55

P R A C A O R Y G I N A L N A

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. Wojciech Gruszczyński
Klinika Psychiatryczna i Zaburzeń
Nerwicowych z Oddziałem
Interwencji Kryzysowych
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
tel.: [phone]

Suicydologia Tom 1, nr 1, 55–70
Copyright © 2005 Polskie
Towarzystwo Suicydologiczne
ISSN 1895–3786
www.suicydologia.viamedica.pl

Bartosz Gruszczyński, Antoni Florkowski, Wojciech Gruszczyński

Klinika Psychiatryczna i Zaburzeń Nerwicowych z Oddziałem Interwencji Kryzysowych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Autodestruktywność pośrednia
u żołnierzy

Chronic self-destruction in soldiers

Streszczenie

Wstęp. Autodestruktywność pośrednia (chroniczna) jest definiowana jako skłonność do podejmowania

zachowań zwiększających prawdopodobieństwo negatywnych, a zmniejszających prawdopodobieństwo

pozytywnych konsekwencji dla podmiotu lub jako dowolne i intencjonalne zachowania szkodliwe dla

zdrowia lub życia. Przykładami zachowań pośrednio autodestruktywnych są: intencjonalne cierpienie,

niepowodzenia i porażki, bezradność, impulsywność, ryzykanctwo, uleganie pokusom, samoutrudnie-

nie, nałogi i uzależnienia, zaniedbania, w tym zdrowotne, nieuważność, pasywność i tym podobne.

W wojskowym i „cywilnym” polskim piśmiennictwie psychiatrycznym nie publikowano do tej pory prac

poświęconych omawianemu zagadnieniu. Zasadniczym celem pracy były poznanie i ocena częstości

autodestruktywności pośredniej jako syndromu i preferowanego stylu życia u żołnierzy służby czynnej.

Materiał i metody. Materiał badawczy stanowiło 105 żołnierzy z orzeczoną kategorią zdrowia A (zdolny

do służby wojskowej), pełniących służbę wartowniczą w jednostce — składnicy materiałowej. Metodami

badawczymi były następujące techniki: Karta Badania Psychiatrycznego skonstruowana przez autora

niniejszej pracy (52 parametry), Kwestionariusz Objawowy S II według Aleksandrowicza (85 pytań), Skala

Chronicznej Autodestruktywności Kelley w polskiej adaptacji eksperymentalnej Suchańskiej (52 pytania).

Wyniki. Wyniki badań wykazały, że autodestruktywność w formie chronicznego syndromu (stylu życia)

występowała u co 5. żołnierza, a najczęściej występującymi klasami i formami były: nałogi i uzależnienia,

transgresja norm, pasywność, zaniedbania (zdrowotne, osobiste, społeczne) oraz nieuważność. Zacho-

wania te ściśle korelowały statystycznie z obciążającym wywiadem z okresu adolescencji i z zaburzenia-

mi nerwicowymi z elementem psychosomatycznym.

Wnioski. Ogólnym wnioskiem jest wykazanie znaczenia pośredniej autodestruktywności w etiopatoge-

nezie zespołu dezadaptacyjnego i presuicydalnego. Dlatego duże znaczenie przypisuje się diagnostyce

i działalności profilaktyczno-promocyjnej.

słowa kluczowe: autodestruktywność chroniczna (pośrednia), żołnierze, zaburzenia adaptacyjne

Abstract

Background. Chronic autodestructiveness is defined as a tendency to display behaviour which is more likely

to be negative and less likely to be positive for the subiect or as intentional action which is harmful to health or

risky to life. Some of the examples of autodestructive behaviour are: intentional suffering, failures and defeats,

helplessness, impulsiveness, self-defiance, lack of attension, risktaking, passive behaviour, paying no atten-

sion to one’s health needs, addictions, bad habits, succumbing to temptation. In Polish Scientific medical

literature there is lack of publications regarding the above mentioned issues. Primary goal of this study was to

recognize and evaluate the presence of chronic autodestructiveness among active duty soldiers.

Material and methods. The study was carried out in a group of 105 soldiers with perfect health perfor-

ming their active duties in a security unit. In the study the following techniques were employed: Psychia-

56

SUICYDOLOGIA

2005, tom 1, nr 1

tric Evaluation Form, created by the author (52 parameters), Symptoms Questionnaire S II by Aleksandro-

wicz (85 questions) and Chronic Autodestructiveness Scale by Kelley in Polish experimental adaptation

by Suchańska (52 questions).

Results. The results of the study showed the presence of autodestructiveness in the form of chronic

syndrome (lifestyle) in 20% of soldiers and the most frequently observed forms of such behaviour were:

addictions, bad habits, transgression of norms, passivity, personal, social and health negligence as well

as unattentiveness. Autodestructive behaviour strictly correlated statistically with the presence of neurotic

patterns and psychosomatic components in the history of soldiers’ earlier life.

Conclusions. General conclusion drawn from this study indicates the importance of autodestructiveness

in etiopathiogenesis of deadaptation and presuicydal syndrome. Thus, early diagnosis and prophylaxis

are of great significance.

key words: chronic self-destruction, soldiers, adjustment disorders

nicji zaproponowanej przez Suchańską, która określa
termin „autodestruktywność pośrednia” jako zachowa-
nia, których prawdopodobny negatywny skutek jest
upośredniony [5].
Wykorzystując głównie publikacje i monografie Suchań-
skiej oraz na podstawie osobistych konsultacji z Autorką,
autorzy niniejszej pracy przedstawiają poniżej najczę-
ściej występujące klasy zachowań pośrednio autode-
struktywnych [6–12].
Klasy zachowań zaliczanych do pośredniej autodestruk-
tywności to: intencjonalne cierpienie; intencjonalne nie-
powodzenia i porażki; bezradność; zachowania ryzykow-
ne; zachowania impulsywne; uleganie pokusom; samo-
utrudnianie; nałogi i uzależnienia; zaniedbania; zanie-
dbania zdrowotne

Intencjonalne cierpienie

Jest to zachowanie polegające na zadawaniu sobie bólu
lub cierpienia. Stanowi ono przykład interpersonalne-
go samoniszczenia jako rodzaju autoagresji. Zgodnie
z koncepcją psychoanalityczną, czynnikiem wpływającym
na nasilenie skłonności do samokarania jest poczucie
winy, które pojawia się w wyniku doświadczenia nieak-
ceptowanych uczuć oraz w konsekwencji rozbieżności
między spostrzeganymi własnymi cechami i zachowa-
niami a standardami. Stan ten pojawia się także w wyni-
ku transgresji (złamania, przekroczenia) istotnej nor-
my. Autoagresja i objawy depresji są wtedy karą, która
zmniejsza przykre napięcie, wynikające z przekrocze-
nia wewnętrznych standardów. Przesłanki te pozwalają
oczekiwać, że osoby podejmujące zachowania transgre-
syjne przy braku innej możliwości naprawy błędu i za-
dośćuczynienia będą uruchamiać zachowania samoka-
rzące. Można też sądzić, że w wyniku transgresji wystą-
pią u nich objawy afektywne, charakterystyczne dla de-
presji, i wreszcie, że samokaranie spowoduje ich zmniej-
szenie. Wyniki eksperymentu Wallingtona potwierdzają
stanowisko, że samokaranie jest następstwem poczucia
winy [13]. Inne badania wskazują, że człowiek może
wybierać zadawanie sobie cierpienia nie tylko po rze-

Wstęp

Wyróżnia się dwie zasadnicze formy zachowań autode-
struktywnych:
— bezpośrednie (jawne, ostre);
— pośrednie (chroniczne, latentne).
Termin „bezpośrednie” odnosi się do zachowań bezpo-
średnio prowadzących do uszkodzenia ciała lub zagro-
żenia życia (akty samobójcze, samouszkodzenia, samo-
okaleczenia).
Autodestruktywność pośrednia jest definiowana jako
skłonność do podejmowania zachowań zwiększających
prawdopodobieństwo negatywnych, a zmniejszających
prawdopodobieństwo pozytywnych konsekwencji dla
podmiotu [1] lub jako dowolne i intencjonalne zacho-
wania szkodliwe [2].
Dorothy Lee [3] definiuje autodestruktywność pośred-
nią jako zachowanie popełnione i pominięte, zmierza-
jące do skrócenia lub pogorszenia życia. Gernsbacher
twierdzi, że wszelkie zachowania związane z ryzykiem
negatywnych następstw są przejawem „samobójczego
stylu życia”, który z kolei stanowi element „syndromu
suicydalnego” [4]. Autodestruktywność pośrednia
(chroniczna, latentna) jako wyodrębniony, analizowa-
ny całościowo problem badawczy ma historię stosun-
kowo krótką, bo datującą się od drugiej połowy XX
wieku. Wcześniejsze publikacje dotyczyły warunków
badań najczęściej pojedynczych lub najwyżej kilku form
i przejawów autodestruktywności pośredniej, jak na
przykład: nałogi i uzależnienia, zachowania ryzykow-
ne (wypadki drogowe), zaniedbania — najczęściej
w miejscu pracy, związane z bezpieczeństwem i higieną
(BHP), zachowania impulsywne i tym podobne. Za-
tem problemu autodestruktywności pośredniej nie
traktowano jako syndromu o charakterze chronicznym
lub transsytuacyjnym, jako odrębnego problemu ba-
dawczego i klinicznego. Jeszcze bardziej po macosze-
mu, wręcz marginalnie problem ten traktuje się w pi-
śmiennictwie psychiatrycznym, w tym wojskowym,
gdzie autorom nie udało się znaleźć ani jednej publi-
kacji na ten temat. Niniejsza praca opiera się na defi-

57

Bartosz Gruszczyński i wsp., Autodestruktywność pośrednia u żołnierzy

czywistym wykroczeniu (transgresji), lecz po prostu wte-
dy, gdy się spodziewa, że to nastąpi.

