Jacek Pawłowicz (OBEP IPN Warszawa)

Działalność NKWD na Podlasiu 1944-1945

(zarys problematyki)

Tematem wystąpienia jest działalność Wojsk Wewnętrznych NKWD na terenie po-

wiatu sokołowskiego, a nawet traktując zagadnienie nieco szerzej – obecność sił sowieckich

na Podlasiu lewobrzeżnym w ogóle. Przy jego opracowywaniu wykorzystane zostały doku-

menty sowieckich jednostek stacjonujących w Polsce, głównie 64 i 62 dywizji WW NKWD, a

także dokumenty wytworzone przez KBW, ludowe Wojsko Polskie i UBP. O ile jednak do-

kumenty KBW i ludowego WP zostały dość dokładnie zbadane i wnoszą sporo danych o

działaniach prowadzonych wspólnie z NKWD, to z interesującego nas terenu dokumentacja

UB z przełomu lat 1944 i 1945 dotycząca tego zagadnienia jest bardzo fragmentaryczna i ni-

skiej jakości. Z kolei dokumenty sowieckie są bardzo obfite, ale jak na razie – dość słabo

przebadane, zwłaszcza pod kątem działań w terenie. Niemniej całość zebranego materiału

pozwala na zarysowanie pewnego obrazu, na podstawie którego da się sformułować pewne

ogólne uwagi.

Osiem lat temu, otwierając swe wystąpienie na konferencji naukowej pt. Wojna do-

mowa czy nowa okupacja? – Polska po roku 1944, dr Andrzej Chmielarz zauważył, że „Li-

kwidację podziemia niepodległościowego w latach 1944 – 1947 próbuje się nazywać ostatnio

wojną domową, zapominając, że nie można mówić o wojnie domowej, gdy wyzwolenie jest

faktyczną nową okupacją. Nie można tym terminem określić braku zgody na wprowadzone

przemocą rządy komunistów w państwie, które nie posiadało żadnej suwerenności. Państwie,

którego charakter nie tak znowu bardzo różnił się od dominium. Jego granic strzegły wojska

pograniczne NKWD, władze – tj. PKWN, a następnie Rząd Tymczasowy – ochraniał batalion

NKWD, a osobistą ochronę Bieruta również stanowili funkcjonariusze NKWD. [...] Wojny

domowej w Polsce nie było. Mieliśmy natomiast brutalną pacyfikację społeczeństwa polskie-

go, połączoną z krwawą rozprawą z podziemiem niepodległościowym, którą w latach 1944-

1945 dokonano głównie siłami obcych wojsk”

1

.

1

Chmielarz A., Działania 64 dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD przeciwko polskiemu podziemiu, w: Wojna

domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, Wrocław 1998, s. 73.

2

Dość powiedzieć, że siły sowieckie wprowadzone do akcji na terenie Polski w latach

1944 – 1945 przewyższały siły resortu bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i Korpusu Bez-

pieczeństwa Wewnętrznego razem wzięte.

Wraz z przesuwaniem się frontu na zachód, w stronę Niemiec, na ziemiach polskich

pojawiało się sowieckie formacje specjalne, mające zagwarantować zaprowadzenie tu po-

rządków na modłę sowiecką. Z jakimi formacjami mamy tu do czynienia? Przede wszystkim

specjalistyczne grupy operacyjne NKWD i NKGB kierowane przez gen. Iwana Sierowa, bę-

dące „mózgiem” rozpracowywania i likwidowania polskiego podziemia niepodległościowe-

go, a także organy kontrwywiadu wojskowego „Smiersz” spełniające te same zadania na sze-

roko rozumianym zapleczu frontu. Ich działalność operacyjną wspierały pułki podlegające

Dowództwu Wojsk Wewnętrznych NKWD ds. Ochrony Tyłów Armii Czerwonej. W ich licz-

bie najwięcej było pułków pogranicznych, a także specjalne jednostki zmotoryzowane i pułki

strzeleckie NKWD. Łącznie WW NKWD ds. Ochrony Tyłów liczyły, wg stanu etatowego,

75.000 ludzi i składały się z 44 pułków (rzeczywista liczebność była niższa od etatowej)

2

. W

okresie największego nasilenia działań mających doprowadzić do fizycznego zniszczenia pol-

skiego podziemia i „złamania” ludności cywilnej, na terytorium Polski stacjonowały jednostki

NKWD odpowiadająco przeliczeniowo sile 7 dywizji. Liczebność Wojsk Wewnętrznych

NKWD na ziemiach lezących w obecnych granicach Polski wzrosła z 14.000 w grudniu 1944

r. – do 35.000 w maju 1945 r

3

. Pamiętajmy przy tym, że w dawnych wschodnich wojewódz-

twach II RP ulokowano równie znaczne siły sowieckie, których jednym z podstawowych za-

dań była likwidacja struktur i oddziałów pozostałych po Armii Krajowej. Podstawowe jed-

nostki tworzące siły NKWD w obecnych granicach Polski, użyte do zwalczania podziemia, to

64 (sformowana jako pierwsza), 62 i 63 dywizje WW NKWD. Jeszcze w czerwcu 1946 r. na

terytorium Polski stacjonowało 15 pułków WW NKWD, podlegających gen. lejtnantowi Se-

liwanowskiemu, głównemu doradcy sowieckiemu przy MBP, będącemu zarazem pełnomoc-

nikiem NKWD przy Północnej Grupie Wojsk Sowieckich. Gdy w październiku 1946 r. zary-

sowała się koncepcja wycofania podstawowej siły NKWD z terenu Polski, tj. 64 dywizji WW

NKWD, Bierut zażądał pozostawienia jej jeszcze do 1 marca 1947 r. (czyli do tzw. amnestii,

która definitywnie „złamała” masowy charakter podziemia niepodległościowego).

Trzeba też dodać, że w okresie 1944 – 1945 teren całej Polski pokrywała sieć sowiec-

kich komendantur wojennych, a do akcji przeciw podziemiu niepodległościowemu używano

także frontowych jednostek Armii Sowieckiej (np. podczas tzw. „obławy” w Puszczy Augu-

2

Chmielarz A., op. cit., s. 74-75.

3

Ibidem, s. 76.

3

stowskiej użyto 2 dywizji Armii Sowieckiej wycofywanych z Niemiec do ZSRS). Ponadto

wiele jednostek Armii Sowieckiej, zakwaterowanych w różnych miejscowościach naszego

kraju, nawet nie będąc przeznaczona do czynnych działań wobec podziemia i społeczeństwa,

stanowiła dla nich potencjalne zagrożenie i w każdej chwili mogła być rzucona do akcji. W

powiece sokołowskim była to np. jednostka lotnicza, kwaterująca w latach 1945-1946 w rejo-

nie Ceranowa (jej pododdziały były kilkakrotnie rzucone do obław na partyzantów, a w 1945

r., do działań bojowych używano także samolotów). W różnych punktach Podlasia ulokowano

też sieć posterunków obserwacyjnych i łącznościowych, których załogi ze względu na uciąż-

liwość i często brutalny stosunek do ludności często znajdowały się w sytuacjach konflikto-

wych z miejscowym podziemiem. Pragnę przy tym dodać, że dowództwo podziemia poakow-

skiego zabraniało atakowania jednostek frontowych i pomocniczych Armii Sowieckiej, po-

zwalając stosować samoobronę w stosunku do NKWD i sił „polskiego” resortu bezpieczeń-

stwa. W raportach dowództwa 64 dywizji WW NKWD dostarczonych przez agenturę zacho-

wała się informacja także o takim właśnie rozkazie wydanym przez Komendę Obwodu Soko-

łów Podlaski.

