Cicero Filipiki

M A R E K T U L L I U S Z C Y C E R O N

F I L I P I K I

( I N M A R C U M A N T O N I U M

O R A T I O N E S P H I L L I P C A E )

edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

mail: historian@z.pl

MMIII®

WYKAZ SKRÓTÓW

Autorzy starożytni i dzieła

AKCJUSZ

, Lucjusz (Lucius Accius); numeracja fragmentów według

wydania: Tragicorum Romanorum Fragmenta, rec. O. Ribbeck,
Leipzig

1897, s. 136-227, 281-285

APPIAN

(Appianus, Appianos)

Historia Romana (Historia rzymska, Romaika)

CEZAR

(Caius Iulius Caesar)

Civ. - Commentarii de bello dviii (Pamiętniki o wojnie domowej)

CYCERON

(Marcus Tullius Cicero)

Cat. - In Lucium Catilinam orationes (Katylinarki, tj. Mowy

przeciw Lucjuszowi Katylinie)

Cato - Cato Maior de senectute (Katon Starszy o starości)
Epistulae (Listy)

ad fam. - adfamiliares (do znajomych)

Att. - ad Atticum (do Attyka)

Lael. - Laelius de amicitia (Leliusz o przyjaźni)
Off. - De officiis (O powinnościach)
Phil. - In Marcum Antonium orationes Philippicae (Filipiki.

Mowy przeciwko Markowi Antoniuszowi)

Planc. - Pro Gnaeo Plancio oratio (Mowa w obronie Gnejusza

Plancjusza)

Q. Rosc. - Pro Quinto Roscio comoedo oratio (Mowa w obronie

aktora Kwintusa Roscjusza)

Rep. - De republica (O państwie, tj. O rzeczypospolitej)
Tusc. - Tusculanae disputationes (Rozmowy tuskulańskie)

DIGESTA

seu Pandectae (Digesty albo Pandekty; najobszerniejsza

część Corpus iuris civilis)

EURYPIDES

(Euripides)

Hipp. - Hippolytus stephanephorus (Hippolitos uwieńczony,

Hippolytos stephanephoros)

FLORUS

(Lucius Annaeus Florus)

Epitoma de Tito Livio (Wyciąg z Tytusa Liwiusza)

HIERONIM

(Sophronius Eusebius Hieronymus)

Epist. - Epistulae (Listy)

JUWENALIS

(Decimus Iunius Iuvenalis)

Saturae (Satyry)

KASJUSZ DION

(Cassius Dio Cocceianus)

Historia Romana (Historia rzymska, Romaike historia)

KWINTYLIAN

(Marcus Fabius Quintilianus)

Institutio oratoria (Kształcenie mówcy)

LUCYLIUSZ

(Gaius Lucilius); numeracja według wydania: F. Marx,

Leipzig 1904-1905 (reprint: 1963)

Saturae (Satyry)

PLAUT

(Titus Maccius Plautus)

Pers. - Persa (Pers)

PLUTARCH

(Plutarchus, Plutarchos)

Vitae parallelae (Żywoty równoległe, Bioi paralleloi)

Ant. - Antonius (Antoniusz, Antonios)

Caes. - Caesar (Cezar, Kaisar)
Cic. - Cicero (Cyceron, Kikeron)

SENEKA STARSZY

, inaczej

SENEKA RETOR

(Lucius Annaeus Seneca,

Rhetor)

Suas. - Suasoriae (tj. mowy doradcze)

Inne

[†] - crux philologorum (krzyż filologiczny), stosowany na

oznaczenie miejsc uszkodzonych i dlatego niemożliwych do
odczytania.

Müller - Marci Tullii Ciceronis Scripta ąuae manserunt omnia, rec.

C.F.W. Müller, vol. II 3, Lipsiae 1886.

Pasoli - E. Pasoli, Censura editionis a Boulanger et Wuilleumier

curatae, „Rivista di Filologia e d'Istruzione Classica" 89 (Torino
1961), 429-433 [szczególnie s. 432].

PL - Patrologiae cursus completus... Series Latina, ed. J.P. Migne,

Paris 1857-1866.

FILIPIKA PIERWSZA

[1,1] Ojcowie,

zanim o sprawie rzeczypospolitej powiem to, co

mym zdaniem dziś powiedzieć trzeba, pokrótce przedstawię wam
powody mego wyjazdu i powrotu.

Otóż gdy żywiłem nadzieję, że

państwo wreszcie powróciło pod wasze prawowite rządy,
uważałem, iż muszę stać na straży jako mąż konsularny

i senator. I

zgoła nie oddalałem się ani nie spuszczałem oczu z
rzeczypospolitej, począwszy od tego dnia, kiedy zostaliśmy
zwołani do świątyni Ziemi.