Intencjonalne niepowodzenia i porażki

Zachowania te dotyczą osób doświadczających seryjnych
porażek i niepowodzeń. Jedną z hipotez wyjaśniających
dążenie do porażki jest teoria poznawczej zgodności.
Zgodnie z jej założeniami, wynikającymi z reguły stało-
ści poznawczej i unikania dysonansu poznawczego, lu-
dzie po odniesionych porażkach powinni poszukiwać
dalszych porażek. Wyniki badań eksperymentalnych
Aronsona i Carlsmitha wydają się potwierdzać tę hipo-
tezę [14]. Wskazują one, że ludzie, którzy oczekują nie-
powodzeń, będą się starali ponieść porażkę, ponieważ
sukces byłby dla nich źródłem dysonansu poznawcze-
go, a więc prowokowanie porażki może być strategią
dla osób o niskiej samoocenie. Osoby o niepewnej sa-
moocenie mogą odczuwać silne zagrożenie w warun-
kach wysokich oczekiwań społecznych. Czują się one
bardziej bezpiecznie w warunkach obniżonych oczeki-
wań i standardów. Bardziej „kosztownym” sposobem
regulowania oczekiwań jest aktywne dążenie do poraż-
ki. Osoby o niskiej i niepewnej samoocenie mogą wyko-
nywać zadania słabo, by zaniżyć odnoszone wobec nich
oczekiwania. Ta szczególnie dramatyczna forma regu-
lowania oczekiwań za pomocą tak zwanych strategicz-
nych porażek jest dowodem gotowości do ponoszenia
wysokich kosztów psychologicznych za cenę poczucia
bezpieczeństwa.

Bezradność

Jest to klasa zachowań o potencjalnie negatywnych kon-
sekwencjach, polegających na rezygnacji z działania lub
niepodejmowaniu go w warunkach, w których działanie
takie mogłoby przerwać cierpienie czy zapobiec zagro-
żeniu. Rezygnacja z działania może mieć również wy-
miar obronny w warunkach niejasnych, uniemożliwia-
jących wybór skutecznego zachowania. Nie będzie wów-
czas określana jako bezradność. Problem pojawia się,
gdy bezradność zagraża zdrowiu psychofizycznemu lub
staje się preferowanym (chronicznym) stylem funkcjo-
nowania osoby. Najlepiej zbadanym empirycznie obsza-
rem tej problematyki są prace nad wyuczoną bezradno-
ścią. Wyuczoną bezradność definiuje się jako rezygna-
cję z działania mającego na celu zmianę przykrej sytu-
acji. Bezradność ściśle wiąże się z porażkami życiowy-
mi i skłonnością do samokarania. Według Seligmana
o zareagowaniu bezradnością w dużym stopniu decy-
duje styl wyjaśniania zdarzeń [15]. Jest to strategia atry-
bucyjna, zwiększająca podatność na uczenie się bez-
radności. Pojawia się syndrom bezradności, a jego zge-
neralizowanie powoduje konsekwencje zagrażające
zdrowiu i życiu.

Zachowania ryzykowne

Skłonność do podejmowania ryzyka z jednej strony jest
przejawem pośredniej autodestruktywności, natomiast
z drugiej strony może mieć charakter adaptacyjny i opty-
malny zwłaszcza w warunkach stresu psychologicznego.
W tym drugim przypadku zachowanie ryzykowne do-
wodzi zwiększonych możliwości adaptacyjno-kompen-
sacyjnych, a nie autodestruktywnych. Destruktywność
tego zachowania wiąże się z istnieniem transsytuacyj-
nego wzorca „ryzykanctwa” oraz błędnymi ocenami wiel-
kości zagrożeń i prawdopodobieństwa ich ustąpienia.
Zatem zachowanie ryzykowne bywa autodestruktywnym
wtedy, gdy z uwagi na wielkość i częstość zagrożenia
wzrasta prawdopodobieństwo, że straty przewyższą zy-
ski. Zachowania takie podejmują osoby o niższej moty-
wacji osiągnięć. Osłabione pragnienie osiągnięcia suk-
cesu przy silnej obawie przed niepowodzeniem prowa-
dzi do wyboru zachowań ryzykownych. Zachowanie to
jest w tym wypadku przejawem funkcjonowania obron-
nego przed emocjonalnymi konsekwencjami niepowo-
dzenia. Zachowanie ryzykowne wybierały też osoby
o niskiej potrzebie sukcesu i równie niskiej obawie przed
niepowodzeniem. Wyborom ryzykownym towarzyszyły
z reguły brak motywacji osiągnięć oraz nasilenie lub brak
lęku przed niepowodzeniem. Osoby o wysokim nasile-
niu potrzeby osiągnięć wybierają zadania o średnim
poziomie ryzyka. Zachowania ryzykowne (ryzykanckie)
podejmują częściej osoby młode w okresie dojrzewania.
Dotyczą one różnych sfer życia i wiążą się z cechą im-
pulsywności.
Kahn-Jessica przedstawiła wyniki badań 462 adole-
scentów, z których wynika, że istnieje ścisła zależność
między impulsywnością a ryzykownymi zachowania-
mi seksualnymi [16].

Zachowania impulsywne

Impulsywność z punktu widzenia psychologicznego ro-
zumiana jako cecha podmiotu i właściwość ego może
nieintencjonalnie upośledzać kontrolę zachowania,
mimo zachowanej świadomości jego zagrażających skut-
ków. Impulsywność jako zachowanie pośrednio auto-
destruktywne określa się jako preferencję do kierowa-
nia się w zachowaniu doraźnymi emocjonalnymi wzmoc-
nieniami, utożsamianymi z trudnościami odraczania im-
pulsów i gratyfikacji. Zatem osoby skłonne do reago-
wania raczej na bezpośrednie czynniki emocjonalne niż
na bardziej odległe, racjonalne wyobrażenia konsekwen-
cji własnych działań są bardziej narażone na podejmo-
wanie zachowań niekorzystnych z punktu widzenia ich
funkcjonowania społecznego i zdrowotnego. Z mecha-
nizmami powstania impulsywności związana jest teoria
społecznego uczenia się. W sposób impulsywny, według
tej teorii, osoba zachowuje się wtedy, gdy spostrzegana

58

SUICYDOLOGIA

2005, tom 1, nr 1

wartość odległej nagrody (lub kary) jest niewielka i/lub
niskie jest prawdopodobieństwo jej uzyskania.
Z punktu widzenia psychiatrycznego aktywność impul-
sywna to aktywność pozostająca pod wpływem impul-
sów, czyli bardzo silnych motywów wewnętrznych, któ-
rych wpływ tylko w ograniczonym rozmiarze podlega
świadomej kontroli i przemyślanej decyzji. Zachowania
impulsywne mogą powstawać pod wpływem silnych
emocji, popędów lub nawyków. Zaburzenia aktywności
impulsywnej obejmują z jednej strony ilościowe zmiany
poziomu tej aktywności w postaci jej podwyższenia lub
obniżenia, a następnie ilościowe i jakościowe zmiany
impulsywności związane z wpływem silnych emocji, po-
pędów, nawyków oraz innych motywów impulsywnych,
których źródło trudno jednoznacznie umiejscowić.
Wspomniano już, że impulsywność jako cecha ma duże
znaczenie w autoagresji bezpośredniej, zwłaszcza za-
machach samobójczych [17, 18]. Badania Moellera
i wsp. wykazały, że impulsywność jest znaczącym zwia-
stunem (predyktorem) zażywania kokainy (uzależnie-
nia) i w istotny sposób opóźnia leczenie [19]. Impulsyw-
ność jako przejaw autodestrukcji pośredniej prawdopo-
dobnie ma również istotne znaczenie w czynach prze-
stępczych, zwłaszcza przeciwko zdrowiu i życiu.

