawicznie w czasie wojny ze środowiskiem, a więc obrona terytorium, dyscyplina wewnątrzgrupowa czy przewidywalność zachowań mają wysoką wartość selektywną”

- szympansy jako „dzieci kwiaty” wśród małp – nieodpowiedzialne i skłonne do wybuchów radości

odczuwanie sacrum jako efekt jednoczesnego odczuwania lęku i ciekawości; tremendum et fascinosum (R. Otto) – fizjologicznym źródłem zachowań religijnych jest „jeżący włosy na karku” strach (awe Maretta), wg K. Lorenza to część agresywnego programu behawioralnego

J. Goodall – opis stada w konfrontacji z burzą (początek pory deszczowej) na szczycie góry:

- badaczka zerwała się z miejsca, jakby na znak poderwał się jeden z samców i zaczął kołysać się, przestępując z nogi na nogę; małpy zaczęły sapać i pohukiwać, samiec pobiegł w dół zbocza, do opuszczonych niedawno drzew: złapał ręką małe drzewo, obrócił się dookoła niego wytracając prędkość po czym wskoczył na niższe gałęzie; kolejny samiec biegł za pierwszym wymachując gałęzią, które w końcu porzucił, a inny po zatrzymaniu trząsł gałęźmi drzewa w przód i w tył, po czym odciągnął znaleziony gdzieś konar w dół stoku; inny po skoczeniu na drzewo zerwał z niego gałąź i popędził z nią dalej w dół zbocza; dwa kolejne samce pobiegły, nawołując się, w dół, ostatecznie pierwszy samiec opuścił drzewo i podążył z powrotem w górę po zboczu – reszta podążyła za nim, ale gdy dotarły do grani, zaczęły znowu zbiegać w dół. W tym czasie samice i młode obserwowały wszystko z drzew na szczycie góry. Po ok. 20 min. wszystkie szympansy zaczęły wspinać się w kierunku szczytu grani. „Deszczowy taniec” badaczka obserwowała zawsze na początku pory deszczowej, chociaż zwykle w wykonaniu pojedynczych osobników; Fouts: małpy są zdolne do rozpoznawania kolejności zdarzeń w przyrodzie i do percepcji czasu (nadchodzenie pory deszczowej).

G. Baudler:

- małpy odebrały burzę w sposób symboliczny – jako działania imponujące – i spostrzegły jej „niezwykły wymiar”; jest to prymitywny kult religijny, właściwy dla poziomu rozwoju małp

- początkiem wierzeń religijnych są zachowania imponujące + nowy użytek polowania na grubą zwierzynę: zwłoki zwierzyny po katastrofach (np. powódź) były darem, ale niosły zagrożenie, podobnie jak walka ze zwierzęciem (szympansy walczą z większymi zwierzętami tylko w obronie własnej, nie atakują);

- agresywna demonstracja u prymatów to znak organizacji hierarchii w stadzie (też przyjaźnie i sojusze), a agresywne działania łowieckie i akty ofiarne są takim samym symbolem więzów solidarności religijnej na poziomie homo, ALE: agresja wewnątrzgatunkowa =/= drapieżnictwo!!

polowanie – rodzaj kultu religijnego, imponowanie o charakterze religijnym → przemoc i zabijanie; BO: zabijanie potrzebowało sankcji która przezwyciężała genetyczne bariery biologiczne; imponujące samce tej samej grupy nie zabijają się ani nie ranią dotkliwie, jednak wobec samców innych grup mają mordercze zamiary (np. gdy tamte naruszą terytorium): lojalność wobec swoich, agresja wobec obcych

tylko ludzie i szympansy prowadzą wojny; społeczność szympansów: patrylineralna i patrylokalna (rzadkość u zwierząt, u ludzi tak samo) – społeczność to grupa spokrewnionych samców, samice po dorośnięciu odchodzą do innych stad

małpy – predyspozycja do rozwijania kultury, jeśli miały tendencję do rozwijania życia duchowego, to pierwsi ludzie musieli ją odziedziczyć ; człowiek = kultura, nie może być człowieczeństwa bez kultury, WIĘC system religijny można uznać za organizatora zachowań kulturowych od momentu hominizacji

W. Burkert: religia może wyprzedać mowę gramatyczną, bo opiera się na przedwerbalnych rytuałach o znaczeniu komunikacyjnym: wczesny homo mógł odziedziczyć zachowania „protoreligijne”: np. zwyczaje pogrzebowe, wiarę w zaświaty („czarna jama”); lęk i ucieczka podstawą ofiary: zagrożenie – alarm – pościg – ucieczka – zostawienie części zdobyczy lub swojego ciała aby ocalić całość (pars pro toto) → ofiary z palca (od górnego paleolitu) – w imię pomyślnej całości; „ani komunikacja, ani symbol, ani rytuał nie są czymś wyłącznie ludzkim, ich korzenie sięgają daleko w głąb ewolucji gatunkowej” (E. Mourin)

9.Teoria „potencjału człowieczeństwa” A. Wiercińskiego

Austropitekalna „małpa” w człowieku obejmuje system cielesny , aparat zmysłowy i popędy, emocje i prerefleksje cielesne. Z kolei „potencjał człowieczeństwa” ofiarowuje przede wszystkim refleksyjne rozpracowanie środowiska przyrodniczego i cielesności, poczucie jedności, celowości, sensu, piękna. Idąc śladem Wiercińskiego, można dokonać pewnej idealizacji wskazującej na „małpie” reakcje i specyficznie ludzkie zachowania, widziane jako możliwości, które czasami się spełnia a czasami nie.

Realizacja wspomnianych możliwości wynikających z rozdwojenia człowieka na stronę małpią i ludzki potencjał może zachodzić w trzech kierunkach:

-strona zwierzęca może całkowicie zdominować potencjał człowieczeństwa;

-strona zwierzęca może zdominować potencjał niezupełnie, dając pewne możliwości ujawniania go;

-potencjał realizuje się w pełni poprzez podporządkowanie sobie zwierzęcego ciała, zapanowanie nad odruchami i emocjami, uczynienie zeń jedynie nosiciela (wierzchowca) ludzkich możliwości i odejście od małpiego sposobu percepcji rzeczywistości na wszystkich poziomach. Można to osiągnąć poprzez dodanie do zwykłej ontogenezy biokulturowej procesu inicjacyjnego. W trakcie inicjacji bowiem wszelkie ustępstwa na rzecz popędowo-emocyjnej strony małpiej są niedopuszczalne i wytłumione, występuje opanowanie ciała i nakierowanie na transcendencję.

Mityczną reprezentacja polaryzacji człowieka jest znana powszechnie opowieść o bliźniakach czy towarzyszach, z których jeden reprezentuje cechy prymitywne, dzikie i groźne, drugi zaś jest inteligentny i sprytny, jak np. Jakub i Ezaw, Giligamesz i Enkidu, Quetzalcotal i Xolotl.

Model Polaryzacji Człowieka w Koncepcji Wiercińskiego

Małpia natura	Potencjał człowieczeństwa
1. Ego cielesne: scentralizowana reprezentacja własnego ciała bezpośrednio związana przez postrzeżenia i archetypy ze stereotypami emocjonalnymi	1'. Ego intuicyjne: scentralizowana reprezentacja relacji skojarzeniowych (reprezentacja myślowa), oddzielona od postrzeżeń i archetypów warstwą wyo­brażeń symbolizujących; odrywanie i kore­lowanie elementów wyobrażeniowych i intuicyjnych - fantazjowanie i myślenie abstrakcyjne
2. Świadomość ekstraspekcyjna dominowana przez postrzeganie, emocje i nastroje ekstrawertyzujące czynności i zachowania; „małpa tylko wie i czuje"	2'. Świadomość introspekcyjna i reflek­syjna uobecniająca wyobrażenia, myśli (intuicje pojęciowe) i doznania woli oraz wpływająca na rozpływy mocy skojarze­niowej; „człowiek wie, że wie, i że czuje oraz kieruje swą aktywnością psychiczną"
3. Nastawienie przedmiotowo-analityczne: „świat wielości odrębnych od siebie rzeczy"	3'. Nastawienie procesualno-syntetyczne: „świat zmienny i uwspółzależniony"; poszukiwanie istoty wszystkiego (jedna zasada wyjaśniana)
4. Życie w czasie postrzegawczo-emocyjnej teraźniejszości: „psy­chiczna szczelina teraźniejszości"	4'. Życie w czasie trójdzielczości introspekcyjnej: pamięciowa przeszłość, doznaniowa teraźniejszość i predyktywna przyszłość: „psychiczny czas płynący"
5. ,,Naiwny realizm" postrzegawczy; co najwyżej wahania diagnostyczne i emocyjne	5'. Krytycyzm poznawczy i świadomość konieczności weryfikacji; uprzytomnia­nie sobie obszaru Nieznanego
6. Psychiczne „zatopienie się" w wykonywanej czynności	6'. Psychiczny „dystans" do wykonywanej czynności poprzez „dyskurs wewnętrzny"
7. Rozpoznania przez naturalne receptory	7'. Rozpoznania poprzez techniczne receptory i aparaturę mierniczą albo inicjacyjnie przekształcone własne ciało
8. Indywidualizacja przez złoże­nie pamięci genetycznej z pamię­cią społecznie nabytą w stadzie	8'. Personalizacja przez złożenie pamięci genetycznej z pamięcią kulturowo-społeczną oraz możliwość indywidualizacji
9. Zdominowanie przez instynkty przy spontanicznej i ograniczonej wynalazczości	9'. Kreatywna wynalazczość zracjonali­zowana lub heurystyczna - wyobrażeniowo-myślowe tworzenie modeli celów
10. Podleganie potrzebom bio­logicznym samozachowania i zachowania gatunku powo­dowanych przez postrzeżenia, procesy samowyrównawcze, lub włączanie elementów programu genetycznego: „sterowanie od zewnątrz i od dołu"	10'. Potrzeba ogólnego poznania świata (poglądu na świat) i potrzeba poczucia sensu (celowości) życia; kulturowe kreowanie nowych potrzeb: „sterowanie od wewnątrz i od góry"
11. Motywowanie emocjonalne czynności i zachowań zgodnie z wartościami emocji (urucha­mianie działań według zasady przykrości i przyjemności) -odruchowośc	11'. Motywowanie wolicjonalne kierowa­ne modelami celów i ich hierarchizowania (wytwarzanie systemów wartości), co umożliwia autodeprywacje (praktyki ascetyczne) - dowolność działań
12. Zachowania „napędzane" przyczynowo ku zadanemu stanowi dojścia; (kauzalizm)	12'. Zachowania „przyciągane" celem czyli uświadomionym modelem przyszło­ści (finalizm)
13. Autocentryzm i/lub altruizm nepotyczny względnie recyprokalny	13'. Altruizm powinnościowy sięgający niespokrewnionych wrogów, a nawet abstrakcyjnych idei
14. Eksploatacja otoczenia naturalnego	14'. Techniczne tworzenie nowego otoczenia albo odrywanie się od otoczenia przez pozyskanie inicjacyjnie przekształconego organizmu
15. Przywiązanie do niszy ekologicznej	15'. Pęd ku nieznanemu środowisku

10. Charakterystyka kultury i duchowości archantropów

tytułem wstępu:

Archantropy (czyli tak właściwie wczesne hominida – homo habilis[2,4 – 1,6 mln lat temu]; homo erectus (1,8mln – 220tys] ) datuje się na 2,4min – 220tys. Lat p.n.e.

Przejście od australopitekalnej formy do rodzaju ludzkiego (homo) odbyło się na drodze jednorazowej mutacji chromosomowej spowodowanej promieniotwórczością Wielkiego Rowu Afrykańskiego. Zmiana ta doprowadziła m.in. do zwiększenia się mózgu, pojawia się także ośrodek Broki odpowiedzialny za mowę. Itd.

Jeśli chodzi o kulturę i duchowość to można wypunktować:

• zachowania narzędziowe:

wytwarzanie narzędzi otoczakowych a następnie pięściakowych (czyli takie obrobione kamienie o bocznej krawędzi tnącej, są wielkości pięści – stąd nazwa

przemysł olduwajski - jej nazwa pochodzi od wąwozu Olduvai w północno-zachodniej Tanzanii, wytwarzano różnego rodzaju narzędzia

->chopping tool – kamień z dwoma krawędziami tnącymi – czyli obrabiany z obu stron

->chopery – jedna krawędź tnąca – obrobione tylko z jednej strony

->sferoidy - narzędzia z obróbką wielostronną (wielokierunkową). Mogą być tu rozcieracze[rozciera się nimi roślinki], albo prymitywne bolas – broń miotana złożona z 3 – 4 połączonych ze sobą kamieni

przemysł aszelski – narzędzia bifacjalne czyli obrabiane z dwóch stron na całej powierzchni (są bardziej wyspecjalizowane od poprzednich)

technika lewaluaska – wyróżniamy tu dwa rodzaje

rdzeniowa – gdzie od rdzenia odbija się (w sensie odłupuje) odłupki, tak aby uzyskać odpowiedni kształt. Rdzeń jest tutaj narzędziem

odłupki – po zrobieniu odłupka zrobi się nowy rdzeń aby wykonać następny odłupek (to one są narzędziami)

znaleziono również włócznie z tego okresu w Schoeningen (dwumetrowe, z młodych świerków, znajdowały się obok kości upolowanych koni)

• budowanie obozowisk

Zhoukudian – grota, która przez ok. 200 tys. Lat była zamieszkana

Blizingsleben – datowane na 300tys. Lat obozowisko z trzema owalnymi obszarami mieszkalnymi, ogniskami w środku i obszarami do produkcji narzędzi na obrzeżach

Lazaret – w grocie znaleziono szczątki obozowiska sprzed 130 tys lat. Pozostałości konstrukcji tworzą namiot ze skór, wsparty na palach i wzmocniony kamiennym murkiem. Jedną z takich sal wyłożono wilczymi skórami, a nad wejściem do namiotu przymocowano czaszkę wilka , co może świadczyć o szczególnej roli tego zwierzęcia w kompleksie wierzeniowym

Terra Amata – w tym obozowisku znaleziono ślady ochry

•”sztuka”

- np. niektóre z pięściaków mają odbitą w sobie muszelkę (np. znalezisko z Brandon), co niewątpliwie świadczy o zmyśle estetycznym

- na niektórych płytkach czy kościach były wyryte równoległe linie (różne interpretacje tego, nawet tak śmiałe jak: mnemotechniczne środki liczenia!)

- figurka z Berechat Ram (na wzgórzach Golan) – ma antropomorficzne kształty. Widoczne są w niej piersi. Wyraźne jest oddzielenie głowy od tułowia i wygładzenie ramion – lewa strona jest nieobrobiona. Datuje się ją na 230 –350 lat – być może jest to pierwsze przedstawienie symboliczne, albo jakby chcieli niektórzy religioznawcy – antropomorfizacja sił sakralnych (tutaj należy wyczuć idiotyzm tego postulatu).

•domniemania o kanibalizmie

znalezione sklepienia czaszek w Zhoukudian i Ngandong, nie wiadomo czy zostały one sztucznie rozłupane. Jeśli tak to był to prawdopodobnie kanibalizm konsumpcyjny, efekt uczty ludożerców lub zgromadzenie trofeów

•możliwość pochówków intencjonalnych

w jaskini Atapuerta odnaleziono ok. 2500 kości należących do ponad 33 osobników. Wyrzucenie zmarłych do wspólnego dołu niewątpliwie było intencjonalne ale nie wiadomo czemu miało służyć. Czy miało to jakiś „religijny” charakter?

- znaleziono też nagromadzenia kryształów kwarcu (gdzieś w Indiach), co być m0oże miało rytualne podłoże

•Podział Campbella na Wschód i Zachód (czyli kulturę pięściaka i kulturę ognia)

zachód (pięściak) wschód(ogień)

-męskie bóstwa związane z - bóstwa kobiece, ogniowe

piorunem i burzą

-pięściak miał przypominać wadżrę

symbol pioruna

11. Kultura mustierska

- związana gł. z tzw. neandertalczykiem klasycznym (I szczątki ok. 220tys. p.n.e., eksplozja populacyjna tej odmiany ok. 120tys.; kres ok. 30 tys. p.n.e.), (2 odmiana neandertalczyka to n. wczesny – ok. 340-70tys. p.n.e)

- najstarsze narzędzia kultury mustierskiej z ok. 250tys. p.n.e.

- kres kultury – ok. 30tys. p.n.e. – ocieplenie klimatu (zbyt daleka specjalizacja w łowach na mega faunę); ost. ślady: pd. Fr., Gibraltar

- rozwinięcie przemysłów aszelskich – kultury Homo erectus (pocz. - 1,4mln temu) – charakterystyczny dla niej był wielofunkcyjny pięściak (1stronnie obrobiony kamień z krawędzią tnącą)

- brak rozwoju, konserwatyzm kultur tradycyjnych, zmiany to powrót na świat chaosu

- kultura łowców epoki lodowcowej na tzw. mega faunę: m.in. mamuty, nosorożce włochate, jelenie olbrzymie, niedźwiedzie jaskiniowe, lwy jaskiniowe, tygrysy szablo zębne, woły piżmowe, tury, żubry, rosomaki – obfitość zwierzyny – dla późniejszych mit Złotego Wieku

- występowanie: zasięg tundry lodowcowej

- techniki łowieckie: grupowe (słabe narzędzia): doły-pułapki (np. Zwoleń w Radomskiem), zaganianie zwierząt na urwiska (np. w La Cotte); wiedza myśliwska przekazywana z pokolenia na pokolenie, mity; techniki bólowe – by myśliwy był sprawny; techniki wyprawiania skór, wyrobu grotów i oszczepów lepionych żywicą i hartowanych w ogniu, zatruwanie ostrzy

- narzędzia: wykorzystywane intensywniej niż wcześniej, odnawiane; większość materiałów z okolicy do 5km., niektóre dalej; czasem specjalne wyprawy do 100km. po potrzebne surowce

- znali pochodnie, lampy (stanowiska w głębokich jaskiniach)

- pocz. górnictwa: np. Löwenburg w Szwajcarii

- siedziby: namioty, budowle z wykorzystaniem kamieni i kości; trwałe domy z kości mamutów (np. Młodowa na Ukrainie); piece ziemne – jamy wypełnione rozgrzanymi kamieniami, palono np. porostami

- siedziby stałe, terytorialność

- hipotetyczny układ społeczny na podstawie jaskini Combe Grenal:

-siedziba stała; 2 typy aktywności:

- w centrum: narzędzia z materiałów miejscowych, kości miejscowych zwierząt – kobiety – zbieractwo roślin i padliny; byt przy ognisku

- na obrzeżach: z odległych, kości zwierząt ze stepów; włóczący się mężczyźni, mało prospołeczni, nie dzielili się zdobyczą (brak śladów białka w szkieletach dzieci)

mężczyźni i kobiety żyli oddzielnie łącząc się co kilka tyg. : wymiana społ. i seks

- sztuka: dawniej teoria o braku sztuki

- wzory na wyrobach z kamienia (np. krzemień) i kości

- miejsc. Tata. – koło przecięte krzyżem, płytki z kła mamuta pokryte ochrą

- motyw krzyża: Tata (Węg), Jas. Konska (Kaukaz), Wilena (RFN)

- motyw równoległych linii: la Ferrassie, Kebara

- motyw zwierzęcy: Mołodowa (ryty na łopatce mamuta – znaki geom. i tułów jelenia/renifera w centrum); Propiatin k. Tarnopola (skaczący zwierz na kości żubra)

- motywy geometryczne: Tivoli, La Ferrassie

- skupiska kul o jednakowej średnicy – gra, ofiary, polowanie ?

- malowanie ochrą przedmiotów(żółtą, czerwoną): Tata, Tivoli, La Ferrassie; być może i ciała (Afr. Pd., Fr.); także dwutlenek magnezu (czerń) – ponoć kolor preferowany

- muzyka: jaskinia Dvije Babe(Słowenia) (flet z kości niedźwiedzia jaskiniowego), Schulen (Belgia) (łopatka mamuta z 12regularnymi rowkami do muz. tarki); zapewne taniec, pantomima, śpiew

- religia:

- hipoteza o dużej roli kobiety - na podstawie późniejszych kultur polujących na mamuty, w których występowały figurki kobiet, bo łowcy mamutów zwykle mają dość stałe siedziby

- hipoteza o kulcie mamuta – na podstawie kultur późniejszych – mamut – źródło życia i pomyślności, kosmiczny obraz płodności świata, np. na Syberii - zwierzę kosmogoniczne biorące aktywny udział w kreacji ziemi, wyorało ją kłami z pierwotnego błota

- kult niedźwiedzia jaskiniowego:

- niektórzy odrzucają np. A. Leroi-Gourhan uważa, że składowiska szczątków niedźwiedzi mają charakter przypadkowy

- u współczesnych ludów arktycznych niedźwiedź ma związek z rytmem przyrody i jej wiosennym odradzaniem się

- kult niedźwiedzia brunatnego w kulturze magdaleńskiej (ale jaskiniowy inny – choć duży to roślinożerny, niegroźny, często mieszkał w tej samej jaskini co ludzie, w zimie bezbronny – „żywa lodówka”)

- w k. mustierskiej może jako bóstwo opiekuńcze

- stanowiska:

alpejskie jaskinie Drachenloch (Smocza Jama), Wildenmannlisloch; - grobowce czaszek i kości n., kamienna skrzynia nakryta płytą ze śladami ognia i przepalonymi kościmi n. pod nią; orientacja czaszek ku wyjściu; układanie kości przed czaskiem lub przekładanie ich przez oczodoły

- hipoteza, że to resztki po ceremoniach ofiarnych: nienaruszone kości długie i czaszki układano na platformach by bóstwo w stylu Pana Dzikiej Zwierzyny mogło zjeść najsmaczniejsze kąski i dokonać rezurekcji przyrody, wiosnę; skrzynki – groby niedźwiedzi by umożliwić im reinkarnację przez odesłanie do Władcy Zwierzyny

Gisement du Regoudou (75tys. lat temu) - czaszki

j. Radochowska w G. Złotych - czaszka z otwartą puszka mózgową w celu zjedzenia mózgu

Basua (Włochy) – naturalny stalagmit w kształcie n. obrzucany gliną

- kult in. zwierząt:

leopard (Hortus (Fr.) resztki skóry prawd. noszonej jako kostium;

kotowate – symbol mocy wodzów i kapłanów

jeleń, żubr

- pochówki:

-miały charakter intencjonalny, co najmniej ideologia zmartwychwstania

- większość zwłok prawdopodobnie pozostawiano na świeżym powietrzu

- ale reguły chowania przynajmniej tych w jaskiniach

- przewaga pochówków mężczyzn

- tylko mężczyźni dary grobowe

- przewaga pozycji skurczonej (czasem wiązanej sznurami) na linii wsch.-zach. (dowód istnienia świata ponadnaturalnego, istnienie poczucia układu przestrzennego, rozróżnienie ruchów słońca i przyznanie im wartości symbolicznych)

- zwierzęta jako przewodnicy do innego świata (kozioł, dzik, jeleń)

- pochówki wielokrotne i rodzinne – istnienie więzi rodzinnej

- ogniska ofiarne- zabierało mięso na drogę w zaświaty, ofiary zakopywane koło grobu

- rola czaszek, choć nie kult powszechny

stanowsika:

- j. Feldhofer (niem. dolina Neander ->neandertalczyk ) – I znalezisko

- Tabun (110tys. p.n.e.) – najstarsze, zm. na plecach, zgięte kolana, zgięta w łokciu lewa ręka, głowa ku Zach., twarz ku wyjściu z jaskini

- Le Moustier (tzw. pochówek mustierski): 16letni chłopiec pochowany pod skalnym wiszarem, na prawym boku, prawa ręka pod głową na poduszce skalnej, lewa wzdłuż ciała ku darom grobowym (oszczep, topór, nadpalone kości dzika), krzemienie koło głowy, pokryty czerwoną ochrą

- Shanidar (Irak) (60 tys lat temu): grobowiec wykuty w skale, mężczyzna na dywanie z iglaków i ziół, na lewym boku, głowa na Zach., kwiaty na piersi; wykorzystywany wielokrotnie

- pochówki ludzi starszych i kalekich (dowód, że społeczność opiekowała się nimi) – Shanidar (ostatni pochówek – ok. 46tys., lat 40-45, uschnięta, amputowana prawa ręka, wybite oko przez min. 20lat, uszkodzona prawa stopa);

- La Chapelle-aux-Saints- mężczyzna, (50-60lat), reumatyzm, wykręcone stawy, stracił zęby (opieka), prawd. I dar grobowy i I użycie ochry

- Teszik-Tasz (Dziurawa Skała) (Uzbekistan) –pochówek 9 letniego chłopca otoczony wbitymi w ziemię rogami koziorożców – może jako wierzchowiec przenoszący w zaświaty; zrzucanie rogów – symbol odrodzenia

- in.: Dżebel Qafzeh na górze Karmel, La Ferrassie

- kult czaszek:

- Kebara – szczątki pozbawione mózgoczaszki, a szczęka dalej w kręgosłupie (można było ustalić, że aparat głosowy neandertalczyka był jak współczesny), czaszka oderwana jakiś czas po pochówku do celów rytualnych

- Monte Circeo (Włochy) – czaszka w kamiennym kręgu na kościach wołu i jelenia, z poszerzonym otworem potylicznym by wyjeść mózg –prawdopodobnie wroga (strzaskany oczodół)

- kanibalizm: stanowsika we Fr., Pl.,

- tzw. Jaskinia Ludożerców – Chorwacja – połupane i nadpalone szczątki ok. 13-14 neandertalczyków, in. kości brak

- może skalpowanie ofiar (np. Czułatowa na ukr.)

- oddzielanie głowy od tułowia – szacunek – może jak u dzisiejszych łowców głów – siedziba rodowej mocy przodków

- czaszki na gałęziach wkopanych w ziemię – Ngandong (Jawa)

12. Religijność paleontropów( 200- 30 tys. lat p.n.e.)

Z racji „nieprzejrzystości dokumentów historycznych” nie możemy stwierdzić z pewnością, iż paleontropy posiadały jakieś wierzenia. Teoria niereligijności paleontropów została narzucona w czasach ewolucjonizmu, wkrótce po odkryciu podobieństwa do naczelnych. Podobieństwa anatomiczne owszem istnieją, jednakże twory paleontropów wykazują aktywność inteligencji definiowalnej jedynie jako ludzka.

O tym, iż człowiek wczesnego i średniego paleolitu miał jakąś religię możemy domniemywać na podstawie dosyć licznych, jednak mało przejrzystych dokumentów tj.: szczątki ludzie( gł. czaszki), kamienne narzędzia, barwniki( ochra, hematyt), różnorodne przedmioty znalezione w grobach. Neandertalczyk, człowiek środkowego paleolitu wytwarzał już kościane i kamienne figurki. Dopiero na późny paleolit datuje się malowidła skalne, rysunki, barwione płaskorzeźby. Większość jednak znalezisk sprzed okresu oryniackiego( 30 tys. lat p.n.e.) ujawnia jedynie wartość użytkową.

Zwolennicy metody archeologicznej( na czele z Andre Leroi- Gourhanem) twierdzą, że z okresu paleolitu przetrwało zbyt mało, by móc stwierdzić istnienie lub brak wierzeń religijnych. Z kolei zwolennicy metody „etnologicznej”( w tym nasz dr Szyjewski), „grzesząc często nadinterpretacją skąpych źródeł”, wskazują w zasadzie na dwie główne przesłanki zdające się potwierdzać religijność paleontropów:

- Kult niedźwiedzia. Pierwsze przesłanki jego istnienia pojawiły się wraz z odkryciem Emila Bachlera w alpejskich jaskiniach Drachenloch i Wildenmannlisloch jaskiń z wydzielonymi grotami, prawie w całości wypełnionymi czaszkami i kośćmi niedźwiedzi( 75 tys. lat p.n.e.)

Znaleziska te interpretuje się jako pozostałość ceremonii ofiarnych. Zwolennicy metody archeologicznej uważają je z kolei za przypadkowo ułożone kości naturalnie zmarłych zwierząt.

- Intencjonalny charakter pochówków. Np. kobieta z Tabun ( 110 tys. lat p.n.e.)- zmarłą ułożono na plecach, ze zgiętymi kolanami, głowa ku zachodowi i twarzą ku wyjściu z jaskini.

Najbardziej znane spośród pochówków neandertalskich są tzw. „pochówki mustierskie”, np. stanowisko w Le Moustier, szczątków odnaleziono tam dary grobowe i używane kamienie, zaś ciała posypane były czerwona ochrą.

W Iraku z kolei znaleziono grobowiec sprzed 60 tys. lat p.n.e. Był on przykryty kamienna płytą. Ciało neandertalczyka ułożono na dywanie z iglaków i ziół. Przy grobie położono również wiązankę kwiatów

I jeszcze jeden przykład. Teszik- Tasz w Uzbekistanie- grób ośmiolatka, ciało złożone na prawym boku, szkielet otoczony wbitymi w ziemie rogami pięciu koziorożców. Rogi tworzyły rodzaj bariery osłaniającej głowę chłopca.

13. Neandertalczycy a Homo sapiens fossilis.

NEANDERTALCZYK

HOMO SAPIEN FOSSILIS

Homo sapiens neanderthalensis Dwie odmiany: wczesny n.- Homo heidelbergensis i n. klasyczny. Środkowy plejstocen, od ok. 350 tys. lat p.n.e. Mieszkanie w dolinach przy ujęciach wody, bardziej osiadły tryb życia, ale więcej polowań- na grubą zwierzynę plejstoceńską. Silny terytorializm. Neandertalczyk wczesny: potężne wały nadoczodołowe, brak podbródka, zęby mniejsze niż Homo erectus, masywna budowa, krótkie niż ludzkie nogi, wzrost 1,65- 1,75 m. Neandertalczyk klasyczny- twórca kultury mustierskiej. Pojemność czaszki większa od człowieka współczesnego- ok. 1550- 1800 cm3 [mężczyźni]. Inna budowa. Kabłąkowate wykrzywienie kości udowych. Prawdopodobnie większa pokrywa włosowa, grubsze kości, masywność i mocniejsze zęby niż H.s.f. Potężna siła zgryzu, silne obciążenia przednich zębów. Nos największy ze wszystkich Homo – niezbędny w klimacie lodowcowym. Wzrost niski: 1,55- 1,65 m. Proporcje podobne do dzisiejszych Eskimosów, masa mięśniowa o sile dwukrotnie większej od człowieka współczesnego. Sporna kwestia umiejętności mowy. Pierwsza istota, której działania wskazują na istnienie wierzeń religijnych, intencjonalne pochówki.

Inaczej- Homo sapiens sapiens- człowiek współczesny lub neoantrop kopalny- ostatnia faza ewolucji. Występował w górnym paleolicie ok. 40- 8 tys. lat p.n.e. Produkcja narzędzi mustierskich, używanie ochry. Rozmieszczenie jaskiń na szczytach wzgórz- widok na dużą przestrzeń umożliwia śledzenie ruchów zwierząt. Częste zmienianie siedzib, ale rzadsze polowania. Łowcy- zbieracze. Ciepłolubność, granicę zasięgu wyznacz klimat atlantycki. Najlepiej rozwiniętą fizycznie formą jest człowiek z Cro- Magnon: wąski nos, szerokie, wysokie czoło, bródka, małe łuki brwiowe, niskie oczodoły, wysoki wzrost- ok. 180 cm, a nawet 194 cm. Obfitość pożywienia. Mózg o pojemności 10% większej niż średnia współczesna, istnienie mowy gramatycznej na poziomie współczesnym- rozwój mózgowych ośrodków mowy.

14. Rola dymorfizmu płciowego w symbolizacji religijnej.

KOBIETA – funkcje ważne dla symboliki:

- macierzyństwo: kobieta w tajemniczy sposób daje życie (archetyp Matki)

- jej piersi dają święty pokarm (bo nie pochodzi ani od zwierząt, ani od roślin)

- wychowanie dzieci – I nakazy i zakazy, źródło mądrości i wiedzy (żeńska Mądrość Boża)

- opiekunka domowego ogniska

- zbieractwo – właściwości roślin – trucizny potrzebne do polowania ->wchodzi do panteonu myśliwskiego

- oprawia zwierzynę -> źródło obfitości, rozdaje dobra

- powiązana z cyklem Księżyca, a więc też z nocą, zbiornikami wodnymi

- większa rola w kulturach o osiadłym trybie życia np. łowców mamutów

- krowa jako lunarne zwierzę analogizujące (9ciąża = 10miesięcy lunarnych)

- symbolika kobieca nie rozwinięta w tekście: północ i zachód; żywioły ziemi i wody; emocjonalność i materialność; mądrość wyjściowa i normatywna, liczby parzyste gł. 4; tendencja do uzewnętrzniania i różnicowania;

KOBIETA - SYMBOLE:

- rzeźby i znaki naskalne symbolizujące narządy rozrodcze kobiety: trójkąt łonowy, romb, symbole ran jako odpowiedniki oszczepów i strzał (symboli męskich) np. La Ferrasise, Abri Cellier, Kostienki, Mezyń

- tzw. Wensu paleolityczna (kultura oryniacka -30-20tys. p.n.e.): zwykle naga kobieta z wyraźnie zaznaczonymi cechami płciowymi, wielkie piersi, trójkąt łonowy, często ciężarna, pełne biodra i uda, ręce smukłe ułożone na piersiach lub brzuchu; reszta cech – twarz itp. nieistotne i często pomijane; długie włosy może utrefione siatką

trzymane w zagłębieniach, wtykane w ziemie

wiele wariantów –także smuklejsze np. tzw bezwstydna Wenus z Laugerie-Basse – smukła, małe piersi, wyraźny trójkąt łonowy, rozstawione nogi

Willendor (32tys. p.n.e.), , Lascaux, Lespugue, Malta, Buriet

Gelgenber (najwcześniejsza – 35tys. pn.n.e., tzw. Fanny/Tańcząca Wenus)

Dolne Vestonice (28-26tys. p.n.e.) – 15 figurek z gliny zmieszanej z popiołem z kości i łoju, w osobnej chacie na wzgórzu – być może dom szamanki/kapłanki

Kostienki – 130 w większości zniszczonych postaci, jak gdyby niszczono je specjalnie przy opuszczaniu osady – opiekuńcza Pramatka ?

związek z wielkimi kotowatymi np. Malta, Buriet na Syberii – kobiety w odzieniach prawdopodobnie z futra lwa jaskiniowego

znaczenie wg. różnych hipotez: wyraz marzeń seksualnych łowców paleolitycznych, płodność, ognisko domowe, naczelniczki matriarchalnych rodów

najstarsza idea Bogini-Matki w wersji pierwiastka płodności i obfitości, dawczyni dzikiej zwierzyny; przodkini ludzkości, wcielenie początku życia i nieśmiertelności

- tzw. Madonna mamutów – motyw podobny tylko związany z późniejszymi kulturami łowców mamutów; kobiety rzeźbione są z kłów lub kości mamuta lub wyposażone w mamucie atrybuty

wzrost roli kobiety bo życie bardziej osiadłe – polowanie na mamuty dostarczały wystarczającej ilości pożywienia

powiązanie z Madonną symboli: ptaki-dusze, meander (labirynt), ryba, siedzące zwierzęta, fallus

- w sztuce mobilnej motyw kobiecy, która odwrócona staje się ptakiem (np. Mała Syia)

- po zaniku mamutów symbolami kobiecymi staje się: lew i in. kotowate (Afr., Bliski Wsch. pd Europa) i żubr (na pn); na Syberii do dziś – renifer lub łoś

- jaskinia jako symbol łona kobiecego, bezpiecznego i tajemniczego, przechowującego zarodek do dalszego życia; wyjście z niej to narodziny, wejście spotkanie z boskością kobiecej mocy; jaskinia to zaświaty, kraina nocy, boskości

zagłębienia i niektóre miejsca malowano czerwoną ochrą (jak krew menstruacyjna) np. jaskinia Cougnac – stalaktyty podobne do kobiecych piersi z „sutkami” malowanymi na czerwono

wąskie przejścia do sanktuariów w jaskiniach to „kanały porodowe”, a dalsze otwarcie na „wielką salę” to otwarcie na łono ziemi, gdzie żyją uśpione archetypy zwierząt (np. j. Les Trois Freres – 3 Bracia)

- w malarstwie jaskiniowym (okres oryniacki solutrejski i magdaleński – 40-10tys. p.n.e.): symbole kobiece: pełne, owalne, trójkąty, równoległoboki, klamry, „domki”, żubr ,tur i bizon były umieszczane głównie w centralnych częściach Sali lub rozszerzonych częściach groty (połączone z męskimi) lub w wnękach i korytarzach bocznych wychodzących na salę np. jaskinie Les Trois Freres, Altamira, Lascaux, Montespan

- rany jako symbole żeńskich narządów i łuki, strzały, oszczepy jako symbole męskich

- Potnia Theron – Pani Zwierzyny – bogini odpowiedzialna za rozwój, cykl biologiczny, reinkarnację zwierzyny, związana z pojęciem macierzy – duszy gatunku; bóstwo płodności zwierzyny i ludzi, opiekunka przyrody; konieczne jest jej przebłaganie i uzyskanie wsparcia, żeby powiodły się łowy – często myśliwy jest przedstawiany jako jej kochanek

np. relief z okresu magdaleńskiego z Laussel – może przedstawienie Potnia Theron: 4 figury (1 skradziono): 2 figury klasycznej Wenus paleolityczna z rogiem żubra lub byka w ręce; 13 nacięć na rogu + ręka wskazująca na brzuch = 14 dzień menstruacji – symbolizacja cyklu płodności zgodnej z rytmem księżyca; postać en face, z uniesiona lewą ręką i dyskiem w ręku (upostaciowienie faz księżyca, potrójna bogini rządząca życiem i śmiercią); postać kobieca o obfitych kształtach, z której zamiast nóg wyrasta druga postać w lustrzanym odbiciu, zwrócona w dół – poród?; w dalszej części reliefu mężczyzna ciskający oszczepem w łanię – kochanek bogini