Tam, na ile tylko było to w mej mocy,

położyłem fundamenty pod pokój i przywołałem dawny przykład
Ateńczyków. Użyłem greckiego słowa,

którym owo miasto

posłużyło się, łagodząc waśnie, i uznałem, że wszelkie spory należy
wymazać z pamięci na wieki.

[1,2] Marek Antoniusz

wygłosił wówczas wspaniałą mowę.

Chwalebne były jego zamiary. Oczekiwany pokój został zagwaran-

Ojcowie (patres conscripti; dosł. 'ojcowie zapisani') - senatorowie.

Cyceron wyjechał z Rzymu na początku kwietnia 44 r. w związku z

napiętą sytuacją po zabójstwie Cezara. Początkowo zamierzał udać się do
Grecji, ale gdy okoliczności uległy zmianie, 31 sierpnia powrócił do Rzymu.

Mniej znane terminy zostały objaśnione w „Słowniczku", tu hasło: 'mąż

konsularny'.

Miało to miejsce 17 marca, dwa dni po zamordowaniu Cezara. Antoniusz

jako konsul zwołał senat do świątyni Ziemi (Tellus).

GRECKIE SŁOWO

(Graecum verbum) - tj. amnestia 'zapomnienie

przeszłości, darowanie winy politycznej'. Amnestię uchwalili Ateńczycy po
wygnaniu Trzydziestu Tyranów. Cyceron posłużył się tym terminem w mowie
niezachowanej do naszych czasów, znanej dzięki streszczeniu Kasjusza Diona
(44).

Podstawowe informacje na temat wszystkich postaci i nazw

geograficznych, pojawiających się w tekście Filipik, znajdują się w „Indeksie"
umieszczonym na końcu książki.

Zob. Cyceron (Phil. 1,13,31).

towany przez niego, przez jego syna i przez najzacniejszych
obywateli.

Z takim początkiem zgadzało się to, co nastąpiło

później: Antoniusz dopuszczał najznakomitszych obywateli do
narad w sprawach rzeczypospolitej, które odbywały się w jego
domu. Przynosił do senatu najlepsze wnioski. W zapiskach Cezara

nie znajdywano wtedy niczego, o czym nie wiedzieliby wszyscy.
Na zadawane pytania odpowiadał konsekwentnie. [1,3] Czy
przywołano jakichś wygnańców? Powiedział, że tylko jednego

nikogo poza nim. Czy nadano jakieś przywileje? „Żadnych" -
odpowiadał. Chciał również, byśmy przyjęli wniosek
najzacniejszego męża, Serwiusza Sulpicjusza, aby po idach
marcowych nie ogłaszać żadnego przywileju ani nadania Cezara.

Pomijam liczne i znakomite dokonania, śpieszę bowiem mówić o

owym szczególnym dziele Marka Antoniusza: zniósł on dyktaturę,
która już przejęła potęgę władzy królewskiej. My nawet nie
omawialiśmy tego wniosku. Po prostu przyniósł napisaną uchwałę
senatu, którą chciał przeprowadzić, a gdy ją przeczytano, z całego
serca poszliśmy za jego propozycją, senat zaś w gorących słowach
uchwalił dla niego podziękowanie.

[2,4] Wydawało się, że zajaśniał piękny dzień, kiedy usunięto nie

tylko władzę królewską, którą musieliśmy znosić, ale i strach przed
nią. Wydawało się, że Antoniusz dał rzeczypospolitej gwarancję, iż
pragnie, by państwo było wolne, skoro przez wzgląd na świeżą pa-
mięć dożywotniej dyktatury zupełnie usunął z rzeczypospolitej
funkcję dyktatora, choć przecież często piastowano ten urząd
sprawiedliwie. [2,5] Kilka dni później senat został uratowany od
niebezpieczeństwa rzezi. Na haku skończył zbiegły niewolnik,

który przywłaszczył sobie imię Mariusza. Antoniusz dokonał tego
wszystkiego razem z drugim konsulem.

Dalsze czyny to dzieło

Dolabelli. Antoniusz - jak sądzę - podzieliłby je, gdyby nie wyje-

Po uchwaleniu amnestii Antoniusz powierzył zgromadzonym na Kapitolu

swego syna Antillusa jako rękojmię pokoju.

Zapiski Cezara miała według Plutarcha (Ant. 15) przekazać Antoniuszowi

żona Cezara, Kalpurnia.