Uleganie pokusom

Uleganie pokusom i namowom innych jest jednym
z subiektywnie spostrzeganych czynników zachowania
pośrednio autodestruktywnego. Odporność na pokusy
obejmuje obok odraczania gratyfikacji zdolność do re-
zygnacji z określonej gratyfikacji na rzecz innej, często
oddalonej w czasie wartości. Wyjaśnienia zachowań
świadczących o uleganiu pokusie poszukuje się w ramach
tego samego modelu co trudności odraczania gratyfi-
kacji. Ludzie ulegają pokusie tym łatwiej, im większa
jest wartość uzyskiwana dzięki uleganiu pokusie oraz
im mniejsza skłonność do odraczania. Wartości uzyski-
wane dzięki uleganiu pokusie są ściśle powiązane
z motywacją i mogą realizować cele rozwojowe lub po-
zostawać z nimi w sprzeczności. Na przykład uleganie
pokusie oszustwa w celu zwiększenia szansy sukcesu
u chłopców wiąże się z wysoką potrzebą osiągnięć. Oka-
zało się, że im silniejsza jest motywacja osiągnięć jako
właściwość osobowości, tym łatwiej badani ulegali po-
kusie oszustwa, dzięki któremu odnosili sukces. O de-
struktywnej naturze ulegania pokusie decydują jej ro-
dzaj i związany z nią psychofizyczny koszt. Uleganie
pokusie, obecne w syndromie zachowań autodestruk-
tywnych, sprzyja osiągnięciu wielu celów, takich jak:
przyjemność, zmniejszenie napięcia, autostymulacja,
unikanie wysiłku i wiele innych. Sprzyja ono również
chronicznej autodestruktywności w warunkach nacisku
destruktywnych norm grupowych. W aspekcie psycho-
patologicznym należy brać pod uwagę tak zwaną podat-

ność na sugestię, która jest nie tylko związana z pewny-
mi zaburzeniami osobowości i poziomu rozwoju inte-
lektualnego, ale również stanowi cechę okresu adole-
scencji. W wojsku ten problem wydaje się mieć szcze-
gólne znaczenie z racji zależności o charakterze hierar-
chicznym (przełożony–podwładny), jak również z uwa-
gi na nieformalne zależności interpersonalne (starszy–
–młodszy stopniem).

Samoutrudnianie

Samoutrudnianie (self-handicapping) definiowano pier-
wotnie jako każde działanie lub wybór poziomu wyko-
nania, której tworzy możliwość eksternalizacji lub wy-
tłumaczenia porażki oraz internalizacji i dowartościo-
wania sukcesem [20].
Późniejsze badania empiryczne doprowadziły do usta-
lenia definicji self-handicapping jako zachowania pośred-
nio autodestruktywnego [2, 21, 22].
Obecnie za zachowanie autodestruktywne pośrednie
uważa się podejmowanie działań, które zmniejszają
prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu w zadaniu,
i uwzględnianie zewnętrznych wyjaśnień i usprawie-
dliwień, które mogły wpłynąć na poziom wykonania.
Tak więc, z punktu widzenia obiektywnego self-han-
diccaping zwiększa prawdopodobieństwo porażki,
z drugiej natomiast strony dostarcza korzyści dla „Ja”,
niezależnie od tego, czy ponosi się porażkę, czy od-
nosi sukces. Z samoutrudnianiem często związane są
problemy z piciem alkoholu i stosowaniem narkoty-
ków, które stanowią klasyczne przejawy autodestruk-
tywności pośredniej. Z doświadczenia wynika, że spo-
śród wojskowych można wyodrębnić pewną, trudną
do określenia grupę żołnierzy prezentujących zacho-
wania typu self-handicapping. Swoje niepowodzenia
w wykonywaniu często łatwego zadania tłumaczą wie-
loma obiektywnymi uwarunkowaniami. Wychodzą oni
z założenia, że i tak muszą pełnić służbę wojskową
przez 12 miesięcy, i wydaje im się, że osiągnięcie suk-
cesu mieszczącego się w ich możliwościach jest zbęd-
ne i nieracjonalne.

Nałogi i uzależnienia

Jest to z punktu widzenia medycznego (psychiatryczne-
go) najbardziej przekonujący przejaw autodestruktyw-
ności pośredniej. Formę i cele uzależnień można opisać
na obu końcach wymiarów szkodliwości i intencjonal-
ności: od formy społecznie aprobowanej, incydentalnej,
niezagrażającej zdrowiu poprzez preferowane, chronicz-
ne sposoby reagowania (intencjonalne, lecz w różnym
stopniu autonomiczne), aż do formy ostrej, bezpośred-
nio zagrażającej życiu, w której alkohol czy inne używki
są „jedynym i koniecznym” środkiem realizacji celu.
W naszym kręgu kulturowym najczęściej mamy do czy-

59

Bartosz Gruszczyński i wsp., Autodestruktywność pośrednia u żołnierzy

nienia z takimi środkami, jak: alkohol, nikotyna oraz
inne środki uzależniające, w tym szczególnie niebez-
pieczne dla życia i zdrowia substancje z grupy narkoty-
ków.
Nałogi i uzależnienia z punktu widzenia autodestruk-
tywności pośredniej to nie tylko substancje chemiczne.
Bradshow [23] wyróżnia cztery kategorie nałogów psy-
chologicznych:
— nałogowe zachowania i przepracowanie się, przymus

robienia zakupów i innych wydatków, zaciąganie dłu-
gów i gry hazardowe, seks, rytuały religijne;

— nałogi umysłowe: obsesyjne myślenie, oglądanie TV,

rozwiązywanie krzyżówek, praca z komputerem;

— nałogi emocjonalne: gniew, złość, wyśmiewanie

wszystkiego;

— nałogi związane z posiadaniem: pieniądze, atrybuty

władzy.

Psycholodzy są zgodni co do tego, że mechanizm wy-
mienionych uzależnień jest taki sam jak w wypadku uza-
leżnień od środków chemicznych.
Współczesna cywilizacja spowodowała ujawnienie (po-
wstanie?) wielu zachowań pośrednio autodestrukcyj-
nych w postaci nałogów, jak choćby: zippining (uzależ-
nienie od pilota od telewizora), tanoreksja (uzależnie-
nie od solarium), życie na „debecie”(poniżej możliwo-
ści finansowych) i tym podobne. Badacze zgadzają się,
że każde zachowanie, któremu podporządkowuje się
życie, które jest przymusem wewnętrznym i jedyną war-
tością dającą poczucie satysfakcji, szczęścia czy dobro-
stanu, można nazwać nałogiem. Badania omawianej
problematyki opisują mechanizmy, uwarunkowania oraz
metody leczenia poszczególnych nałogów [24–34]. Opi-
sane problemy mają szczególne znaczenie wśród woj-
skowych. Niektórzy podkreślają ścisłe związki hazardu
(do którego zaliczają również uzależnienie od Interne-
tu, gry z rodzaju „zdrapek”) z zaburzeniami obsesyjno-
-kompulsyjnymi [24, 25, 27, 33]. Prawdopodobnie dla-
tego proponują leczenie nałogów „psychologicznych”
środkami przeciwdepresyjnymi z grupy selektywnych
inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI, se-
lective serotonin reuptake inhibitors).

Zaniedbania

Zaniedbania to bardzo szeroka i zróżnicowana gama za-
chowań, od zaniedbań dotyczących spraw drobnych, aż
do zagrażających zdrowiu i życiu. Wyłączając tak zwane
zaniedbania zdrowotne (lekarskie), inne postacie nie są
do końca zbadane i wyjaśnione naukowo. Wyjątek sta-
nowią zaniedbania związane z bezpieczeństwem i higieną
pracy. Podawane przez środki masowego przekazu przy-
kłady tragicznych wypadków przy pracy, zwłaszcza ze skut-
kiem śmiertelnym (m.in. w górnictwie), są spowodowane
głównie zaniedbaniami ze strony pracowników.

W Polsce problemem bezpieczeństwa pracy, a zwłasz-
cza tak zwanych zachowań ochronnych, zajmowali się
między innymi Tyszka i Bukowski [35]. Z badań tych
wynika ścisła zależność między stosowaniem ochron
a miejscem pracy i jej rodzajem. Za najważniejsze uzna-
no ryzyko utraty zdrowia lub poważnego uszkodzenia
ciała. Co ciekawe, nie stwierdzono żadnych zależności
między wiekiem, stażem pracy, „doświadczeniem wypad-
kowym” danego pracownika a stosowaniem przez nie-
go ochron. W coraz bardziej stechnicyzowanej służbie
wojskowej zaniedbania związane z bezpieczeństwem
podczas ćwiczeń i poligonów mają najistotniejsze zna-
czenie. Zwłaszcza w jednostkach aeromobilnych zanie-
dbania dotyczące określonych procedur skoku spado-
chronowego mogą spowodować bezpośrednie zagroże-
nie życia.

