1
Wstęp
Turystyka wiejska przybiera różne formy. Wspólnym elementem jest przestrzeń wiejska.
W ostatnich latach na skutek zmiany stylu życia oraz wypoczynku rośnie zainteresowanie tą
formą spędzania wolnego czasu. Niemały wpływ ma na to przepełnienie w sezonie
tradycyjnych miejscowości turystycznych. Dzisiejszy turysta coraz częściej szuka spokoju i
wypoczynku na obszarach wiejskich. Wieś daje unikalną możliwość kontaktu z przyrodą,
która nie została radykalnie zmieniona na potrzeby działalności gospodarczej. Staje się okazją
do kontaktu z mieszkańcami oraz poznania innego stylu życia.
Wśród form organizacji turystyki wiejskiej wyróżnić możemy:
• Agroturystykę – związana jest z gospodarstwem rolnym . Główną atrakcją jest
przebywanie gości w gospodarstwie połączone z możliwością obserwacji czy
uczestnictwa w pracach.
• Ekoturystykę – nie jest związana z gospodarstwami rolnymi. Istotą jest kontakt z
przyrodą i wypoczynek. Ta forma rozwija się w rejonach szczególnie atrakcyjnych
przyrodniczo. „Ekoturystyka
strzeże harmonii ekosystemów przyrodniczych i
odrębności kulturowej lokalnych społeczności.”
1
Turystyka wiejska ma coraz większe znaczenie dla obszarów wiejskich. Spadek opłacalności
produkcji rolnej oraz bezrobocie w rejonach oddalonych od aglomeracji sprzyja rozwojowi tej
formy działalności gospodarczej. Może ona stać się dodatkowym lub głównym źródłem
dochodu dla ludności wiejskiej.
Warunki do rozwoju turystyki
Okopy to miejscowość położona na Podlasiu, w odległości ok. 5 km na wschód od
Suchowoli. Powstała w XVI w. w czasie zasiedlania Puszczy Nowodworskiej. Nazwa
pochodzi od kurhanów średniowiecznych, zwanych przez miejscową ludność „okopami”.
1
„
Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje.” Dominika Zaręba, Wydawnictwo Naukowe PWN; za
ekoportal(www.ekoportal.pl/jetspeed/portal/portal/Ekoturystyka)
2
Obok wsi są dwa kurhany. Atrakcyjna dla gości może być XVIII i XIX w. drewniana
zabudowa wiejska. W osadzie powstał niewielki zbiornik wodny pochodzenia
antropogenicznego w byłej żwirowni.
2
Miejscowość znajduje się w powiecie Sokólskim w gminie Suchowola. Obszar
zaliczany jest do tzw. „Zielonych płuc Polski” czyli trenów o mało przekształconym
środowisku naturalnym, z dogodnymi warunkami do produkcji żywności a także rozwoju
niezanieczyszczającego środowiska przemysłu. Obszar obejmuje 20% powierzchni kraju.
Pod
względem geograficznym gmina Suchowola leży na skraju Wysoczyzny Białostockiej i
Kotliny Biebrzańskiej. Sąsiaduje z Biebrzańskim Parkiem Narodowym. Charakteryzuje się
lekko pagórkowatym krajobrazem, zajętym przez pola uprawne a w obniżeniach terenu przez
bagna. Na opisywanym obszarze znajduję się niezliczona liczba głazów narzutowych różnej
wielkości. Na miedzach rosną pojedyncze drzewa będące urozmaiceniem krajobrazu. Przez
obszar gminy przepływa rzeka Olszanka. Nie ma natomiast naturalnych zbiorników wodnych.
Gmina Suchowola jest typowo rolnicza. Głównymi gałęziami produkcji jest mleko a
także uprawa tytoniu oraz truskawek. Na terenie gminy nie ma dużych zakładów
przemysłowych a jedynie drobne przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego a także
usługodawcy.
Suchowola jest gminą wielokulturową. śyją tu zarówno chrześcijanie, jak i wyznawcy
Islamu. Na terenie gminy do II Wojny Światowej liczna była mniejszość śydowska.