Mowa o Sekstusie Klodiuszu (Sextus Clodius). skazanym na wygnanie w

52 r. za udział w zamieszkach, jakie wybuchły po zabiciu jego patrona
Publiusza Klodiusza.

Chodzi o bliżej nieznanego Amacjusza czy Herofila, rzekomego syna

Mariusza Starszego. Podburzał on lud przeciwko senatowi. Antoniusz,
pozorując swą sympatię dla senatu, radykalnie się z nim rozprawił.

Kolegą Antoniusza w konsulacie był Publiusz Korneliusz Dolabella.

chał. Kiedy w Rzymie z wolna szerzyła się ta straszna zaraza i z
dnia na dzień zataczała coraz szersze kręgi, kiedy na Forum ci sami
ludzie, którzy wyprawili pogrzeb, nie grzebiąc ciała, ustawili
Cezarowi pogrzebowy stos, kiedy każdego dnia straceńcy wraz z
niewolnikami, takimi samymi jak oni, coraz śmielej grozili domom
i świątyniom Miasta, wówczas to Dolabella tak surowo ukarał
zuchwałych bandytów-niewolników i bezecnych niegodziwych
ludzi wolnych i z takim rozmachem rozwalił tę przeklętą kolum-
nę,

że doprawdy bardzo dziwne wydało mi się to, co nastąpiło

później, tak odmienne od wydarzeń owego dnia.

[2,6] Oto bowiem nadchodzą kalendy czerwcowe - byliśmy zwo-

łani na ten dzień - i wszystko się zmienia. Niczego nie dokonano za
pośrednictwem senatu, a wiele ważnych spraw przeprowadzono
przez odwołanie się do narodu na komicjach, pod nieobecność na-
rodu, a nawet wbrew jego woli.

Konsulowie desygnowani na rok

następny

twierdzili, że nie mają odwagi pójść do senatu. Zbawcy

ojczyzny oddalili się

z Miasta, choć zrzucili z jego karku jarzmo

niewoli. Jednak sami konsulowie chwalili ich i na zgromadzeniach,
i podczas wszelkich prywatnych rozmów. Tak zwanych wetera-
nów,

o których ten stan

gorliwie się zatroszczył, podburzano nie

dlatego, żeby zachowali to, co posiadali, lecz by wzbudzić w nich
nadzieję na nowe łupy. Wolałem słuchać o tym, niż to oglądać, a że
miałem wolne prawo sprawowania poselstwa,

wyjechałem z

zamiarem stawienia się w kalendy styczniowe, kiedy - jak się
wydawało - senat miał rozpocząć obrady.

Zwłoki Cezara spalono na Forum, a nie na Polu Marsowym przy

grobowcu jego córki Julii, jak ustalono na posiedzeniu senatu 17 marca.
Herofil ustawił w tym miejscu marmurową kolumnę z napisem: „Ojcu
ojczyzny".

Cyceron daje do zrozumienia, że zebrani, do których odwoływał się Anto-

niusz, nie byli przedstawicielami narodu, lecz motłochem.

Gajusz Wibiusz Pansa i Aulus Hircjusz.

Marek Brutus i Gajusz Kasjusz po tym, jak Antoniusz wygłosił mowę

przy zwłokach Cezara, oddalili się z Rzymu.

WETERAN

- zob. „Słowniczek". Mówiąc o „tak zwanych weteranach"

Cyceron wyraża powątpiewanie, czy żołnierze Cezara zasłużyli na to miano,
skoro brali udział w walkach, jakie Cezar toczył przeciwko władzy senatu.

Tj. stan senatorski.

WOLNE PRAWO SPRAWOWANIA POSELSTWA

(ius legationis liberum) - nie

było to polecenie udania się w poselstwie, ale udzielane senatorowi
zezwolenie na oddalenie się z Rzymu, lub w ogóle z Italii, w sprawach
osobistych, przy zachowaniu prawa do dalszego pełnienia funkcji i odbycia
podróży na koszt państwa.