- Potnia Theron może mieć kilka aspektów np. u Eskimosów Centralnych (Ziemia Baffina) Sedna w 1 wersji była młodą dziewczyna, która odrzucała wszystkich kochanków i wiązała się z kolejnymi zwierzętami, za co została utopiona przez ojca, pozbawiona palców (chwytała się kajaka) i oka i stała się potworem – władcą krainy martwych, ale i panią obfitości, choć kapryśną , niechętnie obdarowującą mężczyzn zdobyczą; według innej była żarłoczna i została utopiona gdy zaczęła obgryzać kończyny rodziców; na Ziemi Arnhema Mutjingga to krwiożercza starucha, która podstępnie pożera dzieci oddane jej w opiekę

- Bogini matka (o tym w pytaniu 59 i 60)

MĘŻCZYZNA - funkcje ważne dla symboliki:

- polowanie – dostarcza najbardziej cenionej żywności (idea Pana Dzikiej Zwierzyny)

- ma też zadania wobec dzieci (choć mniejsze niż kobieta) – jest Dawcą, kształtuje umysł i ciało dziecka, przekazuje mu wzorce kulturowe - archetyp Ojca

- wojna - archetyp Wroga

- potencja – symbolika deszczu i burzy

- istota inicjacji – nabycie cech koniecznych na polowaniu – wytrzymałości, solidarności z grupą, wiedzy o technikach łowieckich

- wzorem postać szamana (wiedza, inicjacja)

- większa rola w kulturach szamańskich i koczowniczych m.in. okres soluteryjsko-magdaleński,

- koń jako solarne zwierzę analogizujące (ciąż trwa 1 rok solarny)

- symbolika męska nie rozwinięta szerzej w tekście: Ociec świata- czysta, niejako punktowa świadomość; władcze Niebo, dzień – słońce; wschód, południe; żywioły ognia i powietrza; duchowość i intelekt; mądrość mesjaniczna i twórczego Słowa; liczby nieparzyste gł. 3; tendencja powrotu do Jedności

MĘŻCZYZNA - SYMBOLE:

- idea Ojca – jeśli się rozwinęła w paleolicie to raczej jako symbolika Szamana-Mędrca, a nie Ojca rodziny – ważniejsze niż biologiczne, symboliczne ojcostwo – danie komuś życia przez zw. małżeński z matką lub akt rytualny, społeczny

- symbolika seksualna: kojarzony z zapładniającą mocą deszczu i burzy; jego narzędzia: łuk, strzały, oszczep – mają skojarzenia falliczne – odpowiadają im rany jako symbole narządów żeńskich

- malarstwo jaskiniowe okresu oryniackiego, soluteryjskiego i magdaleńskiego (40-10tys. p.n.e.): symbole męskie: znaki wydłużone - kreski, pałeczki, strzały, linie kropkowane, drzewka oraz koń umieszczane przy wejściach, w miejscu, gdzie przestaje docierać światło, przy przewężeniach sal i wejściach do bocznych korytarzy;

- w najgłębszych, najświętszych miejscach jaskini znajdują się symbole i zwierzęta męskie (jeleniowate, koziorożce, niedźwiedzie, nosorożce – wg. Leroi-Gourhana)

- większość męskich przedstawień ludzkich znajdowała się w najświętszych miejscach jaskini m.in. w Sanktuarium w jaskinie Les Trois Freres – motyw Wielkiego Czarownika – postać zgiętej istoty z łapami wyciągniętymi przed siebie, z rogami renifera, uszami wilka, oczami sowy, łapami niedźwiedzia, końskim/psim ogonem, wypełniony człowiekiem (stopy, tułów); ma on męskie genitalia charakterystyczne dla kotowatych

- w Sanktuarium w Lascaux postać z ptasim dziobem leżąca u stóp żubra przebitego włócznią ma męski członek w stanie wzwodu

- Pan Dzikiej Zwierzyny – bóstwo obfitości, płodności, podobnie jak Potnia Theron; duch opiekuńczy lasu, odpowiedzialny za reinkarnację zwierzyny; mimo nazwy nie ma jednoznacznie męskiego charakteru, często bezosobowy; czasem jednak związany z męskością np. wspomniany motyw Wielkiego Czarownika z Les Trois Freres wg. 1 z interpretacji mógłby być Panem Dzikiej Zwierzyny; także np. Tore Pigmejów ma raczej męski charakter – ale nie sugerować się – Szyjewski odrzuca hipotezę jakoby społeczności koczownicze i szamańskie soluteryjsko-magdaleńskie miały Pana Dzikiej Zwierzyny w postaci męskiej (w opozycji do kultur łowców mamutów gdzie występuje Potnia Theron), może być on zarówno żeński jak i męski

ŁĄCZENIE SYMBOLIKI:

- rola: przedstawienie kosmosu jako współgrającego układu sił żeńskich i męskich, symbolicznej organizacja świata, objaśnienie misterium stworzenia i cyklicznej odnowy

- podział domostw na sferę żeńską i męską np. Malta (Syberia),Kostienki – w części żeńskiej, lewej – figurki kobiet i żeńskie narządy rozrodcze; figurki kobiece często koło ogniska domowego; w części prawej, męskiej ptaki i rzadziej stylizowane fallusy

- symbolika ognia: 2 kawałki drewna: żeńska, miękka podstawa i męski twardy pręt; częsta wiara, że kiedyś kobiety skrywały ogień w swoich narządach; symbolika stosunku płciowego

- rany (symbole żeńskie) odpowiadają strzałom, łukom i oszczepom (symbole męskie)

- w jaskiniach: żeńskiemu charakterowi jaskiń manifestowanych głównie w wielkich salach (odpowiednik łona) odpowiadają znaki męskie na przewężeniach i w najgłębszych zakątkach

- symbolom żeńskim w jaskiniach odpowiadają symbole męskie, szczególnie w scenie centralnej w wielkiej Sali, zwykle jest to układ żubr/tur-koń; czasem gdy rysunków jest więcej jest to samica i samiec żubra/tura (symbole żeńskie), którym odpowiada ogier i klacz (męskie); symbole te są rysowane obok siebie lub są na siebie nakładane (czasem zastępuje je kobieta-mężczyzna)

- motyw Potni Theron i jej kochanka – akt seksualny z boginią zapewnia myśliwemu udane łowy (patrz wyżej. np. Laussel)

15. Rola kobiety w społeczeństwie i wierzeniach paleolitu.

w społeczności zbieraczo – łowieckiej następuje wyraźny podział ról na typowo męskie i żeńskie; kobiety, z uwagi na to że muszą opiekować się dziećmi i nie mogą się oddalać, zajmują się zbieractwem – zapewnia ono ok. 60-80% całej żywności, jednak jest ona mniej ceniona niż ta uzyskana z łowów (mięso); podobny podział ról nie występuje w stadach małpich

kobieta (schemat Wiercińskiego):

a) zasadnicze funkcje życiowe: duże obciążenie biologiczne: macierzyństwo:

- Pasywne zachowania koitalne (tzn. podczas zachowań seksualnych jest stroną bierną, uległą – nie chodzi tylko o stosunek)

- przejmowanie

- ciąża i rodzenie, protekcja nad niedojrzałym potomstwem

b) uwarunkowany funkcją życiową podział ról społeczno — kulturowych: stabilizacja rodziny:

- zbieractwo: głównie płodów roślinnych w niedużej odległości od miejsca pobytu grupy, później – proawdzenie domu z dalszym zmniejszeniem przestrzeni życiowej

- karmienie osesków i przygotowanie posiłków

- wychowywanie niedojrzałego potomstwa

c) stopień rytmizacji życia: przywiązanie do codziennego rytmu zajęć:

- podleganie wymogom cykliczności własnego ciała oraz wegetacyjnej i społecznej

d) ogólne nastawienie poznawcze: stosunek analityczno — poznawczy

- ograniczona i wyspecjalizowana eksploracja otoczenia

- duży udział podświadomej intuitywności w związku z koniecznością wyczuwania potrzeb małego dziecka i stanów emocionalnych mężczyzny

- znoszenie informacji o zachowaniach ludzi

- rozwój potrzeby emocyjnego kontaktu społecznego

e) postawa wobec świata: nastawienie na „ten mały świat"

- postawa przedmiotowa; gromadzenie obiektów pokarmowych i użyteczności domowej

- zachowawczo — utylitarna na skutek dośrodkowego egocentryzmu rodzinnego

- rozwój potrzeby szczególnego (konkretnego) sensu życia

społeczności zbieraczo – łowieckie są względnie egalitarne (pasterskie – patriarchalne, rolnicze – matrylokalne); jednak nie ma równości płci ale „wbudowanie w ideologię plemienia fundamentalnego charakteru relacji męskie – żeńskie dla zachowania równowagi kosmicznej”; podział ról wymusza zależność – mężczyźni mogą polować, bo kobiety zajmują się dziećmi i domostwem, oprawiają zwierzynę i przyrządzają posiłki.

kobieta (schemat Szyjewskiego):

- prokreacja, narodziny i śmierć → inicjacja

- protekcja, mądrość normatywna (technika i socjotechnika)

- rodzina, ład społeczny

- obfitość, płodność i obdarzanie

zbieractwo → rozpoznanie trucizn → polowania na gruba zwierzynę plejstoceńską => kobiecie należy się sakralne miejsce w panteonie myśliwych; rola kobiety była znacząca (ale niższa od roli mężczyzny): była Matką, dawczynią życia, opiekunką, nauczycielką, dysponentką dóbr które dostarczali mężczyźni, karmicielką, strażniczką ogniska domowego; „odkąd ‘skazana’ na osiadłość kobieta (w odróżnieniu od samicy małpiej) nie mogła brać udziału w polowaniu i musiała poświęcić się zbieractwu produktów roślinnych, sfery męskie i kobiece zaczęły niezależnie od siebie rozwijać swoją kulturę i psychologię”; dowodem na znaczenie symboliki kobiecej w kosmografii paleolitu jest duża liczba rzeźb, figurek i znaków (ale to odp. na inne pytanie)

kompleks Potnia Theron – Pani Dzikiej Zwierzyny – dawczyni wszystkiego, co żyje (nie mylić z Boginią Matką! to jest dopiero u rolników w neolicie!!)

W. Schmidt / Campbell – rozróżnienie „progów” systemów religijnych na podstawie Pigmejów afrykańskich, Negrytów inochińskich, Andamańczyków, Eskimosów, Indian Ziemi Ognistej:

1. najpierwotniejsze społeczności zbieraczo – łowieckie: bez pierwszeństwa jednej płci, te same rytuały inicjacyjne (inkluzywne i jawne)

2. społeczności totemiczne: utajnienie rytuałów inicjacji i wykluczenie z niej kobiet, cykle inicjacyjne są odrębne (mimo że sobie odpowiadają, np. obrzezanie – defloracja), męska strona faworyzowana, przypisanie kobietom cech skalania, zła i podległości, stopniowe powstawanie męskich stowarzyszeń łowieckich, których sanktuariami miałyby być jaskinie i ich polichromia

3. Społeczności pierwszych rolników – faworyzowanie strony kobiecej, mężczyźni nieświadomi swojej zapładniającej roli

ALE: kompleks umierającego i zmartwychwstającego zwierzęcia oraz postać Pana/Pani Dzikiej Zwierzyny nie biora pod uwagę płci (tzn. może być Pan Dzikiej Zwierzyny,a może być Potnia Theron); w większości tego typu kultur występuje bezpłciowość czczonych duchów czy zwierząt; „płeć bóstw nie stanowi istotnego kryterium różnicującego systemy religijne pierwotnych łowców, a raczej wyraz opartej na opozycjach binarnych ideologii wzajemnych związków tego, co męskie z tym, co żeńskie i sakralności sytuacji ‘liminalnych’ ”

16. Jaskinia paleolityczna jako sanktuarium.

Jaskinia w okresie paleolitu miała żeński charakter symboliczny. Utożsamiana była z kobiecym łonem (bezpiecznym i tajemniczym miejscem gdzie przebywa zarodek). Wyjście z jaskini oznacza narodziny, przebywanie w jej wnętrzu to kontakt z mocą sakralną. Jaskinia to także zaświaty, krainy podziemne, noc. Owalne obszary i wszelkie zagłębienia malowano ochrą symbolizującą krew menstruacyjną. Jako uzupełnienie kobiecej symboliki pojawiają się znaki męskie. Jaskinia jako miejsce święte wiąże się z kompleksem inicjacyjnym (ponowne narodziny, malowidła służące do przekazu treści ideologii plemiennej dla nowego pokolenia). Jaskinia jest także miejscem magii łowieckiej i rytuałów męskich grup myśliwskich. Jej symbolika odrodzenia wiąże się z rytuałami oczekiwania narodzin i rozmnożenia zwierzyny. Do najważniejszych przykładów paleolitycznych jaskiń-sanktuariów należą:

*Jaskinia Les Troi Feres (Trzej Bracia) - okres środkowomagdaleński: malowidła wskazujące na kultowe przeznaczenie świątyni. Prawdopodobnie służyły do inicjacji łowieckiej. Znajdują się tam: oryniacka Galeria Dłoni, Kaplica Lwicy (ołtarz), rysunek Wielkiego Czarownika (lub Pana Dzikiej Zwierzyny). Wielki Czarownik ma postać rogatej istoty z łapami wyciągniętymi przed siebie, patrzącej na wprost, składa się z elementów różnych zwierząt: rogi renifera, uszy wilka, oczy sowy, łapy niedźwiedzia, koński/psi ogon, genitalia kota. Postać jest "wypełniona" człowiekiem.

*Jaskinia Lascaux - okres solutrejski, początek magdaleńskiego: polichromia jaskini wskazuje na jej sakralne użytkowanie. Składa się ona z grot: Sali Byków, Sali Rytów i Galerii Malowideł (konie, byki, tury, jelenie, koziorożce). W Sali Rytów znajduje się naturalna studnia - Szyb Martwego Człowieka, która prowadzi do sanktuarium - tam znajduje się malowidło ptasiogłowego, ityfallicznego człowieka leżącego/padającego przed żubrem. Interpretuje się tę scenę jako polownie lub trans szamański (ptasia głowa= maska).

*Altamira - okres solutrejski i magdaleński: malowidła (homogeniczne) przyrównywane do Kaplicy Sykstyńskiej. Jest to niewątpliwie świątynie, sanktuarium życia i płodności, używana do ceremonii inicjacyjnych. Znajdujące się tam rysunki bizonów oznaczają "obfitość", są więc symbolami żeńskimi, dopełniają je przestawienia koni - symboli męskich.

17. ZWYCZAJE POGRZEBOWE PALEOLITU

Młody paleolit

Od momentu pojawienia się neoantropów występują pochówki intencjonalne

Przykłady:

- Kultura mustierska

- Afrykański Homo sapiens w Border Cave (90 tys. lat temu)

pochowane półroczne dziecko w płytkim grobie, ciało posypane ochrą, dodatkowo

przedziurawiona muszla, pochodząca z morza oddalonego o 80km

- Grobowce w Sukhl

Sukhl IV – leżący na prawym boku z przykurczonymi nogami i rękami założonymi za

głowę

Sukhl V - leżący na plecach, nogi przykurczone i przywiązane do ciała, prawy łokieć

silnie zgięty, w ręce (prawdopodobnie) trzymał żuchwę dzika (podobnie w

pochówku neandertalskim)

Duża ilość odnalezionych pochówków pozwala stwierdzić pewne prawidłowości

statystyczne:

-pochówek w jamie wykopanej w ziemi

-grzebano całe ciało lub jedynie czaszki

-ciało posypywano ochrą

-dodawano specjalne wyposażenie grobowe

- Kultura oryniacka

- Pochówek mężczyzny z Brna

dno grobu i ciało posypane warstwą ochry,

bogate wyposażenie: naszyjnik z muszli oraz z krążków kości słoniowej, łopatka i dwa

ciosy mamuta, czaszka i żebra nosorożca włochatego, zęby końskie i tura oraz figurka z

kości prawdopodobnie przedstawiającą zmarłego.

Górny paleolit

Przykłady:

Dolny Vestonic: 40-letni mężczyzna złożony na prawym boku z podkulonymi nogami, głowa w kierunku wschodu natomiast nogi zachodu. Głowa i lędźwie zostały posypane ochrą, odnaleziono także kilka przedziurawionych kłów mamutów,

Jezioro Mungo w Australii: Mężczyzna leżący na plecach rękami na miednicy, posypany ochrą

Jaskinia w Santa Maria di Agnano: kobieta zmarła przy porodzie, posypana ochrą

Kostenki: mężczyzna w pozycji siedzącej, komora wykonana z kości mamuta, na sklepieniu rozpalano ogień ofiarny, całość została przykryta kamieniami.

Ofnet (Niemcy): same czaszki - oznacza podwójny pochówek

Malta: możliwe że już w górnym paleolicie pochówki wystawiane na platformach i ćwiartowanie zwłok.

Różne pozycje ciała: na plecach, na boku, skulone w pozycji płodowej, skrępowane. Z upływem czasu tendencja do pozycji skulonej na boku. Często wkładano ozdoby: muszle wisiory naszyjniki; narzędzia pracy. Wyposażenie świadczy o przekonaniu że będą one potrzebne zmarłemu. Pozycja płodowa i ułożenie z głową na wschód świadczy o przekonaniu że narodzi się na nowo z łona Ziemi, podobnie jak rodzące się Słońce. W tym czasie prawdopodobnie utrwala się waloryzacja stron świata: zachód - kraina zmarłych, wschód-narodziny, ciepło, życie.

Ciałopalenie:

Dawne jezioro Mungo Australia: (I ślad takiego pochówku sprzed 26 250lat) kobieta częściowo spalona, przepalone i rozdrobnione kości zostały złożone w płytkim dole.

Ta metoda prawdopodobnie utrzymywała się tam przez tysiąclecia:

Tasmania analogiczny pochówek sprzed 1500lat,

Kow Swamp kilkanaście pochówków liczących 10 tys. lat poddanych kremacji ciał z użyciem ochry, ale co ciekawe była to odmienna ludność niż z Mungo (grube czaszki i szczęki uderzająco podobne do homo erectus) .

Naczelnik z Sungir (Samboru) koło Włodzimierza (sprzed 28-23 tys. Kultura kostienkowsko-sungirska). 50-60-letni mężczyzna złożony na wznak na rozgrzebanym żarzącym się ognisku, ubrany w kompletny strój skórzany z przystrojoną głową, ozdobiona była tysiącami wiszących w sznurach paciorków z muszli i zębami lisa oraz zapięty pod szyją kościanymi szpilami. Na przedramieniu miał 25 bransolet z kłów mamuta niektóre zafarbowane na czarno

Wraz z nim pochowano dwóch chłopców lub według innych 13-letni chłopca i 7-9-letnia dziewczynkę. Posiadali oszczepy z kości mamuta (strażnicy? ofiara? oznaki statusu?). Również zostali udekorowani tysiącami paciorków, przyszyto je lub obsypano. Chłopiec 4903 paciorki, dziewczynka 5274 o 1/3 mniejsze od ozdabiających strój naczelnika. Chłopiec posiadał dodatkowo pas z 250 zębami lisa polarnego, na lewym ramieniu złożono figurkę przedstawiającą mamuta, u lewego boku bardzo grubą ludzką kość udową zabarwioną ochrą, a u prawego rzeźbiony dysk z kości mamuciej. Dziewczynka poza kilkoma małymi oszczepami miała również dwie przewiercone buławy z jeleniego rogu oraz trzy przewiercone dyski. Przypuszcza się że praca i czas poświęcony na przygotowanie paciorków oznaczał status, natomiast ozdobienie ciał dzieci świadczył o dziedziczeniu pozycji.

Ważne i oczywiste jest że pewne części ciała były wyróżniane:

Lascaux: odnaleziono żuchwę z otworem wywierconym w celu przywiązania do ciała i noszenia jako talizman lub jako pamiątka po zmarłym.

przewiercony ząb

Mas d’Azil czaszka kobiety pozbawiona żuchwy, natomiast w oczodołach znajdowały się płytki kościane. Czaszka spoczywała na rogach renifera. Rogi rena zwykle symbolizowały życie (możliwe że tak wyrażano idee zmartwychwstania).

Czaszki- ich przechowywanie może wynikać z chęci zdobycia mocy pokonanego wojownika albo jest relikwią po drogim zmarłym i świadczy o kulcie przodków, czasami kaloty czaszek używano jako naczyń.

Czerwona ochra / krwica / hemetyt (brązowa limonit i pomarańczowy getyt czasami

zastępował ochrę w malarstwie jaskiniowym, czerwony odcień został uzyskany po

podgrzaniu)

symbol: pierwiastka życia, zdrowia, płodności, żywotności, powodzenia, możliwe że materialnego odwzorowania mocy mana.

funkcje: jako namiastka krwi jest symbolem mocy w zabiegach magicznych (ale także jako ochrona przed słońcem i insektami)

Opis przykładowych obrzędów:

Aborygeni

Obrzędy inicjacyjne-„przelanie krwi z ramienia lub z powtórnej subincyzji przez hierofantów i polaniu lub posmarowaniu nią adepta; czasami wymagane jest wypicie jej przez niego lub jego rodzinę”. Czasami krew zastępowana jest ochrą

Pochówek-zmarły smarowany jest ochrą, aby zapewnić mu siły do podróży do Czasu Snu

Krew-sakralny pierwiastek życia, krew płynąca z rany odpowiadała krwi menstruacyjnej, uznają jedność krwi i ochry,

Krew stosowana w obrzędach jest krwią istot mitycznych stanowi zjednoczenie się z przodkami.

Smarowanie się krwią przypomina stan śmierci.

Przygotowuję do ignorowania ran podczas łowów, natomiast spożywanie krwi wytwarza więz braterską

Daje siłe męstwo i przyśpiesza rozstanie się z dzieciństwem.

Przywraca młodość starszym

Stosowane jako lekarstwo odmiennej płci

Jedności krwi i ochry

Aborygeni z gór Findera uważają że jama wypełniona ochrą pochodzi z krwi przodka Emu.

Natomiast analogiczna jama w Wilgauma ze złożami różnobarwnej ochry odpowiada krwi-czerwona, żółta-wątrobie, żółci – zielona, według wierzeń jest to miejsce śmierci mitycznego Kangura. Do tego miejsca udawały się pielgrzymki

Mit Aranda o kobietach Untippa: kobiety Untippa (lokalny wariant stwórczyń), uprowadziły chłopców którzy mieli zostać obrzezani. Uniosły młodzieńców w powietrze, obrzezały i pozostawiały w różnych miejscach. Następnie udały się do miejsca gdzie ze zmęczenia tańcem powypadały mi narządy płciowe tworząc złoża ochry

Homo sapiens również wykorzystywali ochrę

Kopalnie: Lwia Grota w Suazi ok. 100 tys. lat pne możliwe że miała status świętej

Lovas (Węgry) 40-30 tys. lat

Posypywanie zwłok ochrą jako nadanie mocy życia:

Grimaldia: czaszka z osiemnastocentymetrowym rowkiem (od nosa i ust na zewnątrz), napełnionym ochrą, możliwe że jest to „oddech-życia”. W epoce magdaleńskiej wizerunek zwierząt z liniami życia wychodzącymi z pyska (np. w Trois Freres lub Lascaux) a także wewnątrz ciał w malarstwie rentgenowskim. Według Buszmenówmoca szamańska jest symbolizowana przez krwotok z nosa w wyniku tańca

18. Idea bóstwa w paleolicie

Przez niemal dwa miliony lat paleontropy żyły głównie z myślistwa, rybołówstwa i zbieractwa. Pierwotni myśliwi byli przekonani o podobieństwie zwierząt do ludzi, przypisując tym pierwszym nadnaturalne moce. Wierzyli, że człowiek może przemienić się w zwierzę i na odwrót, że dusze zmarłych mogą wchodzić w zwierzęta, i wreszcie, że istnieją tajemne relacje między dana osobą a określonym zwierzęciem.

W religii ludów myśliwskich stwierdzono istnienie rozmaitych nadprzyrodzonych istot: wyróżnia się towarzyszy lub teriomorficzne( zoomorficzne) „bóstwa opiekuńcze”, duchy buszu, duchy różnych gatunków zwierzęcych oraz bóstwa typu istoty najwyższej- Zgodnie z wierzeniami myśliwskimi każdy gatunek zwierząt ma swoja macierz odpowiedzialną za rozwój, cykl biologiczny, reinkarnacyjne cyrkulowanie dusz podległych zwierząt w przyrodzie. Niektóre z takich macierzy zyskują ponadgatunkowe znaczenie, stając się bóstwami uniwersalnie pojmowanej płodności zwierzyny i ludzi, opiekunami całej przyrody. Określa się je jako Potnia Theron( gr. Pani Dzikiej Zwierzyny).

Sukces myśliwego na polowaniu zależy od „dobrych układów” z takim bóstwem. Potrzebne więc są rytuały, poprzez które można zyskać sobie jej przychylność. Wierzono, że Pani Dzikiego Zwierza czuwa, aby myśliwy zabijał tylko tyle, ile potrzeba mu do przetrwania, i by pożywienie się nie marnowało. Kości, szczególnie czaszka, maja duże znaczenie rytualne. Prawdopodobnie wierzono, iż zawierają „duszę” lub „życie” zwierzęcia, a także dlatego, że z woli Pani Zwierzyny szkielet obrośnie nowym ciałem.

To wszystko w religii ludów myśliwych. Możemy jedynie domniemywać, że ludzie paleolitu, żyjący głównie z myślistwa, wytworzyli podobny opisanemu kompleks wierzeń.

Przedstawień Pani Dzikiej Zwierzyny dopatrywano się w paleolitycznych figurkach, tzw. Wenus, których cechami charakterystycznymi są:

- nagość

- brak twarzy

- zwisające piersi

- szerokie biodra

- pełny brzuch

I jeszcze: Przykłady Bogiń Matek, które mogłyby ewentualnie odpowiadać postaci paleolitycznej Pramacierzy:

- Kunapipi- australijska Matka Płodności

- Sedna- czczona przez Eskimosów Centralnych jako duch opiekuńczy zwierząt morskich

-Ajyysyt- „Stwórcza Pani” z szamanistycznego, syberyjskiego panteonu

21. Współczesny kult niedźwiedzia

Postać niedźwiedzia przejawia się przez systemy mityczne bardzo wielu współczesnych kultur. Jako, że jest to zwierzę bardzo podobne do człowieka (podobieństwo łapy niedźwiedzia i stopy ludzkiej, częste stawanie na 2 łapach) uznaje się, że posiada ono duszę, oraz iż jest „bratem”, „kuzynem”, odpowiednikiem człowieka w świecie natury. Mieszkańcy Syberii uważają np., że głos niedźwiedzia przypomina głos człowieka.

Częste są mity o małżeństwie niedźwiedzicy z myśliwym, lub o zgwałceniu przez niedźwiedzia zabłąkanej kobiety. Często widzi się w nim gospodarza lasu, Pana Dzikiej Zwierzyny, od którego zależy powodzenie na łowach.

Uważa się go za mediatora pomiędzy kulturą i naturą, a także jako pośrednika między Niebem a Ziemią. Jako zwierze kosmiczne bytuje na niebie w postaci gwiazdozbioru (konstelacja Wielkiej Niedźwiedzicy pochodzi z paleolitycznego okresu łowieckiego).

Ślady niedźwiedzia z okresu paleolitu pochodzą z kultury mustierskiej i dotyczą niedźwiedzia jaskiniowego, natomiast rysunki i figurki z okresu oryniackiego i magdaleńskiego przedstawiają niedźwiedzia brunatnego. Najbardziej spektakularne znalezisko dotyczy jaskini Montespan we Francji z okresu magdaleńskiego, gdzie znaleziono między innymi figurkę niedźwiedzia o rozmiarach 1,1m x 60cm w pozycji Sfinksa. Najprawdopodobniej była ona przedmiotem zabiegów magicznych, obtańcowywano ją, ostrzeliwano bądź kłuto oszczepami.

Rysunki z jaskiń pirenejskich i francuskich przedstawiają postacie ludzkie tańczące nad niedźwiedziem, wiele jest też przedstawień, które utożsamiają niedźwiedzia z Panem Dzikiej Zwierzyny, przykładem jaskinia w Les Trois Freres, gdzie pod wizerunkiem Wielkiego Czarownika umieszczono niedźwiedzia, z którego pyska wychodzą smugi wyobrażające najprawdopodobniej krew/siłę życiową.

Badacze zwracają uwagę na fakt szczególnego obchodzenia się z czaszką i kośćmi długimi tych zwierząt. Najbardziej spektakularny przykład to czaszka niedźwiedzia ustawiona na głazie pośrodku galerii malowideł Chauvet, otoczona przez 30 innych czaszek niedźwiedzich. Podobne przykłady pochodzą także z Polski (jaskinia Połom pod Złotoryją). Takie traktowanie niedźwiedzia wynika ze szczególnego związku między myśliwym a upolowaną zwierzyną. Zabicie zwierzęcia jakim jest niedźwiedź nie jest działaniem dla przyjemności, jest koniecznością, powoduje że życie zwierzęcia jest równoznaczne życiu ludzkiemu. Pan Dzikiej Zwierzyny zgadza się na zabicie swego podopiecznego, pod warunkiem, że jest to niezbędne do przeżycia i że pożywienie się nie zmarnuje. Nie wolno także łamać kości długich upolowanych zwierząt, gdyż tam mieści się potencjał życiowy.

Często uważa się również, iż cykl życiowy niedźwiedzia wyznacza cykl kosmiczny, dzielono też rok na podstawie aktywności życiowej niedźwiedzia.

Święto Niedźwiedzia wchodzi w skład obrzędowości współczesnych społeczności plemiennych Eurazji. Jest to cykl rytuałów, odbywających się wczesną wiosną lub jesienią (przebudzenie i zaśnięcie niedźwiedzia) trwały kilka do kilkunastu dni.

Najprostszy przykład to Święto Niedźwiedzia u Indian Utah. Co roku w marcu urządzali oni tańce, mające wyrażać cześć, pamięć i przyjaźń wobec niedźwiedzia. Gromadzą się w odświętnych strojach i tańczą wokół jamy obłożonej kamieniami. Taniec trwa cztery dni i jedna noc, na końcu następuje wielka uczta, na której zawierane są małżeństwa, czy transakcje handlowe. Inne ludy, np. Lapończycy w czasie tego święta polowały na prawdziwego niedźwiedzia.

Na dalekim wschodzie znane są natomiast przykłady wychowywania niedźwiedzia od małego wśród ludzi, często były nawet karmione ludzkim mlekiem. Przetrzymywano go ok.2-3 lat, gdy odprawiano święto służył on do wykonywania rozmaitych rytuałów, np. wskakiwanie na grzbiet niedźwiedzia, co miało być oznaką zręczności. Na końcu prowadzono go uroczyście na miejsce jego kaźni. Był to plac otoczony „Płotem duchów” (czaszki niedźwiedzi), na środku były dwa pale do których przywiązywano niedźwiedzia. Zabijał go jeden z wojowników, reszta strzelała do niego strzałami. Przy całym okrucieństwie traktuje się niedźwiedzia z godnością i namaszczeniem, składa się ofiary, śpiewa pieśni, prosi nieszczęśnika o zapewnienie pomyślności dla wioski, tłumaczono mu że musi być szczęśliwy:) Na samym końcu następowała uczta na której ćwiartowano i spożywano zwierzę.

Inne elementy kompleksu Święta Niedźwiedzia to taniec niedźwiedzia, wyścigi lub zapasy niedźwiedzi , pogrzeb pozostałych po uczcie szczątków zwierzęcia. Ewenkowie urządzali specjalny pogrzeb samym oczom niedźwiedzia. Jeśli został odpowiednio pochowany, niedźwiedź miał następnego roku zmartwychwstać i powtórnie dać się zabić.

Echa uczty niedźwiedzia możemy odnaleźć w znaleziskach z Montespan.

PYTANIE 23. Sztuka magdaleńska jako system ideologiczny.

Sztuka magdaleńska to przede wszystkim malarstwo jaskiniowe. Leroi-Gourham uważa, że w określonych miejscach jaskini pojawiają się odpowiadające im namalowane układy zwierząt. W tematach malarskich tego okresu przeważają wizerunki konia (powiązanego z symboliką męską) i żubra (symbolika żeńska). Rysunki zwierząt uzupełnione są różnorodnymi znakami. Temat główny o charakterze mitologicznym to: żubr - znaki - koń. Znaki także dzielą się na grupy męskie/żeńskie. W malowidłach częste są przypadki łączenia znaków lub zwierząt z przeciwstawnych grup. Dzieła człowieka z górnego paleolitu łączą w sobie dwa sposoby ekspresji: realistyczny i abstrakcyjny. Dominuje więc w tym okresie symbolika związana z płcią, rozdzielenie kosmosu na dwa przeciwstawne pierwiastki. Przedstawione na malowidłach zwierzęta pełnią więc funkcję symboliczną, a nie przedstawieniową lub magiczną. Jaskinie były przeważnie sanktuariami, służyły obrzędom inicjacyjnym i szamanistycznym. Oprócz malowideł jednym z elementów obrzędowych były śpiewy i muzyka, jaskinie te posiadają akustykę potęgowaną wyżłobionymi stalaktytami, powodującymi wibrację dźwięku. Technika malarska - wydmuchiwanie przez rurkę barwnika wraz ze śliną na ścianę, obecna jest także we współczesnej kulturze Aborygenów. Prawdopodobnie rysunki paleolityczne tworzone były przez szamanów w celu wejścia w kontakt z innym świate. Wg Aborygenów rysunki naskalne, są odbiciem ciała przechodzącego do innego świata bóstwa lub przodka. Przedstawienia duchów - zarodków wokół bóstw są tworzona za pomocą rurek. Wiąże się z tym kompleks ideologiczny mówiący, że przodkowie/bogowie wydmuchiwali z rurek duchy ożywiając świat. Rytuały w pobliżu wizerunków są konsekwencją tego myślenia. Za pomocą rurki do malowania (maluk) czarownicy mogą zasysać i wydmuchiwać duchy. Malarstwo w świecie plemiennym nie jest realistyczne lecz symboliczne, odnosi się ono do wizji transów szamańskich (często do obrazów halucynacji). Malarstwo okresu górnego paleolitu nie ma charakteru przedstawiającego, jest plastycznym przedstawieniem wizji drugiego świata. Skalna ściana to strefa przejścia pomiędzy światem realnym, a duchowym.

31. Szamanistyczny obraz kosmosu.

nacechowany jest rozbudowaną symboliką obrazową i numeryczną, której źródłem są zjawiska otoczenia, krajobraz, sklepienie niebieskie, zwierzęta i rośliny.

halucynacyjne wglądy w funkcjonowanie własnego ciała i znajomość anatomii nadają kosmosowi charakter żywego organizmu, będącego całością złożoną ze zróżnicowanych części

przekonanie, że rzeczywistość jest dwudzielna: obserwowalna zewnętrzna i niewidzialna rzeczywistość wewnętrzna lub zaświatowa. > każdy element świata ma swoją ukrytą, nie poznaną stronę, którą operować może tylko szaman. szaman jest mistrzem światów, potrafi poruszać się między duchami i ludźmi. jest to doktryna przenikania się światów: rzeczywistość widzialna jest zwykle dalekim odbiciem niewidzialnej, z czego niewidzialna jest prawdziwsza, gdyż jest światem pozaczasowej stałości.

światy nakładają się na siebie za pośrednictwem zwierząt: istoty z tamtego świata chętnie przybierają postać kajmana, jaguara, anakondy, sępa. rozpoznać je mogą tylko szamani i tylko oni mogą je umieścić w rozbudowanej hierarchii.

wierzenia czukockie: każdy przedmiot może działać po swej woli i ma własną krainę rodzinną. nawet zjawiska abstrakcyjne (głód, sen), mają swoich "właścicieli", zarządców dusz, by ustalać z nimi ilość wcielanych dusz. Stwórca Tenamtongyn, Najwyższa Istota, jest rodzajem takiej duszy wszechświata.

symbolika zwierciadlanego odbicia – inwersji

wszystko w świecie duchów jest niezwykłe, do góry nogami. duchy widzą do wewnątrz, jedzą odchody i skrzepy krwi, piją ropę z ran, śpią w dzień, działają w nocy, mają serce po prawej stronie, jedną mogę, rękę i oko itd. stare i chore renifery składane w ofierze zmieniają się w młode i piękne zwierzęta. przedmioty wysyłane na tamten świat należy połamać, uszkodzić. drzewo kosmiczne rośnie do góry nogami. "tak" znaczy "nie" i odwrotnie i tak też należy przemawiać do duchów.

przykład:

indonezyjska historia wkroczenia Tato Pondanga do tamtego świata

Tato Pondang cierpiał po utracie córki, pewnego dnia jakiś obcy zaproponował, że zabierze go do krainy śmierci. Polał mu głowę wodą 3 razy, obrócił 3 razy w lewo i kazał wyjść tyłem poza zagrodę. Tak Tato stał się niewidzialny dla żywych. Po spotkaniu z córką powrócił na ziemię, ale miał dar widzenia organów wewnętrznych. Było to dla niego męczące i chciał powrócić do poprzedniego stanu, więc jego przewodnik kazał mu stanąć na szczycie schodów domu, zarżnął nad jego głową białą kurę tak, aby krew oblała twarz Tato Pondanga. Później obrócił go 3 razy w prawo i wypchnął tyłem z podwórka domu. Tak Tato Pondang znów stał się zwykłym człowiekiem.