Zaniedbania zdrowotne

Jest to szczególnie szeroka gama zachowań jednoznacz-
nie autodestruktywnych. Do najczęściej spotykanych
w codziennej praktyce lekarskiej należą między innymi:
lekceważenie zaleceń i rad specjalistów dotyczących le-
czenia czy zapobiegania chorobie(-om), co prowadzi do
ich nasilenia i przewlekłości, a nawet zgonu. Zaniedby-
wanie regularności wizyt i zabiegów, zapominanie o le-
kach, zaleceniach związanych ze stylem życia, przed-
wczesne przerywanie leczenia zaraz po ustąpieniu ob-
jawów są typowymi przykładami takich zachowań. Wy-
jaśnienia zaniedbań w leczeniu poszukiwano wśród oso-
bowościowych zmiennych. Znaczące z punktu widzenia
stosowania się do rygorów leczenia okazały się osobo-
wość typu A, a także wysokie wskaźniki autonomii i oso-
bistej niezależności. W omawianej formie autodestruk-
tywności pośredniej szczególne znaczenie mają ból oraz
inne „dokuczliwe symptomy”. Po ich ustąpieniu wskaź-
nik przestrzegania zaleceń lekarskich i systematyczne-
go leczenia wyraźnie się pogarsza, choć sama choroba
nie została wyleczona.
Przedstawione klasy zachowań autodestrukcji pośred-
niej nie wyczerpują do końca omawianej problematyki.
Z punktu widzenia badawczego i klinicznego ważne są
te zachowania autodestrukcyjne, które stanowią prefe-
rowaną, chroniczną strategię postępowania lub obrony
i są uruchamiane bez względu na potencjalne koszty
zdrowotne lub społeczne.
Zachowania pośrednio autodestrukcyjne mają z punk-
tu widzenia psychiatry, zwłaszcza wojskowego, bardzo
ważne znaczenie kliniczne w sensie ich konsekwencji
psychopatologicznych i społecznych oraz związków mię-
dzy nimi. Brak badań i publikacji w tym zakresie stano-
wił dla autorów niniejszej pracy z jednej strony ciekawe
„wyzwanie” naukowe, z drugiej natomiast strony przy-
świecał nam cel praktyczny — lepszego poznania me-

60

SUICYDOLOGIA

2005, tom 1, nr 1

chanizmów adaptacji do służby wojskowej i pomocy psy-
chiatryczno-psychologicznej.
Zasadniczym celem pracy były poznanie i ocena często-
ści autodestruktywności pośredniej jako syndromu i pre-
ferowanego stylu życia u żołnierzy.

Materiał i metody

Badaniami objęto wszystkich (105 osób) żołnierzy służby
zasadniczej z orzeczoną kategorią zdrowia A (zdolny do
służby wojskowej) pełniących obowiązki wartownicze w
jednostce wojskowej o profilu składnicy. W badaniach
zastosowano następujące techniki i metody badawcze.
1. Karta Badania Psychiatrycznego Żołnierza składa-

jąca się z dwóch części:
A. Dane ogólne oraz wywiad i badanie psychiatrycz-

ne analizujące linię życiową badanego, aż do
chwili powołania do odbycia zasadniczej służby
wojskowej. Analizie poddano 52 parametry w 10
grupach tematycznych.

B. Przebieg służby wojskowej na podstawie analizy

4 czynników, a mianowicie: motywacji, stażu, wy-
ników w szkoleniu i dyscyplinie.

2. Kwestionariusz Objawowy S II według Jerzego Alek-

sandrowicza [36].
Kwestionariusz Objawowy S II umożliwia szybką dia-
gnostykę zaburzeń nerwicowych. Zbudowano go
z 85 „pytań zamkniętych” — każde oceniane według
odpowiednio punktowanej 4-stopniowej skali. Licz-
ba punktów powyżej 165 świadczy o istnieniu zabu-
rzeń nerwicowych. Wyniki skali informują o rodzaju
dominujących objawów.

3. Skala Chronicznej Autodestruktywności — Kelley

— wersja dla mężczyzn w polskiej adaptacji Anny
Suchańskiej [5].
Skala składa się z 52 „pytań zamkniętych”, przy czym
16 to tak zwane pytania pozytywne, a 36 negatywne.
Badany ma możliwość wyboru 1 z 5 wariantów od-
powiedzi. Poszczególne pytania zaliczono do jedne-
go z 5 zasadniczych zachowań autodestruktywności
pośredniej — A1, A2, A3, A4, A5.Wyniki badań
opracowano za pomocą programu statystycznego
„Statistica” w konsultacji z dr. Januszem Śmigiel-
skim — adiunktem Zakładu Informatyki Uniwersy-
tetu Medycznego.

Wyniki i omówienie

Karta Badania Psychiatrycznego Żołnierza

Badani żołnierze w wieku 19–21 lat byli kawalerami,
w większości mieli pochodzenie robotnicze, co 5. chłop-
skie, z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym.

Przed służbą wojskową badani mieszkali na wsi albo
w mieście, w dobrych lub średnich warunkach material-
nych i mieszkaniowych. Deklarowali poczucie stabiliza-
cji życiowej i zawodowej, a swój stosunek do religii okre-
ślali jako wierzący, przy czym tylko w połowie praktyku-
jący katolicy. Przebieg porodu większości badanych był
prawidłowy, jednak u ponad co 10. stwierdzono przeby-
cie urazu okołoporodowego.
Rozwój psychiczny i somatyczny okresu wczesnego dzie-
ciństwa i pokwitania oceniono u zdecydowanej większo-
ści jako prawidłowy, mimo występowania przejściowych
objawów, takich jak: bóle głowy, stany obniżonego na-
stroju, płaczliwość, lękliwość i zaburzenia snu. Badani
wychowywali się w rodzinach pełnych, zgodnych, tylko
co 10. był jedynakiem. Swoje związki emocjonalne z ro-
dzicami oceniali jako serdeczne lub raczej serdeczne.
Większość ojców i matek nie miała stałego zatrudnie-
nia lub przebywała na rencie. Najczęściej wymieniana
patologia życia rodzinnego dotyczyła alkoholizmu ojca.
Zaskoczeniem było występowanie u członków bliższej
lub dalszej rodziny u ponad co 10. żołnierza zaburzeń
depresyjnych, często prowadzących do prób lub udane-
go zamachu samobójczego.
Przebieg nauki szkolnej większość badanych oceniła
dostatecznie, co 10. miał znaczne trudności i powtarzał
klasy. U co 4. żołnierza w okresie szkolnym występowa-
ły trudności wychowawcze, a u blisko co 10. znaczne
przejawy dezadaptacyjne z samookaleczeniem lub próbą
samobójczą. Objawy te nasilały się w okresie kształce-
nia ponadpodstawowego, powodując przerwanie nauki.
Czas wolny przed służbą wojskową badani spędzali naj-
częściej w większym gronie przyjaciół lub w rodzinie.
Wykazywali liczne zainteresowania, najczęściej typu
hedonistycznego. Co 4. respondent był karany przez Sąd
dla Nieletnich lub Kolegium do spraw Wykroczeń, naj-
częściej z powodu przestępstw komunikacyjnych lub
przeciwko zdrowiu i życiu (bójki).
Problematykę uzależnień przedstawiono dość obszer-
nie, dlatego zostaną zasygnalizowane wynikające z niej
zagrożenia. Mimo stosunkowo późnego wieku inicja-
cji picia alkoholu (najczęściej między 16–18 rż.), po-
nad co 3. badany spożywał najczęściej piwo i wódkę
raz lub kilka razy w tygodniu w znacznych ilościach,
przy czym co 4. powyżej 400 g jednorazowo. Blisko co
5. badany spożywał napoje alkoholowe niedopuszczo-
ne do konsumpcji, najczęściej tak zwany bimber. Po-
wyższy styl i model picia powodowały u ponad co 3.
respondenta występowanie stanów silnego upojenia
z palimpsestami. Co 10. żołnierz przyznał się do spo-
żywania alkoholu przez kilka dni z rzędu (ciągi alko-
holowe). Mimo to, zdecydowana większość określiła
swoją tolerancję na alkohol jako dobrą, a nawet bar-
dzo dobrą. Tylko 2 osoby przed służbą wojskową le-
czyły się w Poradni Odwykowej. Zdecydowana więk-
szość żołnierzy paliła tytoń, najczęściej 10–20 papie-