Działania przeciw podziemiu niepodległościowemu rozpoczęto dosłownie jeszcze w

momencie przesuwania się frontu. Na mocy rozkazu dowódcy I Frontu Białoruskiego z 2

sierpnia 1944 r. jednostki kontrwywiadu „Smiersz” przystąpiły do rozbrajania oddziałów AK

zmobilizowanych w Podokręgu Wschodnim Obszaru Warszawskiego, skoncentrowanych na

terenie pomiędzy Mińskiem Mazowieckim i Sokołowem Podlaskim, który został już opusz-

czony przez wojska niemieckie.

„6 i 7 sierpnia [1944] przeprowadzona została praca rozbrojenia składu osobowego 8

polskiej partyzanckiej dywizji piechoty Armii Krajowej i internowania składu osobowego tej

dywizji” – choć, jak stwierdzało sprawozdanie dowódcy 47 armii – „niektóre pododdziały

dywizji do tej pory prowadzą działania bojowe na terytorium zajmowanym przez wojska nie-

mieckie

”4

.

Wywiad sowiecki oceniał liczebność trzech pułków AK wchodzących w skład tej jed-

nostki – 22 pp, 32 pp i 13 pp - na od 400 do 600 ludzi. Dowództwo 47 armii sowieckiej in-

formowało o internowaniu kadry oficerskiej 8 dywizji w liczbie 21 oficerów (w tym płk „Sze-

liga” i oficerowie z jego sztabu).

4

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie dowódcy 47 armii generała lejtnanta Gusiewa i

członka rady wojennej 47 armii generała majora Koropca, 16 VIII 1944 r., k. 255-256.

4

Informacje dowództw innych wielkich jednostek sowieckich z sierpnia 1944 r., np. 8

armii gwardyjskiej, także mówiły o rozbrajaniu przez jednostki kontrwywiadu „Smiersz” i

127 pułk wojsk pogranicznych oddziałów AK na wschód od Warszawy. m.in. w pow. garwo-

lińskim

5

. Dodajmy, iż zdarzenia te miały miejsce w momencie, w którym oddziały AK szy-

kowały się do marszu na pomoc powstańczej Warszawie.

Interesujące wydają się też okresowe sprawozdania naczelnika oddziału operacyjnego

I Frontu Białoruskiego z września 1944 r., w których przy omawianiu sytuacji w ginącej War-

szawie wykorzystywano też informacje od agentury znajdującej się w dzielnicach zajętych

przez powstańców (z zaznaczeniem np., że ustalenia danych dotyczących uzbrojenia oddzia-

łów powstańczych na śoliborzu było zadaniem grożącym śmiercią).

Centra działań operacyjnych sowieckich sił specjalnych przeciwko polskiemu pod-

ziemiu i społeczeństwu znajdowały się w na przełomie 1944 i 1945 r. w Lublinie i Warsza-

wie. Z czasem rola Lublina zmalała na rzecz Warszawy (przeniósł się tam gen. Iwan Sierow,

będący główna postacią w planistyce tych działań). Funkcjonowała tu od jesieni 1944 r. grupa

operacyjna płk Lichaczewa, która w styczniu 1945 r. przeniosła się z Pragi do Włoch. W owej

podwarszawskiej miejscowości ulokował się także Główny Zarząd Informacji WP, formacja

której kadra kierownicza niemal w całości obsadzona była przez oficerów sowieckich ze

Smierszu. Ofiarami jej działalności padali także żołnierze AK z Podlasia, m.in. grupa konspi-

ratorów wywodzących się z powiatu sokołowskiego (grupa Jerzego Kazimierskiego „Leżań-

skiego”) czy akowcy z Siedlec (Ługowski i inni)

6

. Po zajęciu Warszawy 17 stycznia 1945

część jednostek Zbiorczej Dywizji NKWD, w międzyczasie przeorganizowanej w 64 Dywizję

Strzelecką WW NKWD, także przeniosła się z Pragi na lewy brzeg Wisły. Jako pierwszy ulo-

kowany został tam batalion zbiorczy tej jednostki, a wkrótce 2 pułk wojsk pogranicznych

(liczące około 1.200 funkcjonariuszy). Jego pododdziały ochraniały siedzibę tzw. Rządu Jed-

ności Narodowej, poselstwo sowieckie przy RJN oraz grupę operacyjną głównego doradcy

sowieckiego przy MBP – gen. Seliwanowskiego a także szereg rządowych obiektów w War-

szawie

7

. Ochraniały konwoje z aresztowanymi i wyjeżdżały na operacje przeciw polskiemu

podziemiu niepodległościowego – na teren całego województwa warszawskiego, a nawet w

5

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/8, Sprawozdanie członka wojennej rady 8 armii gwardyjskiej gene-

rała majora Pronina, 12 X 1944 r., k. 288.

6

Zob. zapisy w rejestrze aresztowanych GZIWP za lata 1945-1947, AIPN 00834/111 (w piwnicach aresztu GZI

WP we Włochach przy ul. Świerszcza 2 zachowały się na ścianach dość liczne zapisy świadczące o uwięzieniu
tam podlaskich akowców), zob. także Z „Czarnej Księgi” komunizmu: NKWD, „Smiersz” i „Informacja WP w
Warszawie i okolicach 1944-1945, red. S. Stępień, Warszawa, b.d.w.

7

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/20, Raporty dowódcy 2 pułku wojsk pogranicznych majora Kor-

ż

enki z pierwszej połowy 1945 r.

5

białostockiego. Także w drugiej połowie stycznia 1946 r. do Warszawy skierowany został 18

pułk pograniczny w pełnym składzie

8

.

Poczynając od października 1944 r. tereny położone na wschód od Warszawy (woj.

warszawskie, białostockie, lubelskie i rzeszowskie) stały się obszarem działań sformowanej w

Lublinie Zbiorczej Dywizji WW NKWD, przekształconej po pewnym czasie w 64 dywizję

WW NKWD dowodzoną przez generała - lejtnanta Browkina. W skład tej jednostki weszły:

2, 11, 18, 98 i 108 pułki pograniczne, 145 pułk strzelecki, 104 oddział pograniczny, 198 spe-

cjalny zmotoryzowany batalion i 107 specjalna grupa manewrowa. Pod koniec października

1944 r. stan Zbiorczej Dywizji NKWD wynosił 10.282 żołnierzy – dobrze wyszkolonych spe-

cjalistów do walki z podziemiem

9

. Pododdziały dywizji zostały ulokowane w Lublinie i sze-

regu miejscowości położonych pomiędzy Bugiem a Wisłą. Natychmiast po przybyciu w miej-

sca dyslokacji pododdziały dywizji przystąpiły do „organizowania pracy w zakresie likwida-

cji oddziałów AK, dezerterów z armii polskiej i wszelkiego wrogiego elementu”

10

.