świat opisywany przez szamanów można rozpatrywać jako szereg koncentrycznych sfer i układ wertykalny

- w porządku koncentrycznym świat ma strukturę mandaliczną, Ziemia ma "pępek", czyli miejsce zam, własnej społ. otoczonej przez "obcych" i dzikie okolice symbolicznie odpowiadające zaświatom. jest to zasada koncentrycznej symetrii.

- poza tym świat jest grą czterech sił odpowiadających 4 stronom świata, organizowanym przez centrum /szczególnie silnie akcentowane w kosmogoniach indiańskich/

szaman znajduje się w swoistym polu sił i musi umieć poruszać się tak, by wszyscy panowie stron świata byli usatysfakcjonowani.

przykład:

Sekulpowie, zachodnia Syberia

Elementy świata	Niebo Nun	Kraina Zmarłych Lattaryt Tetty
strony świata:	wschód, południe, lewa strona	zachód, północ, prawa strona
gł. bóstwo męskie:	Num "Niebo" i Ija	Kyzy "Demon" i Kyzy ija
ciało niebieskie:	Słońce Czely	Księżyc Irii(t)
	światłość	ciemność
płeć:	kobieta	mężczyzna
	życie	śmierć
zwierzęta symboliczne:	renifer, wilk, kruk, motyl	niedźwiedź/mamut, wydra, kret
Drzewo kosmiczne:	brzoza/modrzew	cedr/czeremcha

/pełna tabelka na str. 358 "Etnologii religii" Szyjewskiego, ale to chyba nie aż tak istotne, więc zamieściłam tylko fragm./

trójdzielność kosmosu na Świat Górny, Dolny i mediujący pomiędzy nimi Świat Środkowy, czyli Ziemię. Środkowy Świat jest siedzibą ludzi i przedmiotem zmagań sił kosmicznych Górnego i Dolnego Świata. każda istota i element tego świata są obiektem manipulacji i przebiegu mocy dwóch porządków, a także sfery sacrum i profanum.

GÓRNY ŚWIAT (Niebieska Wioska, Niebo)

ma budowę sferyczną. od 3 do 99 poziomów, najczęściej wymienianymi liczbami jest 7, 9 i 12 sfer

najwyższa sfera utożsamiana z siedzibą Najwyższej Istoty ("duszy kosmosu", "gospodarza wszechświata"), noszącej imię będące synonimem nieba

- bóg nieba mieszka w "kryształowym zamku" będącym symbolem bezczasowości i doskonałości

- sfera ta jest zasadniczo niedostępna szamanom, mogącym jedynie docierać do przedsionka i tam przekazywać swe prośby i modlitwy strażnikom boga

- stąd wypływa moc utrzymująca egzystencję kosmosu, stąd niebiański bóg kieruje biegiem spraw świata, wysyłając swoich posłańców i dzieci

niższe poziomy (przyjęła się jakucka nazwa: ołochy) zajmują pomniejsze bóstwa, zwłaszcza posłańcy Najwyższej Istoty i strażnicy jej spokoju

kolejne związane są z bóstwami płodności, szczęścia łowieckiego, sprowadzającymi wiosnę i regenerację Kosmosu

- często na tym poziomie występuje tzw. Białe lub Mleczne Jezioro, w którym znajdują się skoncentrowane zarodki życia, dusz ludzi, zwierząt i owadów

- wyst. tu także macierzysta kraina wszystkich ptaków

- u ludów ałtajskich istotne miejsce w hierarchii niebios zajmowała siedziba boga-kowala i jego kuźnia

czwartą bądź drugą (licząc od dołu) sferę zamieszkuje zwykle Słońce (wyobrażane w postaci bogatego gospodarza w kapiącym od złota stroju, tłustego i użyczającego ciepła i blasku ludziom)

- mieści się tu też siedziba Księżyca, który zwykle na poły przynależy do Dolnego Świata (Ketowie: Słońce i Księżyc – małżeństwo – spotykają się raz na 28 dni w czwartym niebie)

w każdej z kosmicznych sfer świeci odrębne "Słońce"

! ważne jest też trzecie niebo /lub przejście między 3. a 4./, gdyż jest to sfera przemiany inicjowanych szamanów – obdarza się ich tam ponadnormalnymi zdolnościami (jasnowidzenie, władza nad ogniem, przepowiadanie pogody)

sfera najbliższa ziemi to zwykle siedziba duchów przodków, uznawanych za niebiański lud, bawiących się i polujących w niebiańskiej tajdze (mityczne Kosmiczne Polowanie- aktorami są gwiazdozbiory Orion i Wielka i Mała Niedźwiedzica; gwiazdy mogą być światłami ognisk niebiańskiego ludu czy korzeniami rosnących tam drzew)

- szamanom ciężko się tam poruszać, w pobliżu Słońca jest zbyt gorąco, przy lodowych - chmurach zimno

- świat pierwszego nieba niemal całkowicie odpowiada ziemi, płyną po nim analogiczne rzeki, pogoda jest podobna, ale życie jest tam lżejsze i przyjemniejsze, zwierzyna łatwiejsza do złowienia, więcej zabaw, świąt itd.

- w myśl zasady odwrotności, kiedy na dole jest zima, tam panuje lato, miejsce nocy najmuje dzień itd.

dla ludów syberyjskich niebo ma kształt czumu (wg wp: czum, przenośny, stożkowy namiot ze skóry lub płótna o okrągłej lub owalnej podstawie;), jego dymnik czyli ujście stanowi zwykle Gwiazda Polarna. Można się przez nie dostać do niebiańskich zaświatów przez promienie Słońca, tęczę, dym z ognisk. Można też udać się tam fizycznie, np. zaprzęgiem czy na nartach, jak to udawać się miało mitycznym herosom. Wtedy to wykorzystywano inne przejście- "szczelinę nieba", tj. styk nieba z ziemią- horyzont. Tędy wpadają na świat wiatry. Jest to niebezpieczne miejsce, to otwór z ciągle rozwierającymi i zwierającymi się szczękami, młotem i kowadłem, dwoma skałami, ogonami dwóch ryb, ma których wspiera się świat. Szamani tracą tam moc. Przejście wymaga zręczności i wiedzy o zaświatach, a stawką jest zdrowie psychiczne. W tym miejscu spotykają się zwykle władcy Górnego i Dolnego świata by decydować o losach kosmosu i czasie życia poszczególnych ludzi.

poza symb. czumu – strony świata i kierunek ruchu> niebo odpowiada południu i wschodowi, źródłom rzek, ruchowi prawo- i dośrodkowoskrętnemu. zwierzęta kojarzone z Górnym Światem: ptaki drapieżne i wodne, konie, renifery; kolor czerwony i brzoza.

DOLNY ŚWIAT (Kraina Złych Duchów, Niższa Wieś, Ziemia Zmarłych, Podziemia)

zwykle 3, 7 lub 9 poziomów

- prowadzi do niego szczelina w horyzoncie, wąski otwór, nurt Kosmicznej Rzeki, korzenie Drzewa Kosmicznego

- zagłębianie się tam jest niebezpieczne, przejścia strzegą strażnicy (u Koriaków – złe psy; na Syberii – mamut, którego nikt nigdy nie widział, poruszający się pod ziemia i podważający bieg rzeki; u Nichwów – strażniczka)

- po przebyciu wąskiego przejścia między światami dusza nie może już powrócić do tego samego ciała

- duchy wędrują różnymi drogami, zależnie od rodzaju śmierci lub od miejsca pochodzenia. droga wiedzie zwykle na zachód lub północ, zmarłych grzebie się twarzami do ziemi, by mieli bliżej do Dolnego Świata

- ponieważ zmarli nie mają życia, identyfikowanego na Syberii z oczami, powinien towarzyszyć im koń i pies lub zaprzęg starych reniferów, które po przejściu granicy światów staną się młode. dlatego przy grobie zabija się (niszczy) sanie i dwa stare reny ciemnej maści, po czym układa się na nich połamane rzeczy zmarłego (m.in. woreczek z żużlem z ogniska domowego, który ma stać się płonącymi węglami)

kolejny poziom: kraina zmarłych, w której mieszkają przodkowie ludzi. odpowiednikiem Podziemi i ich Drzewa Kosmicznego – modrzewia jest czasami podwodna kraina zmarłych, do której schodzi się po drzewie czeremchy. od tego świata oddziela go zwykle trudna do pokonania przeszkoda, np. podziemna rzeka. Reny rzucają się z saniami do rzeki, a duch zostaje pokryty lepką substancją (wszystkie przelane na ziemi łzy), która obmywa go z wszelkich nieczystości życia. tu też wraca mu wzrok i głos (Samojedzi).

Sekulpowie: zmarli żyją tak jak na ziemi, ale są bogatsi.

-dominuje zasada odwrotności (serce po prawej str. itd.).

-motyw "połowiczności" zmarłego (przodek lub bóg zmarłych przecina go na pół i jedną połowę wrzuca do Rzeki Zmarłych, tak dokonuje się oczyszczenie i zmarły może wejść do rodowych czumów)

-motyw Miasta Zmarłych. władczynią siedziby zmarłych jest Dolna Starucha, Ylynta Kotta. jej siedzibę w Mieście Zmarłych otacza "żelazna sieć", służąca do połowu dusz. wkoło żyją niezliczone stada kaczek. strażnicy: półniedźwiedzie-półludzie z szablami. nie ma tam światła, panuje wieczny mrok i milczenie. topografia odpowiada pow. Ziemi, tylko dzień/noc i pory roku są odwrotne. "szczerbate" Księżyc i Słońce dają tylko cień światła i ciepła. rosną tam żelazne rośliny, wąwozami spływają łzy i krew. zmarli mogą podsłuchiwać to, co dzieje się w ich dawnym środowisku. polują na lemingi i robaki, posługują się połamanymi sprzętami.

Nganansanie (też Syberia): zmarli mogą kontaktować się z żywymi poprzez szamanów, mogą pokazywać się w snach krewnym i przemawiać przez trzaski iskry z ogniska domowego. najstarsi, a zwłaszcza szamani zwykli, umierając, porywają ze sobą inne dusze krewnych czy domowników. uczestnicząc w wielu łowach, pogrzebach czy zabójstwach stają się nieczyści. z biegiem czasu takie dusze mogą się przekształcić w złe duchy i schodzą niżej do podziemi.

- coraz niższe poziomy krainy zmarłych- coraz zimnej. zamieszkują je złe duchy wywołujące choroby i wszelkie zło. szamani wędrujący po podziemiach muszą mieć żelazne naramienniki, którymi mogą rozbijać wieczną marzłoć.

- w najniższym poziomie mieszka włada zmarłych i mrozu oraz podległe mu demony czy duchy chorób (u Sekulpów: Kyzy; ludy ałtajskie: Erlik).

- pod siedzibą władcy podziemi znajdować się mogą podpory kosmosu (np. kosmiczne ryby, niebiański byk).

AXIS MUNDI

- najistotniejszym elementem kosmologii szamańskiej jest łącznik między trzema światami, czyli axis mundi- oś świata, oś kosmiczna, symboliczne wyobrażenie kosmosu w postaci pionowej struktury, wokół której zorganizowane są i na której wspierają się poszczególne jego elementy.

- symbolizuje ograniczoną jedność świata, umiejscawiana w centrum, przedstawiana jako słup, góra czy Drzewo Kosmiczne (w antropologii religijnej- jako kręgosłup praprzodka).

- to droga przenosząca do innego świata, pomost między różnymi sferami rzeczywistości (symbole: drabina, sznur, łuk tęczy, Droga Mleczna, promienie Słońca)

- jedynie szamani mogą się na nie wspiąć, gdyż to oś istniejąca w wymiarze duchowym, przeznaczona dla wędrówek dla duchów zmarłych.

najczęstszą formą osi kosmicznej jest Drzewo Kosmiczne – gigantyczne drzewo rosnące w samym środku wszechświata, podtrzymujące go i wyznaczające centralną oś. poszczególne partie Drzewa odpowiadają piętrom kosmosu. im wyżej szaman się na nie wespnie- tym większą mocą będzie dysponować. tylko wybrańcy mogą dotrzeć na sam szczyt i zjednoczyć się z Najwyższą Istotą.

w wielu tradycjach przedstawiane jest jako rosnące w pozycji odwrotnej, wtedy korzenie symbolizują Świat Górny, a konary Świat Dolny. czasami symbol ten ulega dualizacji i zwielokrotnieniu, wtedy każdy poziom lub strona świata ma swoje odrębne drzewo.

zawieszone na jego gałęziach Słońce i Księżyc wyznaczają rytm przemian kosmicznych, na wierzchołku zwykle siedzi ptak, u korzeni wąż, co ma potwierdzić sferyczne charakter kosmosu. kwiaty lub ptaki są postaciami dusz zmarłych. wyrastanie z nasienia i rozrastanie się Drzewa Kosmicznego jest częstym symb. czasu.

symbolem ekwiwalentnym do Drzewa jest Góra Kosmiczna łącząca wszystkie poziomy bytu, wszystkie światy, na której opiera się sklepienie nieba. podobnie jak Drzewa umieszczona jest w centrum świata, pod Gwiazdą Polarną, otoczona wodami kosmicznymi, jej wierzchołek dotyka nieba stanowiąc siedzibę bogów, a podstawy tkwią w Dolnym Świecie. podzielona jest najczęściej na 7 pięter (od 7 widzialnych planet). identyfikowana z nią zwykle największe okoliczne szczyty. jej wnętrze odpowiada łonu Matki-Ziemi, stanowiąc odpowiednik krain piekielnych i siedzibę dusz zmarłych.

zagrożenie integralności cielesno-duchowej szamana symb. wąskie przejście między światami. o wąskim przejściu było już wcześniej- na pocz. opisu Dolnego Świata

strażnicy mają łowić tych, którzy bezprawni próbowali się wedrzeć do zaświatów, poddają także zmarłych próbom kwalifikującym i kierują ich na właściwą drogę.

ten etap bywa też przedstawiany jako wąski most (łuk tęczy, most strzał, przedsionek, tunel, brama, labirynt, Droga Mleczna, otwór w centrum nieba itd.). w symb. antropologicznej jest to punkt skurczenia się świadomości, powrót do stanu embrionalnego.

świat, w którym porusza się szaman, wywiera na niego niepohamowany wpływ i każe narzucać na rzeczywistość "tego świata" siatkę kategorialną rzeczywistości duchowej. kostium i przedmioty oraz siedzibę szamana charakteryzuje bogata symbolika kosmogoniczna.

pal podtrzymujący jego czum oparty był na słupie modrzewiowym przedstawiającym Drzewo Kosmiczne

naprzeciw wejścia wychodzącego na wschód umieszczano platformę z wizerunkami strażników zaświatów- była to tratwa, którą szaman mógł spływać nurtem Kosmicznej Rzeki do Dolnego Świata.

gdy odgrywana akcja duchowej wyprawy rozgrywała się na lądzie, szaman zasiadał na dywaniku ze skóry renifera, łosia lub niedźwiedzia.

od wschodu i zachodu czumu- dwie konstrukcje: wschodnia- źródła Kosmicznej Rzeki, zachodnia- jej ujście i cały Dolny Świat.

przed samym wejściem: kilka drewnianych wizerunków reniferów, na które nakładano rzeźby pomniejszych duchów.

27. Inicjacja szamańska.

Szaman – zraniony uzdrowiciel (Joan Halifax)

Inicjacja konstytuuje osobowość szamana.

Najważniejszym elementem inicjacji jest przeżycie własnej śmierci (śmierć kompleksu ego). Szaman staje się nowym człowiekiem, którego percepcja jest poszerzona o świat duchowy.

Cechy inicjacji:

1) narodziny ze „stygmatem” – (błona porodowa na głowie – „w czepku urodzony”, błona między palcami, różnego rodzaju deformacje ciała, znaki na ciele)

2) wezwanie przez duchy – szamanem nie zostaje się na własne życzenie (w rzeczywistości funkcja ta wiąże się z życiem poza społecznością), trafienie przez piorun, sny z poprzedniego życia, itd.

3) „choroba szamańska” – nerwowość, schizofrenia, skłonność do podnieceń, epilepsja. Często następuje w przejściowym etapie życia – np. dojrzewanie (zmiany hormonalne w organizmie)

4) tradycja („nacisk rodu”) – w niektórych społecznościach szamańskich, dziecko urodzone w rodzinie szamańskiej uczy się technik ekstatycznych i przejmuje funkcję szamana po ojcu

5) napój magiczny (lub zupa z brukselek) ;] czasami kluczowym elementem inicjacji jest zażycie substancji psychoaktywnych,(np. casus Marii Sabiny) o tym dalej.

Szaman jako osoba chora musi uzdrowić samego siebie w czasie inicjacji, dlatego szamani po jej przejściu dysponują doskonałym zdrowiem fizycznym (stąd popularne stwierdzenie, że na Syberii nie ma złych szamanów – spróbujcie naszprycować się muchomorami czerwonymi i wystawić na działanie ujemnych temperatur – a dowiecie się dlaczego ;]), potrafią kontrolować swoje transy i w sytuacjach codziennych wykazują duże opanowanie i bystry umysł.

Sama inicjacja polega na stymulacji stanów transowych:

miejsce odosobnienia

post

deprywacja / przeciążenie sensoryczne

użycie halucynogenów

techniki bólowe

medytacje

W inicjacji mogą pomagać starzy szamani (zabierają w odpowiednie miejsce odosobnienia, wystawiają na zimno, podają drinka z tabletką gwałtu ;] itd.)

Działania te powodują:

dezintegracje osobowości społecznej – musi narodzić się nowa osoba

uwolnienie od programu genetycznego (chodzi o przekroczenie swoich zwierzęcych instynktów i uwarunkowań)

dowolne kontrolowanie stanów świadomości

odporność na ból, strach, głód

Cytat z eskimoskiego szamana Ijugarjuka: „Prawdziwą wiedzę można znaleźć z dala od ludzi, w wielkiej samotności, i nie można jej znaleźć przez zabawę a tylko przez cierpienie.”

Inicjowany uczy się od Mistrza inicjacji:

używania ziół leczniczych

niezwykłych metod polowania

znajomość przyrody (ruchów gwiazd, pogody, głosów natury – każdy las ma swoją Babcię Wierzbę ;])

odczytywania własnych halucynacji

!!! zapoznanie się, poprzez mity, z wielopoziomowym szamanistycznym modelem świata (układ odniesienia w przyszłych wędrówkach transowych)

taniec, gra na instrumencie muzycznym (szamański grzebień ;]) i magiczne inwokacje

Podróż do świata duchów: (inicjowany po przejściu treningu odbywa podróż transową przy dźwiękach reggae ;])

świat archetypów: przede wszystkim Drzewo Kosmiczne – centrum świata, skąd pochodzą umiejętności szamańskie, dar Najwyższej Istoty

centralnej operacji dokonuje duch-kowal (mediator, posiadacz szamańskich mocy)

dekompozycja ciała (ćwiartowanie, pożarcie i przetrawienie, przekłucie kości przez kowala, ponadto ciała, głowy) śmierć kliniczna (wszystko w odosobnieniu, nawet kilka dni). Duchy (u eskimosów biały niedźwiedź, w Australii Tęczowy Wąż) kawałkują, tortutują ciało – po tym wszystkim zostaje postać embrionalna czarownika.

skeletonizacja – pozbawienie ciała – pozostawienie kości i zbudowania na nim nowego człowieka (śmierć i ponowne narodzenie)

!!! spotkanie ducha opiekuńczego – on dokonuje wyboru kandydata, jest jego opiekunem i przewodnikiem. Szaman działa przez niego! (Im więcej duchów – tym lepszy szaman) Duch jest alter ego szamana, sobowtórem, działającym w zmienionym stanie świadomosci – ASC (altered states of consciousness), nastepuje dostęp do informacji zakodowanych genetycznie, podprogowych i wypartych ze świadomości.

Duch opiekuńczy przyjmuje często postać zwierzęcą (jaguar, tygrys, niedźwiedź, wąż, orzeł)

Gdy szaman nie opanuje swojego ducha może wpaść w chorobę psychiczną, zostać opętany przez duchy (posesja).

Skutkiem inicjacji jest zyskanie mocy! Po dokonanu się jej szaman jest przedstawiany społeczeństwu i organizuje się mu święto. Szaman dysponuje różnymi mocami parapsychicznymi (latanie, telepatia, zmiennokształtność, uzdrawianie i zabijanie za pomocą duchów, przyklejanie pokręteł od radia, władza nad przyrodą i ogniem)

Solaryzacja szamana – porównanie do słońca, świecenie energią niewidzialnego

Symbol mocy: kwarc krystaliczny i klej Kropelka® (ktoś to jeszcze pamięta? ;])

29. Trans szamański a halucynogeny w świetle doświadczeń Grofa.

Stanislav Grof – czeski psycholog prowadzący w latach 1954-1967 badania nad stanami zmienionej świadomości (dalej: ASC - altered states of consciousness ) z użyciem LSD-25 – dwuetylamid kwasu lizerginowego – najsilniejsza z syntetycznych substancji psychoaktywnych. Później gdy utrudniono mu badania z kwasem, wymyślił technikę oddychania holotropowego, dającą podobne rezultaty.

Badania Grofa początkowo dotyczyły leczenia stanów psychopatologicznych, które rozrosły się do nowej dziedziny – psychologii transpersonalnej.

Grof uważał że dzięki psychedelikom możemy eksplorować „głębiny psychiki” i ponowne przeżywanie kolejnych faz ontogenezy (zaczynając od życia płodowego i doświadczenia narodzin)

4 główne fazy ASC:

Faza doświadczeń abstrakcyjnych i estetycznych:

tworzenie się geometrycznych figur i egzotycznych mozaik, eksplozji barw i blasków ;], geometryzacja otoczenia, osób, przedmiotów, wizje rentgenowskie itd.

iluzje optyczne i zmiany własnego ciała (miniaturyzacja, rozdęcie), zmiana poczucia czasu, synestezja (przesunięcie doświadczeń receptorów jednych na inne – smaczna muzyka);

magiczny charakter rzeczywistości, intuicyjny / artystyczny wgląd w naturę rzeczy

Faza doświadczeń psychodynamicznych:

wrażenia o konotacji emocjonalnej (konflikty, przeżycia z różnych okresów życia); uruchomienie pamięci fotograficznej – związanej z pokładami informacji w nieświadomości (90% bodźców)

dla potrzeb tej fazy Grof wprowadził pojęcie COEX (System of Condensed Experience) – są to konstrukcje złożone z pamięci i reakcji na określony typ doznań, razem z fantazjami – towarzyszy im ten sam nastrój i rodzaj emocji (np. klaustrofobia). COEXy tworzą się wokół negatywnych i pozytywnych wydarzeń. Ponowne przeżycie COEX-u i odreagowanie go prowadzi do głębszych zmian osobowości, jak postawa życiowa i system wartości – zawsze o charakterze pozytywnym (make love not war!) COEX-y są podstawą indywidualnej osobowości

Faza doświadczeń okołoporodowych:

proces własnych narodzin – najbardziej traumatyczne wydarzenie dla jednostki, stanowiące podstawę tworzenia systemów religijnych-szamańskich (wszystkie obrzędy przejścia i inicjacje na nich bazują)

4 matryce okołoporodowe (BMP – Basic Perinatal Matrices), najczęstsza sekwencja przebiegu: II-III-IV-I

BMP I – pozytywny okres pobytu w łonie matki: wspomnienia „dobrego łona”, ekstaza oceaniczna, doświadczenie kosmicznej jedności, raj // lub zaburzenia w łonie (choroby, wtsrząsy), kosmiczne pochłonięcie, paranoidalne wyobrażenia, sensacje fizjologiczne, spotkanie z metafizycznymi mocami, doświadczenia poprzednich wcieleń

BMP II – początek akcji porodowej, skurcze macicy – antagonizm dziecka i matki: fizyczne i psychiczne cierpienie, wyobrażenia piekła, pułapka bez wyjścia, apokaliptyczne wizje, absurdalność egzystencji, poczucie zagrożenia

BMP III – przechodzenie przez kanał porodowy – współdziałanie z matką: walka o odrodzenie, intesyfikacja cierpienia do granic bólu i rozkoszy, orgie sadomasochistyczne, uczestnictwo w walkach, religie z krwawymi ofiarami (Chrystus, Dionizos)

BMP IV – narodziny, oddzielenie od matki: śmierć i odrodzenie, gigantyczna dekompresja, ekstaza iluminacyjna, wizje ogromnych hal / przestrzeni, docenienie prostego sposobu życia, poczucie odkupienia, mania wielkości => przechodzi w BMP I

Faza doświadczeń transpersonalnych:

rozerwanie bariery między sferą neuropsychiczną a starymi obszarami mózgu – przekroczenie granic ego, czasu i przestrzeni;

[1]doświadczenia zw. z „obiektywna” rzeczywistością: identyfikacja z płodem, dzielenie stanów psychicznych z matką, dotarcie do pamięci przodków, wgląd w linie genealogiczną matki i ojca, wędrówka przez wcielenia ludzkie i zwierzęce, starożytne kultury itd.; doznania reinkarnacyjne, karmiczne koło; ekspansja świadomości w przestrzeni, eksterioryzacja (out-of-body-experience), poczucie jedności z całością życia na ziemi od zwierząt poprzez minerały aż do atomów ;]

[2]wizje pozaobiektywnej rzeczywistości: spotkania z istotami nadnaturalnymi (duchy, kosmici), posługiwanie się obcymi językami, pisanie hieroglifów itd. spotkanie z archetypami, znalezieni odpowiedzi na wszystko;] doświadczenie Absolutu.

Zmiany u osób w postrzeganiu i wartościowaniu świata po tripach:

rezygnacja z materialistycznego i mechanistycznego światopoglądu

przejście na wegetarianizm i wiara w reinkarnację

Znaczenie dla badań nad szamanizmem:

Wierciński: Wielokrotne zażycie silnego halucynogenu wprowadza w takie poznawcze wglądy w naturę rzeczywistości, które są charakterystyczne dla szamanizmu.

Jedzenie kwasa powoduje więc głębokie zmiany osobowości, podobne do szamańskiej percepcji świata i zjawisk, lecz bez treningu duchowego i samokontroli dostarczają jedynie halucynacji i zaburzeń emocjonalno-poznawczych. Dowodzi to jednak, że pojęcia i symbole religijne nie są arbitralne, lecz biologiczne i obecne u każdego człowieka.

30. Rola halucynogenów w kulturze i religii.

Halucynogeny posiadają ogromne znaczenie symboliczne w wielu systemach religijnych świata. Symbolizowały eliksir życia, lub ziele nieśmiertelności. Kojarzono je z Księżycem i zającem lub królikiem.

Halucynogeny są dla szamanów nauczycielskimi duchami (np. muchomor na Syberii – axis mundi), pomagają w praktykach i udzielają rad (przenosi w krainę archetypów)

Przegląd halucynogenów:

grzyby: muchomory, psylocyby (psylocibe mexicana, semileanceta- dostępna w naszych rejonach, na wielu wilgotnych łąkach, bez recepty ;]) sporysz (buławinka czerwona – pasożyt na zbożach)

konopie indyjskie (po ich linach można się wspiąć do nieba – jakby ktoś nie wiedział ;])

opium i pochodne maku (dobre na sen.. wieczny ;])

meskalina – kaktus pejotlu

i różne takie jak: wilcza jagoda, bieluń itd. powoje bluszcze pnącza z amazońskich dżungli (z nich się robi ayahuascę)

Badania Rolanda Fischera: psylocybina (obecna w grzybach z gatunku Psylocibe) poprawia widzenie, powoduje ożywienie, przyspieszenie biegu myśli i wzrost siły – znaczenie dla myśliwych

Eliade twierdził że korzystanie z halucynogenów charakteryzuje zdegenerowane społeczności szamańskie, dalekie od prawdziwego szamanizmu, czemu wierzyć raczej nie należy, wielu badaczy potępiło tą koncepcje Eliadego. Osądźcie sami:

Eliade i podobni jemu badacze zjawiska szamanizmu, stronili od sprawdzania na sobie mocy „magicznych substancji” o których pisali. Być może stąd wyraźna niechęć do stwierdzania czegokolwiek o ich wpływie na stan transu. Eliade w rozmowie ze swoim uczniem powiedział nawet: „nic o tych roślinach nie wiem” i „jestem za stary by zaczynać coś nowego”, nie należy się mu dziwić, gdyż miał wtedy 78 lat.

Tezę o obecności halucynogenów w kulturach szamanistycznych popierali m.in. tacy badacze jak: Harner, Furst, Wasson, McKenna, Szyjewski ;]. – homo narcoticus

Środki zmieniające świadomość na Syberii: wódka, morska woda, muchomor czerwony (amanita muscaria), huba drzewna, ciepła krew renifera (to nie żart) i krew świni, różne wywary z ziół.

Mechanizm powstawania halucynacji:

Spór o „autentyczność” stanów transowych, zakończony przez Snydera (1973r.) – odkrył w mózgu receptory opiatowe, produkujące endorfiny i encefalinę (DMT - dimetylotryptamina). Czyli metody naturalne jak i substancje powodują to samo. Człowiekowi receptory opiatowe potrzebne są jako autonomiczny system kontroli bólu (aktywizowany w ekstremalnych warunkach – ból, stres, deprywacja itd.; a także w czasie medytacji, śmierci klinicznej). Opiaty działają na serotoninę, która przenosi impulsy bioelektryczne przez synapsy. W wyniku uruchamiają się nieoczekiwane połączenia w mózgu, sięgające pamięci nieświadomej czy starych „zwierzęcych” części mózgu (podwzgórze, hipokamp) – podstawa do halucynacji. Serotonina podobna jest w strukturze chemicznej do pochodnej kwasu lizerginowego – LSD (można zamówić na salvia.com.pl – smacznego ;]

32. Symbolika kostiumu i bębna szamańskiego.

strój to podstawowy zewn. wyróżnik szamana

tam, gdzie na co dzień spotykamy bogaty strój, szaman może występować nago (Eskimosi), ozdabiają ich tatuaże lub malunki na ciele

strój szamana syberyjskiego uszyty jest ze skóry, góra- zwierzęcia zw. z Górnym Światem, np. renifera, a spodnie i buty- zw. z Dolnym Światem, np. niedźwiedzia. do tego ma również pas ze skóry węża symb. moc szamana i okrąg Środkowego Świata. można powiedzieć, że szaman nosi na sobie mapę zaświatów lub że sam jest kosmosem.

Eliade: ornitomorfizm kostiumów szamańskich

np. obecność "ogona", skrzydła i pióra prawdziwe bądź pod postacią odpowiednio ukształtowanych frędzli. w te frędzle mają się wplątywać dusze i zarodki zwierząt podczas szamańskich podróży.

silnie wyróżniany motyw zdobniczy kostiumu to axis mundi w postaci Drzewa Kosmicznego lub kręgosłupa przodka; na Syberii przybiera postać naszytego na plecach metalowego szkieletu lub haftowanego napierśnika.

poza kręgosłupem mogą wyst. inne naszyte części szkieletu> odwołanie do skeletonizacji.

często poszczególne symbole przenikają się tworząc symbole kompleksowe (np. napierśniki szamanów keckich zawierają oraz jaszczurki jako zwierzęcia szamańskiego, antropomorficznego, praprzodka, kręgosłupa i Drzewa Kosm.).

poza tym do kostiumu przyszyte są:

- metalowe, czasem skórzane, ozdoby mające przedstawiać duchy pomocnicze szamana

- dzwoneczki do przywoływania dusz

- ozdoby o znaczeniu kosmologicznym: kręgi solarne czy kółka z dwoma postaciami przedstawiające wejście do zaświatów i jego strażników

- naramienniki

>>pełny kostium szamana syberyjskiego może ważyć do kilkudziesięciu kg

przystrój głowy

symb. wypełniającą szamana moc

Indianie Amazonii: upleciona z liści korona

Indianie Prerii: imitacja głowy zwierzęcego ducha opiekuńczego (niedźwiedzia, wilka, bizona) z zachowanymi rogami

Syberia: rogate korony z ostrzem nad czołem do przebijania chmur

częsta jest symbolika ornitomorficzna: przystrój z piór wplecionych w koronę lub otoczonych frędzlami. u niektórych (szamani itelmańscy czy keccy) frędzle opadają na twarz, zasłaniając oczy (zw. z przekonaniem , że zwykłymi zmysłami nie można oglądać świata duchów, potrzebny jest do tego specjalny, jasnowidzący wzrok). innym sposobem drugiego wzroku jest tzrecie oko (gwiazda, kamień szlachetny itd.) umieszczane nad czołem na przystrojach głowy.

spiczasty kształt czapki, nieraz z "antenkami" na szczycie ma – jak rogi jelenie – odnosić się do kontaktów ze światem niebiańskim, przekazywania myśli i uczuć szamana.

często wyst. też maski.

na str. 370-371 "Etnologii religii" są rysunki i dokładny opis szamańskiego stroju, można sobie zobaczyć. nie widzę sensu przepisywania, a większość chyba ma książkę.

charakterystyczne "rekwizyty" szamańskie (nie opisuję, bo pytanie jest o kostium i bęben):

- zwierciadło

- kryształ górski

- laska szamańska

- instrument muzyczny.

Najczęściej stosowanym instrumentem muzycznym jest bęben.

kultury syberyjskie: szaman nie może egzystować bez bębna, gdyż jest on uzewnętrznieniem jego zwierzęcego ducha opiekuńczego, wierzchowcem bądź łodzią przenoszącą go w zaświaty oraz pojemnikiem na duchy pomocnicze i przywożone stamtąd dobra (zarodki zwierzyny, duchy chorych, błogosławieństwa).

uderzenie weń budziło przyrodę i jej duchy z uśpienia.

kształt i konstrukcja mogą być różne: w buddyzmie tantrycznym to dwie połączone ludzkie czaszki, w Afryce- tam-tam, w Oceanii gong wydrążony w drzewie. w Eurazji i Am. Północnej preferowany jest bęben jednostronny, ze zwierzęcej skóry rozpostartej na drewnianej obręczy, od spodu podtrzymywany rękojeścią.

każdy element niesie silną symbolikę kosmologiczną, np. u Ewenków bęben pokryty jest skórą renifera, czyli zwierzęcia-duszy kosmosu, a obręcz wykonywano z modrzewia (czyli Drzewa Kosmicznego). rękojeść była wyrzeźbiona na kształt dwóch zrośniętych ogonami szczupaków, stanowiących podstawę świata, a ich ogony były bramą-przejściem. bęben symbolizował więc kosmos, membrana- niebo, wnętrze- Świat Dolny. półkola wyrysowane na obręczy symb. zbiorniki poszczególnych duchów rodowych, a narysowane sylwetki- duchy. w całości był też symb. bramy w zaświaty oraz wierzchowca-ducha opiekuńczego.

rysunki na membranie miały odwzorowywać strukturę szamańskiego kosmosu. mogły przedst. trójpoziomowy, wertykalnie podzielony świat, na którym wyobrażone są najważniejsze duchy, szaman i jego krewni itd. bębny lapońskie: kosmogramy z mapami gwieździstego nieba. wyryte na obręczach znaki pozwalały orientować bęben względem prawdziwego nieba. na narysowanym rombie – "słońcu" w centrum bębna umieszczano tzw. "żabkę", czyli kość wróżebną, po czym uderzano od spodu pałeczką. wędrówka "żabki" przez gwiazdozbiory miała wyznaczać bieg rzeczy w przyszłości.

czasami na spodniej części też umieszczano rysunki- wyobrażały Dolny Świat. umieszczona w jego wnętrzu rękojeść jest na Syberii i u Eskimosów rzeźbiona w postać ludzką, reprezentującą Praprzodka – pierwszego szamana. analogicznie pałeczki bębnów, ukształtowane antropomorficznie, mają wyobrażać ducha pomocniczego szamana.

33. Zwierzę w szamanizmie.

Postać szamana nieodłącznie związana jest ze zbieraczo – łowieckim trybem życia niewielkich grup ludzkich a przez to również z wynikającym z niego stosunkiem do świata zwierzęcego. Metafizycznie identyfikuje się on z dzikimi zwierzętami zabezpieczającymi pożywienie i odzież, zdolny jest do sprawowania kontroli nad zwierzyną łowną oraz do zostania mistrzem dzikich igrzysk i pogromcą przyzywającym zwierzęta. W wielu przypadkach szamanizm zespolił się ściśle z kultami łowieckimi. Szaman nie tylko przepowiadał wyniki łowów ale też poprzez trans wpływał na ich przebieg.