61

Bartosz Gruszczyński i wsp., Autodestruktywność pośrednia u żołnierzy

rosów dziennie. Oprócz alkoholu istotnym problemem
w badanej populacji było stosowanie środków odurza-
jących, a wiek, w którym następowała inicjacja, przy-
padał najczęściej na okres szkoły ponadpodstawowej.
Problem kilkakrotnego lub niesystematycznego stoso-
wania środków odurzających dotyczył blisko co 3. ba-
danego. Co 5. żołnierz przyznał, że zażywane środki
należały do grupy narkotyków (najczęściej marihuana,
haszysz, a także heroina), nie mniej często sięgano rów-
nież po inne, typu pobudzającego, euforyzującego i psy-
chomimetyczne. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem
było używanie wymienionych środków również podczas
służby wojskowej.
Z przeprowadzonego wywiadu wynikało, że aż 7 żołnie-
rzy było w przeszłości leczonych psychiatrycznie — am-
bulatoryjnie i szpitalnie, co nie zostało odnotowane
w dokumentacji orzeczniczej Komisji Poborowej. Więk-
szość żołnierzy w chwili badania pełniła służbę ponad
7 miesięcy i uzyskiwała dostateczne, a spora grupa do-
bre wyniki w szkoleniu i dyscyplinie wojskowej, mimo
ich obojętnego lub negatywnego stosunku do pełnionych
obowiązków.

Kwestionariusz Objawowy S II

Na podstawie 85 pytań Kwestionariusza Objawowego S
II Aleksandrowicz wyodrębnia 10 skal (11. to skala rze-
telności), a ich wyniki informują o rodzaju dominujących
objawów (syndromów). Ogólną ocenę wyników Kwestio-
nariusza Objawowego S II przedstawia rycina 1.
Z ryciny 1 wynika, że aż 13,33% żołnierzy uzyskało po-
wyżej 165 punktów, co świadczy o zaburzeniach nerwi-

Rycina 1. Zaburzenia nerwicowe u żołnierzy według
Kwestionariusza S II

Figure 1. Neurotic disorders in soldiers according to
Questioinnare S II

cowych wymagających interwencji psychiatrycznej.
W kolejnej grupie badanych (7,62%), stwierdzono
mniejsze nasilenie zaburzeń nerwicowych, które moż-
na określić jako przejściowe, lub skłonności do reago-
wania zaburzeniami tego typu w trudnych sytuacjach
życiowych. Nie wymagają one bezwzględnego leczenia
psychiatrycznego, jednak wskazana jest konsultacja psy-
chologiczna i ewentualnie psychoprofilaktyka.
Rodzaje dominujących objawów w postaci syndromów
(zespołów) psychopatologicznych przedstawia rycina 2.
Należy podkreślić, że przedstawione odsetki dotyczące
poszczególnych zespołów wskazują jedynie na pewne
skłonności do określonego reagowania specyficznymi
zaburzeniami nerwicowymi, a nie są utrwalonymi, prze-
wlekłymi syndromami psychopatologicznymi. Jeżeli ba-
dany żołnierz uzyskał wynik w danej skali przekraczają-
cy średnią arytmetyczną dla badanej populacji, wówczas
kwalifikowano go do określonego rodzaju zaburzeń
nerwicowych.
Wyniki przedstawione na rycinie 2 wskazują, że najczę-
ściej, bo blisko u co 3. żołnierza, występowały objawy
zespołu zmęczenia (neurastenicznego). W obrazie kli-
nicznym tego zespołu dominuje poczucie wyczerpania
po niewielkim nawet wysiłku (fizycznym lub umysło-
wym), niezmniejszające się w wyniku wypoczynku, brak
energii, chęci do działania. Poczucie zmęczenia bywa
najsilniejsze rano, po przebudzeniu i zmniejsza się
w ciągu dnia.
Towarzyszą mu trudności w koncentracji uwagi i myśle-
nia, bóle mięśniowe, zawroty i bóle głowy, zaburzenia
snu i rozmaite dysfunkcje somatyczne, niemożność od-
prężenia się, drażliwość, niestrawność, obniżenie libido
i tym podobne objawy.
Kolejnym pod względem częstości występowania zespo-
łem objawów były zakłócenia relacji społecznych, które
stwierdzono aż u 22,9% żołnierzy. Zarówno z punktu
widzenia wojska jako instytucji, jak i pojedynczego żoł-
nierza zaburzenia relacji społecznych są najczęściej pre-
dyktorem przypadków naruszenia dyscypliny oraz ze-
społów dezadaptacyjnych.
Następnymi zespołami nerwicowymi występującymi
z częstością 21,9% każdy w badanej populacji są: zabu-
rzenia lękowe, zaburzenia somatyczne i tak zwana dys-
tymia. Stan lęku można określić jako doznawanie nasi-
lonych, nieuzasadnionych obaw, nieproporcjonalnych do
jakichkolwiek bodźców zewnętrznych. Lęk odróżnia się
od strachu, który stanowi reakcję na znaną przyczynę.
Przeprowadzony wywiad i badanie psychiatryczne wska-
zują, że zaburzenia lękowe u żołnierzy miały charakter
fobii społecznej.
Zaburzenia somatyczne charakteryzują się powtarza-
jącymi się skargami na objawy somatyczne (fizyczne)
oraz uporczywym domaganiem się kolejnych badań
i konsultacji mimo ich negatywnych wyników i zapew-
niania o braku fizycznych podstaw do występowania

62

SUICYDOLOGIA

2005, tom 1, nr 1

objawów. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że mło-
dy wiek badanych (okres dojrzewania, zwłaszcza spo-
łecznego) predysponuje przede wszystkim mężczyzn do
charakterystycznych zaburzeń, takich jak: dysmorfo-
fobia, hipochondria, tak zwane nerwice narządowe (za-
burzenia autonomiczne w postaci somatycznej) oraz
psychogenne bóle głowy i krzyża. Dystymia charakte-
ryzuje się przewlekłym obniżeniem nastroju, niespeł-
niającym jednak kryteriów nawracających zaburzeń de-
presyjnych o łagodnym lub umiarkowanym nasileniu.
Osoby dotknięte dystymią miewają okresy (dni, tygo-
dnie) zupełnie dobrego samopoczucia, w pozostałych
czują się zmęczone i przygnębione. Warto zwrócić uwa-
gę, że zaburzenia dystymiczne stanowią poważny pro-
blem społeczny i ekonomiczny.
Wystąpienie kolejnego zespołu nerwicowego, jakim jest
chwiejność emocjonalna, u ponad co 5. żołnierza
(21,0%) nie było zaskoczeniem. Zaburzenia te wystę-
pują głównie u osób w okresie dojrzewania emocjonal-
no-społecznego, który pokrywa się często z czasem od-
bywania zasadniczej służby wojskowej. Dlatego znaczną
grupę żołnierzy cechuje niedojrzałość uczuciowa, która
predysponuje do chwiejnych emocji i jednocześnie po-
dobnego zachowania. Zespołem zgłaszanym przez
16,2% żołnierzy były zaburzenia snu.
Zaburzenia myślenia występujące u 14,3% żołnierzy
miały charakter ilościowy, występowały okresowo, a ich
natężenie określano najczęściej jako nieznacznie lub

średnio uciążliwe. Podobnie jak zaburzenia snu, wystę-
powały one głównie jako towarzyszące innym objawom
neurastenicznym, dystymicznym, lękowym czy też hipo-
chondrycznym. Zaburzenia myślenia przejawiały się
głównie pogorszeniem pamięci, trudnościami w koncen-
tracji i skupieniu uwagi, zwolnieniem (spowolnieniem)
toku myśli, myśleniem chaotycznym i tym podobnymi
objawami. Nie odnotowano ani 1 przypadku jakościo-
wych zaburzeń myślenia.
Następnym analizowanym syndromem były zaburzenia
hipochondryczne występujące u 12,4% żołnierzy. Ostat-
nim poddanym analizie syndromem były zaburzenia
seksualne, które występowały u 6,7% badanych. Oma-
wiane dysfunkcje zgodnie z Klasyfikacją ICD-10 (Inter-
national Classification of Diseases) nie były spowodowa-
ne zmianami organicznymi ani chorobą somatyczną.
Wychodząc z założenia, że opisywane objawy są w du-
żym stopniu wspólne dla wymienionych syndromów,
dokonano porównawczej analizy korelacji statystycznej
pomiędzy najczęściej występującym (neurastenicznym)
a pozostałymi dziewięcioma.
Analiza statystyczna (test Chi

2

Yatesa oraz współczyn-

nik korelacji Cramera i Spearmana) wykazała istotne
zależności pomiędzy zespołem neurastenicznym a po-
zostałymi syndromami psychopatologicznymi. Najsil-
niejsze związki stwierdzono pomiędzy zespołem zmę-
czenia a dystymią (współczynnik korelacji Spearmana
0,72) i zaburzeniami somatycznymi (0,71).