[3,7] Przedstawiłem, ojcowie, powód mego wyjazdu. Teraz po-

krótce przedstawię przyczynę mego powrotu - wszak wzbudził on
większe zdziwienie. Opuściwszy Rzym, nie bez przyczyny ominą-
łem drogę do Brundyzjum,

skąd zwykle przeprawiamy się do

Grecji, i w kalendy sierpniowe dotarłem do Syrakuz, bo właśnie
stamtąd radzono mi płynąć do Grecji. To tak mocno związane ze
mną miasto,

choć chciało, jednak nie mogło mnie zatrzymać dłu-

żej niż przez jedną noc. Obawiałem się, by moje nagłe przybycie do
znajomych nie wzbudziło jakichś podejrzeń, gdybym dłużej u nich
zabawił. A kiedy wiatr zniósł mnie z Sycylii na Leukopetrę,
przylądek niedaleko Regium, chciałem stamtąd przeprawić się do
Grecji, lecz nie upłynąłem zbyt daleko, bo Auster zawrócił mnie do
miejsca, gdzie wsiadłem na statek. [3,8] Była późna noc. Udałem
się do wiejskiej posiadłości mego bliskiego przyjaciela Publiusza
Waleriusza i czekając na pomyślny wiatr, zatrzymałem się u niego
przez jeden dzień. Przyszło do mnie wielu mieszkańców Regium
(niektórzy z nich dopiero co wrócili z Rzymu). Dostaję od nich naj-
pierw mowę Antoniusza, która tak mi się spodobała, że po jej prze-
czytaniu po raz pierwszy pomyślałem o powrocie. Niedługo potem
przynoszą edykt Brutusa i Kasjusza i on także wydał mi się bardzo
słuszny, być może dlatego, iż cenię ich osoby znacznie bardziej
przez wzgląd na rzeczpospolitą niż na naszą zażyłą przyjaźń. Poza
tym ludzie mówili, że wszystko zostało już ustalone: w kalendy
sierpniowe senat licznie się zgromadzi, a Antoniusz powróci pod
jego władzę, oddaliwszy złych doradców i złożywszy zarząd nad
galijskimi prowincjami; zwykle bowiem dzieje się tak, że ludzie,
którzy chcą przynieść dobrą nowinę, dodają coś od siebie, aby
uczynić wiadomości pomyślniejszymi.

[4,9] Ogarnęło mnie wówczas tak gorące pragnienie powrotu, że

żadne wiosła ani wiatry nie mogły mu sprostać - nie żebym się oba-
wiał spóźnienia, lecz bym nie winszował rzeczypospolitej później,
niż chciałem. Szybko przypłynąwszy do Welii, zobaczyłem się z
Brutusem. Nie wypowiem, ile bólu sprawiło mi to spotkanie. Zda-
wało się czymś haniebnym, że ja śmiem wracać do Rzymu, z które-

Cyceron nie udał się drogą Appijską do Brundyzjum, aby nie wpaść w

ręce wiernych Antoniuszowi legionów, które według pogłosek miały zdążać
do swego wodza tą właśnie drogą.

Cyceron w 75 r. przebywał w Syrakuzach jako kwestor. Zyskał sympatię

mieszkańców dzięki wyjątkowej uczciwości i wygłoszonym później (70 r.)
mowom przeciwko Werresowi oskarżonemu o zdzierstwa, jakich dopuścił się
na Sycylii.

go Brutus ustąpił, i chcę być bezpieczny tam, gdzie on nie może.
Nie zauważyłem jednak, by i on był wzburzony tak jak ja.
Podniesiony na duchu świadomością, iż dokonał największego i
najpiękniejszego czynu, zupełnie nie uskarżał się na swój los,
szczerze zaś bolał nad waszym. [4,10] Dowiedziałem się od niego
najpierw o mowie, jaką Lucjusz Pizon wygłosił w senacie w
kalendy sierpniowe. Chociaż - co usłyszałem od Brutusa - Pizon
znalazł tylko niewielkie wsparcie u osób, u których znaleźć je
powinien, zyskał jednak wielką sławę. I Brutus to potwierdza (a
czyjeż świadectwo ważniejsze?), i głoszą to wszyscy inni ludzie,
później przeze mnie napotkani. Pośpieszyłem więc, chcąc pójść za
człowiekiem, za którym wówczas obecni w senacie nie poszli; nie
po to, by czegoś dokonać - nie żywiłem bowiem takiej nadziei i
wiedziałem, że nie mogę zrobić nic - lecz chciałem, zabierając dziś
głos, pozostawić rzeczypospolitej świadectwo mej nieustannej
wobec niej dobrej woli, gdyby coś się przydarzyło mnie,
śmiertelnikowi, a mam prawo podejrzewać, że oprócz tego, co
zgodne z naturą i co los wyznaczył, niejedno mi zagraża.