Najbliżej rejonu stanowiącego przedmiot naszych zainteresowań ulokowany został 18

pułk pograniczny. Jeden batalion tej jednostki zatrzymał się w Siedlcach, zaś w powiecie łu-

kowskim (w Świdrach 6 km od Łukowa) sztab i dwa dalsze bataliony. Jeszcze w okresie for-

mowania, pomiędzy 14 a 20 X 1944 r., pułki dywizji zbiorczej aresztowały 740 osób, w tym

143 żołnierzy AK, 12 dezerterów WP i 365 osób cywilnych określonych jako „element podej-

rzany”. Nie wiemy jednak, jaki udział w tym „dorobku” mając stacjonujące na Podlasiu bata-

liony 18 pułku pogranicznego)

11

. Bilans działań tej jednej dywizji WW NKWD za rok 1944

zamyka się liczbą 16.820 aresztowanych (w tym 2.604 żołnierzy AK, 691 dezerterów z WP i

1.083 uchylających się od służby wojskowej)

12

.

Przez całą jesień 1945 r. trwało na Podlasiu wyłapywanie żołnierzy AK, przy czym

podstawą do represjonowania nie musiała być jakakolwiek aktualnie czynna działalność or-

ganizacyjna – jedynym wystarczającym kryterium doi aresztowania było ustalenie lub nawet

samo podejrzenie przynależności do AK, NSZ lub innej organizacji niepodległościowej. Ka-

dra dowódcza była stawiana przed polskimi lub sowieckimi sądami wojskowymi i szybko

poddawana eksterminacji fizycznej. W ten sposób zginął komendant Obwodu Sokołów Pod-

8

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.51/2, Rozkaz dowódcy 18 pułku pogranicznego NKWD ppłk Ostani-

na, 18 I 1945 r., k. 2.

9

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.45/8, Sprawozdanie naczelnika Głównego Zarządu WW NKWD ds.

ochrony tyłów generała-majora Gorbatiuka sporządzony dla Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR -
Ł. Berii, 29 X 1944 r. k. 8-10.

10

Ibidem, k. 9.

11

Ibidem, k. 10.

12

Chmielarz A., op. cit., s. 79.

6

laski i dwóch oficerów ze składu Komendy tegoż Obwodu. Zwykłych żołnierzy organizacji

skazywano na wieloletnie pozbawienie wolności w więzieniach lub wywożono do obozów

koncentracyjnych w głębi Rosji. Ujętych gromadzono w improwizowanym obozie na stadio-

nie sportowym w Sokołowie Podlaskim (pomiędzy ul. Lipową i Węgrowską – obecnie ul.

Wolności). Przeszło przez niego około 2.500 osób, które zostały wywiezione do łagrów,

głównie w zespole obozów Borowicze (w transportach znajdowało się, według obecnego sta-

nu wiedzy, 360 mieszkańców powiatu Sokołów Podlaski). Wywózki odbyły się w trzech

wielkich transportach w dniach 12 XI, 1 XII 1944 r. i 1 I 1945 r

13

. Osoby ujęte w następnych

tygodniach na terenie powiatu sokołowskiego były wywożone do więzienia na Pradze w War-

szawie, a stamtąd do obozu w Rembertowie, skąd ładowano je w transporty idące na wschód.

W listopadzie 1944 r. masowe aresztowania spadły na gminę Korczew. Należy dodać,

ż

e oprócz jednostek z dywizji zbiorczej, a potem 64 dywizji WW NKWD, działania na Podla-

siu prowadziły także inne sowieckie jednostki specjalne. 15 II 1945 pododdziały 333 pułku

pogranicznego podczas operacji we wsi Rozbity Kamień aresztowały 40 osób, które zostały

określone jako „bandyci” kierowani przez „aktywnego członka AK” Wodzyńskiego pseud

„Wicher”

14

. Ta sama jednostka w dniach od 16 do 22 II 1945 r. aresztowała na terenie powia-

tu Siedlce 59 osób określonych jako „aktywni członkowie obwodu siedleckiego AK”.

20 II 1945 r. grupa operacyjna NKWD okrążyła wsie Wyrozęby Kownaty, Wyrozęby

Padawce i Skwierczyn. Na podstawie list sporządzonych przez miejscowych konfidentów

aresztowano łącznie 44 osoby

15

. Ludzi tych przewieziono do PUBP w Sokołowie Podlaskim,

a stamtąd poprzez więzienie praskie do obozu w Rembertowie. Stąd wywieziono ich w trans-

porcie do łagru Kaszłaj I w obwodzie swierdłowskim. Dwa dni później aresztowania, tym

razem także z udziałem WBW i „polskiego resortu”, przeprowadzone zostały na terenie gmi-

ny Nieciecz (ujęci trafili poprzez obóz w Rembertowie do łagrów). 31 III 1945 r. obława

NKWD i UB przetoczyła się przez gminę Repki. I tym razem więźniów przetransportowano

do PUBP w Sokołowie, a następnie do obozu w Rembertowie.

Obławy były prowadzone bardzo brutalnie. Do uciekających strzelano (np. w Sawi-

cach co najmniej jedna osoba została zabita). Rewizje i przeszukania prowadzono bardzo sta-

rannie - wroga szukano wszędzie. W instrukcji Głównego Zarządu WW NKWD z 7 IV 1945

13

Piekarski W., Obwód Armii Krajowej Sokołów Podlaski „Sęp”, „Proso” 1944-1945. Obwodowy Patrol śan-

darmerii, Warszawa 1994. s. 12.

14

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.29/11, Sprawozdanie naczelnika wydziału operacyjnego wojsk ochro-

ny tyłów 1 Frontu Białoruskiego – Kaniewskiego, luty 1945, k. 17-19.

15

Relacja Wacława Trzcińskiego z Wyroząb spisana 3 VI 1996 r. przez mec. Bogusława Niemirkę, także Janusz

Grudzień, Przeżyć Gułag i Długa droga do wolności, „Nowe Echo Podlasia” nr 33 i 34/1994.

7

r. dla dowództwa operującego w Polsce 18 pułku pogranicznego z 64 SD stwierdzano m.in:

„Przy poszukiwaniu wrogich elementów pododdziały naszych wojsk odnajdywały ich kryjówki

w piwnicach, jamach na kartofle, w dywanach, pod piecami, w snopach słomy a nawet w ku-

pach nawozu”

16

. Próby ucieczki kończyły się tragicznie – tylko z jednego transportu zabito

odchodzącego z Rembertowa kilkanaście osób.

Mówiąc o obecności sowietów na interesującym nas terenie, trzeba też odnotować, że

zimą (styczeń) 1945 r. teren powiatu sokołowskiego był eksploatowany przez czekające na

ruszenie frontu jednostki Armii Sowieckiej; wiadomo m.in., że zaopatrzenie dla siebie z tego

terenu ściągały pododdziały 354 Dywizji Strzeleckiej (zagotowka furaża). Dochodziło przy

tym do incydentów i nadużyć wobec ludności, a także pierwszych przypadków samoobrony

ze strony mieszkańców wobec bolszewików. I tak np. 2 V 1945 r. wieczorem, koło wsi Łuzki,

nieustalony oddział polskiego podziemia zaatakował silny posterunek sowiecki posterunek

obserwacyjny. Atak został odparty silnym ogniem broni maszynowej.

Raporty wojsk ochrony tyłów I Frontu Białoruskiego z okresu od lutego do maja 1945

r. wskazywały powiaty Siedlce i Sokołów Podlaski jako „siedliska band Armii Krajowej”,

podając przy tym szereg przesadnych i błędnie interpretowanych informacji. Wystąpienia

zbrojne mające miejsce w tej części Podlasia miały jednak niekiedy spektakularny charakter –

jak np. akcja 16 V 1945 r. pod Mordami, w której to kilkunastoosobowy oddział NSZ rozbroił

i rozmundurował sowieckiego generała – majora Kubasowa i oficerów z jego ochrony.