Gmina wyróżnia się tym, iż uznawana jest za geometryczny środek Europy. Linie
łączące najbardziej wysunięte punkty kontynentu krzyżują się w Suchowoli. W parku
miejskim znajduję się głaz narzutowy z tablicą, wyznaczający ten punkt. Na placu postawiano
również „Papieski łuk” , który był częścią ołtarza, przy którym Papierz Jan Paweł II
odprawiał Mszę w Białymstoku w 1991 roku. Z terenu gminy pochodził ks. Jerzy
Popiełuszko. Dla zwiedzających stworzono izbę pamięci w której umieszczono przedmioty
związane z osobą księdza.
Okopski klaster turystyczny
Według Portera „Klastry są to geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm,
wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w
pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach,
2
Informacje pozyskane podczas wywiadu z właścicielem gospodarstwa ekoturystycznego „Uroczanka”
3
konkurujących między sobą, ale także współpracujących.”
3
. Klaster jest ciekawą formą
występującą w gospodarce. Łączy w sobie współpracę poszczególnych elementów klastra jak
również konkurencję między nimi. Poszczególne części działające na tym samym polu
pozostają konkurentami, jednak by uzyskać wzajemne korzyści podejmują współpracę.
W rozwoju klastów wyróżnić można cykle życia:
4
• Embrionalne – są to zalążki tworzących się klastrów. Współpraca między firmami
zaczyna się rozwijać. Takie twory pojawiają się z reguły na młodych rynkach.
• Wzrostowe – rozrastają się i mają przestrzeń do dalszego rozwoju. Posiadają bardzo
dobrą dynamikę powiązań.
• Dojrzałe – są to w pełni wykształcone struktury, które napotykają bariery do dalszego
wzrostu.
• Schyłkowe - twory osiągnęły już maksymalny rozmiar i zaczynają się zmniejszać.
Upadek klastrów może być związany z kurczeniem się rynku. W tej fazie klastry mają
możliwość przeorganizowania się i rozpoczęcia cyklu życia od początku.
Wśród modeli klastrów wyróżnić można:
5
• Model włoski- jest to zdecentralizowana forma w której uczestniczące firmy są
powiązane. W tym modelu brak sformalizowanej struktury. Nie ma powiązań
kapitałowych między uczestnikami. Brak jest wyodrębnionego zarządu. Często ten typ
cechują związki rodzinne.
• Model duński- jest to scentralizowana forma w której występuje broker sieciowy. Jest
on odpowiedzialny za organizowanie i ułatwianie kontaktów pomiędzy elementami
klastra. W tym modelu występuje opracowana strategia rozwoju klastra. Uczestnikom
zapewnia się szkolenia, dostęp do analiz.
• Model holenderski- to również scentralizowana forma współpracy w której występuje
broker sieciowy. Ten model cechuje silna współpraca z placówkami naukowo-
badawczymi. Nacisk kładziony jest na innowacje. W tym typie aktywna jest polityka
rządu.
3
M.E.Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 10
4
DTI, A Practical Guide to Cluster Development, DTI, Londyn, 2004; za Wikipedia
5
A. Aleksandrova, Klastry turystyczne w Rosji i za granicą, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego
„Turyzm” 2007, zeszyt 17 (1/2), s. 19-41. Za Michał Roman Referat „Inicjatywy klastrowe w agroturystyce na
przykładzie Okopskiej Organizacji Turystycznej”
4
Klaster jako sieć wzajemnej współpracy i powiązań może wpływać na poprawę
konkurencyjności regionu turystycznego. Klasty nie budują wspólnego kapitału toteż nie są
poważnym zobowiązaniem uczestników. Nie tworzą rozbudowanych struktur. Są luźnym
zrzeszeniem podmiotów współpracujących w celu osiągnięcia wspólnych celów.
W miejscowości okopy z inicjatywą tworzenia klastra wyszedł właściciel
gospodarstwa ekoturystycznego „Uroczanka”. Okopska inicjatywa klastrowa jest obecnie w
fazie embrionalnej. Tworzą się jej struktury. Schemat obecnej budowy zawiera rys.1.
Liderem przedsięwzięcia ma być gospodarstwo ekoturystyczne Państwa Małgorzaty,
Antoniego oraz Michała Romanów. To ono ma pełnić funkcje koordynatora rozwoju klastra.
Pensjonat będący liderem przedsięwzięcia wzorowany jest na zabytkową budowę wiejską.