Rycina 2. Syndromy psychopatologiczne u żołnierzy według Kwestionariusza S II

Figure 2. Psychopathologic symptoms in soldiers according to Questioinnare S II

63

Bartosz Gruszczyński i wsp., Autodestruktywność pośrednia u żołnierzy

Skala Chronicznej Autodestruktywności Kelly
(wstępna polska adaptacja Suchańskiej)

Poniżej przedstawiono rodzaje zachowań świadczących
o pośredniej autodestruktywności.

Zachowania transgresyjne

Do zachowań transgresyjnych ogólnie należą zachowa-
nia naruszające normy społeczne (np. regulaminy), za-
sady współżycia. Obejmują one również zachowania ry-
zykowne w celu osiągnięcia chwilowej przyjemności,
takie jak brawurowa jazda samochodem oraz hazard.
Częstotliwość wymienionych zachowań w badanej po-
pulacji żołnierzy przedstawia rycina 3.
Z ryciny 3 wynika, że średnio 30,87% żołnierzy prezen-
towało zawsze lub prawie zawsze omawiane przejawy
zachowań transgresyjnych. Niektóre z nich występowały
częściej: preferowanie pracy z elementami ryzyka
(41,90%), wykonywanie rzeczy niebezpiecznych dla sa-
mego „dreszczyku” (37,14%), przyjemność uprawiania
hazardu (37,14%), jazda na krawędzi ryzyka (34,29%).
Natomiast z częstością poniżej średniej występowały ta-
kie zachowania, jak wdawanie się w bójkę bez przyczyny
(18,10%) czy też niebezpieczne podróżowanie (21,90%).
Do kategorii zachowań transgresyjnych zaliczono rów-
nież problematykę picia alkoholu i palenia tytoniu. Nad-
używanie alkoholu i inne nałogi stanowią szczególny
przykład zjawisk autodestruktywnych. Jest to bowiem

rodzaj zachowania ujawniający wyraźniej niż inne gra-
nice i warunki autodestruktywności.
Autodestruktywne sposoby picia alkoholu przez żołnie-
rzy przedstawiono na rycinie 4.
Z ryciny 4 wynika, że średnio co 5. badany (20,00%) pił
alkohol w sposób szkodliwy dla zdrowia. Przejawiało się
to jednorazowym wypijaniem większej ilości alkoholu
w porównaniu z otoczeniem (20,00%), odczuwaniem
przyjemności w samym piciu (23,81%) oraz cechami tak
zwanego głodu alkoholowego (16,18%).
Szkodliwe palenie tytoniu przez badanych przedstawio-
no na rycinie 5.
Jak wynika z ryciny 5, średnio 36,5% żołnierzy nikoty-
nizowało się. Aż 42,86% badanych odczuwało przyjem-
ność w samym paleniu, a co trzeci (33,34%) wypalał
dziennie 20 sztuk papierosów, mocno zaciągając się dy-
mem.

Zaniedbania zdrowotne

Do zaniedbań zdrowotnych zalicza się całą gamę zacho-
wań dotyczących zapobiegania lub leczenia chorób, co
może doprowadzić do przedłużania się procesu terapii,
inwalidztwa, a nawet śmierci. W wypadku badanej po-
pulacji formalnie mamy do czynienia z osobami zdro-
wymi (kategoria zdrowia A — zdrowy psychicznie i so-
matycznie), dlatego przejawy zaniedbań zdrowotnych
będą dotyczyć raczej problematyki prewencji i szeroko
rozumianej promocji zdrowia, także psychicznego.

Rycina 3. Ocena zachowania transgresyjnego

Figure 3. Transgressive behaviors assessment

64

SUICYDOLOGIA

2005, tom 1, nr 1

Wyniki badań omawianej kategorii zachowań autode-
struktywnych ilustruje rycina 6.
Na rycinie 6 przeanalizowano 10 parametrów świadczą-
cych o zachowaniach antyzdrowotnych. Uzyskane wy-
niki wskazują, że średnio aż 29,05% żołnierzy zawsze
lub prawie zawsze nie przestrzega zasad zdrowego try-
bu życia. Przejawia się to między innymi w nieprawi-

dłowym sposobie żywienia, jak na przykład: niejada-
niu śniadań (14,28%), częstym opuszczaniu posiłków
(26,90%) czy też spożywaniu ich jednorazowo w nad-
miarze (27,14% — przejadanie się). Zaskakującym,
bo najwyższym (63,81%) odsetkiem „pozytywnych”
odpowiedzi było spożywanie piwa częściej niż 2 razy
dziennie.

Rycina 4. Ocena picia alkoholu

Figure 4. Drinking assessment

Rycina 5. Ocena palenia tytoniu

Figure 5. Smoking assessment

65

Bartosz Gruszczyński i wsp., Autodestruktywność pośrednia u żołnierzy

Inna grupa zaniedbań zdrowotnych dotyczyła nieprze-
strzegania kontrolnych badań lekarskich, w tym denty-
stycznych, aż przez 40,00% żołnierzy lub bagatelizowa-
nia początkowych objawów chorobowych i niezgłasza-
nia się do lekarza (21,91%). Spośród żołnierzy 17,14%
deklarowało, że nie dba o swoją kondycję fizyczną.

Zaniedbania osobiste i społeczne

Tego typu zachowania zalicza się do tak zwanych pa-
sywnych form autodestruktywności. Jeżeli przybierają
one cechy chroniczne i są trwałym elementem postępo-
wania, mogą doprowadzić do niepowodzenia życiowe-
go, którego przyczyny są często nieuświadamiane przez
człowieka, a doznawane porażki tłumaczy się irracjo-
nalnie.
Wyniki badań nad 10 przejawami zaniedbań osobistych
i społecznych żołnierzy przedstawiono na rycinie 7.
Z ryciny 7 wynika, że przejawami zaniedbań osobistych
było najczęściej rozrzutne, niezaplanowane wydawanie
pieniędzy (41,91%) i wynikające stąd trudności z pro-
wadzeniem rachunków i wydatków (31,43%). Na kolej-
nych miejscach pod względem częstotliwości odnotowa-
no niechętny, wręcz negatywny stosunek do planowa-
nia i działań rutynowych (37,20%), brak nawyku i po-
trzeby oszczędzania (15,23%) oraz niedotrzymywanie
terminów przeglądów technicznych posiadanych pojaz-
dów, co może świadczyć o działaniach ryzykownych
(13,33%). Formy i rodzaje zaniedbań społecznych wy-

stępujące u badanych żołnierzy to przede wszystkim:
zapominanie o ważnych życiowo sprawach, o których
chcieli pamiętać (23,81%), niedotrzymywanie obietnic
(człowiek „niesłowny” — 15,24%) lub uzgodnionych
z partnerem(-ami) terminów umów (8,57%). Niewąt-
pliwą wadą z punktu widzenia stosunków interperso-
nalnych jest u 13,33% żołnierzy częste spóźnianie się
na spotkania w ważnych sprawach. Ogólnie w badanej
grupie żołnierzy u ponad co 5. (21,43%) występowały
opisane przejawy zaniedbań osobistych i społecznych.

Pasywność

Przez zachowania pasywne rozumiano ogólną postawę
człowieka, która przejawia się w niepodejmowaniu ak-
tywnych działań wobec trudności życiowych i raczej ich
unikanie, mimo że powoduje to określone szkody spo-
łeczne i zdrowotne.
Wyniki badań nad 10 przejawami zachowań pasywnych,
w tym o cechach bezradności, przedstawiono na rycinie 8.
Jak wynika z ryciny 8, u 30,96% żołnierzy stwierdzono
cechy zachowań pasywnych o różnym stopniu ich nasi-
lenia (zawsze lub prawie zawsze). Najwyższy odsetek
(60,00%) badanych jest przekonany, że „łatwo można
zostać skrzywdzonym przez życie”. Może to świadczyć
o niskim poczuciu własnej wartości i możliwości aktyw-
nego kierowania swoim losem. Badani niejako „z góry”
przesądzają, że niezależnie od prezentowanych postaw
i aktywności życiowej można łatwo zostać skrzywdzo-