W kwietniu 1945 r. dyslokacja sił NKWD na terenach przyległych do powiatu soko-

łowskiego wyglądała następująco: Ostrów Mazowiecka – dwie kompanie 145 strzeleckiego

pułku WW NKWD, Mińsk Mazowiecki – dwie zastawy z 3 kompanii 18 pułku pograniczne-

go, Siedlce - 3 komp. 2 pułku pogranicznego i pododdział z 18 pułku strzeleckiego, Biała

Podlaska – niepełna kompania 145 pułku strzeleckiego, Międzyrzec – sztab batalionu i trzy

plutony 145 pułku strzeleckiego

17

. Wszystkie jednostki zmotoryzowane. Całością działań w

siedleckiem kierował dowódca 2 pułku pogranicznego i jemu zostały podporządkowane

mniejsze jednostki z 18 pułku pogranicznego skierowane na teren tego powiatu. Kolejne pod-

oddziały z w/w pułków skierowano do Garwolina i Puław.

Na początku maja 1945 r. przydział terenu objętego operacjami poszczególnych jed-

nostek wchodzących w skład 64 dywizji WW NKWD przedstawiał się następująco

18

:

•

2 pułk pograniczny – woj. warszawskie i białostockie,

16

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.51, t. 4., Pismo okólne Głównego Zarządu WW NKWD do naczelni-

ków okręgów i komendantów wydzielonych jednostek i pododdziałów, 7 IV 1945 r., k. 59-61.

17

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.8000.51/2, Meldunek dowódcy 64 SD WW NKWD, 20 IV 1945 r., k. 18.

8

•

18 pułk pograniczny – woj. łódzkie i kieleckie (okresowo pododdziały kierowano na

operacje w woj. warszawskim),

•

98 pułk pograniczny – powiat jarosławski woj. rzeszowskiego

•

332 pułk pograniczny – woj. gdańskie,

•

338 pułk pograniczny – woj. krakowskie,

•

145 pułk strzelecki – woj. poznańskie,

•

198 batalion zmotoryzowany – woj. lubelskie.

Tak więc wiosną 1945 r. w kierunku na Sokołów Podlaski operowały nadal jednostki

dwóch pułków NKWD z rejonu Warszawy.

Oddziały NKWD z Siedlec miały w swym zasięgu działań także powiat sokołowski.

W dniach 26-27 V 1945 r. grupa pograniczników z 2 pułku wraz z GO 1 pułku KBW pene-

trowała teren w rejonie Sawic i Jabłonny (aresztowano wówczas 10 osób)

19

.

Ale penetracja Podlasia zaznaczała się też od strony południowej poprzez jednostki

NKWD kwaterujące na terenie województwa lubelskiego. W maju 1945 r. na terenie woj.

lubelskiego stacjonowały: w Lublinie – 1 pułk ochrony kolei, 2 pułk zabezpieczenia wojsk

kwatermistrzowskich, 416, 418 i 480 sowieckie dywizjony artylerii przeciwlotniczej oraz

specjalny batalion wartowniczy WBW, specjalny batalion strzelecki ludowego WP, szkoły

oficerskie piechoty, intendentury i oficerów politycznych, w Chełmie: szkoła oficerska, w

Hrubieszowie 4 sowiecki pułk kawalerii, w Lubartowie, Krzesimowie i Poniatowej po bata-

lionie ochronnym specjalnego przeznaczenia a w Jastkowie 10 pułk KBW.

Na początku czerwca na teren powiatu sokołowskiego skierowano z zadaniem zwal-

czania podziemia niepodległościowego pododdziały kwaterującego na Pradze 198 batalion

specjalnego zmotoryzowanego WW NKWD, który swoimi działaniami miał także objąć po-

wiat węgrowski. Jednostka ta, licząca ponad 500 doświadczonych w zwalczaniu podziemia

funkcjonariuszy miała na swoim koncie szereg operacji przeciw podziemiu i działań pacyfi-

kacyjnych na terenie woj. lubelskiego. Przybyły do Sokołowa „oddział niszczycielski” tego

batalionu pod dowództwem lejtnanta Iwanowa, liczył początkowo około 100 ludzi wspartych

kilkoma pojazdami pancernymi i bronią stromotorową (terminologia użyta przy klasyfikacji

tego rodzaju jednostek jako żywo kojarzy się z hitlerowskimi formacjami Jagdkommando

18

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/5, Rozkaz szefa sztabu 64 SD NKWD, 3 V 1945 r., k. 45.

19

D. CAW, 1582/75/35, obecnie AIPN, Meldunek operacyjny dowódcy 1 pułku KBW kpt. Juszkiewicza, 27 V

1945 r., k. 18.

9

przeznaczonymi do zwalczania partyzantki i działań mających sterroryzować ludność cywil-

ną; jak zobaczymy - formy działania też niewiele się różniły).

„Batalionowi rozkazano by wspólnie z 10 funkcjonariuszami operacyjnymi Wojewódz-

kiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie wysłać do Sokołowa Podlaskiego

„oddział niszczycielski” z zadaniem organizowania poszukiwań i likwidacji band w sokołow-

skim i węgrowskim rejonie”

20

.

W tym samym czasie w rejon Ryk wysłano oddział wydzielony z 2 pułku pogranicz-

nego, a do Siedlec kolejne dwie kompanie 145 pułku strzeleckiego WW NKWD).

„Oddział niszczycielski” 198 batalionu WW NKWD przybył do Sokołowa Podlaskie-

go 19 VI 1945 r., nawiązał współpracę z PUBP i natychmiast ruszył w teren. Jeszcze tego

samego dnia jego grupa operacyjna wyjechała na akcję w rejonie Repek i Kamionki, gdzie –

jak donosiła agentura – miała pojawić się polska partyzantka. Wieczorem 19 VI w kolonii

Kamionka przeprowadzający rewizję funkcjonariusze NKWD zastrzelili jedna osobę – jakoby

podczas próby ucieczki. Grupa wróciła do wspomnianej miejscowości 22 VI 1945 r. i prze-

prowadziła działania, podczas których na rozkaz lejtnanta Kaczanowa spalone zostały zabu-

dowania w których jakoby ukrywali się „bandyci” mający jakoby należeć do grupy „Zjawy”,

sklasyfikowanej jako NSZ. W pogorzelisku znaleziono szczątki 9 osób. Podczas tej operacji

zabito lub spalono łącznie 15 osób określonych jako „bandyci”

21

. Meldunek informuje też o

spalonej broni – miał to być jakoby 1 rkm. 2 pm, 2 kb i pistolet (ilość zniszczonej broni

ś

wiadczy, że większość zabitych była bezbronna). W dalszych działaniach zastrzelono jeszcze

kilka osób i aresztowano ponad 40.

W dniach 22 – 25 VI 1945 pododdziały batalionu przeczesywały lasy w rejonie Pauli-

nowa, Wyrębu, Tchórznicy i Kupiantyna. Aresztowano 5 osób określonych jako „bandyci”,

przy czym jedna została zastrzelona na miejscu, zatrzymano też 11 „podejrzanych”. Podczas

kolejnego wyjazdu „oddziału niszczycielskiego” w lasy Wyrębu (24-26 VI 1945) ujęto 3

„bandytów” i 5 „podejrzanych”.