Budynki to odrestaurowane wiejskie zabudowania. Są to drewniane chaty oraz budynki
gospodarskie przywiezione z okolicznych wsi. W pensjonacie oprócz noclegów ma
znajdować się siedziba związku. Przewidziano stworzenie tam informacji turystycznej oraz
gospody. W gospodarstwie przewiduje się warsztaty twórcze. W specjalnie do tego
stworzonych budynkach mają być prowadzone zajęcia z plecionkarstwa, garncarstwa itp. Ideą
pensjonatu ma stać wypoczynek prze realizację twórczą. Zgodnie z charakterem gospodarstw
ekoturystycznych główną atrakcją ma być kontakt z przyrodą. Jak twierdzi właściciel turyści
odnaleźć mają spokój poprzez spacery oraz obserwacje otaczającej przyrody. W sąsiedztwie
pensjonatu przepływa strumyk w którym żyją bobry. Potok otaczają użytki zielone po których
można spacerować.
Drugim elementem klastra o podobnym profilu jest gospodarstwo „Nad Stawem”.
Również ma ono formę ekoturystycznego. Funkcjonuje już kila lat. Ma odmienny charakter
niż lider przedsięwzięcia. Właściciele udostępniają turystą pomieszczenia w swoim domu jak
również posiadają oddalony o kilkadziesiąt metrów domek kempingowy. W gospodarstwie
pomiędzy budynkami znajduje się staw, od którego wzięła się nazwa ośrodka. Oprócz
głównej atrakcji czyli kontaktu z przyrodą, którą najlepiej podziwiać można mieszkając w
domku kempingowym usytuowanym na bagnie, zbudowano dla gości odkryty basen oraz
korty tenisowe. Włączenie okolicznych gospodarstw rolnych polegać ma na dostarczaniu
płodów rolnych jak i produktów kuchni regionalnej dla turystów. Kolejnym elementem
tworzącym klaster jest stadnina koni. Dzięki turystą stadnina będzie miała większe obroty a
gospodarstwa turystyczne szerszą gamę atrakcji. Do klastra zamierza włączyć się
przedsiębiorstwa handlowo produkcyjne. Szczególne miejsce wśród nich zająć może
miejscowa cukiernia, która specjalizuje się w wypieku Sękacza Suchowolskiego uznawanego
5
przez niektórych smakoszy za lepszego od szerzej znanego z Sejn. Poza wymienionymi do
klasta wejść mają instytucje , organizacje pozarządowe oraz uczelnie wyższe.
Rysunek 1 Okopska inicjatywa klastrowa
Źródło: Michał Roman; referat „Inicjatywy klastrowe w agroturystyce na przykładzie okopskiej organizacji
turystycznej”
Klaster ma funkcjonować jako stowarzyszenie- Okopska Organizacja Turystyczna.
Działać będzie na podstawie Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 „Prawo o stowarzyszeniach”.
Stowarzyszenie posiadać będzie osobowość prawną i działać na terenie Rzeczpospolitej oraz
poza jej granicami.
W obecnym kształcie Okopska Organizacja Turystyczna jest to twór karłowaty, nie
pasujący rozmiarem do klastrów np. przemysłowych opisywanych i podawanych jako
przykłady w literaturze. O jego obecnej słabości świadczy fakt funkcjonowania jedynie
dwóch punktów noclegowych z czego jedne jest liderem przedsięwzięcia. Wedle oceny autora
obiektów takich powinno być znacznie więcej. Szukać się ich powinno nie tylko na terenie
6
gminy Suchowola ale również w sąsiednich, nawet oddalonych miejscowościach a
charakteryzujących się podobnymi warunkami do rozwoju turystyki. Tylko wielość
podmiotów świadczących usługi turystyczne pozwoli na rozwój organizacji. Dzięki temu
mogła by mieć silniejsze oddziaływanie na władzę samorządową tak na szczeblu gminnym,
jak i wyższym. Rozrost liczby członków organizacji mógłby spowodować wykształcenie
odpowiednich sieci powiązań między uczestnikami i zaowocować pożądanymi efektami.