[4,11] Spodziewam się, ojcowie, że uznaliście słuszność

powodów i mego wyjazdu, i powrotu, ale zanim zacznę mówić o
sprawie rzeczypospolitej, krótko poskarżę się na zniewagę, jaką
wyrządził mi wczoraj Marek Antoniusz. Jestem jego przyjacielem,
com mu winien, bo wyświadczył mi pewną przysługę,

o której

zawsze pamiętałem. [5,11] Jakaż była przyczyna tego, że zostałem
wczoraj tak ostro przywołany do senatu? Czy mnie jednego
zabrakło? Czyż często nie gromadziliście się mniej licznie? Czy
radzono o takiej sprawie, że nawet chorych należało tu przynieść?
Pewnie Hannibal stał u bram

albo rozprawiano o pokoju z

Pyrrusem, kiedy to - jak wszyscy pamiętają - przyniesiono nawet
słynnego Appiusza, niewidomego starca. [5,12] Tematem obrad
było uchwalenie modłów dziękczynnych, a wówczas zwykle nie
brak senatorów: idą nie dlatego, by nie stracić zastawu,

lecz przez

wzgląd na człowieka, któ-

Antoniusz po bitwie pod Farsalos uratował Cycerona w Brundyzjum od

napaści żołnierzy.

HANNIBAL U

BRAM

(Hannibal ad portas) - użyte tu ironicznie wyrażenie

przysłowiowe oznaczało stan największego zagrożenia. Upamiętnia ono
dramatyczny epizod II wojny punickiej, kiedy w 216 r. wódz Kartagińczyków
zbliżył się do Rzymu na odległość 3 mil (ok. 4,5 km).

Senatorowie zwoływani byli na posiedzenia senatu przez konsulów za

pośrednictwem liktorów, a ci zabierali z domu unikającego obrad senatora
jakiś przedmiot (pignora capere) jako zastaw.

ry ma zostać uczczony. Podobnie zdarza się i wtedy, gdy obrady
dotyczą przyznania triumfu. Podówczas konsulowie nie są w
kłopocie, więc senatorowi niemal wolno nie przyjść. Ponieważ
znałem ten zwyczaj, a ponadto byłem zmęczony drogą i martwił
mnie mój stan, ze względu na owe więzy przyjaźni posiałem
człowieka, by powiadomił o tym Antoniusza. A ten wam
powiedział, że przyjdzie do mojego domu z robotnikami. Zaiste
nadmiernie się rozgniewał i postąpił bardzo niepowściągliwie! Cóż
to za zbrodnia godna tak wielkiej kary, iż miał czelność powiedzieć
wobec tego stanu, że na koszt państwa zburzy dom wybudowany
zgodnie z uchwałą senatu na koszt państwa? Czy ktoś
kiedykolwiek pod taką groźbą przywoływał senatora? Czy oprócz
wzięcia zastawu albo wymierzenia grzywny dopuszczalny jest
jeszcze jakiś inny sposób? Gdyby Antoniusz wiedział, jaki wniosek
zamierzałem przedstawić, pewnie okazałby mniejszą surowość w
doprowadzeniu mnie.

[6,13] Czy myślicie, ojcowie, że i ja głosowałbym za tym, za

czym wy opowiedzieliście się wbrew swej woli: aby łączyć modły
pogrzebowe z dziękczynnymi, aby wprowadzać w rzeczypospolitej
bezbożne praktyki, aby uchwalać modlitwy do zmarłego? Nie
mówię jakiego. Choćby nim był ów słynny Lucjusz Brutus, który i
sam uwolnił rzeczpospolitą od władzy królewskiej, i po pięciuset
latach natchnął swego potomka takim samym męstwem, by spełnił
on podobny czyn - nawet wówczas nikt by mnie nie przekonał, że
wypada śmiertelnika objąć kultem bogów nieśmiertelnych, że godzi
się wznosić publiczne modły do człowieka niemającego grobu, przy
którym można by odprawić obrzędy pogrzebowe. Taki oddałbym
głos, dzięki niemu bowiem łatwo obroniłbym się, stając wobec na-
rodu rzymskiego, gdyby rzeczypospolitej przydarzyło się jakieś
groźne nieszczęście, gdyby doszło do wojny, gdyby wybuchła zara-
za, gdyby zapanował głód, co częściowo już ma miejsce, a boję się,
że i inne klęski zawisły nad nami. Chciałbym, aby bogowie nie-
śmiertelni wybaczyli narodowi rzymskiemu, który tego postanowie-
nia nie pochwala, i senatowi, który wbrew swej woli je uchwalił.