Rycina 6. Ocena zaniedbań zdrowotnych

Figure 6. Health negligence assessment

66

SUICYDOLOGIA

2005, tom 1, nr 1

Rycina 7. Ocena zaniedbań osobistych

Figure 7. Individual negligence assessment

Rycina 8. Ocena pasywności

Figure 8. Passivity assessment

67

Bartosz Gruszczyński i wsp., Autodestruktywność pośrednia u żołnierzy

nym przez życie, przez tak zwany ślepy los. O pasywno-
rezygnacyjnej postawie badanych może świadczyć po-
gląd, że „życie bywa bardzo nudne” (u 21,91%) oraz
brak aktywnego przeciwdziałania przyszłym, przewidy-
walnym wydarzeniom i ich skutkom (,,nie obchodzi
mnie, co się wydarzy” — 39,05%).
Inna klasa zachowań pasywnych dotyczy różnych form bra-
ku dążenia do zmiany działań dotychczas przynoszących
szkody psychiczne i społeczne. Przykładami tego typu po-
stępowania jest stałe popełnianie tych samych błędów przez
co 4. żołnierza (25,72%), robienie rzeczy, o których z góry
wiadomo, że obrócą się przeciwko niemu (26,67%) lub
przyniosą mu szkody psychospołeczne, a nawet zdrowot-
ne (22,86%). Powyższe zachowania świadczą o zakłóceniu
myślenia przyczynowo-skutkowego, niewyciąganiu prawi-
dłowych wniosków z doświadczeń życiowych, a mówiąc
potocznie, o nieskuteczności „uczenia się na błędach”. Te
formy postępowania powodują zaburzenia psychiczne typu
nerwicowego, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z sytuacja-
mi trudnymi (kryzysowymi wg Caplana). Dlatego co 5. re-
spondent (20,95%) na podstawie dotychczasowego do-
świadczenia życiowego spodziewa się niepowodzeń i po-
rażek. Konsekwencją tego jest również niepodejmowanie
przez 39,05% badanych obowiązkowych działań, tylko dla-
tego, że są według niego nudne. Do „zaniedbywania sie-
bie” przyznaje się 15,24% żołnierzy.

Nieuważność

Nieuważność to forma zachowania autodestruktywne-
go, która jeżeli występuje w postaci nasilonej i chronicz-
nej, może stanowić bezpośrednie zagrożenie życia lub

zdrowia. Zaburzenia uwagi są częstym objawem reakcji
lub stanów nerwicowych. Nieuważność jako stała cecha psy-
chiki przejawia się brakiem ostrożności, zapominaniem
spraw ważnych życiowo lub drobnych, ale codziennych.
Formy i przejawy nieuważności przedstawiono na
rycinie 9.
Rycina 9 wskazuje, że średnio u prawie co 4. żołnierza
(23,65%) stwierdzono występowanie zachowania nie-
uważnego o różnym stopniu częstotliwości (zawsze lub
prawie zawsze). Jak wspomniano, szczególnie niebez-
pieczną formą tego typu zachowań są zachowania zagra-
żające zdrowiu i życiu, co w warunkach służby wojskowej
nabiera szczególnego znaczenia. W badanej grupie aż co
3. żołnierz (33,34%) przyznał, że zdarzają mu się nawet
drobne wypadki z naruszeniem ciała (skaleczenia), a ko-
lejne 17,62% badanych często lub dość często uczestni-
czy w sytuacjach zagrażających zdrowiu lub życiu.
Inne z 6 analizowanych form nieuważności dotyczyły tak
zwanych codziennych spraw i czynności życiowych, któ-
re wykonywane bez należytej ostrożności i uwagi powo-
dowały określone straty. Przykładami takich zachowań
były: częste gubienie lub pozostawianie przez nieuwagę
rzeczy osobistych (22,86%), zapominanie o zamknięciu
domu lub mieszkania (11,38%), pozostawienie klucza
w zamku mieszkania albo samochodu (5,66%).
Aż 39,05% żołnierzy stwierdziło, że często dzięki „swo-
jemu charakterowi” traci różne rzeczy lub okazje, które
mogłyby pozytywnie zmienić ich życie. Jeżeli przedsta-
wione wcześniej przejawy nieuważności w warunkach
„cywilnych” powodują określone, nieraz dotkliwe stra-
ty o charakterze osobistym, to w specyficznych warun-

Rycina 9. Ocena nieuważności

Figure 9. Inattention assessment

68

SUICYDOLOGIA

2005, tom 1, nr 1

kach środowiska wojskowego nabierają one innego wy-
miaru, a ich skutki nie dotyczą tylko pojedynczej osoby,
a często całej grupy (kolektywu) lub instytucji.
Niezależnie od przedstawionych klas zachowań świad-
czących o autodestruktywności pośredniej, wybrano
z nich 10 przejawów, które z uwagi na specyfikę środo-
wiska wojskowego wydają się szczególnie istotne i waż-
ne z punktu widzenia przebiegu adaptacji. Przy oma-
wianiu przejawów autodestruktywności będących zagro-
żeniem funkcjonowania w wojsku zwrócono uwagę nie
tyle na preferencje (prawie zawsze), ale na ich utrwalo-
ne, chroniczne postacie (zawsze), z wyjątkiem proble-
matyki alkoholu i nikotyny.
Wyniki świadczące o częstotliwości wymienionych prze-
jawów w badanej populacji przedstawia rycina 10.
Z ryciny 10 wynika, że aż 4 rodzaje przejawów należą
do tak zwanych zachowań ryzykownych, uważanych za
typowe przykłady autodestruktywności pośredniej. Po-
dejmowanie ryzyka może mieć charakter adaptacyjny
lub destruktywny. W badanej populacji mamy do czy-
nienia z drugim ich rodzajem, gdyż aż 22,86% żołnierzy
preferuje szybką jazdę „na krawędzi” ryzyka, a 18,10%
bez konieczności zabezpieczeń typu kask czy pasy. Dla-
tego, co 11. badany (8,57%) często znajduje się w sytu-
acjach zagrażających zdrowiu i życiu. O podobnych za-
chowaniach może świadczyć upodobanie do hazardu
u ponad co 5. żołnierza (21,90%). Łatwo przewidzieć

skutki opisanych zachowań w trakcie odbywania służby
wojskowej, zwłaszcza w jednostkach wykonujących trud-
ne i niebezpieczne zadania, jak na przykład: skoki spa-
dochronowe, patrolowanie pojazdami nieznanych tere-
nów w czasie misji pokojowych i tym podobne działa-
nia. Istotną przeszkodą w osiągnięciu tego celu mogą
okazać się utrwalone u badanych zachowania, przeja-
wiające się w negatywnym stosunku do planowania
i rutyny oraz niechęć do czynności „nudnych”, ale ko-
niecznych do wykonania (po 22,86% żołnierzy). Aż
16,19% respondentów przyznało, że często podejmuje
działania, które już w przeszłości przyniosły negatywne
skutki, a mimo to powtarzają je, nie potrafią „uczyć się
na błędach” i wykorzystać zdobytego doświadczenia.
Znaczne trudności, zwłaszcza adaptacyjne do służby
wojskowej, mogą powodować przejawy zaniedbań spo-
łecznych i osobistych, a mianowicie: zapominanie o waż-
nych sprawach. Cecha ta występowała u 15,24% żołnie-
rzy. Jednak o wiele bardziej negatywną w skutkach
w warunkach hierarchicznej zależności, typowej dla in-
stytucji wojska, jest przeciwstawianie się autorytetom
u 14,29% badanych. Problem ten dotyczy szczególnie
bezpośrednio przełożonego (dowódcy drużyny), który
często jest niemal rówieśnikiem żołnierza, a jednocze-
śnie ma prawo i obowiązek wydawać rozkazy oraz zle-
cać zadania do wykonania, decydować o przepustkach,
urlopach i tym podobnych sprawach.

Rycina 10. Wybrane przejawy utrwalonych zachowań autodestruktywnych wpływające na tok służby wojskowej
(z wyjątkiem picia alkoholu)

Figure 10. Selected symptoms of self-destructive behaviors affect military service (except drinking)

69

Bartosz Gruszczyński i wsp., Autodestruktywność pośrednia u żołnierzy

Ostatni z wybranych przejawów zachowań należy do
kategorii zaniedbań zdrowotnych i dotyczy braku dba-
łości o kondycję fizyczną u co 10. żołnierza (9,52%).
Podsumowując, można stwierdzić, że u ponad co 5. żoł-
nierza występowały przynajmniej 2 lub więcej stylów
zachowań autodestruktywnych o charakterze utrwalo-
nym i przewlekłym, które z punktu widzenia wojskowe-
go mogą znacznie utrudniać proces adaptacji i powo-
dować negatywne skutki psychospołeczne.
Analiza korelacji 5 kategorii zachowań pośrednio auto-
destruktywnych wykazała istotne statystycznie zależno-
ści, co potwierdza ich wieloczynnikowe i utrwalone typy
reakcji behawioralnych.

Wnioski

1. Autodestruktywność w formie chronicznego syndro-

mu (autodestruktywnego stylu życia) występowała
u co 5. badanego żołnierza.