Analiza SWOT atrakcyjności ekoturystycznej Okop
Tabela 1 Analiza SWOT. Mocne i słabe strony
MOCNE STRONY
SŁABE STRONY
Przyroda w regionie nie jest bardzo
przekształcona, dominuje rolnictwo
Wysoka cena noclegu w porównaniu do
standardu
Lekko falista rzeźba terenu
Duża liczba komarów i innych owadów
wynikająca z licznych terenów bagiennych
Zwarta zabudowa osadnicza we wsiach oraz
duże obszary pól i użytków zielonych, a także
lasów poza osadami
Brak sklepu
Mnogość samodzielnie rosnących drzew na
miedzach oraz głazów narzutowych różnej
wielkości urozmaicających krajobraz
Mała baza noclegowa
Strumyk w którym żyją bobry. Liczne zapory
i zbiorniki stworzone przez zwierzęta tworzą
rozlewiska
Brak połączenia między wsią a miasteczkiem
oraz sąsiednimi wsiami
Wielość ptaków śpiewających
Brak porządku i ładu przy wiejskich
zagrodach. Niewykoszone pobocza,
zaniedbane stare zabudowania
Szeroki wachlarza zajęć dla turystów (jazda
konna, basen, zajęcia artystyczne)
Brak większego zbiornika wodnego
Bardzo mały ruch samochodowy we wsi
7
Ciekawi rodowici mieszkańcy. Mówiący z
charakterystycznym podlaskim akcentem
Stara drewniana zabudowa wiejska.
Wielość kapliczek oraz krzyży
przydomowych
Dom urodzenia ks. Jerzego Popiełuszko
Kurhany czyli grobowce pierwotnych
plemion zamieszkujących te tereny
Zbiornik wodny w wyrobisku po żwirowni
Produkty rolne produkowanych przez
okoliczne gospodarstwa (mleko; truskawki;
owoce)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie obserwacji przeprowadzonych podczas badań.
Tabela 2 Analiza SWOT. Szanse i zagrożenia
SZANSE
ZAGROśENIA
Dobry dojazd samochodowy do
miejscowości. Bliskość trasy krajowej
Wysokie wymagania turystów
Bliskość Parku Narodowego
Sprzeciw mieszkańców wobec dużej liczby
gości
Lokalizacja w tzw. Zielonych Płucach Polski
Konkurencja miejscowości turystycznych na
Mazurach
Okopska Organizacja Turystyczna
Brak zainteresowania przez władze gminne
rozwojem turystyki
Współpraca w organizacjami turystycznymi
oraz uczelniami wyższymi, która przyniesie
rozgłos
Brak inwestorów chętnych do rozwijania
bazy turystycznej ze względu na niską
rentowność
Promocja regionu
Krótki sezon turystyczny. Trudności z
obłożeniem miejsc w miesiącach jesiennych
oraz zimowych
Zainteresowanie ekoturystyką
8
Możliwość korzystania ze środków unijnych
na rozwój
Źródło: opracowanie własne
Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że Okopy są atrakcyjne ekoturystycznie.
Miejscowość ma szanse zaistnieć jako miejsce ekoturystyki. Położenie oraz warunki naturalne
są sprzyjające do rozwoju turystyki. Słabe strony przy zaangażowaniu samorządu
przedsiębiorców oraz mieszkańców można w większości pokonać. Szanse pozwolić mogą na
lepsze wykorzystanie mocnych stron. Mogą być lepiej zagospodarowane oraz sprzedane jako
produkt turystyczny. Mogą również przyczynić się do ograniczenia lub w niektórych
przypadkach całkowitego wyeliminowania słabych stron. Zagrożenia nie oddziałują na
mocne strony. Nie wpływają na pomniejszenie atrakcyjności turystycznej miejscowości.
Wpływają natomiast na słabe strony i mogą je potęgować. Analiza oddziaływań szans i
zagrożeń wskazuje ze przewagę mają szanse, które wzmacniają mocne strony oraz niwelują
słabe. Pozwala to stwierdzić, iż Okopy są atrakcyjne oraz mają szanse rozwoju jako
miejscowość ekoturystyczna.
Badanie ankietowe mieszkańców Okop na temat szans i zagrożeń rozwojem
turystyki.
Badaniem objęci zostali mieszkańcy wsi Okopy. Przeprowadzono je w kwietniu 2009
r. podczas seminarium badawczego KNE SGGW na Podlasiu. Badanie przeprowadzili
członkowie koła. Z każdego gospodarstwa domowego, które wyraziło chęć uczestnictwa,
przebadana została jedna dorosła osoba. W 9 z 24 gospodarstw udało Nam się przeprowadzić
badanie. Pozostałe gospodarstwa nie wzięły udziału w badaniu z powodu nieobecności ich
mieszkańców. Kwestionariusz zawierał 14 pytań, które czytali przeprowadzający badanie.