[6,14] Następna sprawa. Czy w ogóle wolno mi mówić o

pozostałych nieszczęściach rzeczypospolitej? Wolno zaprawdę i
zawsze będzie wolno bronić czci, gardzić śmiercią. Obym tylko
mógł tutaj przychodzić. Nie wzbraniam się przed
niebezpieczeństwem, jakie wiąże się z wypowiadaniem swego
zdania. Jaka szkoda, że nie było mnie tu w kalendy sierpniowe!
Nie, żebym miał czegoś dokonać, lecz by - inaczej jak wówczas -
znalazł się więcej niż jeden mąż konsularny godzien tej godności,
godzien rzeczypospolitej. Bardzo boleję,

że ludzie przez naród rzymski najszczodrzej obsypani dobrodziej-
stwami

nie poszli za zdaniem Lucjusza Pizona, który wskazywał

najlepszą drogę. Czyż po to naród rzymski uczynił nas konsulami,
byśmy, umieszczeni na najwyższym szczeblu godności,
rzeczpospolitą mieli za nic? Nikt nie przytaknął mężowi
konsularnemu, Lucjuszowi Pizonowi, nie tylko głosem, ale nawet
grymasem na twarzy. [6,15] Cóż to, u licha, za dobrowolna
niewola? Niechby była przymusowa. Nie wymagam, by wszyscy
przemawiający z miejsca konsularnego postąpili tak jak Pizon,
niektórym wybaczam milczenie, ale inaczej ma się sprawa z tymi,
od których oczekuję, iż głos zabiorą. Boleję, że dla narodu
rzymskiego stali się podejrzani - nie z powodu strachu, co już samo
w sobie byłoby haniebne, lecz że wszyscy z rozmaitych powodów
uchybili swej godności. [7,15] Dlatego jako pierwszemu składam
największe podziękowania i wyrazy wdzięczności Pizonowi - on
nie zastanawiał się, czy zdoła czegoś dokonać dla rzeczypospolitej,
lecz myślał tylko o tym, czego dokonać powinien. Dalej, proszę
was, ojcowie, byście wysłuchali mnie łaskawie, jak słuchaliście
dotąd, nawet jeśli nie starczy wam odwagi, by pójść za moją radą i
przykładem.

[7,16] Po pierwsze więc uważam, że należy utrzymać postano-

wienia Cezara, nie żebym je uznawał za dobre - któżby je bowiem
za takie uznawał? - lecz ze względu na przekonanie, iż na uwadze
trzeba mieć przede wszystkim rozejm i pokój. Chciałbym, aby An-
toniusz był tu obecny, byle bez swoich obrońców,

lecz - jak

mniemam - jemu wolno poczuć się gorzej, czego mnie wczoraj od-
mówił. Uświadomiłby mi, lub raczej wam, ojcowie, w jaki sposób
może uratować postanowienia Cezara. Czyż trwałe mają być posta-
nowienia zapisane na świstkach, w notatkach i na tabliczkach, które
jeden Antoniusz pokazał, a nawet nie pokazał, tylko o nich opowia-
dał? A postanowienia wyryte na spiżowych tablicach, na których
Cezar zechciał umieścić ustawy narodu, i powszechnie obowiązu-
jące prawa mają być uważane za nic?

[7,17] Dlatego twierdzę, że

Cyceron ma tu na myśli byłych konsulów zasiadających w senacie:

Serwiusza Sulpicjusza, Kwintusa Kalenusa, Publiusza Serwiliusza Izauryka,
Publiusza Watyniusza, Gajusza Marcellusa, Lucjusza Marcjusza Filippa.

Obrońcami (advocati) Cyceron ironicznie nazywa zbrojnych, w których

asyście Antoniusz poruszał się po Rzymie; por. także Cyceron (Phil. 2,3,6;
2,7,15; 2,8,19; 2,18,46; 2,40,104; 2,44,112; 5,6,17-7,18).

Teksty ustaw (leges), wyryte na spiżowych lub kamiennych tablicach,

wystawiano na widok publiczny przez 27 dni. Następnie, po
przedyskutowaniu ich na komicjach, były podawane ludowi do zatwierdzenia
drogą głosowania, wówczas stawały się obowiązujące.

postanowienia Cezara to przede wszystkim jego ustawy. Czy, jeżeli
coś komuś obiecał, zostanie to wypełnione, nawet jeśli sam nie
mógł dotrzymać obietnicy? Jakże wielu obietnic wielu ludziom da-
nych nie dotrzymał. Jednak po śmierci Cezara odnaleziono ich o
wiele więcej, niż on złożył przez wszystkie lata swego życia. Ja ich
nie zmieniam, nie przekreślam: z największą gorliwością bronię
wybornych postanowień Cezara. Oby pieniądze pozostały w świą-
tyni Ops! To pieniądze splamione krwią, lecz skoro nie oddano ich
właścicielom, jakże dzisiaj niezbędne. Niechby i je także roztrwo-
niono, jeżeli tak jest w postanowieniach Cezara.