26 VI 1945 r. „oddział niszczycielski” 198 batalionu wyjechał na wezwanie PUBP

Węgrów – na operację we wsi Leśniki (zastrzelono 3 osoby, jakoby podczas walki, 7 aresz-

towano)

22

. Druga operacja przeprowadzona w tym dniu pomiędzy Repkami a Rogowem nie

20

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/4, Raport dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD,

18 VI 1945 r., k. 2.

21

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.51/4, Sprawozdanie z operacji przeprowadzonej 22 VI 1945 r. przez

niszczycielski oddział 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD w kolonii Kamionka pow. Sokołów Podla-
ski, k. 79-83.

22

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/7, Raport dowódcy 198 zmechanizowanego batalionu WW

NKWD ppłk Awerianowa za okres od 15 do 30 VI 1945 r., k. 52.

10

dała żadnego rezultatu. W dniach 28-30 VI 1945 batalion przeczesywał miejscowości położo-

ne wzdłuż linii Skrzeszew – Grudek - Kamieńczyk i Repki – Bujały – Tchórznica – Łazów.

Aresztowano 12 osób, w tym jakoby spadochroniarza z armii gen. Andersa (czyli „cicho-

ciemnego”). Ogółem w dniach 15-30 VI 1945 r. jednostki 198 batalionu na terenie powiatu

sokołowskiego zabiły 19 i aresztowały 43 osoby.

W następnym miesiącu siły 198 batalionu operujące w powiecie sokołowskim zostały

wzmocnione. Przybyła tu większość pododdziałów tej jednostki wraz z dowódcą batalionu –

ppłk Awierjanowiczem, który objął osobiste kierownictwo nad operacjami przeciw polskiemu

podziemiu

23

.

Nie mamy pełnych danych co do efektów operacji 198 batalionu zmotoryzowanego

WW NKWD na terenie powiatu sokołowskiego. Ze sprawozdania dowództwa tej jednostki

znamy jej efekty działań za okres od początku maja do połowy lipca 1945 r. Ujęte we wspo-

mnianym dokumencie liczby obejmują jednak dane także z terenu innych powiatów woje-

wództwa warszawskiego i lubelskiego. Wiadomo, że w maju 1945 r. podczas 12 operacji, z

których 5 połączonych było z walką, pododdziały 198 batalionu NKWD zabiły 147 osób

określonych jako „bandyci”, a 121 aresztowały

24

. W czerwcu 1945 r. podczas jednej operacji

(w tym przypadku chodzi z pewnością o działania w powiecie sokołowskim) zabito 19 osób i

aresztowano 43. W ciągu dwóch pierwszych tygodni lipca batalion nie miał jakoby wymier-

nych efektów w zwalczaniu podziemia. Zaskakujące jest jednak ogólne podsumowanie jego

operacyjnego i bojowego wysiłku za okres omawianych dwóch i pół miesiąca. Pododdziały

batalionu miały zabić w tym czasie 266 i aresztować 164 osoby

25

. Wspomniany dokument

określa też, że zdobyto wówczas 2 rusznice przeciwpancerne, 2 ckm, 6 rkm, 41 kb, 52 pistole-

ty maszynowe oraz 11 sztuk broni krótkiej. Wziąwszy pod uwagę, iż większość owej broni

zabrano z konspiracyjnych kryjówek podczas rewizji i przeczesywania terenu, działania 198

batalionu wydają się mieć charakter wybitnie pacyfikacyjny (potwierdzałaby to znana ze

szczegółowego raportu czerwcowa operacja w Kamionce). Straty własne omawianego bata-

lionu NKWD wyniosły w ciągu dwóch i pół miesiąca 25 zabitych i 6 rannych (zwraca uwagę

czterokrotnie większa ilość zabitych niż rannych, co może wskazywać, iż straty te powstały w

wyniku celowych, dobrze przygotowanych zamachów i zasadzek, jak też świadczyć o wyjąt-

kowej zaciętości starć).

23

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/4, Raport zastępcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD

kpt. Karajczewa, 20 VII 1945 r., k. 6.

24

Op. cit., Sprawozdanie dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD za okres 1 V – 15 VII 1945 r.,

k. 11.

11

W dniu 20 VII 1945 r. ppłk Awierjanowicz kierował nieudaną operacją NKWD w

rejonie Kurowic przeciw polskiemu oddziałowi partyzanckiemu, mającemu liczyć rzekomo –

wg danych PUBP w Sokołowie – do 700 ludzi. Oddział niszczycielski przeczesywał teren

podzielony na cztery mniejsze grupy. Ponieważ jego granicę działania wyznaczała rzeka Bug,

za którą jakoby przeszedł tropiony polski oddział, działania „oddziału niszczycielskiego” 198

batalionu zmechanizowanego NKWD przeniosły się w następnych dniach na teren gminy

Kosów Lacki

26

. Podczas działań w rejonie Kurowice – Gródek aresztowano jedynie 3 osoby,

a jedną zastrzelono na miejscu. Ppłk Awierjanowicz był niezadowolony z jakości pracy przy-

dzielonych mu funkcjonariuszy UBP. W swych raportach odnotował, iż „pracownicy bezpie-

czeństwa są ze mną, ale nie mają jakichkolwiek danych o bandzie (lipa albo prowokacja)”

27

.

Nie przeszkodziło mu to jednak aresztować dalszych 30 osób, które w swym raporcie określił

jako „bandytów”.

W końcu lipca 1945 r. większość sił 198 batalionu zmotoryzowanego NKWD powró-

ciła do miejsca zakwaterowania na Pradze.

W okresie lata 1945 r. ciężar działań pacyfikacyjnych na lewobrzeżnym Podlasiu

wzięły na siebie jednostki ludowego WP. W Siedlcach ulokowano 2 pp 1 DP „Kościuszkow-

skiej” i 1 Brygadę Pancerną im. Bohaterów Westerplatte, a w Białej Podlaskiej 3 pp 1 DP.

Jednostki te swymi operacjami objęły także teren powiatu Sokołów Podlaski. Przeczesywały

teren, starały się lokalizować i likwidować oddziały podziemia, a także pod nadzorem funk-

cjonariuszy operacyjnych NKWD i UB prowadziły masowe aresztowania ludności. Działania

te, ze względu na formalną „polskość” wymienionych wyżej jednostek wykraczają poza ramy

niniejszego szkicu, jednak okoliczność iż były planowane przez rosyjskie dowództwo Wojska

Polskiego, a nadzorowane przez NKWD, powinny zostać przynajmniej zasygnalizowane.

Warto wspomnieć, iż nawet dokumentacja sztabu 1 DP „Kościuszkowskiej” ludowego WP

sporządzana była w języku rosyjskim. Znaczna część kadry oficerskiej, zwłaszcza wyższej,

składała się z obywateli ZSRS oddelegowanych do służby w ludowym WP – tzw. „pełniących

obowiązki Polaków” (POP-ów). W 1 Brygadzie Pancernej im. Bohaterów Westerplatte nawet

część szeregowych żołnierzy – zwłaszcza w załogach wozów bojowych – to byli Rosjanie.

Interesujący obraz stosunków w tym „polskim” wojsku zawiera relacja oficera politycznego,

Adama Bronberga, który wspominając stosunki w 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Ko-

ś

ciuszki - zapisał:

25

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/4, Raport zastępcy dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW

NKWD za okres od 1 V do 15 VII 1945 r., k. 11-13.

26

Op. cit., Raport szefa sztabu 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD, 22 VII 1945 r., k. 9.