Wyobrażenia te znajdują swoje odzwierciedlenie w górnopaleolitycznym malarstwie jaskiniowym np.:

Szyb Martwego Człowieka w Lascaux - laska szamańska, drzewo kosmiczne, żubr – duch opiekuńczy i dusza szamana w ptasim kształcie wychodząca z ciała – całość interpretowana jako obraz transu szamańskiego

Postacie ptasiogłowych mężczyzn na stropie w Altamirze

Wyobrażenie żubra i wznoszącego w błagalnym geście ręce człowieka w Villars

Malowidła z Trois Freres ukazujące postacie tańczących ludzi ubranych w żubrze skóry

Postać zwierzęca jest też typową formą jaką przyjmuje duch opiekuńczy i inne duchy pomocnicze. Odnaleźć tu można wpływy totemizmu – duchy te uważa się za przodków szamana przekazywanych z ojca na syna. Zoomorficzne formy tych duchów są tu dzielone na takie postacie, które mogą funkcjonować tylko w świecie podziemnym (niedźwiedź, sowa, puchacz, jaszczurka, wąż, ryba) lub w górnym świecie (koń, jeleń, renifer, dzienne ptaki drapieżne). Istnieje również wiele zwierząt które są uniwersalnymi nosicielami szamana. W wielu kulturach rolę tą pełnią kotowate np. jaguar u Indian Amazonii czy tygrys w Azji południowo – wschodniej. Do najbardziej rozpowszechnionych nosicieli szamanów zaliczany jest orzeł – idea ta spotykana jest na Syberii, w Ameryce Północnej, na Bliskim Wschodzie i w Europie. Orzeł przynależy symbolice granicznej, piorunowej, jako ptak solarny jest symbolem sublimacji i regeneracji mocy. Mity buriackie wyrażają, dość powszechnie obecne przekonanie, że sztuka szamańska przyszła z nieba na skrzydłach orła. Analogiczne funkcje pełni kruk u Eskimosów, Eskimosów ludów paleoazjatyckich Syberii, czy u Indian Północno – Zachodniego Pacyfiku.

34. Duchy i dusze w szamanizmie.

Duchy przodków odgrywały istotną rolę przy wyborze szamana. Nieżyjący szamani wyszukiwali wśród nowo narodzonych dzieci krewnych swoich następców (znakiem wyboru były tu często niezwykłe znaki i wydarzenia przy narodzeniach oraz rozmaite deformacje ciała). Niezależnie od predestynacji musiało jednak nastąpić wyraźne wskazanie szamana przez duchy – przyjmowało ono postać silnej choroby, trafienia przez piorun, nasilających się snów czy wizji. Szamańska choroba i towarzyszące jej cierpienia wybranego były traktowane jako symptomy oddania się duchom czyli skazania na śmierć w wymiarze ludzkim.

Odnośnie duchów opiekuńczych (o czym było już trochę przy okazji poprzedniego pytania) dodać jeszcze można, o istotnym dla słownika szamańskiego idiomie zgodnie z którym bogowie regularnie dosiadają swoich ludzkich wierzchowców. Np. wyznawcy afrochrześcijańskich religii byli opisywani jako konie swych duchów domowych. Mandżurowie czy Ewenkowie faktycznie oddają konia do dyspozycji duchów - konie te sprowadzane są do domu, przyozdabiane wstążkami i ustawiane przed kapliczkami przodków.

Inna symbolika pojawiająca się w kontekście związku szamana z duchem nawiązuje do dziedziny erotycznej. Do szamana przybywa duch opiekuńczy w postaci kobiety, do szamanki – mężczyzna – zawierany zostaje (często nawet publicznie) formalny związek małżeński, na Haiti może skończyć się to nawet otrzymaniem świadectwa ślubu.

Każdej podróży w zaświaty towarzyszy groźba zagubienia się i utraty przewodnika – w przypadku nieopanowania ducha opiekuńczego może nastąpić zapadnięcie na chorobę psychiczną czy całkowite owładnięcie przez duchy.

Duchy w kontekście kosmologii szamańskiej:

Najwyższą sferę górnego świata zajmuje zazwyczaj „dusza kosmosu” – najwyższa istota nosząca imię będące synonimem określenia fizycznego nieba. Bóg nieba mieszka w kryształowym pałacu (symbol bezczasowości i doskonałości) a sfera w której przebywa nie jest dostępna szamanowi – może on jedynie dotrzeć do jej przedsionka by tam prośby swe przekazać strażnikom boga. Niższe poziomy (otłochy) zajmują pomniejsze bóstwa - posłańcy istoty najwyższej i strażnicy jej spokoju, dalej bóstwa płodności (często mowa jest tu o Białym lub Mlecznym Jeziorze koncentrującym zarodki życia, dusz ludzi i zwierząt). Sfera najbliższa ziemi to zwykle siedziba duchów przodków uznawanych za niebiański lud. Dolny Świat zależnie od plemienia określany jest jako Kraina Złych Duchów, Najniższa Wieś, Ziemia Zmarłych. Podobnie jak świat górny podzielony jest na wiele poziomów, strzegą go strażnicy a duchy przemierzają go różnymi drogami zależnie od rodzaju śmierci. Zmarłym (wg przekonań syberyjskich pozbawionym oczu) w drodze towarzyszy koń, pies lub zaprzęg reniferów. Kresem wędrówki staje się tu dotarcie do krainy zmarłych. U Selkupów kraina ta opisywana jest jako wypełnione wielką ilością grobów miejsce w którym zmarli (mimo panującej zasady odwrotności) wiodą życie bogatsze ale podobne do ziemskiego. Obecny jest też motyw połowiczności zmarłego – jeden z przodków przepoławia przyjeżdżającego ducha zmarłego i jedną jego połowę wrzuca do Rzeki Zmarłych.

35. Zasada partycypacji mistycznej i logika myślenia w kulturach tradycyjnych.

LUCIEN LÉVI-BRUHL (1857-1939) (nurt – socjologizm):

„myślenie prelogiczne”:

- charakterystyczne dla mentalności „pierwotnej”, dla społeczności plemiennych

- „umysłowość prelogiczna” jest inna niż myślenie racjonalne Zachodu, inna niż zasady naszej logiki

- brak poszukiwania związków przyczynowo-skutkowych (ich zbiorowe wyobrażenia nie wymagają tego od nich)

- pojęcie obejmuje te kategorie, które dla społeczności pierwotnej są prawdziwe, a dla nas absurdalne

- nie znaczy to, że ludzie ci nie są inteligentni, a ich myślenie niespójne, ale że ich wyobrażenia są dla nas niezrozumiałe

- odbieranie świata nie tylko przez percepcją racjonalną; nasycenie percepcji emocjami, kreacja wyobrażeń zbiorowych

- jest spójne, ale nieobiektywne (obiektywne jest myślenie Zachodu, oparte na logice Arystotelesa)

- zasady myślenia są całkowicie zdeterminowane przez wyobrażenia zbiorowe, człowiek nie może poza nie wykroczyć

- myŚlenie zdominowane przez emocje i wyobrażenia mistyczne

- zorientowane na sferę nadprzyrodzoności, przesycone mistycznością - „partycypacja mistyczna”:

- zbiorowe wyobrażenia narzucają człowiekowi „pierwotnemu” mistyczną percepcję

- widzi on rzeczy jak my, ale je inaczej świadomie spostrzega, kierując na nie uwagę czyni to z perspektywy mistycznej, interesują go te rzeczy, które mają charakter mistyczny

- percepcja mistyczna ma charakter bezpośredni – cień jest duszą, leopard jest bratem totemicznym – nie trzeba tego dodatkowo uzasadniać, rzecz jest już wierzeniem

- rzecz może być tym czym jest a jednocześnie czymś całkowicie innym

- człowiek i rzecz może uczestniczyć w istnieniu innych ludzi i rzeczy (np. człowiek może być jednocześnie sobą i zwierzęciem totemicznym)

- świat jako sieć mistycznych partycypacji - wszystkie rzeczy są ze sobą powiązane i na siebie oddziaływają (magia)

BRONISŁAW MAILNOWSKI (1884-1942) (nurt – funkcjonalizm)

- koncepcja utylitarna”:

- myśl ludów aliterackich jest całkowicie zdeterminowana przez podstawowe potrzeby życiowe, jest ukierunkowana na rozwiązanie konkretnych problemów

- kultura, instytucje społeczne, wierzenia, mitologia to aparat do rozwiązywania konkretnych problemów w środowisku człowieka

- człowiek pierwotny jest istotą racjonalną, choć o niewielkim zasobie wiedzy

- rozróżnia 2 strefy w swym życiu: świecką (zaspokajanie potrzeb dzięki wiedzy i umiejętnościom praktycznym) i świętą (zjawiska nie poddające się racjonalnemu wytłumaczeniu)

- wiara w siły nadprzyrodzone, magię, religię bierze się z próby wytłumaczenia przypadków i zdarzeń niezależnych od człowieka oraz poszukiwania sposobu by im zaradzić; choć są związane z emocjami także mają rozwiązywać konkretne sytuacje kryzysowe

CLAUDE LEVI-STRAUSS (ur. 1908)

„myślenie nieoswojone”

- przeciwko koncepcji utylitarnej Malinowskiego i emocjonalnej/afektywnej Levi-Bruhla

- umysł ludzki zawsze jest ten sam i ma te same zdolności

- ludy tradycyjne myślą w celu zaspokojenia swoich potrzeb, jak i są zdolne do myślenia niezaangażowanego, bezinteresownego, chcą zrozumieć świat, jego naturę i społeczeństwo

- aby zrozumieć świat postępują w rozumieniu intelektualnym jak my

- różni ich fakt, że nie myślą naukowo, krok po kroku – dążą w najprostszy sposób do całkowitego ogólnego zrozumienia kosmosu wg. zasady jeśli nie rozumiesz wszystkiego nie rozumiesz niczego

- MYŚLENIE MITYCZNE:

jedność rzeczywistości:

- brak podziałów i wyodrębniania form, rozróżniania świata naturalnego i nadnaturalnego, światy te przenikają się w micie

- kosmos to nie zewnętrzne, obiektywne zjawisko, a subiektywne przeżycie całej grupy, jak i każdego jej członka; Kosmos nie tyle jest ile w kosmosie się żyje

- człowiek w micie stanowi jedność ze światem przyrody

- mit nie jest odpowiedzią na pytania jednostki o sens życia i świata, lecz tego sensu przeżyciem (przez opis prawy darzenia lub rytuału)

- dokonywanie uogólnień za pomocą konkretu

konkretność: - wiedza tradycyjna to wiedza konkretu – bazuje na elementach rzeczywistości dostępnych percepcji, mit wykorzystuje otaczającą człowieka przyrodę, zwierzęta itp. (np. badani przez Malinowskiego Triobriandczycy byli w stanie wskazać skałę, drzewo, wybrzeże występujące w ich micie)

zasada ekonomii symboli: - sprzeczne pojęcia mogą być wyrażone tym samym znakiem (np. szałas inicjacyjny oznacza grób i łono);

- myślenie mityczne jest nieostre, brak podziałów podmiot-przedmiot, rzecz-słowo, istota-nazwa,

- w micie wszystko jest możliwe, brak zasad logiki i ciągłości; każdy dający się pomyśleć stosunek jest możliwy

- podobieństwo cech przedmiotów, ich styczność w czasie i przestrzeni może się przekształcić w ich zw. przyczynowo-skutkowy, ich podobieństwo może wpłynąć na zmianę ich istoty

opozycje binarne: myślenie mityczne bazuje przede wszystkim na opozycjach binarnych; świat jako struktura zbudowana z przeciwstawnych par: niebo/ziemia, natura/kultura; umysł wytwarza elementy mediujące m.in. mity, bo nie może się z tymi sprzecznościami pogodzić

symbolizm:

- symbolizacja/tworzenie symboli podstawową potrzebą człowieka (to nas odróżnia od zwierząt)

- myślenie to zmiana faktów w symbole uporządkowane w systemy, które umożliwiają społeczną komunikację i pozwalają ująć świat w spójny system

- symbol – podstawowy środek kodowania systemu ideologicznego, główny element języka mitów

- symbol i jego wieloznaczność nie istnieje bez religii, metafizyki, sacrum

- symbol jest wieloznaczny, zmienny, niejasny, część jego sensów może być uśpiona, w odpowiednich warunkach zostaje przywołana, zmienia interpretacje i reakcje społ.

- symbol nabiera sensu w odniesieniu do większej całości (sytemu kulturowego)

- opis mityczny zależy od wzorców danej kultury; symbolizm podstawą systemów kulturowych; poznanie symboli jest kluczem do systemów kulturowych

- symbole mogą być jednostkowe i zinternalizowane (będące własnością całych kultur); rozróżnia się je dzięki komunikacji; symbol jednostkowy to ten, w którym brak komunikacji

- symbole publiczne porządkują życie jednostek

- jeśli symbol jednostkowy zostaje przekazany grupie i zostaje przez nią zrozumiany może modyfikować system symboliczny społeczności

- przekształcenie symbolu jednostkowego w publiczny wymaga działań organizacyjnych

uniwersum symboliczne:

- świat to uniwersum symboliczne (tworzą go symbole i znaczenia nabudowane na bezpośrednie doświadczenia), w którym trzeba umieć się poruszać, żeby go zrozumieć

- uniwersum to model świata wytwarzany w naszym umyśle

- mit znakiem poziomu umysłowości, która przekracza poznanie czysto zmysłowe i wchodzi w sferę symboli i obrazów

- mit jest zasadą organizacji świata symbolicznego

- system symboliczny mitu działa z nieodpartą siła, ma religijną sankcje i dzięki temu zamienia wyobrażenia w postrzeżenia

- pojedyncze symbole są w relacji z całością systemu, są powiązane z kosmosem

36 CZAS MITYCZNY

Cel: uzasadnia stan teraźniejszy jakakolwiek zmiana jest zaprzeczeniem mitu, świętości.

Mity dotyczą czasu gdy świat był niezróżnicowany, a ludzie mogli przejawiać się w różnych postaciach np. zwierzęcych (czas niehistoryczny, czas mityczny)

Czas mityczny to czas kiedy nie istniały na świecie podziały i dyferencje.

Przykład

Australijczycy określają Czas Snu, czyli moment kiedy mity rozgrywały się w rzeczywistości, na początku dziejów. Jest on obecny w każdym człowieku i nie można go rozumieć jako zwykły czas czy historia. Można się przenieść do niego podczas rytuałów lub snu, ponieważ sen jest opowieścią o czasach i zdarzeniach z przeszłości, traktowany jest jak świętość religia.

Mity mówiące o Czasie Snu pokazują świat w stanie zarodkowym, potencjalnym. Początkowo ludzie byli sklejeni (nogi, ręce, palce, usta i inne „otwory ciała”) lub pływali jako kawałki mięsa po wodach chaosu gdy zaświeciło słońce i zrodziły się „iskry życia” (wieczni ludzie, pierwsze dusze przodków). Po osuszeniu lądu przez słońce jaszczurka kamiennym nożem nadała obecny kształt ludziom i ofiarowała im „treści kultury”: ogień, broń, bumerangi, system podziału rodowo totemicznego. Od tego momentu obowiązuje świat zmiennych form teraźniejszości, bieg czasu wraz z kołem reinkarnacji. Ostatecznym ukształtowaniem człowieka jest obrzezanie, bez tego człowiek przynależy jeszcze do Czasu Snu. Tak zrytualizowana teraźniejszość splata się z mitycznym początkiem.

Lud zbieraczo-łowiecki z pustyni Kalahari opowiada mit o Pradawnym Ludzie, Starym Ludzie. Cały świat był niezróżnicowany, bez formy , wszystko trwało w łonie ziemi nie umierając i nie rodząc się, nie potrzebowali żadnych wynalazków kultury, do momentu odkrycia ognia, który spowodował że zwierzęta rozbiegły się po górach tracąc mowę.

Cechą wspólną jest niezróżnicowanie wszystkiego i wszystkich np. Polinezyjczycy - Po początek wszechrzeczy, ciemność Noc Kraina zmarłych, jest ciemnością, brakiem przestrzeni przemieszaniem się i połączeniem wszystkich elementów. Stworzenie zacyna się od wyodrębnienia podziału płciowego (niebo ziemia) i stosunku seksualnego między nimi , stwarzającego bogów. Podobny opis jest w Enuma Elis. Stworzenie świata jest efektem wprowadzania opozycji binearnych i stopniowych serii, opartych na stopniowym narastaniu lub zmniejszaniu jakiejś cechy, np. rośliny-zwierzęta-człowiek. Według semiotyków jest to komplikowanie rzeczywistości: z jedności najczęściej wertykalne dwoistość lub dualizm w sensie etycznym lub relacje duchowość-cielesność. Następnie trzy sfery kosmosu (gdzie środkowa jest zmieszaniem pierwotnych opozycji), cztery strony świat, żywioły, moce kosmiczne. Światy zagęszcza się. Słońce, Księżyc, gwiazdy wprowadzają czas, niszcząc dotychczasową statyczność. Poprzez ruch powstają rośliny, zwierzęta, ludzie. Ostatnim etapem jest heros kulturowy, działający na poziomie stanowienia wspólnoty społecznej i zasad współżycia ludzi. Pozniejsze naruszanie ładu mają charakter lokalny i likwidują je herosi

Idealny schemat tworzenia świata: chaos- niebo i ziemia – Słońce, Księżyc, gwiazdy – czas – rośliny – zwierzęta – człowiek – dom itd.

Po stworzeniu świata Czas Snu zniknął ostatecznie, jest niewidzialny czai się wokół i tylko przypisanemu do form umysłowi ludzkiemu może się objawiać i ujawniać na nowo poprzez jakiś klucz, bramy percepcji, przekraczanie odmiennych stanach świadomości.

Z pojęciem czasu mitycznego wiąże się ściśle wzorcowy (etiologiczny) charakter mitu. Tzn że często narracji mitycznych tłumaczy zjawiska na świecie. (Według Hocarta słowo etiologiczny nie tłumaczy istoty, ponieważ teoria grawitacji też jest etiologiczna) Inną cechą jest geneza, tłumaczy jak powstał dany przedmiot bo to daje nad nim władze w magii. Według Hultkrantz opowiadanie mitu jest odwołaniem się do czasu mitycznego (permanentnie przeżywaną terazniejszością), czyli jest precedensem, a nie opisem i formą rozrywki. Tłumaczy codzienne zjawiska, które należy powtórzyć, aby nadal trwały (cykliczność), w przeciwieństwie do czasu historycznego gdzie wydarzenia są niepowtarzalne i jednorazowe. Wybiegiem w stronę czasu historycznego jest wyprostowanie ostatniego cyklu, tak by wydarzenia w nim miały charakter chronologiczny, taka jest geneza mitów eschatologicznych.

Etn. Pyt. 37,38 Mit – definicje, cechy, rodzaje mitów/ Funkcje mitu

Def. E. Nowicka

„Mit jest opowieścią narracyjną, posługującą się symbolami i obrazami, ignorującą zasady logiki formalnej, dla odbiorców i opowiadających absolutnie prawdziwą, dosłowną, operującą swoistym poczuciem czasu i przestrzeni, mówiącą o sprawach wielkiej wagi (subiektywnej i obiektywnej) dla jednostki i zbiorowości, ignorującą problemy zbiorowości obcych. Tak rozumiany mit w postaci czystej występuje w społeczeństwie określanym modelowo jako sakralne, a w kulturze społeczeństw rozwiniętych posiada pewne analogie, z których najbliższa jest ideologia”.

- wg I. Strentsky’ego: „Mit jest wszystkim i niczym. Jest prawdziwą historią i fałszywą, objawieniem i złudzeniem, świętością lub profanum, jest rzeczywisty lub fantastyczny, jest symbolem i narzędziem, archetypem i stereotypem. Jest albo silnie ustrukturyzowany i logiczny albo emocjonalny i prelogiczny, tradycyjny i prymitywny albo jest częścią współczesnej ideologii. Mit mówi o bogach, ale często także o przodkach, a czasami o zwykłych ludziach”. ( twórcze)

- wg Levi – Straussa mity są wynikiem majsterkującego myślenia, zbierają do kupy różne części żeby usunąć problem, Levi – Strauss nazywa to bricolage,

- wg A. Hultkrantz’a istotą mitologii jest odwoływanie się do przeszłości, do czasu mitycznego; mit jest precedensem, nie opisem, i nie ma być zajmujący; ma dawać wiedzę, pomagać poznawać życie i jego aspekty; to, co w przyrodzie zdarza się codziennie, np., wschód słońca, staje się w micie czymś wyjątkowym i sprawczym; należy to powtórzyć, aby wydarzenie trwało nadal, w przeciwieństwie bowiem do naszej recepcji czasu historycznego, gdzie zdarzenia są niepowtarzalne i jednorazowe, jest koncepcją czasu cyklicznego zakładającego powtarzalność jako naturę rzeczy,

- wg R. Tomickiego mit można rozumieć na 3 sposoby:

węższy - mit jako opowieść; najczęściej spotykane w etnologii, folklorystyce, teorii literatury;

Cechy szczególne

Etiologiczny charakter opowieści,

Czas rozgrywania się wydarzeń,

Osoby działające w postaci istot nadprzyrodzonych,

Kosmiczna i ogólnoludzka skala wydarzeń mitycznych oraz ich skutków,

rozszerzony – mit jako archaiczny światopogląd,

uogólniony – mit jako uniwersalna forma świadomości; mity są fałszywymi obrazami, kliszami, zachowaniami, które bazują na zbiorowej wierze w prawdziwość; mitu nie określa przedmiot przekazu, lecz sposób, w jaki się przekazuje – istnieją formalne granice mitu, nie ma substancjalnych; mitem staje się to, co nabiera znaczenia dla danej zbiorowości,

- mit jest narracją, którą archaizowany język i styl wyróżnia od codziennej mowy,

- mity nie są statycznym opisem świata, ale dynamiczną akcją, która obraca się wokół trudności, jakie napotykają bohaterowie,

- zazwyczaj istnieje pewien tok narracji, który łączy ze sobą epizody i co najmniej jedna postać, której losy śledzimy od początku do końca,

- mit jest sakralną historią, opowieścią o czasach pierwotnych, a zarazem wg Herskovitsa „w symboliczny sposób daje wyraz systemowi związków między człowiekiem a kosmosem”,

- mit żyje własnym życiem, jest fenomenem samym w sobie,

- jest nie tylko rzeczywistością opowiadaną, lecz rzeczywistością przeżywaną,

- mity mogą mieć różne wersje, część z nich jest traktowana jak bajki, opowieści historyczne (radzę przypomnieć sobie lekturkę Malinowskiego bodajże Mit magia religia odnośnie podziału mitów u Trobriandczyków)¹,

- U Indian Makaritare najważniejszy jest cykl kosmogoniczny Watunna, śpiewany w sakralnym języku ademi,

Wg J. Bierhorsta żeby odczytać mit trzeba znać jego 3 właściwości:

narracja mitu polega na ciągłych powtórzeniach; pewne epizody powtarzają się w różnych zestawach,

postaci mityczne mają skłonność do „rozszczepiania się” – problem bliźniaków, małżonków itp.,

mit jest „geometryczny”; wyraża ruch za pomocą stopniowego narastania, a metaforę za pomocą odrębnych symboli, które nie zostają połączone,

- opowiadanie mitu podobne jest do przedstawienia; mity mają swojego wykonawcę i widownię,

- świat przedstawiany w mitologiach jest strukturą dynamiczną, systemem całościowym, jest to rzeczywistość ab origine; Australijczycy posługują się określeniem Czas Snu,

- mity kosmogoniczne opisują utworzenie świata jako efekt kolejnego wprowadzania opozycji binarnych np., niebo/ziemia; mają wyrażać zasadę stopniowego komplikowania rzeczywistości; zakończeniem procesu kosmogonicznego jest wprowadzająca ostateczne uporządkowanie działalność herosa kulturowego;

Porządek tworzenia świata – schemat:

Chaos – niebo i ziemia – Słońce, Księżyc, gwiazdy – czas – rośliny – zwierzęta – człowiek – dom itd.,

- mity eschatologiczne; ich genezą jest wyprostowanie czasu mitycznego tak, by miały charakter chronologiczny,

38. Funkcje mitu

- funkcjonują jako przykłady – modele,

- wyjaśniają status quo życia codziennego,

- są wciągane i integrowane w konkretny światopogląd, określają ważne aspekty życia i kosmosu,

- są wyjaśnieniem, uzasadnieniem i sakralną reakcją,

- koncentrują się na problemach dla nauki marginalnych lub nieweryfikowalnych,

- mit daje ideologiczny podkład dla świętych form zachowania,

Wg J. Campbella 4 funkcje:

Mistyczna – otwiera świat na wymiar tajemnicy, są wyrazem zbawczej mocy w ludzkim życiu; porządek kosmiczny w mitach ma zazwyczaj potrójną strukturę:

- stan/byt idealny, będący źródłem, podstawą i celem życia,

- stan aktualny, w którym nastąpiło odejście od stanu idealnego na skutek błędu, uchybienia, skazy – grzechu, niewiedzy,

- moc zbawcza, która przezwycięża tę przeszkodę i przywraca stan idealny,

kosmologiczna – ukazuje kształt świata i jego mistyczny wymiar,

społeczna – polega na podtrzymywaniu i uzasadnianiu porządku społecznego,

pedagogiczna – dostarcza człowiekowi wiedzy o nim samym,

- G.S. Kirk dodaje funkcje:

* wyjaśniające i spekulacyjne,

* rekreacyjne,

A tu wklejam część mojej notatki z Malinowskiego, którą wygmerałam z czeluści dysku, może się przyda enjoy

Rola mitu w życiu

Szkoła mitologii naturalnej (głównie Niemcy)

- człowiek pierwotny wykazuje silne zainteresowanie zjawiskami przyrody i to zainteresowanie ma przede wszystkim charakter teoretyczny, kontemplacyjny i poetycki,

- jądrem, najistotniejszym elementem każdego mitu jest jakieś zjawisko przyrody, które zostaje wplecione w opowiadanie, czasami w sposób zamaskowany,

- człowiek pierwotny tworzy symboliczne rapsody, w których zjawiska ulegają personifikacji,

Np.,

Zwolennicy mitologii związanej z księżycem

Paul Ehrenreich,

Ernst Siecke,

Hugo Winckler

Słońce

Leo Frobenius,

Zjawiska meteorologiczne

Max Muller,

Adalbert Kuhn,

Wg Malinowskiego

- czysto artystyczne czy naukowe zainteresowanie człowieka pierwotnego przyrodą ma ograniczony zakres,

- w jego ideach i opowieściach nie ma zbyt wiele miejsca dla symbolizmu,

- mit nie jest bezużytecznym rapsodem, ani bezcelowym zestawem próżnych wyobrażeń, ale niezwykle ważna siłą kulturową pełniącą bardzo istotne funkcje,

- naturalistyczna interpretacja mitów bierze pod uwagę nie tylko kulturową funkcję mitu, ale także imputuje człowiekowi pierwotnemu wiele domniemanych zainteresowań, mieszając kilka wyraźnie odrębnych typów opowiadań: bajkę, legendę, sagę, świętą przypowieść, itp.,

Szkoła historyczna (Niemcy, USA, Anglia)

- święta przypowieść to prawdziwy, historyczny zapis przeszłości,

Wg Malinowskiego:

- uznanie całej mitologii wyłącznie za kronikę historyczną jest błędem,

- dziki jest przede wszystkim zaangażowany w działalność praktyczną i musi zwalczać rozmaite przeciwności;

- mitologia jest ważnym czynnikiem, który towarzyszy człowiekowi pierwotnemu w jego przedsięwzięciach, który pozwala mu ogarnąć własne dziedzictwo kulturowe,

- mit wiąże się z rytuałem religijnym, moralnością i zasadami życia społecznego,

Mit, rytuał, uświęcona tradycja i normy struktury społecznej są ze sobą ściśle powiązane,

- Wilhelm Wundt, Emile Durkheim, Henri Hubert, Marcel Mauss, Ernest Crawley, Jane Harrison,

IV. Przewaga antropologa nad innymi badaczami mitów

- antropolog potrafi zejść do poziomu człowieka pierwotnego,

- nie ogranicza się do kilku reliktów kulturowych,

- ma twórcę mitów obok siebie,

- może zapisać tekst we wszystkich jego odmianach,

- ma zespół autentycznych komentatorów,

- może obserwować całokształt życia, z którego zrodził się mit,

- mit w społeczności dzikich, tzn., w swej pierwotnej, żywej postaci, jest nie tylko opowiadaniem, ale rzeczywistością, nie ma charakteru fikcji,

- jest rzeczywistością, która istniała w czasach najdawniejszych i od tamtej pory wpływa na świat i losy ludzkie,

- święte przypowieści żyją w rytuałach, w moralności, kierują wiarą i kontrolują zachowanie,

- w kulturze pierwotnej mit jest nieodzowny: wyraża, wzbogaca i kodyfikuje wierzenia; chroni i wzmacnia moralność; gwarantuje skuteczność rytuału i zawiera reguły praktyczne, którymi człowiek powinien się kierować. Mit jest żywotnym składnikiem cywilizacji ludzkiej; nie jest czczym opowiadaniem, ale aktywną, stale działającą siłą. Nie jest rozumowym wyjaśnieniem ani wyobrażeniem artystycznym. Jest pragmatycznym dokumentem pierwotnej wiary i mądrości moralnej,

Trobriandy

Kukwanebu

- pod koniec listopada zgodnie ze zwyczajem, snuje się w wiosce opowiadania ludowe,

- mają korzystny wpływ na nowe uprawy, niedawno zasadzone w ogrodach, aby go wywrzeć na zakończenie trzeba zaśpiewać krótką piosenkę z aluzjami do dzikich roślin – kasiyena,

- każde opowiadanie jest własnością jakiegoś członka społeczności,tzn., że przedstawiać je może tylko „właściciel”, może on też przekazać je innej osobie,

- dobry narrator musi:

* zmieniać głos w czasie wypowiadania dialogów,

* wyśpiewywać piosenki z odpowiednim temperamentem,

* gestykulować i grać przed publicznościa,

- przykładowe opowieści:

* dwie kobiety i jaja węża,

* opowieść o wilkołaku,

* płaszczka odgryzająca place,

* wesz i motyl,

- muszą być opowiadane w odpowiednim czasie: ważna jest pora dnia, pora roku, pora w której kiełkują rośliny,

Inna kategoria opowiadań: libwogwo

- brak określonej pory roku ani określonego sposobu opowiadania,

- narracja nie przybiera formy przedstawienia,

- nie wywołują skutków magicznych,

- ważniejsze od kukwanebu,

- ludzie wierzą, że są prawdziwe,

- można je podzielić na:

* kroniki historyczne; dotyczą wydarzeń, których narrator był naocznym świadkiem, lub za których autentyczność ręczy ktoś, kto je jeszcze pamięta,

* legendy; na których prawdziwość nie ma dowodów, ale które dotyczą spraw doświadczanych zwykle przez członków plemienia,

* zasłyszane opowieści; o odległych krajach czy minionych wydarzeniach z czasów, które wykraczają poza zakres kultury współczesnej,

Święte przypowieści – liliu

- opowiadania uważane nie tylko za prawdziwe, ale także godne czci i święte,

- nie ma ważnej praktyki magicznej, ceremonii, czy rytuału, które nie wiązałyby się z wiarą, a wiara ta wpleciona jest w opowiadanie o konkretnym wydarzeniu z przeszłości,

- mit to nie tylko komentarz dostarczający dodatkowych informacji; jest kartą gwarancyjną, a czasem także praktycznym wyznacznikiem działań, z którymi jest powiązany,

- mit materializuje się w fakcie kulturowym; ludzi wierzą w to, że w micie tkwi rzeczywista przyczyna określone zasady moralnej, formy życia społecznego, rytuału czy obyczaju,

V. Mity pochodzenia

- wyłonienie się przedstawicieli czterech głównych klanów z otworów w ziemi pod postaciami iguany, psa, świni i krokodyla (lub węża),

- mit przekazuje tubylcowi o wiele więcej niż samą treść opowiadania,

- opowiadanie odzwierciedla jedynie naprawdę istotne, konkretne różnice lokalne,

- prawdziwe znaczenie, pełne wyjaśnienie jest zawarte w tradycyjnych podstawach organizacji społecznej, tubylec uczy się tego nie dzięki słuchaniu fragmentarycznych opowieści mitycznych, ale dzięki temu, że żyje w strukturze społecznej swojego plemienia,

- kontekst życia społecznego, stopniowe uświadamianie sobie, że wszystko, co nakazano mu robić, miało swój precedens i wzór w czasach zamierzchłych, przekonuje go w pełni do mitów o pochodzeniu i nadaje im właściwe znaczenie,

- opowiadanie informuje o podstawowym fakcie jedności lokalnej i jedności wynikającej z pokrewieństwa grupy ludzi pochodzących od wspólnej kobiety – przodka,

- opowieść o pochodzeniu połączona z przekonaniem, że tylko wspólny rodowód i wspólne wyłonienie się z ziemi dają do tej ziemi pełne prawa, stanowią dokument prawny legitymizujący status społeczności, tzn., nawet dla wrogów, którzy przepędzili pokonaną społeczność, jej terytorium jest nietykalne,

- tradycyjne poczucie prawdziwego i bardzo ścisłego związku z ziemią, realizm dostrzegania miejsca wyłonienia się przodków w centrum terytorium, na którym toczy się życie codzienne, historyczna ciągłość przywilejów, działań zawodowych i cech charakterystycznych wywodzących się z mitologicznych prapoczątków – wszystko to wpływa na spójność grupy, rozwój patriotyzmu lokalnego, poczucia jedności i pokrewieństwa,

- odtworzenie historii zawartej w legendach jest zabiegiem bezużytecznym dla konstruowania odnoszącej się do nich teorii socjologicznej,

- niezależnie od tego, jaka nie zapisana historyczna rzeczywistość kryje się w mitach, służą one raczej tuszowaniu pewnych sprzeczności wywołanych wydarzeniami historycznymi, a nie dokładnemu rejestrowaniu tych wydarzeń,

- mity opowiadające o rozprzestrzenianiu się silnych podkolanów w pewnych aspektach są zgodne z życiem, gdyż rejestrują wzajemnie sprzeczne fakty,

- mit jako całość nie może stanowić trzeźwego i beznamiętnego opisu dziejów, jest on zawsze tworzony ad hoc, by pełnić określoną funkcję społeczną, gloryfikować pewną grupę lub usprawiedliwić stan anormalny,

- najważniejszą cechą mitu jest to, że świadczy o prawdziwości minionej, zawsze obecnej, żywej rzeczywistości,

- dla krajowca mit nie jest ani fikcyjnym opowiadaniem, ani rejestracją zamierzchłej przeszłości; dowodzi istnienia ważniejszej rzeczywistości, która częściowo nadal żyje,

- mit ma szczególne znaczenie w sytuacji napięcia społecznego, jaką powodują wielkie różnice w pozycji i władzy, dominacja i podporządkowywanie, a przede wszystkim głębokie przemiany historyczne,

VI. Mity śmierci i powtarzającego się cyklu życia

- w niektórych wersjach mitów pierwotnych życie ludzi pod ziemią jest porównywane do życia dusz ludzkich po śmierci w dzisiejszym świecie duchów,

- mitologiczne powiązanie dokonuje się pomiędzy praprzeszłością i bezpośrednim przeznaczeniem każdego człowieka,

- kraina zmarłych – Tuma, duchy – baloma, święto ku czci zmarłych – Milamala,

- utracenie przez człowieka zdolności do odmładzania,

- dla tubylców podeszły wiek, starzenie się ciała i utrata sił nie pociągają za sobą śmierci,

- wobec zdrowia i choroby tubylec z Trobriandów jest zdecydowanym optymistą; siła, wigor i zdrowie fizyczne są dla niego stanem naturalnym, może go zakłócić jedynie jakiś wypadek lub działanie sił nadprzyrodzonych,

- wszelkie poważne, a zwłaszcza śmiertelne choroby zależą od różnych form i pośrednictwa czarnej magii,

- źródeł czarnej magii zawsze upatruje się w jakichś wpływach pochodzących z południa,

- gwałtowne i nagłe choroby i śmierć są wywoływane przez latające czarownice,

- epidemie wywołują złośliwe duchy tauva’u,

- wielkie schematyczne opowiadanie stale inspiruje do tworzenia mitów pomniejszych,

- wszystkie konkretne przejawy wierzeń, uczuć i przeczuć krajowców w odniesieniu do śmierci i życia pozagrobowego łączą się ze sobą i tworzą wielką organiczną całość,

- mity są jedynie częścią organicznej całości, stanowią narracyjną formę pewnych zasadniczych elementów wiary krajowców,

- rzeczywista funkcja mitu polega na przekształcaniu emocjonalnie przytłaczających przeczuć, za którymi czai się wyobrażenie nieszczęścia; mit stanowi pełen urzeczywistnienie tego wyobrażenia, wnosi do błahej codziennej rzeczywistości nieokreślony, lecz wielki lęk,

- pierwiastki błędu, winy i pecha człowieka przybierają niezwykłe rozmiary, a pierwiastki losu, przeznaczenia i nieuchronności są sprowadzane do wymiaru błędu popełnionego przez człowieka,

- emocjonalna postawa krajowca wobec śmierci, nie jest zdeterminowana wyłącznie przez jego wiarę i mitologiczne wyobrażenia,

VII. Mity magii

- magia jest najważniejszym i najbardziej tajemniczym przejawem pragmatycznej postawy człowieka pierwotnego wobec rzeczywistości,

- magię spotykamy wszędzie tam, gdzie przypadek czy wypadek oraz emocjonalne zderzenie się nadziei i strachu rozwijają się na szeroką skalę,

- nie występuje tam, gdzie przedsięwzięcie jest pewne, niezawodne i w pełni podlega kontroli racjonalnych metod i procesów technologicznych,

- magię znajdujemy tam, gdzie w grę wchodzi niebezpieczeństwo, nie ma jej natomiast, gdy poczucie absolutnego bezpieczeństwa całkowicie eliminuje złe przeczucia,

- magia pełni ważną funkcję społeczną;

* jest aktywnym czynnikiem organizacji pracy i jej systematycznego przebiegu,

* jest zasadniczą siłą, która reguluje przebieg gry,

* kulturowa funkcja magii polega na wypełnianiu luk i uzupełnianiu ważnych działań człowieka, które nie zostały jeszcze przez niego w pełni opanowane,

* dostarcza człowiekowi głębokiej wiary w jego własną moc gwarantującą sukces,

* dostarcza pewnych technik intelektualnych i pragmatycznych wtedy, gdy zawodzą zwykłe środki działania,

- magia składa się z trzech zasadniczych elementów:

* przy jej odprawianiu zawsze pojawiają się pewne słowa, wypowiadane lub wyśpiewywane, -> formuła magiczna,

* zawsze wykonuje się pewne działania ceremonialne, -> rytuał,

* zawsze występuje oficjalny mistrz ceremonii, -> warunki jakie musi spełnić osoba posługująca się magią,

- we wszystkich typach magii istnieje jakieś opowiadanie, które uzasadnia jej istnienie,

- magia nigdy nie „powstała”, nigdy nie została stworzona czy wynaleziona,

- może być skuteczna tylko wtedy, gdy przekazywana jest od najdawniejszych czasów, z pokolenia na pokolenie, bez uszczerbku i bez skazy aż do osoby, która ją obecnie odprawia,

- mit magii uzasadnia społeczne roszczenia władających magią, kształtuje rytuał i gwarantuje prawdziwość wierzeń, dostarczając przykładu jej cudownego potwierdzenia,

- magia jest podobna do nauki bo:

* ma określony cel,

* działania magiczne skierowane na osiąganie celów praktycznych,

* jest regulowana przez teorię i system zasad,

44 System klanowo totemiczny

Struktura społeczna plemion totemicznych jest klanowa. Wynika z tego „podstawowa równość wszystkich mężczyzn i wszystkich kobiet” (ale chyba chodzi o to że równość kobiety w gr kobiet i mężczyzny w gr mężczyzn, a nie że kobieta równa mężczyźnie, chociaż...?) . Nie występują układy klasowe (wyjątek płn-zach wybrzeże Pacyfiku gdzie są „szlachetni” i „ śmierdziele”). Jeśli chodzi o wybrzeże Pacyfiku, to tam latem obowiązują podziały klanowe, zimą natomiast – przynależność do tajnych stowarzyszeń.