[7,18] Czymże innym jak nie ustawą można formalnie nazwać

postanowienie obywatela, który w rzeczypospolitej sprawował
najwyższą władzę cywilną i wojskową? Zapytaj o postanowienia
Grakcha: dostaniesz ustawy Semproniusza. Zapytaj o
postanowienia Sulli: dostaniesz jego ustawy.

A na czym oparł się

trzeci konsulat Pompejusza? Niewątpliwie na ustawach.

Gdybyś

zapytał samego Cezara, czego dokonał w Rzymie w czasie pokoju,
odpowiedziałby, że uchwalił wiele znakomitych ustaw. Notatki zaś
albo by zmienił, albo by ich nie przekazał, a jeżeliby przekazał, to
nie uważałby ich za swoje postanowienia. Lecz i na to przystaję, bo
na pewne sprawy przymykam oczy. Ale jeśli chodzi o sprawy
najważniejsze, czyli o ustawy, nie zamierzam dopuścić do
zniesienia postanowień Cezara.

[8,19] Jakaż to ustawa była lepsza, pożyteczniejsza i bardziej po-

żądana, nawet w najświetniejszych czasach rzeczypospolitej, jak
nie ta, by prowincji pretorskich nie powierzać na dłużej niż rok, a
konsularnych - na dwa lata?

Czy wam się wydaje, że postano-

wienia Cezara mogą być utrzymane, gdy pogwałcono tę ustawę? A
czy mocą ustawy o trzeciej dekurii - jej projekt został wniesiony
pod obrady - nie uchyla się wszystkich sądowniczych ustaw
Cezara? I wy, którzy tak oto obalacie ustawy Cezara, bronicie jego

Ustawy uchwalone na komicjach określano nazwiskiem urzędnika, który

je wnosił. Ustawy Semproniusza, zgłoszone przez Gajusza Semproniusza
Grakcha, pochodzą z lat 123 i 122; ustawy Sulli z lat 88 i 80.

W 52 r., kiedy w Rzymie zapanował chaos po zamordowaniu Klodiusza,

senat wybrał Pompejusza konsulem bez kolegi (consul sine collega).
Uchwalono wówczas m.in. ustawy: zaostrzającą sankcję karną za nadużycia
wyborcze (lex Pompeia de ambitu), zaostrzającą sankcję karną za użycie
przemocy (lex Pompeia de vi).

Mowa tu o ustawie Gajusza Juliusza Cezara o prowincjach (lex Iulia de

provinciis).

postanowień? Niechybnie to, co zapisał na tabliczce, żeby nie zapo-
mnieć, zalicza się do postanowień, choćby było niesprawiedliwe i
bezużyteczne, a czego wy będziecie bronić, ale tego, co wniósł do
ludu na komicjach centurialnych, w jego postanowieniach się nie
znajdzie. [8,20] Czymże jest ta trzecia dekuria? „Dekuria centurio-
nów" - mówi Antoniusz. Co?! A czyż na mocy ustawy Juliusza,
albo wcześniejszej ustawy Pompejusza czy Aureliusza władza
sądownicza nie była dostępna dla tego stanu? „Był określony cen-
zus" - powiada Antoniusz. Przecież nie tylko dla centuriona, lecz i
dla rzymskiego ekwity. Dlatego władzę sądowniczą sprawują i
sprawowali mężowie najbardziej wpływowi i najzacniejsi, którzy
dowodzili centuriami. Co dalej Antoniusz? „Nie mówię o tych -
niech sądy sprawuje każdy, kto dowodzi centurią". Tymczasem u
nikogo nie zyskacie uznania, jeżeli dopuścicie do sądownictwa każ-
dego, kto już został wyróżniony służbą w jeździe. Od sędziego
przecież wymaga się i majątku, i godności. Antoniusz powiada:
„Nie mówię o tych, dodam jako sędziów także szeregowców z Le-
gionu Skowronków, bo nasi twierdzą, że inaczej nie będą mogli
czuć się bezpiecznie". O, wątpliwy to zaszczyt dla tych, których
wbrew ich woli wzywacie, by sprawowali sądy! Wszak z samego
tytułu tej ustawy wynika, że ci, co będą sprawować sądy w trzeciej
dekurii, nie mogą sądzić w sposób niezależny. Na bogów nieśmier-
telnych, jakże wielki błąd popełnili ludzie, którzy wymyślili tę
ustawę! Wydaje się bowiem, że z im niższego kto jest stanu, tym
chętniej dzięki surowemu osądowi będzie się starał pozbyć zmazy
niskiego pochodzenia i będzie się trudził, by wyszło raczej na to, iż
jest godzien zacniejszej dekurii niż owa dekuria niskiego stanu, w
której ma pozostawać na mocy prawa.