12

„Dowódcami jednostek i pododdziałów z kosztowniejszym sprzętem byli „popi” – so-

wieccy oficerowie pełniący obowiązki Polaków. Oni narzucali sowiecki styl: Przekleństwa,

wygrażanie na każdym kroku, bez powodu, na wszelki wypadek. śołnierze udawali, że nie

rozumieją po rosyjsku, a „popi” nie znali polskiego i nie mogli się obejść bez pośrednictwa

oficera politycznego [w tym przypadku polskiego śyda – komunisty]. Zadaniem oficera poli-

tycznego było również pilnować, żeby sowiecki dowódca nie pił bez przerwy, nie robił głupstw

i żeby dowodził. [...] W każdym oddziale siedział oficer NKWD, który miał swoich donosicieli.

[...] Prócz tego mieliśmy oficerów informacji, których służba polegała na pisaniu oficjalnych

donosów. W takich potrójnych cęgach wszyscy dowódcy byli zakładnikami, włącznie z Berlin-

giem i Sokorskim, którzy każdą decyzję musieli uzgadniać z NKWD”

28

.

Ten sam oficer tak zaś wspominał 1 Brygadę Pancerną im. Bohaterów Westerplatte:

„Dowódca Malutin, jego zastępca liniowy, prawie cały sztab, dowódcy batalionów i

większości kompanii, a nawet poszczególnych maszyn to byli Rosjanie, którzy nie umieli po

polsku, nawet jeśli mieli jakieś polskie pochodzenie, i ciągle dochodziło do konfliktów i niepo-

rozumień, zwłaszcza po pijanemu. A pili wszędzie – na postojach, w marszu i w warunkach

bojowych. W każdym czołgu jechał kanister z wódką, przy każdym czołgu kręciła się dziew-

czyna, przygodna albo stała, którą ciągnął za sobą dowódca, i wszędzie rosyjskie przekleń-

stwa i mordobicie”

29

.

Działania pacyfikacyjne obu wspomnianych wielkich jednostek rozpoczęły się już w

drugiej połowie czerwca 1945 r., nasilając się w drugiej połowie następnego miesiąca. Wspie-

rane były także przez pododdziały 64 dywizji WW NKWD i miejscowe komendantury so-

wieckie (np. w operacji prowadzonej 26 VII 1945 r. w rejonie Łosice – Sarnaki przeciw par-

tyzantom przez pododdziały 1 DP i 1 BPanc. uczestniczyły też dwie kompanie wydzielone ze

składu 64 DS WW NKWD

30

. W dniach 23 – 27 VII 1945 r. obie wspomniane wielkie jed-

nostki prowadziły operację przeczesywania terenu w rejonie Siedlce – Sokołów Podlaski –

Skrzeszew – Janów Podlaski – Łosice – Mordy. Podczas okrążenia w lesie koło Ostrówka

grupy partyzanckiej, jakoby z oddziału „Marynarza”, zabito 7 osób, a 23 aresztowano (zdoby-

to jakoby 3 rkm, 20 pm i 15 kb)

31

. 27-28 VII 1945 r. grupa operacyjna 1 Brygady Pancernej

aresztowała 147 osób na terenie gminy Korczew (z tego 67 zwolniono, a 70 przekazano UB),

27

Op. cit., Raport zastępcy dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW NKWD, 22 VII 1945 r., k. 10.

28

Grynberg H., Memorbuch, Warszawa 2000, s. 152-153.

29

Grynberg H., op. cit. s. 166.

30

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.47/6, Notatka płk Riezienkina dla generała Sieriebriaczowa, 26 VII

1945 r., k. 194.

31

D. CAW, Akta LWP, III/7/96, Sprawozdanie z działań bojowych 1 DP im. Tadeusza Kościuszki z 28 VII

1945 r. podpisane przez generała – majora Bewziuka, k. 175-177.

13

a także zlokalizowała miejsce postoju dowódcy ośrodka AK Drohiczyn – Siemiatycze (został

zabity wraz z trzema podkomendnymi)

32

. Z oficjalnego raportu dowództwa brygady wynika,

ż

e wspomniana grupa operacyjna sformowana została z kompanii „automatczyków” tj. fizy-

lierów, jednak z informacji od żołnierzy podziemia i ludności, którzy się z nią zetknęli wyni-

ka, że przynajmniej część jej uczestników posługiwała się językiem rosyjskim.

Z kolei inna grupa operacyjna 1 DP podczas akcji przeprowadzonej na terenie powiatu

sokołowskiego w dniu 28 VII 1945 r. zabiła 8 osób określonych jako „bandyci”, a 15 aresz-

towała. W tym samym czasie podczas operacji 2 pp koło wsi Płosków zastrzelona została 1

osoba, a na przeprawie przez Bug podczas nocnej zasadzki zastrzelono kilka osób i 7 aresz-

towano. Łącznie dowódca 1 DP oceniał, że podczas kilkudniowych operacji przeprowadzo-

nych w końcu lipca 1945 r. stoczono 4 walki, zabito 20 i ujęto 71 „bandytów”, a także aresz-

towano 132 podejrzanych (razem z 1 BPanc. daje to łącznie blisko 300 aresztowanych)

33

.

Oprócz wielkich obław stosowano też inne formy działania. Ze składu 1 DP wydzielano od-

działy prowokacyjne, udające wobec ludności partyzantkę. Jedna z takich grup, pod dowódz-

twem kpt. Minuczyca - wydzielona z 3 pp, operowała w dniach 3 – 11 VIII 1945 r. na tere-

nach na północ od Sokołowa Podlaskiego

34

.

W operacjach mających miejsce po walce stoczonej przez II/2 pp z 1 szwadronem 5

Brygady Wileńskiej i oddziałem „Młota” pod wsią Sikory, oprócz pododdziałów ludowego

WP uczestniczyły także jednostki sowieckie, m.in. załoga komendantury z Węgrowa.

Choć akcja „rozładowywania lasów” i amnestia z sierpnia 1945 r. realizowane były

przez polskie organy bezpieczeństwa i milicję, dowództwo 64 DS NKWD pilnie monitorowa-

ło ją, odnotowując jej przebieg w swych okresowych raportach. Pojawiają się w nich bardzo

szczegółowe informacje napływające z terenu, w tym także z powiatu sokołowskiego. Z ra-

portów kierowanych przez dowództwo 2 pułku pogranicznego NKWD do dowództwa 64 SD

NKWD znamy przebieg rozformowywania poszczególnych polskich oddziałów partyzanc-

kich, a nawet treść korespondencji ich dowódców ze starostą powiatu sokołowskiego

35

.

Rozpoznanie ze strony NKWD często jednak było słabe i nietrafne – wg meldunku z 1

VII 1945, szefa sztabu 64 dywizji strzeleckiej WW NKWD, ppłk Goriełowa (naczelnika szta-

bu) grupa partyzancka z rejonu Jabłonny miała liczyć 200 ludzi. Jako dowódca określony

32

D. CAW, Akta LWP, III-7/95, Meldunek specjalny nr 5 sztabu 1 Brygady Pancernej im. Bohaterów Wester-

platte z 28 VII 1945 r., k. 36.

33

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/7, Sprawozdanie dowódcy 198 zmotoryzowanego batalionu WW

NKWD ppłk Awerianowa za okres 1-15 VIII 1945 r., k. 60-61.

34

CAW, Akta LWP, III-7/104, Plan wyjawienia band w rejonie lasów i wsi na północ od Sokołowa Podlaskiego

do rzeki Bug opracowany przez szefa zwiadu 1 DP kpt. F. Jachowicza, k. 20-21.

