Środowiskowe i zawodowe odmiany języka – socjolekty

POJĘCIE SOCJOLEKTU

1. Wspólnota komunikatywna wypracowuje „system repertuarów językowych”, czyli

uporządkowane zasoby językowych środków umożliwiające komunikację we wszystkich
sytuacjach, jakie wspólnota stwarza.

2. Wspólnoty językowe w Polsce są zazwyczaj wspólnotami jednojęzycznymi, wykorzystującymi

przede wszystkim środki języka narodowego (ogólnego, dialektów i socjolektów).

3. Socjolekty – odmiany języka narodowego związane z istnieniem trwałych grup społecznych

połączonych jakimś rodzajem więzi. Takie odmiany nazywa się: językami grupowymi,
językami zawodowymi, gwarami środowiskowymi, slangiem, żargonem (określenia te
potocznie traktuje się jako synonimy, jednak w lingwistyce ich znaczenia się różnicuje).

O HISTORII POLSKICH SOCJOLEKTÓW

1. Wiedza na temat polskich socjolektów sięga XVI w. (Flis

[w zbiorku: Staropolska poezja ziemiańska, nasz kochany

kanon]

S.F. Klonowica). Nasz poeta zauważył, że każde rzemiosło ma charakterystyczne dla

siebie słowa (język flisacki, myśliwski, środowisk przestępczych)

2. Niestety, ani wiek XVII, ani XVIII nie pozostawił dość materiału językowego, byśmy mogli

zbadać socjolekt :(

3. Burzliwa sytuacja w monarchii jagiellońskiej i w Rzeczypospolitej XVII w. sprzyjały grupom

wędrownym (kupcy, zwani w Polsce ochweśnikami). Tworzyły się grupy żebracze, wędrujące
z odpustu na odpust. Z czasem, w XVII wieku utworzyli organizację, do której przyjmowali
tylko grających na instrumencie i znających tajny dziadowski język (język libijski, lirnicki,
lubecki). Wędrowali rybałci i grupy złodziejskie (posiadający język wałtarski)

4. W XIX w. powstał język wielkoprzemysłowego proletariatu (np. gwara warszawska), który

wypierał języki wędrownych grup rzemieślniczych i stał się językiem jawnym(!)

5. Środowisko przestępcze do dziś zachowało tajny język (język liberski, bałę, kminę). W okresie

powojennym powstał socjolekt młodzieżowych grup przestępczych (grypsera, cynkówka,
bałanda), powiązany z żargonem więziennym; powstał współcześnie żargon prostytutek
(biniawera), język homoseksualistów (ciotówa) oraz socjolekt narkomanów.

6. Do dziś istnieje socjolekt łowiecki, lekarski, górniczy, jeździecki, żeglarski i marynarski,

żołnierski (który sięga tradycją do czasów II RP).

7. Powstał socjolekt profesjonalny np. pracowników telewizji czy informatyków.

8. Ważne miejsce mają socjolekty młodzieżowe, przede wszystkim sportowe, uczniowskie i

studenckie (na ich podstawie wyrastają socjolekty na zasadzie hobby – fanów, kibiców).

SOCJOLEKTY W SPOŁECZNYCH UKŁADACH KOMUNIKACYJNYCH

1. Trzy rodzaje układów kultury:

a) Układ kultury w kontaktach bezpośrednich (osobistych, zindywidualizowanych) –

językowe zachowania rodzinne oraz odmiany języka powstające w kręgach rówieśniczych
i towarzyskich,

b) Układ instytucjonalny (częściowo sformalizowany) – wyznaczony społecznie utartymi

zachowaniami, dopuszczający czasem zachowania indywidualne, nastawiony na kontakt
w obrębie grup powstałych na zasadzie jedności celów  zawodowe odmiany języka

c) Układ kultury masowej – ujednolicona komunikacja nastawiona na wzajemny kontakt

wszystkich grup (polszczyzna ogólna, mówiona i pisana)

2. Socjolekty funkcjonują w a) i b), gdyż w tych odmianach powstają odmiany językowe kręgów

towarzyskich (język szachistów), środowisk rówieśniczych (slang skinów, uczniów) i wielu
grup zawodowych uprawiających działalność jawną (myśliwi) lub nielegalną (złodzieje).