Społeczeństwa tradycyjne związane są więzami pokrewieństwa, powinowactwa przez małżeństwo i krewniactwa - związku przez filiację (pochodzenie).

Klan – (ród), jednostka podziału plemienia na grupy, w obrębie których małżeństwo jest zakazane (egzogamia), związani są ze sobą przez krew (symbolizuje to wierzenie o pochodzeniu od jednego przodka). Mogą liczyć pochodzenie w linii ojcowskiej (patrylinearyzm), lub macierzyńskiej (matrylinearyzm), czy też obydwoma sposobami na raz (bilateralizm). Wyznacznikiem jedności klanu jest jego odrębna nazwa i symbole, najczęściej będące totemami.

Klany grupują się we fratrie (najczęściej występują dwie – tworzą one połowy egzogamiczne). Zasadą podstawową jest wzajemna egzogamia połów.

Spotykane są także wewnętrzne podziały społeczne związane z grupami wiekowymi (przejście do innej grupy poprzez inicjację).

(0-8/15 lat) – okres dzieciństwa, spędzany pod opieką kobiet, dzieci bawią się ze sobą bez żadnych ograniczeń ze względu na płeć

(8/15-25/35) – po inicjacji młodzieniec przechodzi do Domu Mężczyzn, tam mieszka wraz z rówieśnikami, należy do klasy wojowników, dozwolone życie płciowe, ale nie małżeństwo

(25/35-55/65) – mężczyźni, mogą zawierać związki małżeńskie i mieszkać we własnej chacie

powyżej 65 lat – przynależność do rady plemiennej, dożycie tak sędziwego wieku jest źródłem prestiżu, ze względu na wiedzę i doświadczenie jakie ta osoba posiada. Zabijanie lub porzucanie osób starych występuje jedynie u ludów żyjących w ekstremalnie ciężkich warunkach (Eskimosi)

40. Magia a religia. (strony 98 – 100, Frazer, Malinowski, Goody)

Frazer postulował ewolucję od magii do religii, większość innych badaczy odrzucała tezę o ewolucyjności Frazera, lecz i tak odróżniała je od siebie, podając wiele cech które je różnią.

Malinowski:

	Magia	Religia
geneza	Tradycja mityczna
Funkcje	Bezpośednie rezultaty ilościowe i jakościowe	Sprawy eschatologiczne
Zasada funkcjonowania	System nakazów i zakazów oraz obrzędów
Charakter rytuału	Sztuka praktczna prowadząca do określonych celów	Akty będące celem samym w sobie
Skuteczność	Wkonanie rytuału w ściśle określony sposób	Polega na wartości wierzenia
Przyczyny skuteczności	Znajomość praw magicznych	Dobroczynne moce
Dostępność	Ekskluzywna – przez wtajemniczenie bądź dziedziczenie	Ogólnogrupowa – duchy są dla wszystkich
Mitologia	Antropocentryczna	Kosmogoniczna i etiologiczna

J. Goody:

Magia	Religia
Konkretność celów	Ciążenie w stronę generalnych stanów (zdrowie, dobra pogoda), i eschatologicznych zjawisk
Manipulacyjne podejście	Błagalne, pochlebne, pokutne praktyki
Związek typu zawodowiec-klient	Związek typu pasterz-stado bądź prorok-wyznawcy
Indywidualizm uczestnictwa w praktykach	Grupowy bądź reprezentatywny charakter praktyk
Wymienność technik w wypadku błędu bądź niepowodzenia	Nie występuje wymienność technik
Machinalność działań (bez emocji i ogólnego zaanagżowania, czarownik igra z potężnymi mocami!)	Emocje i osobiste zaanagżowanie wręcz wymagane, zwłaszcza lęk i czesć
Nieregularność i arbitralność decyzji o podejmowaniu rytuałów (czarownik sam wie i decyduje, kiedy należy czynić rytuał i jaki)	Konkretne rytuały muszą być odprawiane w określonym (ustalonym) czasie i miejscu, ponieważ ich odprawianie jest częścią struktury kosmosu
Instrumentalizm praktyk	Rytuał celem samym w sobie

Podziały te są jednak sztucznym tworem antropologów, ludy prymitywne ich nie rozrózniają. Poza tym, pomiędzy magią i religią jest cały szereg podobieństw, jak na przykład to, że obie zajmują się dedziną sacrum (tym co nadnaturalne, pozaempiryczne, prelogiczne), w obu istotny jest symbolizm (zwykłe obiekty zyskują znaczenie religijne bądź magiczne), w obu konsekwencją symbolizmu jest rytualizm, odwoływanie się do sił nadprzyrodzonych wymaga osoby specjalnie do tego uprawnionej i wyspecjalizowanej (kapłan, czarownik)

42. Moc mana w magii (strony 94-96, Codrington, Levi-Strauss).

Mana – moc, skuteczność, nieco podobna do naszego „szczęścia”. Posiada tajemniczy, materialno – duchowy charakter. Mana przejawia się na przykład w uderzeniu gromu, w wiejącym wietrze, w drzewie, człowieku, zdrowiu, władzy. Każdy przejaw sił uznawanych za sakralne w przyrodzie oznacza przejaw mana. Jakieś przedmioty niekoniecznie muszą posiadać mana, ale niemal wszystkie mogą ją przenosić. Duchy posiadają mana i mogą ją przenosić. Ilość mana w przyrodzie jest stała, krąży w obiegu zamkniętym, jedne byty posiadają jej więcej, a inne mniej. To określa różnice między nimi (więcej mana będzie miał człowiek żywy od martwego bądź chorego, więcej mana będzie miał wódz od poddanego). Zdaniem Codringtona cała religia melanezyjska polega właśnie na tym, by mana zdobyć, i spożytkować dla własnego dobra. Pojawia się ona też u innych kultur, pod innymi nazwami, na przykład czuringa u Aranda (australia), brahman u hindusów, megbe u Pigmejów, manitu u Angolkinów, orenda u Irokezów. Często określenia te są zbliżone do pojęć „ciepła”, „żaru”, „ciężkości”. Czasem określa się też w ten sposób najwyższą istotę, jako dawcę siły. Mana ma charakter neutralny (można się nią posługiwać w dobrym i złym celu), lecz często mówi się o opozycji pomiędzy dobrym i złym jej aspektem (czuringa/arungkulta; orenda/otkon). Mana szczególnie bywa lokalizowana w pewnej ograniczonej liczbie przedmiotów, uznawanych za szczególnie cudowne bądź aktywne, jak na przykład kryształy kwarcu. Mana może służyć człowiekowi, jeśli tylko zna odpowiednie do tego rytuały. Niezależnie jednak od wiedzy czarownika, efekt może być osłabiony bądź zniesiony przez działalność, np innego czarownika albo ducha, który posiada więcej mana.

„Magia jako wierzenie jest w istocie rozpoznawaniem istnienia nadnaturalnej esencji sił sprawszych, mocy typu mana, bezosobowej lub mgliście uważanej za sobową, niebezpiecznej i tudno osiągalnej, ale którą można ujarzmić, kontrolować i kierować za pomocą słów i działań”.

43. Mechanizmy tabu (103 – 109, Steiner, Wasilewski, Douglas, Radcliffe- Brown, Freud, wielu innych)

Ta-pu (polinezja) oznacza to, co „silnie naznaczone, święte-przeklęte, zakazane”.

Tabu podlegają:

- Ważne osobistości, kapłani, wodzowie, ludzie posiadający potężną mana

- Słabi, kobiety, dzieci nienarodzone i noworodki, chorzy

- zwłoki, pewne potrawy uznane za nieczyste

- Główne akty życia: narodziny, inicjacja, śmierć, malżeństwo

- Obszar, teren, np. miejsce gdzie nastąpiło lądowanie łodzi, pola w czasie dojrzewania

- Słowa, zwłasza imiona zmarłych.

Tabu określa: 1) święty/nieczysty charakter ludzi bądź rzeczy, 2) rodzaj zakazu wynikający z tego charakteru, 3) świętość/nieczystość wynikającą z pogwałcenia tego zakazu.

Przekroczenie tego zakazu wywołuje natychmiastową reakcję mocy, często zagrażającą życiu. Dlatego tabu chroni i naruszającego przed negatywnym działaniem mocy, i obiektu naruszanego, przed utratą posiadanej mocy. Tabu nierozerwalnie łączy się z pojęciem mana. U polinezyjczyków wszystko, co posiada mana jest tapu (np wódz nie moze chodzić po ziemi z obawy przed utratą mana). Im silniejszą mana ma wódz bądź czarownik, tym większe tapu może nałożyć (przykład wodza Tavi z Tahiti, który za pomocą tabu chciał zmusic poddanych do oddania wszystkich swoich plonów swojemu synowi, co doprowadziło do zanegowania posiadanej przez niego siły mana, umożliwiającej mu nałożenie takiego tabu, i wywołania wojny domowej). Posiadając dużą mana można też rozwiązywać tabu nałożone przez osoby o mniejszej mana.

Według teorii Douglas i Steinera, tabu dotyczy tego, co nie jest na swoim miejscu, czegoś co znajduje się na granicy dwóch porządków (sacrum-profanum, ziemskie-nadprzyrodzone). Dotyczy rzeczy nieuporządkowanych, nie będacych tam gdzie ich miejce (ziemia w ogórdku jest ok, ale już ziemia na wypastowanej podłodze w przedpokoju jest śmieciem, i trzeba ją szybko uprzątnąć). Nieczyste jest to, co niepełne, kaleka, mutant, człowiek w niedokończonym, niezamkniętym etapie swojego życia.

Sporo problemów zrobił Leach i inni, którzy utożsamili tabu i świętość, mimo że wczęniej uważano że i święte, i nieczyste na równi może zostać objęte tabu. U Semitów na przykład nieczysta świnia nigdy nie była święta. Spór rozstrzyga Caillois, który w uproszczonych słowach Szyjewskego stwierdza że zmaza i świętość stanowią dwa bieguny jednego, niebezpiecznego obszaru, przeciwstawnego profanum.

Zgodnie z Wasilewskim, tabu nie musi oznaczać tylko negatywnego zbioru ograniczeń (np u Mongołów nie należy dziecku ucierać noska, by nie zabrakło mu w życiu szpiku). Tabu ma za zadanie przywrócić harmonię, stan idealny.

45. Totemistyczna organizacja kosmosu.

Zarówno świat jak i plemię są dla członków społeczeństw tradycyjnych żywe i dynamiczne. Muszą więc posiadać pewną strukturę organizacyjną.

Podstawowym podziałem w obrębie plemienia są zazwyczaj dwie FRATRIE, czyli grupy, których wzajemne zależności tworzą jedność społeczną. W systemie klanowo-totemicznym podstawą tej jedności jest wiara we wspólnego mitycznego praprzodka (zwierzę, roślinę, przedmiot, itp). W obrębie fratrii występują klany (każdy z nich posiada własny totem, który w jakimś stopniu jest spokrewniony z totemem fratrii, np. u Aborygenów pd-wsch. Australii totem fratrii to Czarna Kakadu, a totemem jednego z klanów jest kruk, jako należący do wspólnego gatunku).

Każdy element świata musi mieć swoje miejsce. Jeżeli jest spokrewniony lub chociaż zbliżony do totemu fratrii, wówczas zostaje do niej włączony. W przeciwnym razie- trafia do drugiej fratrii, utrzymując w ten sposób harmonię świata. Bardzo ważną cechą systemu klanowo-totemicznego jest fakt że fratrie są PRZECIWSTAWNE (inne cechy tego systemu to pyt.44). Relacje między nimi (tzn. fratriami) są binarne: cecha/jej brak (np. lewe/prawe, jasność/ciemność, natura/kultura, itp). Jeśli coś występuje w jednej fratrii- to w drugiej znajdzie się przeciwstawienie danej cechy, zjawiska. Dopiero ta opozycja (a nie sama cecha) ma znaczenie (nie dowiemy się, co oznacza Słońce, dopóki nie poznamy, jak rozumiany jest Księżyc i na odwrót). Kosmos w totemizmie jest więc organizowany dualistycznie, a elementy rozpięte w nim są komplementarne (uzupełniające się: im więcej jednego czynnika, tym mniej drugiego). Uzupełnianie nie ma tu wymiaru moralnego- np. przewaga ciemności ma takie samo znaczenie, co przewaga jasności. Chodzi przede wszystkim o utrzymanie porządku kosmicznego, ponieważ jedna fratria działa na rzecz drugiej. Dlatego wszelkie prawa i obowiązki obowiązując w obrębie własnej fratrii, są jednocześnie powinnościami wobec drugiej fratrii (Mauss nazwał ową wzajemność systemem świadczeń całościowych). Na przykładach wygląda to w następujący sposób:

-rytuały odrodzenia gatunku totemicznego nie służą wyłącznie członkom danej fratrii i zapewnieniu im trwałości jako społeczności, ale głównie przeciwnej grupie, żeby jej członkowie mieli co jeść. Należący do przeciwstawnej fratrii pilnują więc, by rytuały były poprawnie wykonane – tylko wtedy będzie dużo jedzenia (dbają o swoje interesy;))

- nakaz egzogamii (zapewniający równowagę płci i świata) także jest przemyślany- jedynie liczne i mocne grupy mogą sobie pozwolić na endogamię. W małej społeczności małżeństwa w jej obrębie są traktowane jak homoseksualizm i kazirodztwo (logiczne jest, że nie dbają o trwałość grupy, a nie chcą jej osłabienia wskutek chorób genetycznych)

- tabu spożywania totemu traktowane jest jak akt kanibalizmu (zjada się własne ciało) oraz kradzież drugiej fratrii tego, co się jej należy

- morderstwo w obrębie swojej fratrii jest zamachem na energię i moc grupy, dlatego zmusza się osobę, która zabiła, do popełnienia samobójstwa. Gdyby wyrok wykonał ktoś ze współplemieńców, zmarnowałoby to dodatkowo siły tkwiące w społeczeństwie. Jeśli zabójstwa dokonał członek drugiej fratrii, to poszkodowana grupa organizuje się i ‘wyrównuje rachunki’- zabijając kogoś ze strony przeciwnej, który niekoniecznie musiał być winowajcą (porównywalne do vendetty).

46. Zwierzę w totemizmie

Totemizm jest przykładem relacji człowieka ze środowiskiem. Teorie na temat owej relacji mogą być:

- afektywistyczno- mistyczne, czyli totemizm jako szczególna forma relacji, powstała z akcentowania wybranych jej elementów i pominięcia innych (Australia, Ameryka Północna)

- strukturalne (dominuje tu levi-straussowska opozycja natura-kultura), gdzie totemizm jest jedną z części struktury idei sacrum.

W teorii strukturalnej van der Leeuva, zwierzę jest zbiornikiem mocy plemienia, z którym stanowi istotową jedność. Z jednej strony dostarcza pożywienia i znajduje się nieustannie w pobliżu człowieka. Z drugiej natomiast budzi szacunek i strach, jako zwinniejsze, mające lepiej rozwinięte zmysły. Oswajanie go to swoisty akt zjednoczenia z sacrum, pogrążania w mocy zwierzęcia.

Totemizm od zoolatrii różni stosunek do zwierzęcia: w przypadku pierwszego, jest ono traktowane jako ojciec, z którym łączą więzy gatunkowe i mistyczne. Każdy członek plemienia jest tym zwierzęciem- stąd morderstwa uważa się za osłabianie mocy społeczności, a zjedzenie totemu traktowane jest jako akt kanibalizmu. Poza tym w rytuałach członkowie plemienia upodabniają się do zwierząt (czyli przodków), urzeczywistniając tę więź.

W przypadku zoolatrii zwierzę jest bogiem- tylko ono posiada moc (dlatego np. śmierć bawoła czczonego w plemieniu ludu Bantu może być równoznaczna z kresem społeczności).

Z kolei nagualizm to wiara w indywidualnego ducha opiekuńczego, obecna zwłaszcza w szamanizmie. Jego objawienie oznacza dobrobyt, pomyślność, bogactwo (u Indian).

Natomiast przedmioty totemiczne (czuringi, maski, słupy) reprezentują cały gatunek- nie są zbiorem jednostek, a koncentrują go w sobie.²

47. Mity i rytuały totemiczne na przykładzie Australii

Mity totemiczne (obok nazw totemicznych klanów, ceremonii inticziuma i wiary w reinkarnację) stanowią bardzo ważny element totemizmu australijskiego. Dotyczą one pochodzenia przodków członków danego plemienia i są ściśle związane z krajobrazem, który świadczy o wydarzeniach mitycznych (jest ich potwierdzeniem). Obrzędy odbywają się w miejscach, które w micie odwiedzali bohaterowie- przy których się zatrzymywali lub zeszli do podziemi. W czasie, gdy żyli przodkowie, nie było różnicy między człowiekiem a zwierzęciem, co widoczne jest np. w jednym z mitów ludu Aranda.

Opowiada on o ludziach- Krukach (Ngapa), których przywódca, zainteresowany pojawieniem się ptasiego puchu niewiadomego pochodzenia, postanowił sprawdzić, skąd jest. Udał się w podróż, zmieniając postać z ptasiej na ludzką, spotkał mężczyzn, którzy ofiarowali mu pęk korzeni, którym żywił się on i jego plemię. Wodzowi jednak było mało i wykradł korzenie, które należały do tamtejszej społeczności. Spotkała go kara- został powalony pałkami-kopaczkami, a oba ludy (ludzie-Kruki i społeczność od korzeni) zniknęły w pieczarze, gdzie zamienili się w czuringi. W niej przebywają dusze nienarodzonych dzieci.

Innym mitem, związanym z obrzędami totemicznymi jest związany ze świętą skałą Ayers Rock (Uluru)³. Wyłoniła się w wyniku sporu między klanami: Windulka (ludzi Ziarna Mugla z Kikingura), Kunia (Węży Dywanowych) i Mala (Szczurów workowatych). Pierwszy z nich za pośrednictwem Dzwonecznika (ptaka) zaprosił pozostałe na ucztę. Kunia nie dotarli, ponieważ spotkali nad sadzawką Śpiące Jaszczurki, które następnie poślubili. Mala stworzyli swoje ceremonie i też zapomnieli o zaproszeniu. Nie spodobało się to Windulkom, dlatego poprosili o wsparcie Jadowite Węże, by napadli na niesłownych sąsiadów. W trakcie walk wyłoniła się Ayers Rock, którą zajęli przodkowie:

pd-wsch. część-> Jadowite Węże;

pd-zach. -> Węże Dywanowe

pn-> Szczury Workowate

pn-zach.-> miejsce dla mniejszych klanów na czas świąt

Ayers Rock jest miejscem, w którym odbywają się uroczystości i obrzędy totemiczne, np. inicjacyjne. Na północ od skały znajdują się klany fratrii Słońca, a na południe- klany fratrii cienia. Każda z nich ma swoje obrzędy. Wspólne jest coroczne odnawianie rysunków znajdujących się na skale.

Obrzędem totemicznym u Aborygenów jest przede wszystkim INTICZIUMA (u środkowoaustralijskiego plemienia Aranda)- uczta mająca pomnożyć zwierzę/roślinę totemową.

Etapy:

1. Wprowadzenie- przybranie postaci przodka totemicznego

2. Rozegranie dramatu mitycznego, który łączy się z mitem- złapanie, zabicie i złożenie w ofierze zwierzęcia totemowego (często przekazanie totemu następuje z rąk przeciwnego plemienia, bo dla nich nie jest ono sacrum), np. ceremonia gąsienicy Witchetty u Aranda- przedstawienie przepoczwarzania się poczwarki w gąsienicę.

3. Uczta Totemiczna- zjedzenie zwierzęcia, któremu czasami towarzyszy skropienie świętych miejsc i skał. Ma ona odnowić nie tylko zapas zwierzyny, ale odświeżyć więzy między członkami plemienia. Wtedy też składa się ofiarę z krwi

4. Desakralizacja- pozwolenie uczestnikom wmieszać się w tłum, przeciwieństwo obrzędu początkowego (izolowania się od pozostałych)

48. CHARAKTERYSTYKA RELIGII PASTERSKICH

Na żółto zaznaczyłam fragmenty nie dotyczące bezpośrednio religii pasterskich, ale było to w jednym rozdziale, więc postanowiłam streścić dla dociekliwych

Udomowienie zwierząt, powstanie społeczności paserskich

-Społeczności pasterskie czy koczownicze istnieją od ok3 tys. p.n.e. Powstawały równolegle z rolniczymi, które zabierały najżyźniejsze gleby spychając na stepy, sawanny. Pastwiska były uważane ze dobro wspólne (wyjątek Ewankowie- własność klanów) i zajmowali określony teren (zasada nieograniczonej ekspansji działała tymczasowo)

-Mają dużo cech wspólnych z ludami zbieraczo-łowieckimi: nastawione na przystosowanie się do środowiska a nie przekształcanie. Są ruchliwe, ponieważ przemieszczają się w poszukiwaniu pastwisk, dlatego zwierzęta pozostają w stanie półdzikim np. renifery Lapończyków, Ewenków, Nieńców. Ciężko stwierdzić czy plemiona są prowadzone czy prowadzą stada zwierząt jako „żywe lodówki”. Ten typ gospodarki nazywa się transhumancyjny.

-Najbardziej znane ludy pasterskie:

Charakterystyczne tylko dla Starego Świata (jedynie Indianie Nawaho, ale przyswoili dopiero pod wpływem Hiszpanów), tłumaczono to brakiem zwierząt dających się udomowić na obu Amerykach ale np. bizon. Na stepach Azji środkowej i Afryki Wsch. Popularny był tzw kompleks bydlęcy. Wg archeologów początkowo oswojono owce i kozy następnie bydło w tym bawoły ostatnie konie wielbłądy (świnie pozostawiono dla ludów rolniczych jako zwierze nieczyste). Zazwyczaj posiadali oni zwierzęta dające mleko, mięso, służące do transportu, rzadziej utrzymywano się przez kopieniacze rolnictwo i hodowle. Bydło jest jedyną akumulacją kapitału, a jedyną możliwością obrony jest wędrowanie i wojna (często bez ofiar jedyną starą było bydło). Z powodu ruchliwości, wojowniczości często zagrażali ludom rolniczym, podbijając ich i osiadając, inną konsekwencją jest wyższość klasy podbijającej i specjalne traktowanie wojowników. Koczownicy traktowali rolnicze ludy jak bydło które można zabić podporządkować i korzystać z niego. Najazdy były niezwykle szybkie i brutalne napadniętym towarzyszył popłoch, do takiej taktyki zmuszała niewielka ilość koczowników. Niektóre ludy zbierały trofea. Często nazywali siebie Wilkami….

Swoboda poruszania się i brak obciążeń wywoływał dumę rodową i egotyzm, cechował ich również konserwatyzm

Ród i pokrewieństwo

Ród jako podstawowa jednostka.

Posiadanie licznego potomstwa (zwłaszcza płci męskiej) było nakazem społecznym i religijnym.

Ród jest matrylinearny a władza patriarchalna.

Duże zróżnicowanie majątkowe, dlatego nakaz dzielenia się bogatych z biednymi nawet swoim kosztem.

Znakiem rodu jest krew, uznawana jest za świętość dlatego picie jej jest elementem przysięgi

Władza

Koczownicy Wielkiego Stepu dzielili się według kryteriów wojskowych. Każdy lud wyłaniał wschodnie i zachodnie skrzydło (polityczne, ustrojowe i wojskowe) broniące w przypadku wojny na czele stali bracia.

Patriarchat, władzę wojskową religijną i sądowniczą sprawował najstarszy mężczyzna, obowiązywał szacunek i posłuszeństwo względem jego osoby. Często wyłaniała się jednostka o wybitnych predyspozycjach tzw. Wybraniec Nieba (np. kagan, szejk, chan) dawał panowanie swojemu ludowi nad całym światem i organizowało się wokół niego państwo. Występował on również w Afryce (np. Czaka). Jego władza była ustanawiana przez rade seniorów i ona decydował o końcu panowania (często zabijano).

Sakralna funkcja trybu życia; jutra i jej symbolika

Podział ze względu na typ koczowania: pasterstwo nomadyczne (taborowe) czyli właściwe oraz sezonowe (transhumancyjne) polegające na przepędzaniu bydła. Przeważnie występuje sezonowe tzn. wędrują w cyklu zamkniętym.

Podział nomadyzmu ze względu na kierunek: merydionalny (wzdłuż południków: na zimę w miejsca cieplejsze), pustynny (pierścieniowy: gdy koczują wzdłuż łańcucha studni lub wokół jednej), pionowy (stosowany w górach)

Pastwiska dzielono w zależności od pory roku, odróżniają się trawami dostępnością do wody, ukształtowaniem

Koczowanie jako sposób życia, rytuał: podczas wyruszania odziewają się w świąteczne ubrania, dosiadają najlepsze konie, wyruszają w drogę z pierwszymi promieniami słońca (identycznie do panny młodej jadącej do oblubieńca). Według S. Szymkiewicza auł (chotun/chotajł) tworzy wspólnotę sakralną. Łączy ich wspólny ołtarz i ofiary noworoczne, w chwili śmierci jednego z członków teren uważany jest za skażony, jutry zaś przestawiano w inne miejsc. Jednostka została całkowicie pozbawiona prywatności na rzecz grupy rodowej. Patriarchat nakazywał dzielenie majątku pośród synów ale do chwili śmierci ojca stada synów a nawet zięciów nadal pozostawały w obozie ojca, łatwiej jest dbać o kilka większych stad niż o dużo małych. W stadzie wyznaczano tzw. Boski przewodnik, czyli żywe zwierze poświęcone bogom, łącznik między stadami a siłami nadprzyrodzonymi, zapewniał rozwój stada. Często każde bóstwo wymagało zwierzęcia innej maści i gatunku. Nuerowie: nadawli bawole imiona. Ewenkowie: każdy klan miał renifera odpowiedzialnego ze przenoszenie zmarłych w zaświaty i kontakty z duchami.

Ważne było zdrowie. Kalectwo wykluczało ze społeczeństwa, starcy często byli zabijani np. u Azteków 81 lat to wiek graniczny, siostrzeniec był zmuszony udusić wciskając tłusty kęs.

Wyposażeni było bogatsze od łowców-zbieraczy dzięki zwierzynie jucznej, ale musiało być przystosowane do ruchliwego trybu życia. Dzięki temu rozwinęło się grabarstwo, tkactwo, serowarstwo, obróbka metali, odzież lekka ciepła, spodnie.

Jutra- cudowny w swej prostocie wynalazek, według Mongołów dar bogów. Przenośna, składa konstrukcja w kształcie kopuły ze skór zwierzęcych lub wojłoku rozciągniętych na drewnianym rusztowaniu. Na styku żerdzi dymnik a pod nim ognisko. Podłogę pokrywano dywanami lub skórami. Taka konstrukcja była bardzo funkcjonalna: pozwala na utrzymanie temperatury, listwy u szczytu dzięki padającym promieniom słonecznym wskazywały godzinę według niektórych badaczy lata 60-letniego cyklu.

Każdy element niósł znaczenie symboliczne, ponieważ dom ma charakter sakralny.

Kształt przypominał subugan czyli stupę, będąca obrazem kosmosu. Dymnik na planie kręgu symbolizował słońce a zasłonięty-księżyc. Kwadratowa zasłona z wojłoku przedstawiała Ziemie a okrągły dymnik niebo obraz całości kosmosu. Obręcz otaczająca dymnik – Góra Kosmiczna, nie wolno jej przekroczyć gdy leży na ziemi. Poprzeczki (gniazdo Garudy) dzielą obręcz na 4 sektory.

Na przeciwnej ścianie do wejścia znajduje się ołtarz (północ u Mongołów i zachód u Turków) bliżej środka miejsce honorowe przeznaczone dla gości (jeśli zostawał na noc spał w części męskiej a gospodarze w żeńskiej) i stół, na środku rozpalano ogień, znajdował się on w obszarze wyłączonym z komunikacji, wysypany był czystym białym piaskiem. Lewa strona od ołtarza była przeznaczona dla kobiet-księżyc, natomiast prawa dla mężczyzn-słońce, najbliżej ołtarza przechowywano cenne przedmioty w skrzyniach (kobiety kosztowności mężczyźni broń), bliżej wyjścia narzędzia gospodarcze. Przy wyjściu było miejsce przeznaczone dla dzieci i służby. Progu nie wolno deptać i siadać na nim.

Konstrukcja jutry uważa się za związaną z tzw. 8 buddyjskimi symbolami szczęścia: parasol, butla, lotos, muszla, nić szczęścia znak zwycięstwa oraz krąg dharmy. Najważniejsze jest lasso, główna lina wiążąca, wieszana nad wejściem, wiązana w różne węzły o różnych kształtach. Tylko gospodarz mógł ją łapać podczas burzy. Powinna być spleciona z sierści oswojonego wielbłąda. Koniec sięgał tylu poprzeczek w prawo ilu jest mężczyzn w rodzinie. Czasami tworzył łuk („szyja wielbłąda”) a do wybrzuszenie na dole („żołądek owcy”) według tradycji wpadało tam szczęście (zdobywanie bogactwa, rozwój rodziny, długowieczność domowników, rozrost stada) i moc wpadającą podczas wędrówki Słońca.

Wszystkie ważne działania wykonuje się w kierunku nardzow, przeciwny grozi karą, jedynie po śmierci gospodarza dymnik był otwierany w odwrotną stronę.

Miejsce pod rozłożenie jutry wyznaczała głowa rodziny. Skrapiał obszar mlekiem następnie zaznaczał trzema kamieniami pod nogi stojaka na ogień. Tak też powstał świat, dlatego rozkładanie jutry równoważne jest z tworzeniem kosmosu. Desakralizuje się ponownie kropiąc mlekiem w 4 miejscach i rzucając kamienie w stronę nowego koczowiska.

Zwierzę hodowlane jako obiekt sakralny

Gospodarka, wyżywienie, strój opiera się na hodowli, dlatego zwierzęta traktowane są wartością, miłością, otaczane kultem, eksponowane w wierzeniach, świadczą również o prestiżu.

Bydło (byk, krowa, wół, bawół) często nabierało znaczenie symboliczne: górnypaleolit tur-symbolika żeńska natomiast byk w czasie udomowieniu bydła lunearno-akwatyczno-seksualne, w neolicie epoce brązu wół uzyskuje symbol płodności. W tym okresie staje się on niezbędnym towarzyszem rolnika. Wtedy orka symbol zapłodnienia natomiast wół księżyca, ale n. p. malowidła płn. Afryki pokazują byka z dyskiem solarnym między rogami. Zanim udomowiono wielbłąda i konia, wół służył pod wierch i pod juki.

Ofiara z byka/woła przeważnie na wiosnę (odnowienie świata i utrzymania kosmicznej płodności). U Nuerów: miejsce i osoba nie gra roli (jedynie gdy chcą uniknąć skalania posyłają po tzw. kapłana w lamparcie skórze nie należący do struktury klanowej). Na placu ofiarnym następuje poświęcenie, przywiązanie ofiary i czasami libacja z piwa, mleka lub wody. Następnie poświęcenie: natarcie popiołem ze spalonych odchodów. Później inwokacja do Boga i duchów z ogłoszeniem intencji. Na koniec zabójstwo włócznią, wbija się do prawego boku lub podcina gardło, byk powinien upaść na prawy bok inaczej nawet lew go nie tknie. W przypadku ofiary dla duchów wodnych spycha się go do wody, dla ducha-pytona dusi się go, jeżeli związane z wojną mężczyzni rozdzierają mięso i nabijają na włócznie i uciekają.

Jeżeli byk uznany jest za ciało kosmosu (daje żywność i płodność) idea ofiary zostaje rozciągnięta na cały kosmos o jego cielesności świadczą tylko jego cechy biologiczne: waga moc, seksualizm i skojarzenie go z bogactwem, złotem np. dwa cielce Jeroboa wytopione mimo zakazu Jahwe, staly się ucieleśnieniem mocy bożej. W Iranie zamiast sztabek wytapiano głowy byka. U Persów słowo bogactwo pochodzi od wyrazu bydło. Dla koczowników bydło jest największym darem bogów. Często bóg jest przedstawiany jako byk np. bóg burzy, nieba. Ponieważ bydło jest wcieleniem życiodajnych chmur burzowych, a niebo to pastwisko. Każdy pragnął mieć tyle bydła ile gwiazd na niebie. W Indiach kultem obdarzone zostały krowy przyniesione przez koczowników ze stepów Eurazji. Często według pasterzy bydło tak jak ludzie mają duszę, dlatego nie zdychają a umierają. Według Masajów całe bydło należy do nich, dlatego jeśli ktoś inny ma krowę należy mu ją odebrać. Nie zabijają oni swoich krów jeśli potrzebują mięsa, wzywają kogoś z podległego im plemienia. Masajowie (kobiety i mężczyzni) identyfikują się z bydłem, nadając sobie bydlęce imię podczas inicjacji ale używają je tylko między sobą a nie oficjalnie, jest to forma zabawy. Młodzieńcy dużo czasu spędzają z nim np. bawiąc się, gdy wyjeżdżają „czule żegnają się”, wieczorem zdrapują z nich brud i smarują popiołem jako znak poświęcenia. Tworzą pieśni i poematy o nich, mino to: „żadna muzyka nie jest słodsza niż dzwięk dzwonka przywiązanego do rogu”. Gdy krowa zdechnie, właściciel pogrążony jest w głębokiej żałobie, natomiast jeśli pierwszy umrze właściciel, krowa zostaje poświęcona, można ją sprzedać jedynie na żądanie kapłana.

Ważne jest mleko i krew bydła, z których przyrządza się napój sakralny. U ludu Baganda, mleko może pić jedynie władca, przestrzegając odpowiedniego rytuału. U Herero przy obwoływaniu nowego naczelnika klanu również spożywano poświecone mleko. Według Masajów mleko i krew mają ożywcze działanie (krew toczy mężczyzna, mleko doi kobieta), pili go jedynie wojownicy, którzy w pojedynkę upolowali dzidą lwa. Według ludów indoeuropejskich krew to trucizna po której następowała natychmiastowa śmierć. Natomiast uryna służyła do mycia naczyń służących do tego „napitku”.

Koń przechwytuję symbolikę bydła. Jest to typowe udomowione zwierze. Odnaleziono figurkę sprzed 6 tys. lat pokazującą dobrą znajomość anatomii konia. Możliwe że wykorzystywały go ludy łowieckie. Ponieważ „kultury które współcześnie go wykorzystują, zachowały zwyczaje wędrujących za reniferami plemion: chodzi tu o metody wypasu, a zwłaszcza o występujący u pierwotnych Węgrów zwyczaj przegryzania nasieniowodów w celu wywłaszczenia ogiera.” Nie znane jest miejsce udomowienia (na stepach Powołża lub przez ludy tureckie, mongolskie).

Prawdopodobnie od początku wywoływał emocjonalne reakcje. Był oznaką, symbolem prestiżu u nomadów kradzież konia jest największym wykroczeniem. Jeździec jest wywyższony ponad wszystkimi. Wzniesienie i dynamiczną moc obrazuje to Pegaz u indoeuropejczyków lub Sleipnir Odyna. Jako nosiciel ludzi, rola łącznika z tamtym światem. Widoczne jest to np. w rytualne szamańskim Azji środkowej, od powozu zwłok, po ofiarę z konia i rozwieszenie skóry na słupie ofiarnym u ludów ałtajskich. Wysoka ocena jako zwierzęcia wojennego i wierzchowego dlatego częściej zaprzęgano go do rydwanu niż pociągowego, rzadko był wykorzystywany jako juczne zwierzę. Natomiast mleko kobyle traktowane jest jako pożywka a nie pożywienie (dlatego były dojone przez mężczyzn, ogólnie łączono je z mężczyznami).