14

został Józef Fink pseud. „Zjawa”

36

. Z kolei dowództwo 198 batalionu zmotoryzowanego WW

NKWD sporządzając raport o sytuacji w pow. sokołowskim i węgrowskim oceniło, iż w

pierwszym z wymienionych powiatów działa 10 „band” o ogólnej liczebności 1.095 ludzi, zaś

w drugim – zaledwie 1 „banda” w sile 200 ludzi. Spośród oddziałów rozpoznanych jako ope-

rujące w sokołowskiem poprawnie zlokalizowano jedynie oddziały „Marynarza”, „Nurka” i

„śubra”, znacznie zawyżając jednak ich liczebność („Marynarz” i „Nurek” mili dysponować

łącznie 325 żołnierzami! – co jest oceną wybitnie zawyżoną; co najwyżej liczba ta może od-

nosić się do całości sił ośrodka 1 w konspiracji i oddziałach leśnych łącznie)

37

. Według usta-

leń sztabu 24 SD WW NKWD z 21 VI 1945 r. w woj. warszawskim operowało jakoby 12

„band” liczących łącznie 2430 ludzi, co stawiało to województwo na pierwszym miejscu pod

względem zagrożenia stanu bezpieczeństwa (zestawie nie obejmowało jednak woj. białostoc-

kiego, w którym stan zagrożenia był bardzo wysoki)

38

.

Oceniając pracę operacyjną przeciw polskiemu podziemiu na powierzonym sobie te-

renie dowódca 64 SD WW NKWD, pomimo odniesionych niewątpliwych sukcesów, kry-

tycznie oceniał, że nie w pełni zadawalająca jest współpraca z polskimi organami bezpieczeń-

stwa, Wojskiem Polskim i jednostkami Armii Czerwonej, że w zbyt małym stopniu wykorzy-

stuje się w pracy operacyjnej ludzi którzy odeszli z oddziałów podziemia oraz że odpowie-

dzialne zadania powierza się niekiedy oficerom o zbyt małym doświadczeniu (w tym ostatnim

przypadku jako przykład podano właśnie 198 batalion zmotoryzowany WW NKWD operują-

cy w powiecie sokołowskim). Istotne są tez jego uwagi dotyczące poziomu pracy operacyjnej

w jego jednostce, a w szczególności zaś stwierdzenie, że:

„Rozpracowanie agenturalne [podziemia] organizowane jest niedostatecznie staran-

nie, brakuje wykwalifikowanej agentury”

39

.

W tym miejscu trzeba wyraźnie powiedzieć, iż jednym z głównych zadań zarówno

jednostek kontrwywiadu „Smiersz”, jak i Wojsk Wewnętrznych NKWD, była budowa wła-

snej sieci agenturalnej. Zadanie to zrealizowane zostało bardzo szybko, początkowo w opar-

ciu o sieć komunistycznych kontaktów jeszcze sprzed wojny i z okresu okupacji. Stopniowo

35

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.50/1, Sprawozdanie dowódcy 2 pułku pogranicznego ppłk Korżenki

do dowódcy 64v DS. WW NKWD za okres od 15 do 31 VII 1945 r., k. 11-12.

36

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.47/7, Raport na temat działalności band sporządzona przez szefa

sztabu 64 DS WW NKWD ppłk Goriełowa, k. 227.

37

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49/7, Raport dowódcy 198 zmechanizowanego batalionu WW

NKWD ppłk Awerianowa za okres od 15 do 30 VI 1945 r., k. 201

38

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49, t. 49/38, Sprawozdanie dowódcy 64 SD WW NKWD generała –

majora Browkina za maj i czerwiec 1945 r., k. 50.

39

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.49, t. 49/38, Sprawozdanie dowódcy 64 SD WW NKWD generała –

majora Browkina za maj i czerwiec 1945 r., k. 52

15

rozszerzano ową sieć także o informatorów o agentów pozyskiwanych pod przymusem lub

dobrowolnie z kręgu uczestników organizacji niepodległościowych z lat okupacji niemieckiej.

Własna sowiecka sieć agenturalna funkcjonowała równolegle do sieci agenturalnej Urzędu

Bezpieczeństwa i wywiadu Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego. Nie znamy liczebności

agentury NKWD w powiecie sokołowskim, jeśli jednak uświadomimy sobie, że sama sieć

PUBP na tym terenie liczyła zima 1945 r. ponad 140 jednostek agentury, to jest oczywiste, że

liczba osób zaangażowanych w pracę przeciw własnym rodakom była tu znaczna. Świado-

mość tego faktu powinna w jakiś sposób tłumaczyć znaczną liczbę likwidacji wykonywanych

w latach 1945-1946 przez podziemie niepodległościowe. Skala zdrady wyznaczała skalę sa-

moobrony.

W początku sierpnia 1945 r. w interesującej nas części Podlasia zlokalizowane były

następujące jednostki 62 DS WW NKWD: w powiatach Biała Podlaska i Siedlce stacjonowa-

ły dwa bataliony (I i III) 385 pułku (w Kłodzie i Sidorkach), 8 kompania 267 pułku (Sławęci-

nek), szkoła dywizyjna (Dołha), kompania fizylierów i 1 kompania 267 pułku (Jeleńce-

Sawki). Ich głównym zadaniem była ochrona podlaskiego odcinka linii kolejowej Brześć-

Warszawa oraz „likwidacja band”, co sprowadzało się także do pacyfikacji terenu. W okresie

od 26 VII do 5 VIII 1945 pododdziały 62 DS WW NKWD (3 batalion 385 pułku) przeczesu-

jąc teren poprzez Konstantynów w kierunku Białej Podlaskiej aresztowały 24 osoby określone

jako „członkowie AK”, 7 dezerterów WP, 1 dezertera Armii Sowieckiej, wzięto też radiosta-

cję i sprzęt łącznościowy

40

.

9 VIII 1945 r. wysłana została na teren powiatu węgrowskiego grupa funkcjonariuszy

NKWD pod dowództwem kpt. Makarenki, wydzielona z 2 pułku pogranicznego, z zadaniem

„aktywnego agenturalnego – wojskowego rozpoznania działalności band, zabrania baz mate-

rialnych [podziemia] i w drodze czekistowsko – operacyjnej pracy zdobycia uzbrojenia i woj-

skowego wyposażenia znajdującego się w rękach ludności”

41

. Sytuację w tym powiecie oce-

niano jako bardzo złą (oddziały NSZ miały rozbić tu 7 posterunków milicji i dwukrotnie od-

bić aresztowanych z PUBP). Rola specjalistów z 2 pułku pogranicznego sprowadzała się do

zorganizowania tu sprawnej pracy sił resortu bezpieczeństwa z agenturą. Już 12 VIII 1945 r.

grupa Makarenki aresztowała 8 osób, jakoby należących do polskiego podziemia (do „ban-

dy”). 18 VIII aresztowano dalszych 7 osób. Druga grupa wydzielona z pułku operowała w

40

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.47, t. 7, Notatka szefa sztabu 62 DS WW NKWD ppłk Kriestowa, 31

VII 1945 r., k. 201; CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.47, Notatka płk Riezienkina dla generała Sieriebria-
czowa (data nieczytelna), t. 6, k. 194.

41

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.50/2, Sprawozdanie dowódcy 2 pułku pogranicznego ppłk Korżenki

do dowódcy 64 DS. WW NKWD za okres od 5 do 10 VIII 1945 r., k. 13.