3. Każdy człowiek staje się nosicielem wielu socjolektów; socjolekty profesji są stałe, a slangi

(np. uczniowskie) są efemeryczne

4. „Interżargon” – powstanie takiego zasobu wyrazów, których używa się i w dążących do

utajenia swojej działalności środowiskach przestępczych, i w środowiskach młodzieżowych
nie mających kontaktu z przestępcami.

5. Refleksje:

a) Nie ma prostej zależności między grupami społecznymi a socjolektami
b) Sprawdza się zasada „wzajemnej zależności między społeczeństwem a językiem”.

Grupotwórcza funkcja socjolektu polega na:
- jednoczeniu: socjolekt łączy jednostkę ze zbiorowością,
-odróżnianiu: socjolekt przeciwstawia wyodrębnioną zbiorowość innym grupom społ.
- nadawaniu prestiżu: własny socjolekt = wysoka ranga grupy w życiu społ.
- dostarczaniu narzędzi do interpretowania rzeczywistości

c) Umiejętność posługiwania się socjolektami zależy od stopnia uczestnictwa jednostki w

życiu społecznym.

d) W świadomości użytkowników języka narodowego granice między socjolektami są

zatarte.

KATEGORIE SOCJOLEKTALNE

1. O istocie socjolektu decyduje:

a) Repertuar językowych środków utworzonych przez grupę społ.
b) Funkcje, jakie ten repertuar spełnia w kontaktach między członkami tworzącej go grupy

2. Wartości na które składają się socjolekty:

a) Kategorie socjolektalne: jakości organizujące repertuar środków językowych. Dla j.

polskiego: zawodowość (przydatność w profesjonalnej grupie), tajność i ekspresywność
(informowanie o emocjonalnym stosunku członków grupy do rzeczywistości)

b) Kategorie kulturowe: ukryte w zachowaniach grupy wartości, za pomocą których

interpretuje się rzeczywistość oraz wiedza na temat sposobów praktycznego
postępowania i osiągania celów.

3. ZAWODOWOŚĆ można mierzyć:

a) Składem zasobu leksykalnego (stosunek słownictwa zawodowego do ogólnego)
b) Potrzebami nominacyjnymi (wyspecjalizowane słowa lub duble nazw ogólnych)
c) Sposobem ujmowania rzeczywistości (cecha: skrótowość wypowiedzi socjolektalnej oraz

tendencja przeciwna: peryfrastyczność). Socjolekty legalnych grup zawodowych są
bardziej wyspecjalizowane niż socjolekty powstałe w grupach nielegalnych, a te bardziej
od socjolektów środowisk spojonych inną więzią niż zawodową.

4. TAJNOŚĆ, czyli możliwość takiego kodowania informacji, aby była dostępna tylko odbiorcom

wybranym, przypisuje się wszystkim socjolektom  właściwość konstytutywna, odróżniająca
socjolekt od polszczyzny ogólnej i potocznej:
a) Socjolekty tajne (złodziejskie) i półtajne (myśliwskie, flisackie, studenckie). Tajność może

służyć celom zawodowym lub językowej zabawie.

b) W socjolektach środowisk zamkniętych sposoby tworzenia wyrazów podporządkowane

są tajności zamierzonej – wykorzystanie zapożyczeń, dodawanie swojskich lub obcych
formantów, dołączanie do struktury wyrazu cząstek maskujących, skracanie wyrazów,
wymiany dźwięków lub sylab, utożsamianie wyrazów dźwiękowo podobnych.

c) Nowe warunki i formy życia eliminują sytuacje sprzyjające działalności dawnych

zamkniętych grup społ. Grupy te zanikają, a wraz z nimi ginie pierwotna profesjonalno-
komunikatywna funkcja ich żargonów. Wyrazy zanikającego żargonu mogą się pojawiać
w j. potocznym lub socjolektach innych grup, ale pełnią wówczas najczęściej ekspresywną
funkcję.