Obiekt kultu u wszystkich koczowników azjatyckich. Wróżby dotyczyły wojny (Słowianie: biały koń Świętowita i czarny Trygława) lub intronizacją (np. Persów). Parskanie przynosi szczęście.

Jest zwierzęciem solarnym, nosicielem boga. U Indoeuropejczyków opiekowały się nim bóstwa blizniacze (Wed. Aświnowie „Końscy”, gr Dioskurowie „Niebiańscy Młodzieńcy” bałt. Dieva Deli, germ Hengist i Horsa „Rumak” i „Koń”), możliwe że uznawane ze dwa wierzchowce rydwanu słonecznego. Symbolika końska występuje w nazwie kultowego drzewa związanego z bliźniakami, które stanowi filar i oś kosmosu, na nim (Skandynawia: nosiciel Odyna i Indie koniowiąz) wspiera się cały świat. U ludów tureckich koniowiąz jest upostaciowieniem Axis mundi, wetknięty w ziemie na początku osiedłania się nie może zostać wyciągnięty na odchodnym..

Koń jako ofiara jest największą z możliwych ofiar. Np. w największych z indoeuropejskich ludów, sanskr. Ofiara konia (Aśvamedha), łac equus october, skand wolsi Jest to rytualna odnowa kosmosu, w którą zaangażowany jest władaca-naczelnik rodowy. Wybierano białego konia za którym podążano prze rok, dbając aby nic mu się nie stało i podbijając tereny którymi podążał (koń symbol rocznego obiegu solarnego obejmująca całość kosmosu). Po roku zabijano go a małżonka pierwszą noc spędzała z nim przykryta z nim derką, imitując stosunek seksualny. U Celtów władca co roku musiał odbyć rytualny stosunek z koniem dla zapewnienia światu płodności. Podobny znaczenie miała naga kobieta siedząca na koniu (możliwe że wpływ na mity o lady Godvine). Konie, zwłaszcza kary, jest symbole chtonicznym przewożącym dusze zmarłych, dlatego często chowano władcę (indoeuropejskie, ałtajskie) z koniem i uprzężą

Wielbłąd jako jedno- lub dwu- garbny (dromader i maktrian). Dromader (jednogarbny) udomowiony został w Egipcie i po wynalezieniu nań siodła był wykorzystywany do celów militarnych. Po migracjach Berberów Zenata z Cyrenajki i opanowaniu Sahelu odgrywał istotne znaczenie warunkujących życie koczownicze.

Baktrian udomowiony w Pendżabie, posługiwały się nim: Drawidowie kultury Harapy, i irańskie ludy indoeuropejskie: Medowie, Partowie, Asyryjczycy, a dzięki Hunom dostał się do Chin.

W Afryce pół. symbolizuje upór. Podobnie do osła pychę: wysoko uniesiona głowa i wzgardliwy wyraz pyska. Dla Izraelitów nieczysty, posługiwały się nim siły zła. Berberowie i Arabowie uznają go za znak bogactwa, dostojeństwa, powagę godność, wstrzemięźliwość. Wielbłąd Muhammada Al Kaswa był jednym z dziewięciu zwierząt przyjętych do raju. Dla Beduinów zwierze ofiarne o największej wartości

Kult przodków (manizm), zasada reinkarnacji

Kult przodków, Nieba i Ziemi oraz duchów stepu połączony z szamanizmem jest podstawowym składnikiem religii. Ważny jest rytuał nie indywidualny stosunek do bóstwa. Mitologia jest w postaci wielkich eposów śpiewanych przez bardów.

Na wierzenia w zaświaty miały wpływ obraz świata jaki zbudowały sobie ludy koczownicze Świat jawił się im jako rzeczywistość zewnętrzna związana bardziej ze strefą techniczną, jesy nie istotne było dla nich przekształcanie samego siebie. Uważali że świat jest wartością zmienną cykliczną nieskończoną. Dlatego dusze nieustannie powracają. Śmierć i narodziny to jedno, zmarły zawsze odradza się w tej samej rodzinie. Przedstawia to dymnik, według wierzeń z którego spływają dusze nienarodzonych dzieci przyciągane przez ogień, który analogicznie jest symbolem ciągłości rodowej. Popularny pochówek polegał na porzucaniu zwłok np. Turcy pozostawiali zwłoki w otwartym stepie bądź w pobliżu rodzinnego namiotu w specjalnej pozie, jedynie władców spotykał inny los, posiadali wystawne grobowce. Indoeuropejczycy grzebali ze skarbami, końmi i czasami kobietami.

Hierofania graniczna i bóstwa pasterzy

Najważniejszym bóstwo przeważnie związane jest z niebem, jako wcielenie ogromu, potęgi siły działającej w kosmosie. Surowe warunki (niedostatek pożywienia, palące słońce), ogrom gwieździstego nieba skłania do przemyśleń nad potęgą nieba (według E. Renana „pustynia jest monoteistyczna”)Patriarchat miał wpływ na szacunek i przyznawaną wartość Bogu (według Freuda kształtujące się w dzieciństwie). Pustynia często była traktowana jako miejsce kontaktu z Bogiem: Jan Chrzciciel, Chrystus. Ta, niebo objawia swoją transcendencje moc sakralność. Często czczono Boga na szczytach gór. Według AMxa Webera opady deszczu miały duży wpłw na obraz Boga: gwałtowny i porywczy jak burza, jego głos stawał się gromem.

Przykłady:

AfrykańskiN’gai/Engai (nieznany lub deszczowy): bóg wojownik, zdobywca. Wiatr to oddech, piorun-błysk oka, grzmot-radosny okrzyk na widok dóbr do zrabowania, deszczy-łzy radości, słońce-oko dzienne, księżyc- małżonka, spadająca gwiazda-gdy chce się przyglądnąć, gwiazdy trzoda, burza-walka 2 aspektów zły czerwony piorun i dobry czarny jak burzowe chmury. Mieszka na czynnym wulkanie Oldonyo L’engai. Jest wszechwiedzący. Tendencje do bezosobowego traktowania, okraślany jako niezwykły, dziwny.

Kwoth Hali Nuerów: mieści w sobie cały świat, niedotykalny jak powietrze,przejrzysty, niematerialny, wszechobecny, przejawia się w zjawiskach przyrody, jest tchnieniem (duch i oddech), odpowiedzialny za deszcz i pioruny, jego wola porusz świat. Odpowiedzialny za życie na ziemi: stworzył swiat z niczego i człowieka, utrzymuje ludzi przy życiu i decyduje o ich śmierci Tęcza to naszyjnik, gwiazdy to hipostazya deszcz i piorun to instrumenty. Antropomorficzny: mężczyzna, ma dzieci, może kochać i nienawidzić Nazywany Dziadkiem, Ojcem, Całym Światem, Bawołem. Ludzie są całkowicie zależni od jego woli, ufają mu, ponieważ sami są bezbronni. Mimo że odpowiedzialny jest za nieszczęścia, to należy cieszyć się że nie odbrał wszystkiego, według wierzeń wszystko należy do niego. Ludzie wierzą w jego sprawiedliwość: dobrych nagradza a chełpiących się bogactwem karze.

Turecko-mongolski Kok-/Mongke/-Tengri (Wiecznie/błękitne Niebo): stwórca świata, mieszkaniec najwyższej sfery niebianskeij, siny wszechpotężny, dzierży losy ludzi, opiekun człowieka, wydaje rozkazy, interweniuje, nadaje los, szczęście, pomyślność. Nieznana natura i postać boga, szamani słyszą tylko jego głos

Buriaci Chuche Munche Tengril (Wieczne Błękitna Niebo) fizyczna strona Najwyższej Istoty. Aktywny charakter: wyznacza los darzy szczęściem i dobrem, kontroluje i wspomaga pracę szamanów. Jego chwała jest olśniewająca, Słońce lśni dzięki temu że skrywa się za nim.

Indoeuropejczycy Deivos (Niebo/Niebiański): błyszczący chwałą jaśniejący władca dnia, bytuje na wysokościach, zasiada na tronie jako ojciec świata. Stworzył Ziemie rodzącą świat. Porównywany do ogiera, byka ze względy na siłę zapładniającą. Jest również ojcem dwóch braci bliźniaków „Synów Nieba”. Ich siostra Jutrzenka zostaje porawana, od czasu gdy uwalniają ją ich funkcją staje się obrona i pomoc zwłaszcza w czasie burzy morskiej. Ponieważ bracia są bogami koni ich noszą imię końscy. Kosmos porusza się wokół filara, dlatego wyobrażenie że bracia są zaprzężeni do rydwanu i dzięki nim kręci się świat

50. Rola nieba w religiach pasterzy-koczowników.

Niebo dla pasterzy-koczowników jest jedynym elementem krajobrazu, który swą potęgę i sakralność objawia bezpośrednio. Już wpatrywanie się w bezmiar nieba na pustyni wzbudza przeżycia religijne. Tak więc najwyższe bóstwo pasterzy-koczowników zawsze związane jest z niebem. W takich właśnie warunkach może narodzić się monoteizm; ogrom i potęga niebios, trud życia na pustyni (palące słońce, niedostatek żywności) oraz (z reguły) patriarchalny system pokrewieństwa ugruntowują ten typ religijności. Bóstwo pasterzy jest często wszechwiedzące, bo patrząc na świat swymi oczami (słońce, księżyc, gwiazdy) i porywcze , gwałtowne w swych wyrokach (burza, gromy). Często jego siedzibą jest szczyt góry: Jahwe - Synaj, Ahura Mazda i Mitra - Hara Berezaiti, N'gai - wulkan L'engai na Kilimandżaro. Przykłady bóstw uranicznych pasterzy-koczowników:

1. N'gai, afrykańscy Masajowie. Jest bogiem wojowników i zdobywcą. Wiatr to oddech N'gai, piorun - błysk oka, grzmot - okrzyk radości, deszcz - łzy radości. Jest wszechwiedzący i wszechobecny (słońce - oko w dzień, gwiazdy - oczy w nocy, księżyc - małżonka, spadające gwiazdy - wysyła by przyjrzeć się sytuacji na ziemi). N'gai ma dwa aspekty: N'gai czerwony - zły i niszczący jak palące słońce i N'gai czarny - jak chmury burzowe, dobry i życiodajny.

2. Kwoth Nhial, afrykańscy Nuerowie. Jest przejawem nieba, mieści w sobie cały świat. Tak jak wiatr przejrzysty, niematerialny, niedotykalny. Jest wszechobecny, objawia się w zjawiskach przyrody. Kwoth Nhial jednocześnie znaczy duch i tchnienie. Wymyślił on i stworzył z niczego świat. Nuerowie nazywają go Dziadkiem, Ojcem, Całym Światem. Jego wola porusza świat, daje życie i śmierć, karze gromem. Ma niektóre cechy antropomorficzne: płeć, męską duszę, jest osobą, może kochać i nienawidzić. Ludzie w stosunku do boga są słabi i całkowicie od niego zależni. Bóg jest dobry, kiedy kogoś lub coś zabiera, może to czynić gdyż wszystko należy do niego. Częściej kara bogatych, współczuje biednym, wynagradza za prawość.

3.Tengri/Ulgen, Turcja, Mongolia. Jest stwórcą świata, wszechpotężny. Jest opiekunem człowieka na ziemi, dzierży los ludzi. Nikt nie zna jego wyglądu, jedynie szamani słyszeli jego głos dobiegający z najwyższego nieba. Jest mężem Matki-Ziemii (Jer-Su/Etugen), bogini dobrobytu, płodności i pogody. Jako Ulgen jest kwintesencją blasku, jako Chuche Munche Tengri jest Wiecznie Błękitnym Niebem, fizyczną stroną Najwyższej Istoty.

4.Deivos, Indoeuropejczycy. Jaśniejący władca dnia, zasiadający na niebiańskim tronie. Ojciec i Władca, stworzyciel zapładniający ziemię, która rodzi świat, jej małżonek. Często porównywany do byka lub ogiera za względu na swą siłę zapładniającą. Jest ojcem braci bliźniaków "Synów Nieba" i córki - Jutrzenki.

Pytanie 51- Narodziny rolnictwa- procesy rewolucji neolitycznej.

Końcowy okres paleolitu 13 do 8 tys. lat p.n.e. następuje zmiana klimatyczna, osuwa się lodowiec z terenów Eurazji i Ameryki Pn., zmienia się krajobraz oraz fauna i flora a co za tym idzie człowiek ze zbierackiego-łowieckiego trybu życia jaki dotychczas uprawiał musi się przestawić na nowy tryb jaki będzie się zwał rolniczy.

Okres kiedy zaczyna człowiek uprawiać rolnictwo to jest neolit, bo się kończy ten paleolit, ale jeszcze pomiędzy jest mezolit i w tym okresie następuje udoskonalenie i zmniejszenie różnych zbieraczo- łowieckich narzędzi i wprowadza się łuk.

Zwierzęciem ofiarnym w tym okresie jest przede wszystkim renifer oraz łoś. A oprócz tego różne znaleziska z tego okresu świadczą o pewnej religijności , która się przejawia w różnych dziwnych pochówkach, na przykład znalezisko w Bawarii: jamy wypełnione czaszkami, posypane ochrą i pokryte ozdobami.

Tak więc następuje koniec paleolitu na nuklearnym Bliskim Wschodzie (tak to nazywa niejaki Campbell) ok. 7,5 tys. lat p.n.e. następuje przejście na rolnictwo. Podłożem zmian była kultura kaspijska (kapska, półn. Afryka- koczownicza kultura charakteryzująca się dużym uprzywilejowaniem kobiet). Przejście paleolitu w neolit zaowocowało w Afryce zasiedleniem ogromnych obszarów Sahary i ekspansją kulturową kapsyjczyków (Sahara była wówczas pokryta jeziorami i zalesiona, tam podobna miał się znajdować Eden ludzkości…kto wie?) na obszary Bliskiego Wschodu i Europy. Wędrujące ludy często zapoczątkowywały nowe kultury.

Na miejscach osiedlenia łowiono gryzonie, grzano kamienie i tak piekli zwierzęta, kobiety nosiły muszle na głowie i zaczęto udomawiać bydło ( można zahaczyć o kult Wielkiej Bogini, w tym wypadki Bogini= wszechkarmicielka Krowa). Powstają różne malowidła na ścianach, na przykład obrazki postaci w maskach zwierzęcych w kostiumach zdobionych motywami grzybów.

Wpływy kaspijskie obejmują cztery obszary: góry Zagros, Palestyna , Jordania, Afryna półn-wsch. i poł. Anatolja. We wszytkich tych obszarach dominuje kult Wielkiej Bogini Matki dlatego będziemy je nazywać kulturą natufijską. Natufijczycy przenoszą się z nizin nadbrzeżnych na sawanny i lasy w głąb lądu i zakładają swoje siedziby w jaskiniach, chaty o trwałej konstrukcji. Wyrabiano naczynia w tych wsiach, ale właściwej ceramiki jeszcze nie znali. Zbierali dzikie zboża wieloziarniste, jęczmień, pszenice, gromadzono je w jamach-spichrzach. I polowali na gazele, kozy sarny za pomocą psów, łuku i strzał. Tutaj też występują rytualne pochówki- w embrionalnej pozycji, przy zmarłych zostawiano dary= np. naszyjniki.:)

Niestety przyszła susza, zwierzyny zaczęło brakować i rolnictwo „ruszyło pełną parą” bo trzeba zacząć ingerować w przyrodę żeby dawała więcej plonów co by wszyscy nie pomarli. Wynalazcami nowego sposobu odżywiania i znawcami siewu były kobiety!!! Najstarszymi uprawnymi roślinami były pszenica i jęczmień, później dopiero proso, żyto, owiec.

W ogóle istnieje prawdopodobieństwo, że uprawa zaczęła się na bagiennych terenach, np. w dolinie Tygrysu, Eufratu (bagno= symbol urodzajności ; jednak dobrze że sobie wzięłam do opracowania symbol z filo, będę miała przynajmniej co pisać ;P)

Z bagiennym rolnictwem związane były neolityczne osady palowe-palafity. Taką formę uprawy spotkamy u ludów poł-wsch Azji, gdzie podst. formą uprawy będzie ryż.

Do form uprawy zaliczamy metodę wypaleniskową- wypalanie gruntów, popiół nawozem, przenoszenie ludności z miejsca na miejsce. Jednak najprostszą formą rolnictwa jest kopieniactwo, czyli uprawa ręczna za pomocą kija-kopaczki.

Pierwsze społeczności rolnicze- nieduże grupy, bez zróżnicowania społecznego, bez konkretnego podziału pracy czy obowiązków, każdy człowiek uprawia tyle ziemi ile mu potrzeba. Każdy dom stanowi odrębne gospodarstwo. Organizacja oparta na zasadach pokrewieństwa. Las bądź dżungla stanowią granicę.

Według systemu kopieniackiego (2 lata i później ziemia odłogiem stoi) zaczyna się współpraca mężczyzn i kobiet. Mężczyzna idzie z przodu i robi dołki kijem, kobieta wsuwa nasiona do ziemi.

Według Campbella ówczesnych rolników obejmuje podobny system wierzeniowy tj. kult upierzonego węża, domy duchów i kult czaszek, a sakralne znaczenie ma łuk, tatuaż, strzała.

Z czasem gdy rolnictwo coraz bardziej się rozwija i powstają nowe rzemiosła coraz bardziej wzrasta rola kobiety. Natomiast zniknięcie wielkiej zwierzyny doprowadziło do upadku roli myślistwa, a męskie stowarzyszenia myśliwskie przekształcają się w tajne związki wojenne i religijne.

Rewolucja przejścia na rolnictwo spowodowała „zdradę” przyrody i ingerencje w jej naturalne mechanizmy .Z wprowadzeniem rolnictwa i hodowli rozpoczęła się eksplozja demograficzna i efekt bumerangu. Więcej żywności= więcej ludzi na tym samym obszarze= znowu więcej pokarmu. Kobiety zaczynają częściej rodzić. Jednak przejście na rolnictwo nie oznacza poprawy standardu życia, rolnicy żyją krócej niż myśliwi. Pojawiają się wojny, od zwierzyny można zarazić się różnymi chorobami, itd.

Trzeba było zasiedlać nowe tereny. Pierwsi rolnicy zasiedlają (VII, VI w p.n.e.) Cypr, Kretę, poł. Bałkany i Ukrainę. 4,5 tys p.n.e. Polska a w tym czasie poł. Eufrat= gospodarka irygacyjna.

Można też wspomnieć o rolnictwie w Ameryce, Meksyk między V a III p.n.e. gdzie zaczęto uprawiać kukurydzę ale jak twierdzą badacze to rolnictwo jest całkiem odmiennego pochodzenia gdyż brak tam hodowli zwierząt i pasterstwa, a po drugie uprawiano tam kukurydzę, dynie, fasole, tytoń i tam w ogóle jak już było to łowiectwo to raczej współgrało z rolnictwem i nie prowadziło do porzucania form gospodarowania na rzecz właśnie rolnictwa…i takie tam bzdurki i inne dyrdymałki;)

53. Mit wyłonienia.
.

W większości społeczności rolniczych mity kosmo- i antropogoniczny konstruowane są zgodnie z zasadami życia roślin. Jak twierdzi Eliade, Ziemia zostaje uznana za uniwersalną Matkę (Tellus Mater) a Niebo za Ojca. Człowiek pochodzi z Ziemi, jego ciało jest z gliny lub mułu, kości z kamieni (Eliadowskie homo=humus). Tak, jak rośliny, pierwsi ludzi wyłonili się z Ziemi, jest ona uniwersalną matką, wszystkie żywe istoty w jej łonie są embrionami przez nią poczętymi. W łonie Ziemi przebywali ludzie w formie embrionalnej, ściśnięci, nie mogąc się rozmnażać ani umierać. Z biegiem czasu z woli boga lub w wyniku pragnienia poznania świata zewnętrznego ludzie „rodzą się”, wychodzą na zewnątrz i rozpoczynają normalne życie. Miejsce wyłonienia staje się centrum świata, organizuje lokalną przestrzeń. Z ideą wyłonienia związana jest także idea pochówku, z początkiem neolitu zaczyna dominować grzebanie zwłok w skulonej pozycji.

Irokezi – w dole, gdzie mieszkali przodkowie, było ciemno, gdyż nie docierały tam promienie słońca, pewnego dnia jeden z nich znalazł otwór, wyszedł przezeń, upolował jelenia, wrócił i poczęstował nim towarzyszy; niezwykły smak mięsa spowodował, że przodkowie Irokezów wyszli na powierzchnię Ziemi.

Nawahowie – Ziemia to Leżąca Kobieta, jej łono to, podobnie jak w wierzeniach Indian Pueblo, skomplikowana konstrukcja o 4 piętrach, której wejście ukryte jest pod wodami jeziora; para bogów – herosów kulturowych – pokazuje drogę pierwszym ludziom, którzy za ich przykładem wspinają się po łodydze trzciny. Pierwsi ludzie byli jak nowo narodzone dzieci, po dziś dzień noworodki przez jakiś czas mogą żywić się jedynie powietrzem, aż do przecięcia niewidzialnej pępowiny a i wtedy można je karmić jedynie mlekiem. Pierwsi ludzie mieli uszy jak nietoperze i ogony, byli niemi a ich palce u nóg były połączone.

w mitach Pueblo podziemna kraina jest utożsamiana z macicą, ludzkość rodzi się tak jak pojedynczy osobnik

Zuni – poszczególne krainy podziemi noszą nazwy kobiecych narządów (wagina, pochwa, macica i jej najgłębsza część); łono matki Ziemi jest centrum świata, osią kosmiczną, wzdłuż której zachodzi komunikacja pomiędzy światami; itiwana – środek u Zuni; pierwotni ludzie i zwierzęta nie mogli chodzić o własnych siłach, więc czołgali się jak węże, nie byli dzielni lecz lamentowali i używali grubiańskiego języka.

Trobriandczycy – tylko wspólne wyłonienie się z Ziemi daje do niej prawo, w micie trobriandzkim z głównego otworu Obukula wyłonili się przedstawiciele podklanów i zwierzęta totemiczne czterech głównych klanów

Iguana -> klan Lukulabuta, przedarła się przez ziemię jak to robią iguany a następnie wspięła na drzewo i pozostała tam, by obserwować rozwój wydarzeń;

Pies -> klan Lukuba, pierwotnie zajmował najwyższą pozycję w hierarchii społecznej wyspy, ale stracił ją po zjedzeniu owocu rośliny noku;

Świnia -> klan Malasi, najwyższa pozycja na wyspie

Krokodyl/wąż/opos -> klan Lukwasiga; pojawił się jako ostatni

pozostałe klany i podklany też mają swoje lokalne miejsca wyłonienia, może nim
być grota, otwór w ziemi, nawet wody zatoki lub zwykły stos kamieni – lokalne centrum, wokół którego zorganizowany jest klan i nawet przejęcie wioski przez inny klan nie zmienia systemu wyłonienia, choć może zmienić system przywództwa; otwory te leżą dokładnie nad wioskami klanowymi w zaświatach Tuma.

53. Mit wyłonienia

Kultury rolnicze były zależne od płodności ziemi i przyrody, stąd ich sakralizacja. Ich działalność zamyka się w cyklicznym rytuale pór roku, w zimowym umieraniu i odradzaniu się przyrody. Ziemia to uniwersalna Matka- TELLUS MATER. Z niej wyłoniły się i rośliny i ludzie. Zamknięci jako embriony w jej ciele, gdzie dokucza ciemność i brak przestrzeni wyłazą sami albo z woli boga. Irokezi wyszli z ciekawości, 1 znalazł dziurę w ziemi i przyniósł ziomkom mięso jelenia, to potem wyszli wszyscy. U Nawahów Ziemia to Leżąca Kobieta (Naëtsan), jej łono to 4 piętra, wejście doń ukryte pod jeziorem. Pierwsi ludzie nie mogli samodzielnie chodzić, byli niemi, mieli uszy nietoperzy i ogony, żywili się zapachem jedzenia, byli jak nowo narodzone dzieci, stąd teraz noworodki na początku żywią się jedynie powietrzem, dopiero potem tylko mlekiem. W mitach Pueblo podziemia to macica, z niej ludzkość rodzi się jak pojedynczy osobnik, łono Matki staje się Axis Mundi, organizatorem kosmosu. Wzdłuż osi kosmicznej zachodzi komunikacja między światami (ten punkt „środek dla Zuni nazywa się itiwana, a dla Hopi sipapu). Od porządku i sposobu wyłonienia się pierwszych ludzi zależą losy ich potomków. U Triobrandczyków z tej dziury zwanej Obukula wyszły zwierzęta totemiczne 4 gł. klanów. Iguana od kl. Lukulabuta wspięła się na drzewo, pies z kl. Lukuba na początku był najwyżej w hierarchii, trzecia świnia z kl. Malasi, który teraz jest najwyżej, ostatni był krokodyl/wąż/opos z kl. Lukwasiga. Świnia z psem się goniły wokół, pies zjadł owoc noku, przez co stał się brudny-dlatego świnia zajęła najwyższą pozycję. I od wtedy podklan Tabalu z kl. Malasi przewodzi innym. Inne klany i podklany tez mają miejsca wyłonienia, są tą groty, zatoki, otwory ziemi lub stosy kamieni. Miejsca te znajdują się dokładnie nad wioskami klanowymi w zaświatach Tuma. Ważne jest także, że w neolicie zaczyna dominować pochówek w pozycji embrionu, groby też mogły być w kształcie okrągłym, w kulturze El Gracel kuto okrągłe groty.

54. Stosunek człowiek-roślina w neolicie (do tego odnosi się także pyt.55 myślę)

Przejście na rolniczą gospodarkę wypiera ludzki związek ze zwierzętami i skupia się na mistycznej solidarności człowieka i roślin. Przykładem może być chleb, który jest pochodzenia roślinnego, jest pramaterią z której Bóg stworzył człowieka, zboże wyrasta z krwi Chrystusa tak jak pejotl. Chlebowi należy się szacunek, nie wolno go dotykać brudną reką, bawić się nim, lepić z niego figurek, upuścić na ziemię itd itp. Ma on zapewniać płodność i urodzaj (dożynki). Uosabia szczęście i dostatek, stąd ślubne zwyczaje z chlebem i wódką (wódzia też może być chyba z roślin, ale pytajcie Bętkowskiego;) np. kładzenie nowożeńcom pod poduchy. Chleb i wódka podkreślają kosmiczny wymiar zaślubin. Chlebem obdarowywano obcych, biednych włóczęgów, a także zmarłych przodków, żeby spali spokojnie i nie dokuczali.

55. Mit kreatywnego morderstwa i rytuały śmierci w miłości.

Często w mitologiach rolniczych mowa o izomorfizmie roślin i człowieka: bóg lub człowiek pochodzi od rośliny, po śmierci się weń zamienia tudzież kobieta zje owoc i zachodzi. Najczęściej roślina pojawia się właśnie po śmierci mitycznej postaci- stad mit kreatywnego morderstwa. Głównym wątkiem jest motyw wyjścia z pierwotnego raju wskutek zabójstwa bądź skalania prajedności (Adaś i Ewa?). Wg Eliadego ten mit przejawia się w ceremoniach rolniczych typu pogrzeby, kanibalizm, ceremonie dojrzewania i ofiary z ludzi i zwierząt. Rolnicy kojarzą zabójstwo z seksem i pracą pokojową (rva co?), stąd istotą i sakralnością życia jest sperma (zamiast kości) i krew wg Eliadego. Najsłynniejszy mit o tym, spisany przez Adolfa Jensena, jest z wyspy Ceram, mówi o Hainuwele (Ogonku Orzecha Kokosowego) pokrótce: 9 pierwszych rodów zeszło z Góry Kosmicznej Nunasaku i zatrzymało się na placu Tamenesiwa (9miejsc Tańca Maro). Ameta poszedł z psem, który zagonił świnię do stawu, ona się tam utopiła a na jej kle był pierwszy kokos. Ameta dostał w śnie nakaz posadzić kokos, z niego wyrosła palma, a raz skaleczył się i krew spadła na kwiat (tej palmy) i przez to wyrosła dziewczynka. Zawinął dziewczynę w sarong(?) ona zamiast kupki robiła cenne przedmioty (to jakby srać złotówkami :) moje marzenie od dziecka). Nazwał ją Hainuwele. W tym czasie na Tamenesiwa odprawiają taniec Maro przez 9 nocy, mężczyźni tworzą 9 spiral, kobiety w środku rozdają betel, Hainuwele od 2 nocy zaczyna rozdawać bogactwa, także 9 nocy z zazdrości podczas tańca wdeptują ją w wykopany wcześniej dół. Ameta się kapnął i 9 włóknami roślin ubi tworzy se w domu kręgi Maro, 9 włóknami z liścia palmy wyciąga ciało i dzieli na pół i odcina ramiona, 1 połowę zakopał wokół kręgów tanecznych, 2 połowę do grobu, a ramiona daje Satene, naczelniczce ludzi.

Z ciała Hainuwele wyrastają pierwsze bulwy jadalne. Satene w Tamenesiwa buduje bramę-labirynt, staje w środku, komu się nie uda to niej dotrzeć zmieniali się w pierwsze na świecie zwierzęta i duchy, a kto dotarł zostawał człowiekiem, Satene dotykała ich prawym lub lewym ramieniem i tak kolejno powstały klany Patalima (5-ciorakich) i Patasiwa (9-ciorakich). Inny mit jest z Tikopii, gdzie Tangaroa pozdrawia boga-ośmiornicę Feke, co jest mu zakazane, syn Feke- Resa rozbija mu głowę; w innej wersji ten syn przeszkadza bogom w ceremonii i Wielki Bóg Atua go okrzyczał, za co synek rozwalił mu łeb. Łeb się rozlatuje i powstają z niego m.in. kasztany i kokosy, a czerwony czy różowy kolor mają od krwi boga. Ciało wpada do wody i zmienia się w rybę, inny kawałek spada do jeziora i staje się skałą, potem Tangaroa odrasta głowa i elo. Bogowie robią ucztę, mają całą żywność, przybywa nieznany bóg Tikarau, który proponuje zawody w biegach, potyka się i kradnie żywność, jednak co nieco bogowie lokalni uratowali. Na wyspie Bali para praprzodków zabija gołębia na Drzewie Kosmicznym w którego żołądku były ziarna roślin. U ludu Bugi z Celebesu jeden bóg schodził po tęczy i rzucał niebiańskie liście roślin, które tworzyły na ziemi drzewa i zwierzęta. Jego żona dała mu dwórki, on spłodził z jedną córkę, która umarła i z jej ciała powstał ryż. U Dasunów z Borneo bóg Stwórca spłodził z żoną córkę by ludzie mieli coś jeść, poćwiartowali ją i z mięsa powstały rośliny.

Ważny motyw to Drzewo Obfitości. Przeważnie rośnie do góry nogami- ARBOR INVRSA, na gałęziach jego rośliny a z pnia niebiańska woda. Praludzie jednak ścieli drzewo, które spada, rośliny się rozsypują po ziemi, z drzazg ryby, katastrofy kosmiczne (zaćmienie czy upadek Słońca, potop) i rozdzielenie łączności Ziemia-Niebo (śmiertelność ludzi). Ofiara dema (w religioznawstwie mityczne bóstwo co w czasie mitycznym tworzy rośliny) to źródło roślin i dóbr ludzkości. Przejście przez śmierć do życia- pragnienie życia rodzi śmierć.

Rytuał, który ma zapewnić polom płodność wg Eliadego ma zawierać elementy seksu, zabójstwa ofiary czy komunii. W najprostszej formie to właśnie rytuały śmierci w miłości.

U Marind-anim- rytuały inicjacyjne się kończą orgią, że każdy z każdym poza młodzieńcami podlegającymi inicjacji. Potem najpiękniejszą pannę ze wsi przyozdobioną daje się na wysoko platformę, gdzie młodzieńcy z nią spółkują, a jak robi to ostatni to platformę się obala, połączonych młodych się sieka i piecze i je (jaki hardkor ludzie:D). Drawidowie z Bengalu kupują dziecko przeznaczone na ofiarę dla bogini ziemi. Do zabójstwa traktuje się je jak boga. Dziecko duszono i ciało dzielono przez palenie czy ćwiartowanie, części ciała dawano każdemu obecnemu i oni se to sadzili na polach. W Afryce Zachodniej w marcu zabijali babę i chopa motykami i zakopywali w ziemi. W Złotej Gałęzi Frazer mówi o zabijanie kapłana-króla w lesie bogini Diany z Arycji, symbolizował on umierającego i zmartwychwstającego boga. Nowy król u Szylluków musi odowodnić swą moc zabijając starego i zaspokoić potrzeby haremu. „W Sumerze się młodego bierze na kochanka Inanny, on z kapłanką jej spółkuje i jest rozszarpany. Krople krwi młodzieńca winne są zapłodnić ziemię, żeby ludzie żreć se mogli, a co, tego nie wiem.” (Poeci Ulicy- „Moje Sacrum” t.I)

Na Bliskim Wschodzie król przedstawia boga wegetacji. Bóg ten ma konflikt z demonicznym bóstwem destrukcji np. Ozyrys z Setem, Inanna z Ereszkigal. Także ważne mit o kalającym czynie poróżniającym Boginię Matkę ze swym młodzieńczym kochankiem (Inanna-Dumuzi, Hera- Dionizos). Bóg wegetacji jest zabijany, więziony czy kastrowany, pomaga mu potem kochanka, siostra lub matka, wtedy on zabija to bóstwo destrukcji. Bóg ten może stać się bóstwem Zaświatów i opiekunem płodności (zboże z ciała Ozyrysa). W Ameryce u Paunisów na Święta Zielonej Kukurydzy dziewicę rozpościerano nad ogniem w 4 strony świata, wyrywano jej serce i ćwiartowano ciało które rozsypywano na polach ze świeżo zasianą kukurydzą. W Środkowej Ameryce u Huiczołów Praczłowiek Watakame (taki Noe) po śmierci został rozczłonkowany i z organów powstały rośliny jadalne. U Indian Yahuna, pewien młodzieniec pięknie śpiewał, ale zabił braci więc ludzie go spalili. Z jego prochów wyrosły palmy paxinby, a z ich drewna robi się świetne flety, które grają pięknie i są święte, więc nie mogą go oglądać kobiety i dzieci. W Amer. Śr. dziewczyna była wcieleniem bogini dojrzałej kukurydzy, przed zbiorami kapłan ścinał jej głowę, by korzystać z kukurydzy jako pokarmu, po zbiorach 60 dni później, na dożynki innej dziewczynie, będącej wyobrażeniem bogini zebranych kaczanów Toci- „Naszej Matki” została obdzierana ze skóry, którą ubierał kapłan na znak odnowienia wegetacji ( to jest kreatywne morderstwo).

56. Rekonstrukcja kosmologii społeczeństw rolniczych

Poprzez analizę ornamentyki neolitycznej dochodzimy do spostrzeżeń, iż najbardziej rozpowszechnionymi symbolami są: mandala w postaci koła i kwadrat z wpisanym w niego krzyżem.

1. Krzyż - symbol całości, cykliczności czasu i odnowienia życia. Zdaniem Rybakowa symbolika czterech stron świata była ważna ze względu na prostokątny układ pól rolników, oranych w jedną stronę i bronowanych prostopadle.

Mandala i krzyż są pierwotnymi symbolami Bogini Matki, kojarzą się z symboliką dzieciństwa mądrości i członka ludzkości.

2. Mandala - u schyłku neolitu wiązana z centralnym bóstwem męskim łączącym się ze światłem i ogniem (następnie stała się obrazem Słońca, Księżyca, a nawet Wenus).

Przykład użycia mandali - tzw. przęśliki neolityczne (przęślik to takie okrągłe cuś, co zapobiega zsuwaniu się przędzy z wrzeciona i zwiększa bezwładność, czyli żeby się kręciło!).

(a) Uznane przez badaczy za związane z kultem słońca (jako koła rydwanu słonecznego).

(b) Ujętę w kontekście całego urządzenia (wrzeciona) stają się obrazem kosmosu, gdzie wetknięta w przęslik kądziel jest axis mundi biegnącą przez świat od Gwiady Polarnej. Ponieważ przędzenie to czynność kobieca, więc przędzącą kobietę ujmujemy jako Matkę Świata, boginię losu i przeznaczenia w rodzaju Mojry (plus konotacje: Mojry=żeńskie=Księżyc). Przeznaczenie u ludów indoeuropejskich pochodzi od czasownika vert ('obracać się') tak więc stąd virtel ('wrzeciono').

Hipoteza trójsferowego, szamanistyczna podziału świata, czyli Borysa Rybakowa wnioski z ornamentyki naczyń trypolskiech . Wyróżnia on trzy sfery:

- najwyższe pasmo u góry naczynia przedstawiające zwykle horyzontalną, falistą linię.

- środkowe pasmo wypełniają znaki spiral, mandal, księżyców itp.

- najniższe, wąskie, wyobrażone przez dwie równoległe linie, między którymi nie ma żadnych znaków. Na wyższej linii czasem rysowano drzewa, stojące figurki ludzkie, zwierzęce.