2. Najczęściej stwierdzanymi klasami zachowań po-

średnio autodestruktywnych były: nałogi (tytoń, al-
kohol, narkotyki), transgresja (przekraczanie norm),
pasywność, zaniedbania (zdrowotne, osobiste i spo-
łeczne) i nieuważność.

3. Autodestruktywność pośrednia ściśle korelowała

z obciążającym wywiadem (zdrowotnym i psychospo-
łecznym) z okresu dziecięco-młodzieżowego oraz
z zaburzeniami nerwicowymi, głównie o obrazie neu-
rasteniczno-lękowo-dystymicznym z elementem psy-
chosomatycznym. Badani żołnierze prezentowali
cechy neurotyczne specyficznych zaburzeń osobowo-
ści (tzw. nerwica charakteru F 60.9 wg ICD-10).

4. Zachowania pośrednio autodestruktywne ze współ-

istniejącymi zaburzeniami stanowią istotny wyznacz-
nik syndromu presuicydalnego Ringela oraz II i III
fazy zespołu dezadaptacyjnego.

5. W służbie wojskowej szczególnie destrukcyjny cha-

rakter wydają się mieć następujące klasy zachowań:
ryzykowne (ryzykanckie), uleganie pokusom, nało-
gi oraz transgresja norm (np. przeciwstawianie się
autorytetom).

6. Wiedza i znajomość problematyki autodestruktyw-

ności pośredniej powinna znaleźć zastosowanie
w działalności psychoprofilaktycznej i uświadamia-
jącej przełożonych oraz lekarza pierwszego kontak-
tu (w jednostce wojskowej), a w przypadku nasile-
nia zaburzeń psychopatologicznych konieczna jest
pomoc psychiatryczno-psychologiczna.

Piśmiennictwo

1.

Kelley K. Chronic self-destructiveness conceptualisation measu-
rement and initial validation of the construct. Motivation and Emo-
tion 1985; 9: 135.

2.

Baumeister R.F., Scher S. Self-defeating behavior patterns among
normal individuals: reviev and analisis of common self-destructi-
ve tendencies. Psychological Bulletin 1988; 104: 3.

3.

Lee D. Alternative self-destruction. Perceptual and Motor Skills
1985; 61: 1065.

4.

Gernsbacher L.M. The suicide syndrom, origins, manifestations
and alleviation of human self-destructiveness. Human Sciences
Press Inc., New York 1985.

5.

Suchańska A. Przejawy i uwarunkowania psychologiczne pośred-
niej autodestruktywności. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań
1998; 26.

6.

Suchańska A. Les indices projedtives d’autodestructivite laten-
te. Congres International de Rorschach et Methodes Projectives.
Paris 1990.

7.

Suchańska A. Analisa empirica da fenomeno de autodestrutivi-
dade latente. Revisita Brasiliera de Psychologia 1991; 3: 84.

8.

Suchańska A. Pośrednia autodestruktywność — operacjonaliza-
cja i pomiar zjawiska. Raport z badań finansowanych z grantu
wewnętrznego Instytutu Psychologii UAM. Poznań 1992.

9.

Suchańska A. Ukryty wymiar samoniszczenia. W: Elementy
psychologii klinicznej. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań,
1995.

10. Suchańska A. Behawioralne wskaźniki pośredniej autodestruk-

tywności a styl wyjaśniania zdarzeń. Czasopismo Psychologicz-
ne 1995, 1.

11. Suchańska A. Problem intencjonalności zachowań autodestruk-

tywnych. W: Elementy psychologii klinicznej. T. V. Wydawnictwo
Naukowe UAM. Poznań 1998.

12. Suchańska A. Autodestruktywność pośrednia — samoagre-

sja czy deficyt ochrony. W: Binczycka-Anholcer M. (red.). Agre-
sja i przemoc a zdrowie psychiczne. PTHP, Warszawa–Poznań
2002; 153.

13. Walington S.A. Consequences of transgression. Self-punishment

and depression. Journal of Personality and Social Psychology
1973; 28: 1.

14. Aronson E., Carlsmith J.M. Preformance expectancy as a deter-

minant of actual performance. Journal of Abnormal and Social
Psychology 1962; 65: 178.

15. Seligman M. Optymizmu można się nauczyć. Media Rodzina,

Poznań 1993.

16. Kahn-Jessica A., Kaplowitz-Rebekah A., Goodman E., Emans S.J.

The association between impulsiveness and sexual risk beha-
viours in adolescent and young adult. J. Adolesc. Health 2002;
30: 229.

17. Simon O.R., Swann A.C., Powell K.E., Potter L.B., Kresnow M.J.,

O’Carrol P.W. Characterisics of impulsive suicide attempts and
attempters. Suicide–Life–Threat–Behav. 2001; 32 (supl. 1): 49.

18. Weyrauch K.F., Roy-Byrne P., Katon W., Wilson L. Stressful life

events and impulsiveness in failed suicide. Suicide–Life–Threat–
–Behav. 2001; 31: 311.

19. Moeller F.G., Dougherty D.M., Barratt E.S., Smitz J.M., Swann A.C.,

Grabowski J. The impact of impulsivity on cocaine use and re-
tention in treatment. J. Subst. Abuse Treat. 2001; 21: 193.

20. Berglas S., Jones E.E. Drug choice as a self-handicapping stra-

tegy in response to non-contingent success. Journal of Persona-
lity and Social Psychology 1978; 36: 405.

21. Greenberg J., Pyszczyński T., Paisley C. The role of extrinsic in-

centives in the use of test anxiety as an anticipatory attributional
defence. Playing it cool when the stakes are high. Journal of Per-
sonality and Social Psychology 1984; 47: 1136.

22. Zaborowski Z. Współczesne problemy psychologii społecznej

i psychologii osobowości. PROFI, Warszawa 1994.

23. Wasilewska A. Pracoholizm jako przejaw autodestruktywności.

W: Binczycka-Anholcer M. (red.). Agresja i przemoc a zdrowie
psychiczne. PTHP, Warszawa–Poznań 2001; 220.

24. Beard K.W., Wolf E.M. Modification in the proposed diagno-

stic criteria for Internet addiction. Cyberpsychol. Behav. 2001;
4: 337.

25. Frost R.O., Meagher B.M., Riskind J.M. Obsessive-compulsive

features in pathological lottery and scratch — ticket gamblers.
J. Gambl. Stud. 2001; 17: 5.

26. Grant Jon E., Kim Suck Won. Gender differences in pathological

gamblers seeking medication treatment. Compr. Psychiatry 2002;
43: 56.

27. Kiejna A., Wojtyniak B., Rabczenko D., Szewczuk-Bogusławska M.,

Tryska E., Łupiński P. Samopoczucie ludności Polski w badaniu
przeprowadzonym przez Główny Urząd Statystyczny — analiza
wstępna. Psychiatr. Pol. 2000; 34: 21.

70

SUICYDOLOGIA

2005, tom 1, nr 1

28. Petry N.M., Tawfik Z. Comparison of problem-gambling and non-

problem-gambling youths seeking treatment for marijuana abu-
se. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry. 2001; 40: 1324.

29. Pugatch D., Strong L.L., Has P., Patterson D., Combs C., Reinert S.,

Rich J.D., Planigan T., Brown L. Heroin use in adolescents and young
adults admitted for drug detoxification. J. Subst. Abuse 2001; 13: 337.

30. Rugkasa J., Knox B., Sittington J., Kennedy O., Treacy M.P.,

Abaunza P.S. Anxious adults vs. cool children: children’s views
on smoking and addiction. Soc. Sci. Med. 2001; 53: 593.

31. Russell M., Peirce R.S., Chan A.W., Wieczorek W.F., Moscato B.S.,

Nochajski T.H. Natural recovery in a community-based sample
of alcoholies: study design and descriptive data. Subst. Use Mi-
suse 2001; 36: 1417.

32. Wetterling T., Kromer-Olbrisch T., Low R., Schneider U. Befrau-

gung von Alkoholkranken zum Thema Sucht. Psychiatr. Prax.
2001; 28: 338.

33. Zimmerman M., Breen R.B., Posternak M.A. An open-label study

of citalopram in the treatment of pathological gambling. J. Clin.
Psychiatry 2002; 63: 44.

34. Xu K. Tom. Compensating behaviors, regret, and heterogeneity

in the dynamics of smoking behaviour. Soc. Sci. Med. 2002;
54: 133.

35. Tyszka T., Bukowski K. Czy pracownicy narażają się z rozmy-

słem. Przegląd Psychologiczny 1991; 34: 293.

36. Aleksandrowicz J.W. Kwestionariusz Objawowy S II. Psychiatr.

Pol. 2000; 34: 971.