5. EKSPRESYWNOŚĆ jest niekiedy głównym czynnikiem powołującym socjolekty (otwarte

środowiska młodzieżowe – uczniowskie, studenckie, artystyczne). Środowiska te
rozbudowały synonimikę. Cechą slangu studenckiego jest więc nadmiar elementów
leksykalnych. Bogactwo synonimów, przyjmujących często postać wyrazów znaczeniowo
tożsamych, dających się w tekście bez zmiany sensu wymieniać (tautonimy), oznacza, że mało
istotna jest precyzja znaczeniowa; istotna jest ekspresja i emocjonalne wartościowanie.
a) Neosemantyzmy – wyrazy funkcjonujące w różnych odmianach polszczyzny, którym

nadano nowe znaczenie (wyrazy z polszczyzny ogólnej, rejestru kolokwialnego).

b) Studenckie słownictwo. Ważna jest metafora oparta na podobieństwie fizycznych cech

desygnatów (np. molekuła – drobna dziewczyna), cech psychicznych oraz funkcji.
Wykorzystuje się też przeciwieństwo, metonimię. Czerpie z terminologii technicznej i
naukowej, dialektyzmów, socjolektów, poetyzmów i imion własnych. Metaforyczna,
ekspresywna, nieprecyzyjna leksyka studencka zbliża się do języka poetyckiego. Slang
dąży do nowości po to, by było inaczej i śmieszniej.

c) Charakterystyczne jest wartościowanie w żargonie więziennym. Człowiek, to ktoś obyty

ze środowiskiem przestępczym, frajer to ktoś z zewnątrz, cwel – osoba do zaspokajania
potrzeb seksualnych; Bluzgi to słowa obelżywe (bluzgać może tylko człowiek frajerom).
Obraźliwe są wyrazy aprobujące (ładny, śliczny); brak szacunku do ludzkiego życia.

d) Najwyższy stopień ekspresji, przejawiającej się w sposób urozmaicony, wykazują

socjolekty grup środowiskowych i rówieśniczych. Socjolekty przestępcze są także
ekspresywne, ale ekspresja ujawnia się w nich jako ujemnie wartościująca emocja.
Najniższym stopniem ekspresji oznaczają się socjolekty grup spojonych więzią zawodową.

TYPOLOGIA SOCJOLEKTÓW

1. Zawodowość i ekspresywność są wyrazistym uobecnieniem dwu podstawowych funkcji

języka: profesjonalno-komunikatywnej i ekspresywnej. Funkcje socjolektów uzależnione są
od charakteru grup społ. i od tajnej/jawnej działalności członków.

2. Układ socjolektów dokonany z punktu widzenia tajności, ekspresywności i zawodowości:

a) Socjolekty o prymarnej funkcji prof-kom.:

- języki zawodowe – charakter jawny; dobór środków językowych podporządkowany
sprawnemu i ścisłemu przekazywaniu myśli
- żargony – intencjonalne tajne odmiany języka; śr. językowe podporządkowane takiemu
kodowaniu informacji, by była dostępna tylko dla osób wybranych
b) socjolekty o prymarnej funkcji ekspresywnej:
- slang – jawny; dobór śr. językowych podporządkowany ekspresywności
-odmiany język. o char. kryptozabawowym

SOCJOLEKTY – ŹRÓDŁO WYRAZÓW DLA POLSZCZYZNY LITERACKIEJ I JĘZYKA POTOCZNEGO

1. Zasobem leksykalnym dla socjolektów są zasoby leksykalne j. potocznego, dialektów i stylu

naukowo-techniczego, czasem języki obce. ALE socjolekty nie tylko czerpią, one też
wzbogacają.
- prasa, radio, TV
-potoczna polszczyzna ulicy
- literatura piękna
socjolekty zawodowe  język ogólny
wyrazy żargonowe  środki ekspresji w j. potocznym  slang środowisk młodzieżowych
(tworzą interżargon)

2. Przenikanie leksyki:

- najłatwiej między środowiskami najbliższymi
- często istnieje pośrednik (najczęściej - j j. potoczny)

3. Żargonowa warstwa słownictwa potocznego zawiera:

a) Wyrazy szczególnie upowszechnione w polszczyźnie miejskiej (kimać, szamać)
b) Wyrazy znane obiegowej warstwie polszczyzny potocznej (papa, blefować, dycha)
c) Wyrazy znane polszczyźnie potocznej i dialektom (japa, mamer, kinol)

4. Socjolekty dostarczają tworzywo dla literatury pięknej. Tkwią głęboko w polszczyźnie ogólnej

i potocznej, tworząc wespół z tymi odmianami symbiozę ograniczoną ramami języka
narodowego.