Odzwierciedla to podział świata na Niebo (dzieli się na wyższe z zapasami wody i sferę powietrzną, po któej poruszają się Słońce i Księżyc) i Ziemię. Nie ma więc wyobrażenia podziemnego świata zmarłych. Ziemia to chton, to po czym stąpamy, w głębi kryją się ziarna oraz zarodki. Czasem na ziemi umieszczano ideogram falistych linii, co może odpowiadać pojęciu Matka-Wilgotna Ziemia. Umieszcza się go także w najwyższym paśmie, nad niebem, są to więc wody, które dzięki woli bóstw mogą opaść na ziemię w postaci deszczu.

57. Zwierzęta w religiach rolników.

Dwa gatunki zwierząt są szczególnie ważne dla religijności rolnika: bydło (kozy, krowy) i świnia.

BYDŁO: pierwszym udomowionym zwierzęciem dającym żywność była koza, jest więc wiązana z obfitością (róg obfitości). Słynne, mityczne kozy to:

*Almatea - karmicielka Zeusa,

*Heidrun - karmicielka bogów w mitologii skandynawskiej,

*w Indiach koza jest symbolem Pramatki, jest też zwierzęciem boginii Kali,

*na kozie przedstawiana jest także grecka Afrodyta.

Podobne znaczenie jak kozi róg ma runo owcy (obfitość). Róg obfitości u wielu ludów jest rogiem byka. Jest to efekt przeniesienia koziej symboliki na bydło, jako konsekwencja przejęcia przez krowę funkcji karmicielki. Symbolika byka jest lunarno- akwatyczno- seksualna, często jednak byka przedstawia się z dyskiem solarnym pomiędzy rogami. W Catal Huyuk rogi byka lub jego głowa (bukarion) są wszechobecnym symbolem. Prawdopodobnie są to dary wotywne, byk jest bowiem wcieleniem kochanka Wielkiej Boginii Matki Catal Huyuk. Ofiarowanie go daje płodność polom uprawnym. Na Krecie, naczelne bóstwa: Boginii Matka i jej małżonek - król, także przyjmują postać krowy i byka. Z Krety rytuał ofiary z byka wędruje wzdłuż wybrzeży Europy wraz z kulturą megalitów. Rogi byka jako symbol boskiej mocy przedstawione są (jako ozdoby) na palecie Narmera. Innym zabytkiem jest sumeryjska głowa z Khafaje (z trójkątem z macicy perłowej). Symbolika byka jest związana z płodnością i dominowała w neolicie i epoce brązu. Idea ofiary z byka związana jest wtedy z kreacją kosmosu, którą poprzedzała (tauroktonia). Byk ozacza tutaj cielesność, realizację myśli Stwórcy. Z bykiem wiążą się dwa mity:

*egipski (set wcielony w byka Bata, Hathor, Nut)

*sumeryjski (Isztar prosi Anu o wezwanie byka na pomoc w zgładzeniu Gilgamesza).

Byk wiązany z początkiem świata obecny jest także w kulturze hebrajskiej: pierwsza litera alfabetu - aleph - oznacza głowę byka.

ŚWINIA: jest symbolicznym reprezentantem rzeczywistości myśliwskiej i rolniczej. Jest ona związana z symboliką żeńską, odpowiada Wielkiej Bogini Matce. Ośrodkiem jej kultu jest obszar Melanezji i Papuy Nowej Gwinei. Tam uznawana jest za najcenniejsze zwierze, a także członka rodziny. Roy Rappaport opisał "uczty świńskie" (kaiko), na przykładzie plemienia Cembaga. Kaiko związane są z cyklem wojny i pokoju. Dzięki niej działania wojenne stają się zrytualizowane, zmniejsza się agresja w czasie pokoju. Do czasu wojny świnie są tabu i rośnie ich pogłowie, ale zabijane są dzikie zwierzęta. Czas wojny pozwala im odbudować populację. Sama uczta jest komunią z przodkami. Czas pokoju rozpoczyna się zasadzeniem "drzewka pokoju" (rumbim), nie wolno wtedy walczyć i zabijać świń. Ich pogłowie wzrasta, ludzie tracą nad nimi kontrolę, rośnie konfliktowość w grupie. Wtedy mężczyźni przygotowują się do kaiko, wyrywają rumbim, szukają sojuszników. Organizuje się ucztę ze świń dla przodków, którzy pomogą w zamian na wojnie. Po walkach znów sadzi się rumbim. Ofiara ze świni jest ekwiwalentem ofiary z człowieka (podobieństwo budowy wewnętrznej i smaku mięsa). Częstym motywem mitologicznym jest powstanie świń z ludzi, świnia jest więc postacią człowieka. Świnię składa się w ofierze dla przodków, herosów i bogów (celtyckie mityczne świnie po zabiciu i zjedzeniu odżywały na nowo). Świnie są także symbolem bogactwa, mocy, płodności (liczne potomstwo). Świnie były składane w ofierze dla Wielkiej Boginii Matki, dla Artemidy - dziki, dla Izydy w Egipcie, Freyowi w Skandynawii. Świnie są nauczycielkami uprawy, w micie o Demeter, uczy ona ludzi orać na wzór świni ryjącej w błocie. Znak łba świni jest symbolem mocy i płodności. Dzik - jest zwierzęciem o symbolice żeńskiej, lunarnej (kształt kłów), wiązany z postacią węża. Dla neolitu charakterystyczny był kompleks mityczno- rytualny: księżyc- wąż-dzik (ze względu na ich moc regeneracyjną). Dzik u ludów indoeuropejskich był autorytetem duchowym - żywił się żołędziami - owocami świętych dębów i truflami, które według wierzeń rosły w miejscu uderzenia pioruna. W mitologii dzik odgrywa także rolę tego, który kastruje swoimi kłami herosów i kochanków Wielkiej Bogini Matki.

58. Kobieta w religiach neolitycznych

Konsekwencją odkrycia rolnictwa jest to, iż religijne relacje ze światem zwierzęcym u paleolitycznych myśliwych zostają wyparte przez „mistyczną solidarność człowieka i roślin”. W neolicie kobieta i przysługująca jej sakralność wyłania się na pierwszy plan.

Ponieważ kobiety odegrały decydującą role w udomowieniu roślin, stały się właścicielkami uprawnych pól, co polepszyło ich pozycje społeczną i stworzyło charakterystyczne instytucje tj. matrylokalność, obligującą małżonka do mieszkania u żony.

Płodność ziemi jest związana z płodnością kobiet, które stają się odpowiedzialne za obfitość zbiorów, znają przecież tajemnicę prokreacji. Jest to tajemnica religijna, ponieważ rządzi początkiem życia, zaopatrzeniem w żywność i śmiercią. Gleba zostaje upodobniona do kobiety. Później, po wynalezieniu radła, uprawę roli łączy się z aktem płciowym. Sakralność życia płciowego, a przede wszystkim sakralność płci kobiety wiążą się nierozerwalnie z cudowną tajemnica prokreacji. Złożony, antropokosmiczny w swej strukturze symbolizm łączy kobietę i jej pleć z rytami księżycowymi, z glebą i tym, co można nazwać „tajemnicą wegetacji”. Ową tajemnicą jest bowiem konieczność„śmierci” nasienia, by mogło się ono na nowo narodzić.

Kobieta nosi w sobie tajemnicę narodzin, śmierci i odrodzenia, analogiczną do tej, która możemy zaobserwować w rytmie przyrody, w związku z czym rola płci pięknej urosła w wierzeniach neolitycznych do wielkiej rangi.

58. Kobieta w religiach neolitycznych.

(rozszerzone o rolę kobiety w społeczności neolitycznej – chyba bardziej o to chodzi, w końcu religia neolitu to Bogini Matka a to jest w innych pytaniach...)

wbrew obiegowej opinii (zwł. w literaturze marksistowskiej i feministycznej), neolit nie był czasem matriarchatu; poprzez matriarchat (J. J. Bachofen; także gyneikokracja – rządy kobiet, jeśli dobrze wnioskuję) rozumiemy matrylinearyzm (sukcesja z matki na córkę) + matrylokalizm (małżonek po ślubie przenosi się do domu żony, który odziedziczyła po matce i który przekaże swojej córce) + przodująca rola kobiet w systemie władzy i ich wysoka (wyższa lub równoważna męskiej) rola społeczna – takie społeczności nie zostały odnalezione:

- kopieniacze społeczeństwa matrylinearne – władzę sprawują wujowie, mężczyźni z linii macierzystej (tzw. awunkulat), ale kobiety zachowują wysoki status, zwłaszcza przy układzie matrylokalnym. funkcje decyzyjne kobiet – tylko sprawy domostwa (tzw. system matrypotestalny)

- M. Harris: funkcją systemu matrylokalnego było „przejście od ograniczonej ilości patrylinearnych grup wioskowych do wielowioskowych sojuszów militarnych”

- poligynia (1 mąż, wiele żon) występuje 100 razy częściej niż poliandria (1 żona, wielu mężów) – M. Harris [a poligamia to po prostu wielożeństwo, tzn. jedna osoba z wieloma współmałżonkami, dotyczy obu płci]

- kobiety wykonywały więcej prac niż w paleolicie: praca przy żarnach, noszenie ciężarów, rodzenie większej ilości dzieci itd. – wzrosło ich znaczenie ekonomiczne, ale spadła pozycja społeczna (np. mężczyzna w domu który żona dostała od matki jest u Indian Pueblo „panem domu”; „matrylinearyzm i rezydencja matrylokalna wywołują nie wyższość kobiet, lecz uzasadniają ważność jej krewnych w życiu dziecka”

- całkowicie matriarchalna społeczność, jak Amazonki, to tylko powracający mit, echo kultów Wielkiej Bogini Matki, chociaż np. M. Gimbutas twierdzi, że odpowiada on prawdzie i że taka cywilizacja istniała (pokojowa, brak wojowników, rządy kobiet, egalitaryzm, stagnacja kulturowa) zniszczyły ją najazdy patriarchalnych Indoeuropejczyków

- szkoła kulturowo – historyczna: schemat monoteistycznej Prakultury zbieraczo – łowieckiej, która daje początek dwóm gałęziom kultur prymarnych: społecznościom rodowototemicznym z dominacją mężczyzn i rolniczym społecznościom matriarchalnym, rozwijającym kult Matki – Ziemi; Eliade: poprawka do schematu: monoteizm => teizm uraniczny, ewolucja nie dotyczyła całej religii i kultury, nastąpiła raczej zmiana tendencji – nie wiadomo czy był kiedyś okres absolutnie feministyczny, można jedynie mówić o tendencji matriarchalnej; „znaczenie nie oznacza dominacji” – dlatego np. mit o wyłonieniu czy matrylokalizm nie są dowodem na władzę kobiet.

- rolnictwo wynalazły kobiety (mężczyźni byli poza domem) => przed rolnictwem nie było mowy o tendencjach matriarchalnych, kobiety zauważyły fakt zasiewu i wzrastania i odtworzyły go => kobieta niezbędna do dojrzewania zboża i roślin

- wierzenia: w Ugandzie kobieta bezdzietna = niebezpieczna dla ogrodu, co może być argumentem do rozwodu, na Nikobarach – zbiory będą obfitsze, jeśli sieje kobieta ciężarna); kobieta = Ziemia, praca motyką czy pługiem (symbole falliczne) to zapładnianie ziemi; księżniczka Sita (Bruzda) z Ramajany wyskoczyła z pola oranego przez ojca – księcia; nowy cesarz chiński powinien zacząć władzę od wyorania bruzdy; u Słowian motyw orania wiąże się z władzą; w mitach także garncarstwo (święte działanie kreatywne należące do misteriów kobiecości, które potem przejmą patriarchalne bóstwa męskie – Wielki Garncarz, Kreator lepiący świat i ludzi) przypisywane jest kobietom

Bogini Matka (bardziej szczegółowo w innych pytaniach):

- kontynuacja wierzeń w Potnia Theron i macierze poszczególnych gatunków; kult Bogini o cechach Wielkiej Macierzy – jedna bogini o wielu imionach i postaciach, dawczyni życia

- Eliade: utrata charakteru kosmicznego (żona Ojca – Nieba) na rzecz charakteru chtonicznego, związanego z płodną glebą (Gaja => Demeter w Grecji)

- podstawowa funckcja – matka, macierzyństwo, dawanie życia i opieka nad potomstwem; Bogini Matka zapewnia życie i podtrzymuje je; połączenie z symbolami sapiencjalnymi (Matka = Mądrość) – matka jako pierwsza nauczycielka

- Bogini = Matka, Dziewica, Wiedźma

- symbole kobiece: woda, naczynie (macica)

Wierciński – zespoły symboliczne związane z symboliką kobiety:

- terrestrialno – chtoniczny

- akwatyczny

- lunarny i czasowy

- generatywny

- rozwojowy z cyklicznością

- protekcyjny

- więzi społecznej

- sapiencjalny

61. Funkcje tajnych stowarzyszeń.

Tajne stowarzyszenia- głównie męskie organizacje (kobiece stanowią ok. 5%) szeroko rozpowszechnione w społecznościach plemiennych. Oparte są na więzi wspólnego celu, ukrywanego( wraz z działalnością) przed niewtajemniczonymi. Z reguły przynależność do nich jest dobrowolna. Stowarzyszenia cechuje różnorodność, trudno mówić o ściśle określonych funkcjach.

Funkcje:

podniesienie powagi rodów(wykazanie, że przodkowie uczestniczą w misteriach),

zapewnienie uczestnikom poczucia braterstwa,

podniesienie prestiżu członków stowarzyszenia,

rola polityczna- członkowie stowarzyszenia mogą kwestionować decyzje wodza,

kontrola społeczeństwa- członkowie niektórych stowarzyszeń pełnią rolę „policji” oraz katów( np. stowarzyszenie Dukduk z Melanezji),

stowarzyszenia inicjacyjne niosą z sobą ideologię odrodzenia wtajemniczonych (zmartwychwstania ich ciał lub dusz),

funkcje religijne-kult objawionych założycielom stowarzyszenia bogów(np. kult Di Amono u Aszantów)- objawienie się boga daje impuls do powstania tajnego stowarzyszenia,

wg Blackwooda głównym celem stowarzyszeń męskich jest oszukiwanie i przerażanie kobiet,

funkcje sądownicze( np. w Afryce),

kształtują politykę i rynek - kontrola cen, wpływ na wybór wodza..

62. Zasada tajności w społeczeństwie.

W każdym społeczeństwie istnieje manifestowana potrzeba tajności, potrzeba posiadania prawdziwej lub urojonej tajemnicy własnego życia. Tajemnica przyciąga do stowarzyszenia, a osoby niewtajemniczone mają żyć w przekonaniu, że wtajemniczeni mają wyższą moc.

Czasem otaczanie czegoś tajemnicą ma na celu niedopuszczenie, do tego, aby moc magiczna trafiła w ręce niedowiarków lub wrogów. Ważne jest, aby osoby niewtajemniczone w jakiś sekret były przekonane, że ci, którzy są do niego dopuszczeni mają większą moc.

Zasada tajności odgrywa ważną rolę w sferze rytuałów. Ich sekretność chroni wierzącego przed wątpliwościami sceptyków, którzy nie mogą uzyskać dowodów zagrażających jego wierze.

63. Wyposażenie tajnych stowarzyszeń.

Najważniejszym elementem wyposażenia tajnych stowarzyszeń są maski. Maski mają na celu utrudnienie identyfikacji członków stowarzyszenia( w społecznościach nie używających masek, twarz i ciało zdobi się barwnikami i ozdobami). Niektórych masek nie zakłada się na twarz, gdyż nie pozwala na to ich rozmiar. Maski mogą wyobrażać ludzi, mitycznych przodków, zwierzęta, przedmioty martwe itd. Każda maska ma swoje ukryte znaczenie, związany jest z nią określony strój i akcesoria oraz pieśni i sposób tańca.

Kolejnym elementem wyposażenia tajnych stowarzyszeń są warkotki( popularne w Australii, Afryce i Ameryce). Warkotka to odpowiednio ukształtowany kawałek drewna( czasem jest to płaski kamień), który po zawieszeniu na sznurze wydaje jęczący dźwięk uważany za głos duchów.

Do wyposażenia tajnych stowarzyszeń należy również Dom Mężczyzn (w stowarzyszeniach kobiecych –Dom Kobiet). Dom Mężczyzn to największy budynek we wsi, stanowiący własność wspólną. Zbiera się w nim trofea wojenne (np. czaszki pokonanych przeciwników) i emblematy religijne. Przybiera on różne formy architektoniczne-od najprostszej platformy na palach( Dubu) po pełne, piętrowe, długie domy. Na piętrze zwyczajowo odbywa się inicjacja chłopców. Na San Cristobal domy zwane ‘Tobe’ służą także do przechowywania łodzi wojennych i świątynie, w których nie można przelać krwi. Trzyma się tam szczątki wybitnych wodzów, by przydać miejscu mocy i świętości. Na wyspie Alu same Domy Mężczyzn przybierają kształt łodzi wojennej, a na Indonezji pełnią głównie funkcje muzeum trofeów.

Domy Mężczyzn pełnią również funkcję kosmologiczną- w Amazonii konstrukcja Domu Mężczyzn strukturą odpowiada kosmosowi (np. budowany jest ze wschodu na zachód, belka stropowa odpowiada kapłanowi Słońca, Słońcu, jest ‘axis mundi’) i strukturze społecznej.

Wyposażenie tajnych stowarzyszeń to również specjalne stroje, instrumenty muzyczne i przedmioty (np. noże, noże do skalpowania, drewniane kołki, dzidy, liny) służące do obrzędów i rytuałów, jak również narkotyki i inne substancje wykorzystywane podczas inicjacji.

64. Tajne stowarzyszenia w Afryce i Ameryce (491-495, 501-503)

Afryka (tajne związki nierównomiernie rozwinięte. Najwięcej i najlepiej rozwinięte są w Afryce Zachodniej. Dużo organizacji terrorystycznych, lubią zastraszać prosty lud. Organizacje często powstają ponadplemiennie):

- Mandigo. Osią organizacji jest zły duch Mumbo-Djumbo, za którego przebiera się jeden z tancerzy. Jego zadaniem jest wymierzanie sprawiedliwości i bicie przestępców (czyli tych niewtajemniczonych, którzy znajdą się na miejscu odprawianych rytuałów, a po drugie ferowanie wyroków w stosunku do rozwiązłych czy leniwych kobiet. A więc zapomnijcie o archetypie zorro u bambusków )

- stowarzyszenia totemistyczne. Głównie wśród ludów Bantu, południowej i wschodniej afryki. Na przykład ludzie-Lamparty, ludzie-Lwy, Hieny, Krokodyle czy Szympansy to grupy które przekształciły członków stowarzyszenia w zwierzęta. Stosują terror, występują przeciw instytucjom plemiennym, składają ofiary z ludzi, uprawiają kanibalizm. „Lamparty Dróg” kiedyś terroryzowały całe wioski, teraz zajmują się głównie kradzieżą bydła (od nich nazwę zapożyczyły Czarne Pantery w USA, organizacja terrorystyczna która pojawiła się w jednej ze scen Fresta Gumpa )

- stowarzyszenia demoniczne. Głównie w Sudanie i afryce zachodniej. Oparte o objawienie ducha bądź przodków. Tak jak wyżej, terror, wymuszenia, karania. Działają często oficjalnie, w 1964 przywódcą Poro został prezydent Liberii, U. Tubman.

- Ogboni, Oro, Egungun. Trzy stowarzyszenia u Jorubów. Ogboni to stowarzyszenie czczące bogini ziemii, uczestniczą w rytualach pogrzebowych, ale głównie angażują się w działalność polityczną. Członkami stowarzyszenia zostać mogą tylko wodzowie ważniejszych rodzin (im ktoś dał więcej kasy, tym większa szansa że się dostał). To stowarzyszenie było więc oligarchią, która zajmowała się jak zwykle, terroryzowaniem niższych warstw ludności, zastraszaniem, wymuszeniami. Jeśli ktoś im podpadł (bądź naruszał prawa plemienne), to wydawali na niego wyrok śmierci. Wyrok wykonywało drugie stowarzyszenie, czyli Oro. Polowali też na czarownice . Egungun zamykali sprawę, czyli odprawiali tańce na pogrzebach i obrzędy poświęcone zmarłym.

- Mau Mau. U plemion Kikuju, walczyli z władzami kolonialnymi. Z powodu zamieszania z prawami do ziemii po kolonistach, oraganizowali powstanie ogólnoplemienne, które nie doszło do skutku.

Ameryka:

- I-kun-uh-ka-tsi („wszyscy towarzysze”). U czarnych stóp, posiadali od 9 do 12 stopni (zazwyczaj definiowanych jako osobne stowarzyszenia, do których należą wszyscy faceci w plemieniu. Co kilka lat „awansują” przenosząc się do kolejnego stowarzyszenia. Każde posiadało pewne prawa i obowiązki, byli na przykład „policjanci”, tancerze w konkretnych rytuałach i tak dalej.

- Wiele stowarzyszeń było też u Kwiatluków i innych indian północno-zachodniego wybrzeża pacyfiku, Szyjewski nie rozpisuje się o nich jednak w osobnym rozdziale.

67. Komo jako przykład tajnego stowarzyszenia. (478-480, 486-487, 489-490)

Komo jest tajnym stowarzyszeniem o charakterze ponadplemiennym, pojawiającym się wśród ludów Bambara, Mandingo, Kurumba, Bozo, Samogo,Mossi i Kule, w zachodniej afryce. Komo obejmuje wszystkich obrzezanych mężczyzn (żywych i umarłych). Związek działa na poziomie wioskowym, lokalny szef zwany jest komo-tigi (kowal). Im starszy jest związek w jakiejś wiosce, tym znaczniejszy jest komo-tigi w ogólnej hierarhi komo.

Komo są znani z ogromnie wręcz rozbudowanej strukturze wewnętrznej. Wśród komo istnieją 33 stopnie wtajemniczenia, niewielu osiąga najwyższy stopień. Ponadto, do wszyscy członkowie stowarzyszenia podzieleni są według 4 grup wiekowych, symbolizujących kolejne żywioły/pory roku. Ponadto, komo wierzą, że każdy członek stowarzyszenia ma swój duchowy odpowiednik przeciwnej płci (dya). W sumie daje to nam 33 x 4 x 2 = 264 grupy. Do tego dochodzi wspomniany komo-tigi oraz wara da (tancerza występującego w świętej masce hieny), a więc w sumie otrzymujemy 266 grup. 266 jest dla Bambara liczbą świętą, bowiem z tylu elementów skonstruowany jest świat (znaki gla).

Komo zostało założone przez 17 kowali, mitycznych przodków, z których jeden miał się objawić dwum historycznym członkom-założycielom, i wyjawić im tajemnice znaków gla, oraz wiedzę dzienną (sępa) oraz nocną (hieny).

Pojebane to, nic na to nie poradzę.

Ważna w Komo jest ta maska krokodyla/hieny, podzielona na wiele fragmentów i dokładnie wyliczonych elementów, z których wszystkie liczby coś znaczą (6 rogów symbolizuje 6 pierwszysch znaków gla organizujących świat, albo 8 par zębów u góry i na dole, co z mistycznym zębem mądrości daje 33. Dodatkowo 12 znaczących elementów, co symbolizuje 12 głównych części wszechświata, nieważne, i tak nie zapamiętacie . Zerknijcie na stronę 487 po dokładne info).

65. Tajne stowarzyszenia w Melanezji i Polinezji.

MELANEZJA

- dobrowolne stowarzyszenie mężczyzn, stanowiące ośrodek kultu duchów

- obrzędy miały wpływać kojąco na duchy przodków i wolne duchy przyrody

- nabywane umiejętności magiczne odstraszały też "obce" duchy

- całkowite odsunięcie kobiet (mogłyby one "rozgrzać" duchy)

wielu badaczy zaprzeczało istnieniu ezoterycznych tajemnic w doktrynie związków /podchodzić z rezerwą- dane pochodzą z pocz. wieku od uprzedzonych badaczy/

najbardziej rozwinięte formy:

- Nowa Brytania (Dukduk i Ingiet)
- Wyspy Banksa i Nowe Hybrydy (Sukwe i Tamate)

Dukduk

występowanie: Archipelag Bismarcka

powstanie: syn przywódcy, skazany na śmierć, uciekł w busz. wracał w masce najpierw w nocy, później też w dzień; ludzie uciekali przed nim. dał rozpoznać się ojcu i razem stworzyli tajne stowarzyszenie. dukduk oznacza imię jednego lub całej klasy duchów morza. przywódca związku, zwykle dziedziczny, nazywany jest Tu(m)buan i jest personifikacją kobiecego ducha-gospodarza duchów morskich. każdy nowo przyjęty "duch" musi się narodzić przecho-dząc między nogami Tu(m)buana. Tu(m)buan jest uznawany za nieśmiertelnego, pozostałe duchy periodycznie umierają i odradzają się dwa razy w roku podczas święta Marawot.

strój ducha: płaszcz z liści zakrywający górną część ciała i wysoka, stożkowata maska zwieńczona piórami kakadu z wyobrażeniem pary oczu i szerokim uśmiechem.

nawiedzenie: ktoś ze starszyzny zapowiada wizytę ducha. mieszkańcy przygotowują dla nich żywność i muszelki kauri. w dzień członkowie związku zbierają te dary. podczas uroczystości przebrany zmienia się co jakiś czas, dzięki czemu nikogo nie brakuje dłużej i nie można rozszyfrować tożsamości ducha. po uroczystości duchy znikają w buszu a maski się niszczy.

najważniejsze obrzędy stow. odprawiane są poza wsią; jeśli ktoś zobaczy lub dotknie dukduka ma zostać natychmiast zabity. treść rytuałów: prawdopodobnie odrodzenie się duchów-członków stowarzyszenia

rytuał wtajemniczenia: separacja w buszu- dwaj nauczyciele, "bracia lasu i morza", uczą adepta jak sobie radzić - ma sam zbudować sobie schronienie i zdobywać żywność, poznaje sekrety morza i lasu, mity plemienia, listę przyjaciół i wrogów. po strasznych dniach bez jedzenia, wody i snu Tumbuan "rodzi go" i nadaje mu nowe imię. pokazuje mu twarz, o czym młody człowiek nie może nawet wspominać innym. od tej pory powinien zacząć sypiać z kobietami.

Ingiet

- szereg tajnych zw. mężczyzn

- przyjmują członków już w dzieciństwie i bez ceremonii, ale za to za opłatą

- można należeć do kilku zw. jednocześnie

- tajemnice zw.: zaklęcia magiczne, tańce, pieśni

- każdy zw. ma monopol na określony rodzaj magii

- nie używano masek, ale rytuały otoczone tajemnicą

- zebrania w głębi lasu, gdzie nie dopuszczano osób postronnych

- poza czarownictwem celem Ingiet są kontakty ze zmarłymi, za co odpowiedzialny jest szef zw.

- nowo przyjęci nie jedzą wieprzowiny, mięsa żółwi czy rekina

- wobec otoczenia wyst. jako org. terrorystyczna

niemal identyczny charakter ma org. Tamate

+prawo nałożenia tabu na dowolne przedmioty i zajmowania wyższych rang w stow. Sukwe

Sukwe

- zw. męskie na Nowych Hybrydach, nie otaczane specjalną tajemnicą

- grupują się wokół Domu Mężczyzn

- przeważnie wszyscy inicjowani członkowie plemienia

- celem gromadzenie bogactw i umocnienie władzy

- 18 lub 13 rang mana, każdy stopień miał swoją salę w Domu Mężczyzn; członkowie niższych rang nie mogli wchodzić do pomieszczeń wyższych

- zmiana rangi wymagała wpisowego; przejście takie było okazją do święta, świniobicia i tańców

- jedna z dusz zmarłego członka wchodziła w posążki ustawione w Domach, im więcej ich było tym większy prestiż danej rangi

POLINEZYJSKIE ARIOI (Wielka Skała Arioi)

nazywane związkiem aktorów

- upowszechniało kulty zw. z płodnością i szerzyło umiejętności żeglarskie

- zał. na Wyspach Towarzystwa w XIII w. (kapłani zebrali rozproszone tradycje; stowarzyszenie rozwinęło się w imperium obejmujące większość Polinezji)

- w XVIII w. wybuchła kłótnia, zamordowano dwóch gł. kapłanów – przedstawicieli wysp zachodnich i wschodnich> rozbicie

początek:

Oro, syn kreatora Ta'aroa i bogini-matki Hiny zapragnął posiąść śmiertelną kobietę. Był już żonaty z boginią, z którą miał 4 córki i syna, posłał jednak swych braci po odpowiednią kobietę. Bracia odnaleźli najpiękniejszą, Oro zszedł na ziemię po tęczy, ale przed kobietą udawał śmiertelnika. Poślubił ją. Rano wracał do nieba, by wieczorem znów schodzić na ziemię. Jako dar ślubny podarował jej własnego syna zamienionego w parę świń. Świnie te spłodziły 5 prosiąt, pierwsze z nich było świętym wieprzem Airoi.

- Airoi przeznaczone dla obu płci, ale w stosunku 5:1 przeważali w nim mężczyźni

- członek Airoi powinien mieć za małżonka członka tego samego stowarzyszenia

- przynależność do Airoi = podniesienie rangi; członkowie uważani za wodzów i kapłanów, herosów, po śmierci w raju seksualnym- Randze

- raz w Airoi – zawsze w Airoi; wspólnota obejmowała żywych i umarłych członków

- stow. było instytucją hierarchiczną rządzoną przez Władcę Czerwonego Pasa i centralną lożę (starszyznę). najważniejsze zgromadzenie i centrum kulturowe- wyspa Ra'iatea (Niebiańska Przestrzeń). była tam osada Opoa, a na niej Najświętsza Przestrzeń- zwrócona na wschód platforma ahu z menhirem - wcieleniem Oro. dookoła: 8 ogromnych płyt koralowych wmurowanych w ahu, oznaczających 8 królów rządzących wyspą przed Oro. przy gł. kamieniu duchy zmarłych gromadziły się przed odlotem do krainy przodków. pod menhirem zasiadał Władca Czerwonego Pasa.

podczas intronizacji na kolumnę wciągano drewniany stolec, na którym zasiadał nowy właściciel Czerwonego Pasa.

- 7-9 stopni wtajemniczenia; zewn. objawem był tatuaż i rysunki na skórze

- im wyższy stopień, tym wyższe opłaty

- inne warunki członkostwa: piękna budowa ciała, nienaganna powierzchowność, płynność ruchów, zdolności muzyczne i wokalne, doskonała pamięć i predyspozycje aktorskie

- przebranie inicjacyjne: strój będący oznaką stowarzyszenia, naszyjnik z żółtych kwiatów i liści wokół bioder. twarz pokryta czerwonym barwnikiem. skronie ozdobione liśćmi kokosa, włosy uperfumowane olejkiem. kandydat miał wykazać się szczególną ekstazą w tańcu.

- przed pełnym przystąpieniem do Airoi: nowicjat trwający do kilku lat.

- ci, którzy w czasie występów poczuli powołanie do służby bogom mieli zostać na tajnej części przedstawienia. nauka tańców, pieśni i mitów. awans zależny od umiejętności tanecznych i możliwości pamięci.

- najniższa klasa: Poo; najbardziej zaangażowani w przedstawienia, awans trudny do uzyskania

- kandydat musiał być bezdzietny, jeśli miał dzieci, powinien je zabić

- nadawano nowe imię i osobowość

- śpiew hymnów na cześć Oro

- namaszczenie czoła olejkiem

- ofiarowanie świętej świni przybranej w strój członka Airoi :D

- wchodzącym w nowe stopnie wtajemniczenia mistrz tatuażu musiał wykonać: 2 stopień:-pasek wokół kostek, 3.-pas na lewym boku, 4.- 2,3 znaki na ramionach, 5.- pasy z dwóch stron ciała, 6.- "malowane nogi". Avae parai /6. stopień/ stanowili najwyższą klasę- zaczerniona stopa i łydka do kolana; zwykle król wyspy.

- kategoria Papatea ("sympatycy")- nie mieli tatuaży, do wypraw dołączali się wedle ochoty.

- można było wystąpić ze stowarzyszenia, założyć rodzinę i mieć dzieci> utrata prestiżu

- co roku po święcie plonów- wyprawy na wyspy, których mieszkańcy musieli żywić członków Airoi i dać im nocleg> doprowadzali wioski do ruiny, część ludzi przenosiła się w góry. w następny wieczór po przybyciu rozpoczynają cykl przedstawień- część dostępna dla wszystkich, część tylko dla wybranych. recytowanie mitów i śpiewanie pieśni.

- nad najwyższą górą wyspy Ra'iatea miała wznosić się kraina zmarłych Rohutu (Kraj słodkiej woni), gdzie iść miały dusze zmarłych Airoi, prowadzone tam przez przewodnika dusz wezwanego przez kapłana. Mieszkali tam piękni młodzieńcy i wspaniałe dziewczęta będący doskonałymi kochankami.

66. Kobiece tajne stowarzyszenia.

dwie sprzeczne idee:

kobiece stow. były pierwotne i wzorcowe, następnie nastąpiło przejęcie ich funkcji przez mężczyzn;

są naśladownictwem męskich rytuałów inicjacyjnych; próbą uzyskania statusu w męskiej społeczności.

Eliade: kobiece stow. mogą być tak dawne jak męskie.

- inicjacja zaczyna się zwykle wraz z pierwszą menstruacją

- odizolowanie na kilka dni do kilku lat, wyrzucenie poza nawias społeczności do specjalnego domku leśnego

- specjalny strój lub malowidło na ciele

- specyficzne odżywianie się lub post

Gabon: dziewczęta odosobnione w chacie, ubrane jedynie w palmowe liście. godzinami muszą tańczyć i pobierać nauki. inicjacja: członkinie biją je pięściami i kopią, na końcu mistrzyni zaprósza im oczy proszkiem pieprzowym i wlewa płyn z pieprzem do nosa. później muszą wytrzymać ukąszenia mrówek. po tym objawia im się obrzędowość tajnych związków.

oddzielenie w lesie i w ciemności przypomina inicjację chłopców, jednak dziewczęta w przeciwieństwie do nich inicjowane są pojedynczo.

okres oddzielenia kończy się zebraniem wtajemniczonych kobiet, np. wspólnym tańcem przywracającym dziewczynę społeczności i wręczeniem jej darów. często są to jednocześnie ceremonie zaślubin i dziewczyna odchodzi do męża (popularne w Amazonii i Australii wśród łowców-zbieraczy)

czasem dokonuje się, podobnie jak u mężczyzn, oznaczenia, skaryfikacji.

niekiedy inicjacja ta obejmuje wiele stopni i jest odnawiana na różnych etapach życia (np. pierwsza ciąża) –np. u Yao w Chinach.

- symbolika i scenariusz rytuałów obracają się wokół tajemnicy narodzin i płodności.

więź między kobiecymi inicjacjami, przędzeniem a seksualnością>>bajka o śpiącej królewnie:) wspólne przędzenie jest idealnym czasem na potajemne spotkania z chłopcami. swoboda przedmałżeńskich stosunków ma charakter rytualny.

- wrogość między męskimi i kobiecymi stowarzyszeniami. mężczyźni nocą próbują zaczepiać kobiety, wykradać ich świętości, te zaś bronią się kopaczkami czy wrzecionami. przykład: Bundu w Sierra Leone. jeśli mężczyźni narazili się czymś, zostawali uprowadzani do lasu przez zamaskowaną przywódczynię, Diabła Bundu, i chłostani.

Mordwinowie - stowrzyszenie "koni"

- wszystkie wtajemniczone, zamężne kobiety

- w chacie starszej kobiety zawieszano pod sufitem worek z prosem, który miał być brzuchem konika, do którego doczepiano dwie małe kulki symb. jądra. analogiczny woreczek nosiły na szyi członkinie stow. jako znak przynależności do niego. każda młoda mężatka, by zostać przyjęta do stow. otzrymywała trzy uderzenia bicza i musiała "złożyć jajko" ze stanika /whatever../. później następowało przyjęcie z akcentami orgiastycznymi, pochód z "konikiem". napotkani mężczyźni byli rozbierani do naga i musieli się wykupywać. czasem chłostani pokrzywami po narządach płciowych.

Lisimbu w plemieniu Kuta (Afryka)

na rzece buduje się szałas z gałęzi, nowicjuszki z twarzami posmarowanymi masłem palmowym i z liściem palmy w zębach, każda pod nadzorem starszej kobiety – "matki", wchodzą do wody. nurkują do wnętrza szałasu, rozbierają się i tańczą lubieżny taniec. "matki" zanurzają je w wodzie prawie do uduszenia i smarują liśćmi. po powrocie do wioski do ognia wrzuca się garść pieprzu i młode kobiety zmuszane są do trzymania twarzy w dymie, po czym odbywa się taniec symbolizujący stosunek. 2 miesiące później ceremonie kontynuuje się nad brzegiem rzeki, neofitkom ścina się włosy, a przed powrotem do wioski przewodnicząca rozbija jajko na dachu szałasu. po powrocie "matki" i "córki" przecinają na pół banany i jedzą je wspólnie, po czym "córki" przeczołgują się między ich nogami.

ceremonie te mają służyć zwiększeniu plonów oraz efektów polowania i rybołówstwa.

N(d)yembe w Gabonie

- rytuały odprawiane nad strumieniem

- rozpala się ogień, który ma płonąć nieprzerwanie, a nowicjuszki idą samotnie po paliwo do lasu, często nocą czy w czasie burzy

- muszą też stać godzinami i wpatrywać się w słońce, śpiewając przy tym pieśni

- w końcu każda musi wyciągnąć węża z jamy i przynieść owiniętego wokół ramion

- w czasie tych prób członkinie tańczą nago i śpiewają erotyczne pieśni. dwie przywódczynie przebrane w lamparcie skóry tańczą taniec Lamparta. jedna jest młodym lampartem, druga jego matką. nowicjuszki ustawiają się wokół "lamparta", który je zabija. wtedy "Matka Lamparta" zabija jego, a one wydobywają się z jej brzucha. Matka Lamparta jest uznawana za wcielenie Pani Dzikiej Zwierzyny.