Celem wywiadu kierowanego było sprawdzenie stosunku mieszkańców wsi do turystyki.
Wykazanie czy są oni zainteresowanie rozwojem biznesu turystycznego w ich miejscowości.
W badaniu udział wzięło dziewięć osób. Wśród ankietowanych osób przeważali mieszkańcy
w wieku 41-60 lat, ich odsetek wyniósł 56%. Niespełna połowa bo 44% badanych pracowała
w rolnictwie. Po 22% badanych pracowało umysłowo oraz pozostawało na rencie lub
emeryturze. Jedna trzecia badanych legitymowała się wykształceniem podstawowym. Tyle
samo posiadało wyższe. Wykształcenie zawodowe oraz średnie posiadała pozostała trzecia
część społeczeństwa Okop.
Wszyscy zgodnie twierdzili iż Okopy są miejscowością atrakcyjną turystycznie.
Różna była ocena stopnia atrakcyjności.(rys. 2) Około 60% badanych atrakcyjność tą oceniło
9
najwyżej czyli na pięć. Sześć na dziewięciu ankietowanych miało pomysł na wsparcie
atrakcyjności miejscowości.
Rysunek 2 Atrakcyjność turystyczna Okop
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań
Przeważająca większość badanych (90%) chciała by Okopy były odwiedzane przez turystów.
Siedmiu na dziewięciu badanych twierdziło, że turyści przyniosą więcej dobrego niż złego dla
mieszkańców oraz miejscowości. Różne są natomiast oceny szans sukcesu turystyki. Ponad
dwadzieścia procent badanych widzi bardzo małe szanse dla sukcesu turystyki w Okopach. Po
33% twierdziło ze szanse są duże lub bardzo duże. Jednogłośność była w kwestii poprawy
warunków życia. Wszyscy przebadani uważali, że obecność turystów przyczyni się do
poprawy warunków życia. Mieszkańcy spodziewali się, iż obecność turystów spowoduje
poprawę infrastruktury, z której i oni będą mogli korzystać. Dodatkowo może stać się
źródłem dodatkowego dochodu przez kooperacje z gospodarstwami ekoturystycznymi. Jako
przeszkodę (rys.3) 67% badanych wskazało małą promocję regionu. Większość mieszkańców
uważała ze promocja turystyczna miejscowości i regionu była zbyt mała. Oczekiwano
większej aktywności władz oraz organizacji pozarządowych w tym obszarze. Ponad połowa
ankietowanych wskazała brak środków pieniężnych jako barierę rozwoju. Jako inne
przeszkody wskazano starzejące się społeczeństwo oraz niską świadomość przyjeżdżających
gości.
10
Rysunek 3 Przeszkody w rozwoju turystyki
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań
Czterech na dziewięciu badanych wyraziło chęć założenia działalności turystycznej i ta sama
liczba wskazała, iż wie skąd pozyskać środki na ten cel. Ogół badanych twierdził, że
turystyka wiejska może zapewnić duże zyski. Jedna trzecia badanych słyszała o klastrach
turystycznych.
Ostanie pytanie dotyczyło zdania mieszkańców na temat powstałych w Okopach
gospodarstw ekoturystycznych. Wśród odpowiedzi wskazano zadowolenie z ich istnienia.
Postrzegane były przez mieszkańców jako wizytówka miejscowości. Wyrażali pragnienie, by
rozwinęły swoją działalność. Wskazali iż są szansą dla młodych oraz, że mają możliwość
rozwoju. Mieszkańcy twierdzili również, że mają niski poziom usług oraz że dużym
zagrożeniem może być liczność owadów.
Podsumowanie
1. Turystyka wiejska przybiera różne formy . Szczególnym jej rodzajem jest
ekoturystyka.
2. Okopy oraz sąsiadujący z nimi region posiada warunki naturalne umożliwiające
rozwój ekoturystyki.
3. W okopach zawiązuje się Okopska Organizacja Turystyczna tworzona na wzór
klastra. Jej liderem jest gospodarstwo ekoturystyczne „Urocznaka” . Klaster jest w
fazie embrionalnej.
11
4. Okopy są atrakcyjne turystycznie. Warunki naturalne oraz dziedzictwo kulturowe
stwarzają korzystne warunki do rozwoju turystyki
5. Mieszkańcy Okop odnoszą się pozytywnie do rozwoju turystyki. Widzą w niej
szanse dla swojej miejscowości.