16

tym czasie w pow. radzymińskim, także organizując pracę z agenturą i przeprowadzając

aresztowania.

Pododdziały 198 specjalnego zmotoryzowanego batalionu WW NKWD ponownie

pojawiły się w powiecie sokołowskim we wrześniu 1945 r. Załogi wydzielone z tej jednostki

kwaterowały w Siedlcach, Łosicach, Mińsku Mazowieckim i Kałuszynie z zadaniem zwal-

czania polskiego podziemia

42

. W okresie pomiędzy 10 a 30 września 1945 r. dwie kompanie

strzeleckie NKWD we współdziałaniu z lokalnymi siłami bezpieczeństwa przeczesywały te-

ren pomiędzy Sokołowem Podlaskim, Liwem, Nową Wsią, Kałuszynem, Siedlcami i Łuko-

wem. Również we wrześniu 1945 r. ustanowione zostały stałe sowieckie komendantury w

Siedlcach (nr 135) i w Łukowie (nr. 154), mające za zadanie ochronę linii kolejowych i zwal-

czanie działalności podziemia.

Wiadomo też, że we wrześniu 1945 r. przez lewobrzeżne Podlasie przesuwały się wy-

cofywane z Niemiec pododdziały 3 sowieckiej armii uderzeniowej (m.in. z 3 pułku kawale-

rii), które miały starcia zbrojne z oddziałami partyzanckimi w rejonie Kałuszyna. Przesuwały

się przez teren Podlasia także pułki 2 korpusu gwardyjskiego (m.in. 8 pułk kawalerii). W tym

miejscu trzeba dodać, że raporty dowództwa 198 batalionu WW NKWD odnotowują liczne

przypadki grabieży, gwałtów, morderstw i rozbojów popełnianych przez żołnierzy tych jed-

nostek (np. rabunek krów w Łosicach, rabunek pieniędzy w Łuzkach i morderstwo trzyoso-

bowej rodziny Grochowskich w tejże wsi).

Jesienią 1945 r. na operacje w powiatach lewobrzeżnego i prawobrzeżnego Podlasia

wyjeżdżały z Warszawy grupy operacyjne 2 pułku pogranicznego. W grudniu 1945 r. grupa

operacyjna tej jednostki stanęła w Drohiczynie z zadaniem zwalczania partyzantki (kompania

strzelecka i pluton granatników; łącznie ponad 100 ludzi)

43

. Jednostka ta działała także w kie-

runku południowym, na siedleckim i sokołowskim brzegu Bugu.

We wrześniu znaczne siły sowieckie zostały rzucone do akcji przeciw podziemiu w

rejon Radomia. Jesień 1945 r. charakteryzowała się w wyraźny sposób stałym naciskiem so-

wieckim skierowanym przeciwko zgrupowaniu „Orlika” operującym na południowo-

wschodnim pograniczu woj. warszawskiego i lubelskiego. W końcu listopada do działań

przeciwko oddziałowi „Młota” w powiecie bielskopodlaksim weszły jednostki 2 pułku pogra-

nicznego (poniosły one porażkę 30 XI 1945 w Łempicach). W następnym miesiącu tropiły

oddział „Młota” i prowadził aresztowania w tymże powiecie.

42

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.52/4, Raport szefa sztabu 198 zmotoryzowanego batalionu WW

NKWD za okres od 15 do 30 IX 1945 r., k. 25-29.

17

W grudniu 1945 r. teren powiatu sokołowskiego został objęty wielką operacją prowa-

dzoną wspólnie przez jednostki NKWD, PUBP Sokołów i Siedlce oraz KBW

44

. Wiadomo, że

w jej trakcie NKWD wspólnie z PUBP w Sokołowie Podlaskim uczestniczyło w masowych

aresztowaniach w gminie Wyrozęby, rozbijając tamtejszą poakowską placówkę konspiracyj-

ną.

Brak jest danych, z których wynikałoby, że w zimie 1946 r. na terenie powiatu Soko-

łów Podlaski stacjonowały jakieś większe jednostki sowieckie, zwłaszcza NKWD – poza jed-

nostką lotniczą w rejonie Ceranowa. Ich obecność była jednak stale wyczuwalna. W sąsiednie

powiatach Siedlce i Biała Podlaska nadal zlokalizowane były rosyjskie komendantury wojen-

ne (dowodzone przez oficerów w dość wysokich stopniach podpułkowników)

45

. Teren powia-

tu, podobnie jak większości województwa warszawskiego, leżał w operacyjnej gestii 2 pułku

pogranicznego 64 SD WW NKWD kwaterującej w Warszawie (w Lublinie i Łodzi kwatero-

wały 98 pułk strzelecki i 18 pułk pograniczny należące do tejże dywizji). Choć „przerób” ope-

racyjny pododdziałów 64 SD WWNKWD był mniejszy niż na przełomie 144 i 1945, niemniej

tylko w okresie od grudnia 1945 do lutego 1946 r. jej pododdziały aresztowały 1004 osoby, a

podczas operacji zabiły 15 i raniły 23 osoby

46

.

Działania przeciwko polskiemu podziemiu niepodległościowemu i społeczeństwu nie-

akceptującemu rządów komunistycznych stopniowo przejmowane były w 1946 r. przez pol-

skie siły bezpieczeństwa. Jednak jeszcze w ciągu tego roku wielokrotnie na Podlasiu lewo-

brzeżnym dochodziło do wspierania UB, KBW i ludowego WP przez WW NKWD i jednostki

Armii Sowieckiej. Tak było np. podczas pościgu za oddziałem NZW „Zagłoby”, który w

kwietniu 1946 r. rozbroił w sokołowskiem dwa posterunki MO, czy podczas wielkiej obławy

na oddział „Młota” na terenach nadbużańskich w lipcu 1946 r. Jeśli prześledzimy kalenda-

rium akcji zbrojnych polskiego podziemia na terenie Podlasia w tym okresie, zauważymy, iż

wiele spośród nich skierowane było przeciw okupacyjnym siłom sowieckim.

O ile stale zmniejszał się udział jednostek sowieckich w bezpośredniej realizacji ope-

racji przeciw podziemiu, to cały czas pozostawał aktualny w sferze ich planowania. Plany

operacji i mapy działań przeciwko oddziałowi „Młota” z 1947 r. (operacja „M”) zawierają

43

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII 800.50/1, Sprawozdanie dowódcy 2 pułku pogranicznego ppłk Korżenki

do dowódcy 64 DS. WW NKWD za okres od 1 do 15 VIII 1945 r., k. 115.

44

CAW, 1580/75/269, Meldunek sprawozdawczy szefa sztabu WBW woj. warszawskiego ppłk Jakowczuka z 29

XII 1945 r., k. 118.

45

CAW, kolekcja akt rosyjskich, 1549, Wykaz komendantur wojennych na terenie Polski, k. 26-28.

46

CAW, kolekcja akt rosyjskich, VIII.800.36/15, Sprawozdanie naczelnika oddziału operacyjnego płk Karpowa

z 2 III 1946 r. z działalności 64 SD WW NKWD, k. 46-48.

18

adnotacje i opisy w języku rosyjskim. Świadczy to niezbicie o roli doradców sowieckich w

zwalczaniu podziemia nawet jeszcze i w tym okresie. Co więcej, wiadomo, że zasadnicze

plany prowokacji znanej jako „5 Komenda WiN” – w wyniku której uległ zagładzie oddział

„Huzara”, konsultowane były z sowieckimi doradcami MBP.