69. Paradygmat religijny pierwszych miast-państw

Koniec neolitu na Bl. Wsch. to przekształcanie się kultur rolniczych w hieratyczne państwa-miasta (polis, 3500-2000 pne) np, Egipt i Sumer (3,5 tyś. pne) kultura minojska, Harappy i chińska (2tyś pne). 3500r. pne to wielkie odkrycia: koło, matma, kalendarz, władza królewska, kapłaństwo, podatki biblioteka oraz pismo -pismo kończy prehistorię, staje się początkiem końca czasu mitycznego. Wg J. Campbella dzięki temu odkrycie planet i ich ruchów co prowadzi do koncepcji Kosmicznego Porządku (wytyczanie praw ziemskich).

Życie w mieście musi zyskać sankcję religijną- król jest centrum świata, ludzką reprezentacją Ładu Kosmicznego (np. Me w Sumerze czy Maat- Egipt). Miasto to podzielone na ćwiartki koło, w centrum pałac lub świątynia. Król to ziemski obraz Słońca, królowa- Księżyca (lub vice versa). Funkcje planetarne ma także dziewicza księżniczka (Wenus) i dwór (np. minister wojny-Mars). Ślub króla to mitologiczne HIEROS GAMOS, zaślubiny boga i bogini (Księżyc i Słońce, byk i krowa).Umierający król to odrodzi się jak w micie o zmartwychwstającym bogu (Dumuzi). Odrodzi się jak Słońce czy Księżyc, zabiera ze sobą dwór by się odrodzić w łonie Wielkiej Matki (np. w Ur grobowiec A-bar-gi i Szubad- 68 dwórek, posągi byka i krowy, bogini tam czczona Ninhursang to Matka Krowa świata). Świątynie Sumerów miały kształt kobiecych organów płciowych. Szczególny związek władzy królewskiej ze Słońcem. Ludy miejskie to często „dzieci Słońca”. U Naczezów władca to Brat Słońca, noszony w lektyce, budowano mu piramidy aby mógł być bliżej swojego brata, Rada Starszych i mniejsi wodzowie to Małe Słońca, tylko oni mają wstęp do jego domu. Król ma władzę od Syna Słońca (boh. kult), który dał ludziom kulturę, prawo itp, potem wszedł w kamień, który stał w gł. świątyni, obok niego ogień, który nie mógł zgasnąć.

Między jednostką (mikrokos.) a światem (makrokos.) jest społeczeństwo (mezokosmos), przezeń ludzie uczestniczą w ładzie kosmicznym. Zikkurat, piramida to model Góry Kosmicznej. Miasta preegzystują w konstelacjach. Kosmologicznie świat nie idzie do przodu lecz powraca jak Księżyc = umarły bóg zmartwychwstaje = za zmarłego króla jest nowy. Wszystkie byty z łona Kosmicznej Matki, po śmierci doń wracają i w koło Macieju. Gwarantem tego rodzicielka Nieba i Ziemi np. Ninhursang. Wg Campbella przez to wtedy pojawiają się takie symbole jak swastyka, krzyż maltański, spirala, rozeta czy bukranion (symbol byka), które towarzyszą kompleksowi Wielkiej Bogini Matki. Wielkie wynalazki jak pismo czy astronomia nie zrodziły się nagle, lecz bardziej w drodze religijnego wykorzystywania wiedzy (np. wczesnoneolityczne proto-pismo, którego dziedzicem pismo linearne A kult. minojskiej). Campbell określa kierunki dyfuzji kultury miejskiej: 1. połudn.-zach. przez Sudan do Zimbwabwe gdzie do 1810r. było królobójstwo, (1-sza żona króla podczas nowiu go dusiła, ciało chowano do byka, po roku, przy pełni, królowa rozbierała się jak Innana w Kur i ją duszono), także Egipt gdzie idea króla opiera się o mit śmierci i zmartwychwstania Ozyrysa, pojawiają się hieroglify i mitologia solarna; 2. północ- zachod. Kreta minojska, kult Boginii, podkreślona kobiecość, co 8-9 lat królobójstwo króla- Minosa, dziedzictwo kompleksu Magna Mater w symbolach m.in. byka, krzyża maltańskiego, nagiej bogini, w okresie egejskim króluje cyw. brązu, typowe budowle to grobowce podobne do New Grange. 3. połudn.- wsch. Harappa, widać migrację zdobnictwa z Mezopot., zapożyczenie osiągnięć z Żyznego Półksiężyca (pismo, koło, ceramika, idea miasta hieratycznego). Najistotniejszy motyw mityczny to tzw. prosto-Siwa, postać na tronie w pozycji jogina otoczona przez wyznawców i zwierzęta (wąż jako Potwór Chaosu, tańcząca naga bogini to motyw śródziemnomor., jogin to wyższa transformacja mocy szamańskich i doświadczenia ekstazy, lingam-yoni jako symbole stosunku seks. i boskiego zjednoczenia. Zapożyczone idee powinności, dharma, kołowrót wcieleń- samsara, Góra Kosmiczna z Miastem Bogów; rozwój kultury został zatrzymany najazdem Ariów, którzy przynieśli męskie bóstwa; 4. półn- wsch Chiny- hieratyczne miasta (Loyang- na półn. góra, na płd.-woda), władca Huangdi w środku kosmosu nad wszystkim, porządek kosmiczny dao. Stamtąd poprzez Austronezyjczyków idee miasta, piramid-świątyń, umierającego i zmartwychwst. boga mają przejść do Ameryki (Toltekowie i ich Tula- „Miasto Słońca” ). Wraz z przybyciem Hiszpanów, mit o tym bogu (Chrystus) otacza świat.

Ogólnie to chodzi chyba o to, że to wszystko po prostu krążyło se tak w ciul po świecie, napisałem dużo jakby ktoś miał ochotę, ale lepiej to przeczytać ze 2 razy, wyciągnąć te wszystkie idee co to krążą i jakieś pojedyńcze przykłady i elo.

74. Ogólne cechy nowych ruchów religijnych.

Przez procesy akulturacji i rozpad tradycyjnych struktur plemiennych tworzą się nowe ruchy religijne [NRR]. Ruchy te łączą w sobie element kultów archaicznych, rodowo- plemiennych z judeochrześcijaństwem albo religiami orientalnymi. Na Zachodzie ruchy takie pojawiły się pod wpływem rozpadu tradycyjnych struktur społecznych, spowodowanych rozwojem kapitalizmu i odhumanizowaniem międzyludzkich więzi, a także pojawieniem się mistycznych nurtów hinduizmu i buddyzmu w regionach chrześcijańskich. Na Wschodzie ruchy takie były importem.

Cechy NRR:

- natywizm – grupy „współistniejące” z Białymi dążą do zachowanie autonomii i własnej tożsamości kulturowej, świadomie dążą do uwiecznienia lub odrodzenia elementów swojej kultury, pomimo adaptacji pewnych elementów kultury europejskiej. Natywizm ma najczęściej podłoże religijne i magiczne, odwołuje się do sankcji sakralnej;

natywizm relatywistyczny dąży do ponownego przywrócenia do życia niektórych elementów kultury rodzimej wypartych przez kulturę obcą;

natywizm perpetuatywny stara się zachować i utrwalić te elementy kultury rodzimej, które funkcjonują mimo zagrożeń;

„religie wolności i zbawienia” – dążenie do religijnego wyzwolenia spod dominującej religii obcej. Akt wyzwolenia jako akt zbawienia;

profetyzm – rosnąca ilość wizji i objawień; kult ma charakter ekstatycznych wizji utożsamianych z nakazami boga i wywołujących je rytuałów, w których bierze udział cała społeczność;

charyzmatyczny przywódca religijny;

trzy elementy ideologii proroctwa:

idea „Złotego Wieku” – pierwotnych, rajskich czasów, kiedy nie było Białych, idealizacja przeszłości;

wizja eschatologiczna końca świata – katastrofy, zmartwychwstania przodków, radykalna przemiana świata, Biali i źli zginą, zmartwychwstali rozpoczną nową, szczęśliwą epokę; negacja teraźniejszości, tęsknota za lepszym światem;

mesjanizm – pod koniec czasów ma pojawić się Mesjasz – identyfikowany z Chrystusem i zmarłym założycielem kultu [który nie musi być postacią realną] czy przodkiem- herosem; jego zadaniem będzie obalenie zła i nowe konstytuowanie społeczeństwa;

taka organizacja kosmosu wokół idei zbawienia i końca świata to millenaryzm albo chilianizm

nakierowanie na przyszłość ze źródłem w koncepcji czasu; chaos interpretacyjny, a antidotum na niego ma być przybycie przodków- herosów kulturowych i ustanowienie nowych podstaw kosmosu, zgodnie ze znanym scenariuszem mitycznym;

synkretyzm – sięganie po wszelkie, nawet rozbieżne wzorce do skonstruowania nowej ideologii; łączenie elementów podobnych w różnych religiach. Synkretyzm jest najczęściej niezamierzonym wynikiem akulturacji i dyfuzji. Ruchy synkretyczne mogą mieć charakter millenarystyczny lub natywistyczny.

synkretyzm natywistyczny rozwija się pod wpływem trzech czynników:

kryzys kultury tradycyjnej pod wpływem instytucji [ekonom., polit., społ., relig. Itp.] europejskich

stały kontakt z chrześcijaństwem i wrażenie jego wyższości w stosunku do religii tradycyjnych

pojawienie się osobowości charyzmatycznej, zdolnej do zrewolucjonizowania tradycji

Drogi procesu synkretyzacji:

inkorporacja elementów obcej religii do starych kultów – wzbogacenie nowymi treściami bez zmiany struktury

kontaminacja – nakładanie się symboli, rytuałów, postaci, utożsamienie i synteza

reinterpretacja – akceptacja nowych idei religijnych przez wyjaśnianie w kategoriach tubylczych.

.

79. Pejotyzm

Indianie Ameryki Północnej, szczególnie plemiona zamieszkujące obszary Wielkich Równin, wyznają religię zwaną pejotyzmem. Jest to religia synkretyczna, a jej nazwa wywodzi się od słowa peyotl, meksykańskiej nazwy rośliny z rodziny kaktusowatych, której ojczyzną jest północny Meksyk.. Spożycie tej rośliny wywołuje w pierwszej fazie bóle głowy, nudności, ślinotok, natomiast w drugiej - ożywienie umysłowe, poczucie błogiego nastroju oraz stany halucynacyjne. Miejscowa ludność wykorzystywała ją nie tylko w swoich praktykach religijnych, ale także leczniczych.

Pejotyzm jako religia łącząca znaczną część Indian Ameryki Północnej mógł pojawić się dopiero wówczas, gdy doszło - w następstwie ekspansji napływowej ludności białej - do takich zasadniczych zmian w życiu krajowców, jak porzucenie koczowniczego i przejście do osiadłego trybu życia, przemieszczenie się różnych (nierzadko zantagonizowanych) plemion indiańskich, załamanie się tradycyjnej kultury indiańskiej oraz zaadaptowanie wielu elementów kultury ludności białej, narodzenie się świadomości ponadplemiennej, a także ideologii panindiańskiej.

Proces tych zmian szczególnie intensywnie przebiegał w XIX wieku. Klęska Siuksów pod Wounded Knee w 1890 roku wpłynęła na wzrost liczby zwolenników pejotyzmu, religii, która w swej doktrynie społecznej głosiła konieczność przystosowania się do istniejących warunków oraz koegzystencji z białymi. W końcu XIX i w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku upowszechniła się wśród plemion Wielkich Równin. Do jej najwcześniejszych wyznawców należeli Indianie z plemion: Apaczów Meskalero, Apaczów Lipan, Kiowa, Komanczów i Czejenów. Liczebnemu wzrostowi zwolenników pejotyzmu towarzyszyły próby utworzenia jednolitej organizacji oraz oficjalnego przedstawicielstwa. W 1914 roku powołano w Oklahomie Kościół Pierworodny Indian Oto (podobne przedstawicielstwa utworzyły również inne plemiona). W 1918 roku w El Reno (Oklahoma) doszło do spotkania przedstawicieli gmin wyznaniowych Czejenów, Indian Oto, Kiowa, Osedżów, Komanczów i Apaczów, którzy powołali do istnienia Kościół Amerykański (Native American Church). Kościół ten został oficjalnie uznany przez władze Stanów Zjednoczonych; dzisiaj skupia zdecydowaną większość wyznawców pejotyzmu. Pomimo niechętnego, a niekiedy wręcz wrogiego stosunku białej ludności (jego członkom stawiano między innymi zarzuty kultywowania indiańskiego separatyzmu, praktykowania narkomanii, a nawet składania ofiar z ludzi), poszerzał on nieustannie swoje wpływy.

W doktrynie pejotyzmu widoczne jest łączenie elementów tradycyjnych wierzeń indiańskich z wierzeniami chrześcijańskimi; niektórzy z wyznawców tej religii, na przykład Indianie z plemienia Ute, traktują ją jako indiańską odmianę chrześcijaństwa. W tradycji indiańskiej głęboko zakorzeniona była idea Wielkiego Ducha (Manitu), przenikającego całą rzeczywistość i sprawującego nieustanną kontrolę nad wszystkimi wydarzeniami - tutaj utożsamiany jest on z Bogiem Ojcem, przy czym w wierzeniach jednych plemion przypisywana jest mu rola stwórcy wszechrzeczy, w innych zaś odmawia się mu takich kreacyjnych zdolności. Zapożyczony z wierzeń indiańskich Ptak Wodny oraz Duch Pejotowy przyjmują wiele atrybutów chrześcijańskiego Ducha Świętego; Duch Pejotowy, a także Pejotowa Kobieta utożsamiane bywają z Jezusem. Pejotystyczny panteon bóstw i istot wyposażonych w nadprzyrodzone moce jest bogaty oraz zróżnicowany.

Główną rolę odgrywa w tej religii wiara w niezwykłą moc peyotlu, rośliny, którą Indianie mieli otrzymać bezpośrednio od Boga w celu ulżenia ich doczesnym niedolom oraz wspomożenia w kontaktach z siłami nadprzyrodzonymi. Roślinie tej przypisywana jest również moc oświecania umysłu ludzkiego i pomagania w realizacji pejotystycznego kodeksu moralnego. Kodeks ten - określany mianem Pejotowej Drogi - ma u podstaw zasadę wszechogarniającej braterskiej miłości, bezwarunkowego opiekowania się rodziną, liczenia tylko na siebie oraz nieużywania alkoholu. Z bardziej szczegółowych wskazań wynika, że człowiek powinien być uczciwy, dobroczynny, łagodny, opanowany, pracowity, gospodarny i oszczędny (ale nie skąpy).

Przemieszanie elementów indiańskiej tradycji z elementami wiary chrześcijańskiej widoczne jest również w sferze pejotystycznej obrzędowości. Pomimo sporego zróżnicowania, ma ona wiele cech wspólnych wszystkim grupom wyznawców. Tak więc uroczystości religijne (nazywane "spotkaniami") zaczynają się zwykle w sobotę wieczorem i trwają do wieczora dnia następnego. Odbywają się one w specjalnie do tego celu przystosowanym namiocie, baraku lub czasami na wolnym powietrzu. W miejscu sakralnym Przywódca uroczystości wcześniej przygotowuje ołtarz - stanowi go kopczyk w kształcie półksiężyca usypany z ziemi, przed którym płonie ognisko. Do przedmiotów rytualnych należą: bęben, wachlarz z piór, grzechotka, laska, z reguły ozdobiona na końcu pękiem piór, gwizdek, a niekiedy również Biblia (kładziona jest na ołtarzu, obok woreczka z plastrami peyotlu).

Biorący udział w uroczystości wprowadzani są przez Przywódcę do świątyni lub na wyznaczony na wolnym powietrzu obszar sakralny i zajmują miejsca w półkolu. W czynnościach obrzędowych Przywódcy pomagają Główny Bębnista, Strażnik Kadzidła Cedrowego oraz Strażnik Ognia. Spożycie peyotlu poprzedzone jest kazaniem Przywódcy, wypaleniem rytualnego papierosa, indywidualnymi i zbiorowymi modlitwami oraz oczyszczeniem ust liściem szałwii.

Po spożyciu pierwszej porcji peyotlu (z reguły nie więcej niż czterech plasterków) następują rytualne śpiewy, w których nierzadko pojawiają się zapożyczenia z pieśni chrześcijańskich - towarzyszy im bicie w bęben oraz dźwięk grzechotki. Około północy zaczyna się tzw. ceremonia wody - jej rytualne picie - powtarzana nad ranem. Następuje kolejne spożycie peyotlu (w trakcie "spotkania" każdy z jego uczestników spożywa od 8 do 40 plasterków) oraz odmówienie kolejnych modlitw. Rano wszyscy uczestniczą we wspólnym śniadaniu, a po południu w obiedzie.

Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych wyznawcami pejotyzmu było ponad 30% wszystkich Indian zamieszkujących Amerykę Północną, a w latach sześćdziesiątych było ich już ponad 50% - około 250 tys. osób.

80. Afrochrześcijaństwo w Afryce.

Afrochrześcijaństwo- odmiany chrześcijaństwa przyniesione do Afryki przez kolonialistów europejskich, podległe synkretycznym związkom z tradycyjnymi religiami i tworzące nowe wartości kulturowe. Termin ten odnosi się również do rozwiniętych wśród czarnoskórych niewolników amerykańskich form chrześcijaństwa. Kościoły afrochrześć. formowały się na skutek powszechnych uwarunkowań politycznych i społecznych [kolonializm i akulturacja] oraz specyficznie afrykańskich dominant kulturowych.

Cechy wspólne kościołom afrochrześcijańskim:

interpretacja chrześcijańskiego boga przez tradycyjny wzorzec afrykański z mityczną Najwyższą Istotą [przy włączeniu pozostałych wzorców religijnych: kultu zmarłych, wiary w ich zmartwychwstanie, magicznych interpretacji chrztu, pojawienie się mitycznych postaci w wizjach proroków i ikonografii]

walka z czarownictwem i fetyszami- tradycyjna i wynikająca z potrzeby zwalczania zła

dążenie do autonomii i niezależności, panafrykanizm

budowanie organizacji kościelnej prowadzonej przez liderów często skonfliktowanych z misjonarzem czy oficjalnym kolonialnym kościołem

zbieżności z pierwotnym judaizmem, kierowanie się ku Staremu Testamentowi

Istnieją różne teorie wyjaśniające eksplozję afrochrześcijaństwa. Wg Lanternariego ruchy te są „religiami uciśnionych” z powodu powiązań z sytuacją kolonialną i uciskiem administracji. Spencer- Trimingham wiąże ich powstanie z upadkiem tradycyjnych struktur władzy i autorytetu na skutek zderzenia kultur, i w efekcie załamaniem się obrazu kosmosu. Teoria Hortona uznaje przejście Afrykanów na NRR za naturalną ewolucję religijną w stronę monolatrii czyli przejścia od uznawania przodków i duchów za najlepszych pośredników w kontaktach z Istotą Najwyższą do bezpośredniego zwracania się do niej. Pod wpływem zmian społeczno- gospodarczych afrykańska kosmologia przeorientowuje się z mikrokosmosu na makrokosmos, a lokalne bóstwa ustępują miejsca Istocie Najwyższej. Religie jak islam czy chrześcijaństwo są katalizatorem przemian religijnych. Teza ta zdaje się potwierdzać, gdyż mimo zniknięcia kolonizatorów, nadal powstają nowe ruchy afrochrześcijańskie.

Obecnie liczba nowych kościołów to 8155 z 35 mln członków [20% ogółu chrześcijan Czarnej Afryki, tj. 6,7% mieszkańców]. Najwięcej takich kościołów istnieje w RPA, a najliczniejszy to zairski kimbangizm. Pomimo różnych postaci afrochrześcijaństwa, można mówić o spójnym zjawisku religijnym. Ruchy te szybko pozyskują zwolenników, zespalają tradycyjne wzorce życia i magiczny obraz świata z monoteizmem. Dominującym motywem jest kult zmarłych, a wiara w zapewniających wyzwolenie przodków łączy się z kultem Mesjasza- Zbawiciela [Zbawcy Czarnych].

[wg G. Kaczyńskiego] W zależności od roli Chrystusa- podział na neotradycjonalizm – doktryny opierają się na wierzeniach tradycyjnych w połączeniu z wybranymi elementami chrystianizmu, a Chrystus jest komponentem pobocznym i pozaewangelicznym; oraz afrochrześcijaństwo, zintegrowane wokół uznawanej za centralną idei Jezusa.

w większości ruchów afrykańskich akceptowana jest waga Biblii jako Objawienia;

chrzest interpretowany jest magicznie, praktykowany w postaci całkowitego zanurzenia dorosłych; sakramenty wykorzystywane do uzyskania ekstazy zbiorowej, służącej często do wywołania nastrojów antyeuropejskich

Biali uważani za niewiernych, prawdziwy bóg był bogiem Czarnych.

Mesjanizm antykolonialny i antybiały.

Walka ze starymi kultami, zwłaszcza z czarną magią, choć niektóre z ruchów afrochrześć. traktują je jako osłonę tradycyjnych kultur.

Istotna postać proroka- założyciela, w którym skupiają się wierzenia w herosa kulturowego i przodka opiekującego się ludem oraz specyficznie interpretowanego Chrystusa, którego założyciel jest wcieleniem, powtarzającym mękę, śmierć i zmartwychwstanie.

Przykładem kościoła tradycjonalistycznego jest Reformowane Braterstwo Ogboni, mające antymagiczne i antyczarownicze korzenie. Kult Ogboni był pierwotnie tajnym stowarzyszeniem Jorubów, w którego rytuałach nawróceni Jorubowie mieli nie brać udziału. Aby ominąć ten zakaz, miejscowy pastor anglikański założył Chrześcijańskie Stowarzyszenie Ogboni, którego emblematem była Biblia, a Chrystus zastąpił bóstwo opiekuńcze- wyrocznię Ifa. Kiedy ortodoksyjni biskupi uznali za profanację przechowywanie Biblii w naczyniu z tykwy i zakazali używania określenia „chrześcijański”, grupa przyjęła nazwę RBO. Wkrótce utraciło w znacznym stopniu charakter chrześcijański, a stało się obecne w życiu tradycyjnym, pogańskim.

Najstarszym ruchem afrochrześcijańskim na obszarze Afryki równikowej był antonianizm. Pojawił się on na początku XVIII wieku w królestwie Kongo. Przyczyną pojawienia się było zachwianie władzy politycznej. Zaczęli się pojawiać nawróceni świadczący o swoim powołaniu przez Matkę Boską lub św. Antoniego na proroków. Głosili koniec świata i sąd boży o ile w państwie nie zapanuje pokój. Na czele ruchu stanęła 20-letnia Kimpa Vita, nawrócona kapłanka kultu bliźniaków Marinda, o chrześcijańskim imieniu Beatrice/ Beatrix ;) . Nauczała o zmartwychwstaniu św. Antoniego i jego zamieszkaniu w jej ciele. Dostępowała kontaktów z bogiem i omawiała sprawy królestwa. Otoczyła się gronem aniołów, a z jednym z nich, św. Janem, miała dziecko. Głosiła, że Chrystus był Murzynem z plemienia Bankongo z San Salvadoru; apostołowie i święci też byli czarnoskórzy. Beatrice naśladowała życie Chrystusa, co piątek udawała się do nieba, a w sobotę zmartwychwstawała. Naśladowała też Matkę Boską i pragnęła wydać Zbawiciela ludu zrodzonego za sprawą Ducha Świętego[i uchodzić za czystą]. Beatrice aresztowano i spalono na stosie w 1706 r.

Obecnie pomniejsze kościoły afrochrześcijańskie można [wg Sundklera] podzielić na kościoły etiopskie i ruchy syjonistyczne- czyli modlitewne i profetyczno- uzdrowicielskie. Pierwsze rozwinęły się głównie w Afryce południowej [Nigeria, Ghana], odrywając od misyjnych kościołów macierzystych. Nazwa pochodzi od Etiopian Church, który w 1892 r. oderwał się od Kościoła Metodystycznego w RPA. Wierni zakładają łączność Afryki ze starotestamentową Etiopią. Ich działalność ma charakter polityczny, związany z hasłami panafrykanizmu lub lokalnego nacjonalizmu, dążą do pełnej niezależności od europejskich korzeni [też religijnych]. Są wrogie wobec chrześcijaństwa Białych i kolonialnych władz, ale starają się zachować w sferze doktryny i kultu ortodoksyjne elementy wyniesione z macierzystych kościołów. Bóg chrześcijański przybiera cechu Najwyższej Istoty, a Chrystus Białych jest Lucyferem strąconym z nieba, jako że prawdziwy Chrystus jest mesjaszem Czarnych.

Przykładem kościoła etiopskiego jest Musama Disco Christo Church- Kościół Armii Krzyża Chrystusa [KAKC]. Jego podstawą są tradycje wierzeniowe ludów Akan z Zatoki Gwinejskiej i wpływ kościoła metodystów. Określa się on jako mirra dla Afryki od Chrystusa. Kościół zorganizowany jest na wzór państwa Akan ze stolicą w Mozambo, gdzie rezyduje król Egyanke [założyciel kościoła – 1922] i odbywają się główne rytuały. Podstawą ideologii jest Stary Testament i rytuały judaistyczne. W kościołach stoi Arka Przymierza. Okazjonalnie dokonywane są ofiary całopalne, a krwią zwierząt znaczy się domy i czoła. Tolerowana jest poligamia i użycie afrykańskich instrumentów muzycznych. Znakiem rozpoznawczym KAKC są miedziane pierścienie i krzyże.

Ruchy syjonistyczne powstały głównie jako spontaniczne ruchy skupione wokół proroków- uzdrawiaczy. Mają mniej ortodoksyjny, a bardziej pentekostalny charakter, związany ze specyficzną rolą przypisywaną Duchowi Świętemu, który jest źródłem opętania i ekstazy. Pod wpływem monotonnej muzyki wyznawcy zapadają w trans- opętanie przez Ducha św. – umoja, która jest mocą służącą uzdrawianiu chorych i prorokowaniu. U Fangów z Gabonu moc Ducha św. jest tożsama z halucynogenem iboga, dzięki któremu możliwe jest duchowe przekroczenie granicy śmierci i odnowienie kontaktu z przodkami. Na nabożeństwach przedstawia się wydarzenia o randze kosmicznej [stworzenie świata, narodziny Chrystusa itp.]. O północy następuje ekstatyczne „uwolnienie dusz z ciał”, a towarzyszą temu przedstawienia scen upadku człowieka. Z Chrystusem identyfikowany jest stary heros kultowy Nzame. Bóg chrześcijański uważany jest w kościołach syjonistycznych za wybawienie od wiecznych trosk.

W obrębie kościołów syjonistycznych wyróżnia się kościoły prorocze właściwe [skupiające się wokół proroka, np. kimbangizm w Zairze, Kościoły Cherubinów i Serafinów w Nigerii i Beninie], kościoły mesjańskie [zakładane przez osoby uznające się za nowych mesjaszy, np. Kościół Mai Chaza i Kościół Johane Masowe w Zambii], oraz kościoły millenaryjne [głoszące nadejście tysiąclecia panowania dobra na ziemi- np. wywodzące się z ruchów badackich Kościoły Strażnicy w Zambii, jak Kitavala].

Rytuały afrochrześcijańskie bazują na chrzcie w rzecze [symbol Jordanu], połączonym ze spowiedzią i oczyszczeniem. Starannie przygotowana jest muzyczna oprawa. Mniejsze znaczenie ma Eucharystia, czasem całkiem pomijana. Kimbangiści np. rozdają ją w postaci lokalnych produktów, a w niektórych kościołach RPA komunia ogranicza się do rytuałów pogrzebowych.

Kościoły afrochrześcijańskie dzielą się na narodowe i plemienne [np. kimbangizm] oraz uniwersalne- o charakterze misyjnym [np. Aladura, pierwotnie rozwinięty wśród Jorubów, obecnie ma filie nawet w Londynie czy NY].

Nigeryjskie ruchy Aladura zapoczątkowane zostały w 1918 roku przez modlitewne kółka kościołów misyjnych. W 1925 r. powołano Kościół Cherubinów i Serafinów. Po śmierci założycieli ruch rozpadł się na szereg niezależnych kościołów o wspólnym kulcie i ideologii. Ruchy Aladura dzielą się na apostolskie, wzorowane na kościele anglikańskim, kierowane przez pastorów, z dużą rolą hierarchii, oraz spirytualistyczne [jak Kośc. Cher. i Seraf.]. Wierni wzywani są do walki z islamem i fetyszyzmem wobec perspektywy eschatologicznej. Oczyszczenie ma doprowadzić do ustanowienia Królestwa Bożego na ziemi. Biblia, razem z wizjami, przepowiedniami prorockimi, snami, uważana jest za źródło objawienia. Jednym z najważniejszych nakazów jest walka z czarną magią. Największą mocą cieszy się modlitwa. Krzyż jest świadectwem siły duchowej. Na ceremonii czyta się i objaśnia Biblię. Zwolennicy Aladury odbywają pielgrzymki do świętej góry Olorunkole, gdzie w 1918 objawił się anioł i przepowiedział epidemię.

Ciekawy charakter ma wspólnota Jaama. U jej początków stoi misjonarz katolicki Placide Temples, który usiłował dopasować wyniki swoich prac do kształtu afrykańskiego chrześcijaństwa. Dążył do połączenia chrześcijańskiej myśli humanistycznej z afrykańską koncepcją człowieka w celu usunięciu uprzedzeń i barier w życiu Afrykanów. Stworzenia podstaw nowej wspólnoty jednoczącej Białych i Czarnych, członków różnych plemion i innych; jedność ta ma stworzyć duchową Jamaa [suah. Rodzina], która może powstać w wyniku doskonalenia podstawowych dążeń człowieka: uzima- siły życiowej, uzazi- płodności i mapendo- miłości. Pierwsza wspólnota powstała w 1953 w Zairze i rozwijała się mimo wyjazdu Templesa z Afryki. Wymaga się od wyznawców praktykowania katolicyzmu, ale kandydatem i uczestnikiem wspólnoty może zostać każdy. Jaama nie jest tajnym stowarzyszeniem, ale obowiązuje reguła milczenia wyznaczająca odrębność od społeczeństwa. Wyjazd Templesa, który bronił się przed papieżem z powodu oskarżeń o herezje, miał na celu pozbawienie ruchu przywódcy. Dla uczestników wspólnoty stał się postacią mityczną. Podstawową kategorią teologiczną jest myśl- mawazo, która określa naturę boskich i ludzkich istot. Świat materialny jest realizacją myśli i ma swój początek od Boga.

Boskim symbolem połączenia idei, miłości i jedności jest Trójca Święta, a Chrystus zajmuje w niej centralne miejsce. On i Matka Boska są nowymi prarodzicami. Maria personifikuje znaczenie kobiety w społeczeństwie, symbolizuje przekonanie o samotności i bezpłodności mężczyzny bez kobiety. Miłość małżeńska jest prototypem miłości bliźniego. Małżeństwo powinno być jednością podobną do jedności Chrystusa i Marii, wówczas związek cechuje uzazi- płodność duchowa i fizyczna.

83. Nowe religie Australii i Syberii

1. Australia

W roku 1788 pierwsi Europejczycy osiedlają się na lądzie australijskim, reakcją Aborygenów jest stopniowa ucieczka w coraz bardziej niegościnne rejony kontynentu, gdzie niektórym grupom udało się przetrwać w izolacji do lat 60. Pozostała część musiała adaptować się do obecności Białych, a ponieważ w niektórych rejonach osadnictwo było rzadkie, dało to im czas do uzmysłowienia sobie istnienia innych i ich siły technologicznej. Wcześniej ich terytoria były poddane pewnym wpływom mieszkańców Wysp Sundajskich i Nowej Gwinei oraz rozprzestrzenianiu się pewnych rytuałów i systemów o genezie lokalnej jak np. system klas matrymonialnych o 4-8 podsekcjach czy rytuały Kunapipi.

W latach 50. liczba pełnej krwi Australijczyków zaczyna rosnąć, a tradycyjne idee odradzają się ponownie. Grupy plemienne zamieszkujące tereny misji czy stacji, zachowują zawsze co najmniej jeden ze swych systemów przekształceń (system klas matrymonialnych, który jest dla Australijczyków tym, co odróżnia ludzi od zwierząt, parzących się z kim popadnie).

Najczęstszą przyczyną przechodzenia do świata Białych jest gwałtowność tradycyjnych inicjacji i władza starszyzny. Młode dziewczęta dzięki misjonarzom mogą zawrzeć małżeństwo z wybrankiem serca, a nie z jakimś starszym mężczyzną. Młodzi chłopcy natomiast uciekają przed bolesnymi inicjacjami z rytami obrzezania czy subincyzji. Wielkie święta, jak rytuały Kunapipi na Ziemi Arnhema zostają pod wpływem misjonarzy "wyprane" z orgiastycznych zachowań seksualnych. Inne święta muszą ulec zmianom na przykład ze względu na to, iż większość młodych pracuje u Białych. Główne ceremonie przenosi się na weekend, a czas świąt z kilku miesięcy skraca się do kilku tygodni czy nawet dni.

W Australii zauważamy niemal całkowity brak synkretycznych nowych ruchów religijnych o wydźwięku millenarystycznym czy mesjanistycznym, spowodowanym głównie przez siłę tradycji. Choć są wyjątki, jak system Kurangara. Wedle niego syn herosa kulturowego Nguniai o imieniu Tjanba, po zidentyfikowaniu z Chrystusem, stał się głównym dysponentem dóbr w swoistym systemie cargo. Miał on pojawić siew 1936 roku podróżując od plemienia do plemienia samochodem wyładowanym narzędziami i bronią. W każdym plemieniu prosił o poczęstunek i urządzał z tego ucztę rytualną po czym miał głosić bliski koniec świata. Wyznawcy Kurangara gromadzili się na zebraniach, używając prowiantu pochodzącego tylko od Białych.

Równolegle z procesem asymilacji mają miejsce dążenia natywistyczne, zmierzające do odnowienia plemiennych inicjacji. Wedle Roberta Tonkinsona religia i system światopoglądowy wraz z rytuałami inicjacji są środkami zachowania godności i podstawą odrodzenia kulturowego oraz powodem do dumy i źródłem siły moralnej wśród Aborygenów. Należy do tego jeszcze dodać lekceważenie ich kultury przez Białych, okazywanie wyższości oraz spychanie do drugiej kategorii. To wszystko powoduje, że z końcem pory suchej porzucają oni osady Białych, stacje misyjne i odchodzą w busz...

2. Syberia - burchanizm

Szamanizm syberyjski podlegał przez wieki wpływom zarówno chrześcijańskim (prawosławie) jak i buddyjskim (lamaizm). W XVIII-XIX wieku mongolski lamaizm wywarł duży wpływ na religię buriacką, stapiając się z szamanistycznymi wierzeniami i panteonem. Nazwa pochodzi z buriackiego burchan i oznacza "bóg" w odniesieniu do jedynego Boga monoteistycznego (Biały Burchan) oraz Buddy (Burchan-budda). Alarscy Buriaci byli zarówno lamaistami i szamanistami, bochańscy byli prawosławnymi i szamanistami. Jednak ze względu na podobieństwo kosmologii wynikające głównie z tego, że sam lamaizm wywodzi się z szamanizmu (bon) to właśnie ze zlania tych dwu systemów powstał burchanizm. Lamowie otwarcie wykorzystywali mity i obrzędy do utrwalenia buddyzmu. Ukształtowała się kategoria półlama-półszamana, który przechodził inicjację w klasztorze, a do transów wykorzystywał księgi buddyjskie. Sami wyznawcy określali burchanizm jako ak jang (biała/mleczna wiara, w przeciwieństwie do czarnej-szamanizmu). Jego pojawienie się jako zintegrowanego systemu przypada na rok 1904, kiedy to jej wyznawcy rozpoczęli walkę z tradycyjnym szamanizmem. Walczyli ze wszystkim, co czarne, wyrżnięto czarne owce i bydło... Za święty pokarm uznano mleko, zakazano spożywania krwi. Szamanów zastępują jarłykczi, którzy powoływani przez Boga czytali modlitwy oraz palili kadzidła.

---

1. W tejże lekturze Malinowski pisze: „W kulturze pierwotnej mit jest nieodzowny: wyraża, wzbogaca i kodyfikuje wierzenia; chroni i wzmacnia moralność; gwarantuje skuteczność rytuału i zawiera reguły praktyczne, którymi człowiek powinien się kierować. Mit jest więc żywotnym składnikiem cywilizacji ludzkiej; nie jest czczym opowiadaniem, ale aktywną stale działającą siłą. Nie jest rozumowym wyjaśnieniem ani wyobrażeniem artystycznym. Jest natomiast pragmatycznym dokumentem pierwotnej wiary i mądrości moralnej”. S. 303↩

2. Wyjątek w totemizmie: wyspa Tikopia, ma której jednostkowe zwierzęta są czczone ze względu na to, że wcielił się w nie bóg, zachowujący więź z mitycznym przodkiem klanu.↩

3. Szczegóły: święta skała dla plemion Pitjanjara i Aluritja. Wymiary: 2,5 x 1,5 km, wys. 350m, obwód: 8 km, czerwona skała kambryjska, leży nad jez. Amadeus↩