[9,21] Pod obrady został wniesiony projekt innej ustawy, w myśl

której skazani za użycie przemocy bądź za zdradę,

jeśli zechcą,

mogą odwołać się do ludu. Czy jest to ustawa, czy obalenie wszyst-
kich ustaw? Czy znajdzie się dziś człowiek, któremu zależałoby na
uchwaleniu takiej ustawy? Nikogo nie można oskarżyć na mocy
tych ustaw ani nie można sobie nawet wyobrazić, by w przyszłości
ktokolwiek został oskarżony. Naprawdę nigdy nie trafią do sądu
sprawy o gwałt z użyciem broni. „Ale ustawa jest korzystna dla na-
rodu". Obyście wreszcie chcieli tego, co korzystne dla narodu!
Przecież już wszyscy obywatele jednomyślnie i jednogłośnie przy-

Zob. „Słowniczek", hasła: lex de vi oraz lex de maiestate.

stają na to, żeby ratować rzeczpospolitą, skądże więc to pragnienie
uchwalenia ustawy, która wiązałaby się z największą hańbą i nie
zyskałaby niczyjej aprobaty? Cóż bowiem jest bardziej haniebne
niż to, że człowiek, który przy użyciu siły uszczuplił władzę narodu
rzymskiego i wyrokiem sądu został skazany, dopuszcza się tego
samego gwałtu, za jaki go skazano?

[9,22] Ale po co dłużej mam rozprawiać o tej ustawie?! Mówi się

o niej, jakby szło o odwołanie się do ludu, a w rzeczywistości cho-
dzi o to i to się proponuje, żeby nikt nigdy na mocy tych ustaw nie
został oskarżony. Czy znajdzie się jakiś tak szalony oskarżyciel,
który uznawszy podsądnego winnym, zechciałby się przeciwstawić
najętemu tłumowi? Albo czy znajdzie się sędzia, który odważyłby
się skazać podsądnego, gdy sam natychmiast zostałby zawleczony
przed opłaconych opryszków? A więc to nie prawo odwołania się
do ludu jest udzielane mocą tej ustawy, lecz znosi się oto dwie naj-
bardziej zbawienne ustawy i dwa trybunały. Z czymże innym ma-
my tu do czynienia, jak nie z zachętą skierowaną do młodzieży, by
chciała wzniecać niepokoje i bunty i działała na zgubę swego pań-
stwa? Do jakiego jeszcze nieszczęścia doprowadzi szaleństwo try-
bunów, jeżeli zostaną zniesione owe dwa trybunały: przeciw oskar-
żonym o użycie przemocy i o zdradę?

[9,23] Poza tym nowe ustawy nie dają się pogodzić z ustawami

Cezara, które wszak nakazują, by oskarżony o użycie przemocy lub
o zdradę szedł na wygnanie.

Czyż dając takiemu prawo od-

wołania się do ludu, nie unieważnia się postanowień Cezara? Oj-
cowie, nigdy ich nie pochwalałem, jednak ze względu na zachowa-
nie zgody do tego stopnia byłem przekonany o konieczności ich
utrzymania właśnie teraz, iż uważałem, że nie należy unieważniać
nie tylko ustaw, które Cezar uchwalił za życia, lecz także tych, któ-
re ogłoszono po jego śmierci i które - jak widzicie - są wystawione
na widok publiczny.

[10,24] Nieboszczyk odwołał z wygnania banitów. Nieboszczyk

ofiarował obywatelstwo nie tylko pojedynczym osobom, lecz naro-
dom i całym prowincjom.

Nieboszczyk dzięki niesłychanym

przywilejom uszczuplił dochody państwa. Bronimy więc tych
ustaw, a przecież przyniósł je z domu Cezara jeden, za to jakże
wiarygod-

Dosłownie: „został pozbawiony dostępu do ognia i wody"; zob. „Słowni-

czek", hasło: 'interdictio aquae et ignis'.

Przywileje, na które pomstuje Cyceron, to obdarzenie mieszkańców

Sycylii obywatelstwem i zwolnienie Krety od podatków.

ny, „wynalazca". Natomiast ustawy, które sam Cezar w naszej
obecności odczytał, wyłożył i ustanowił, których przeprowadze-
niem się chlubił, uważając, że są ostoją państwa - mówię o usta-
wach dotyczących prowincji i sądów

- my, broniący postanowień

Cezara, uważamy, iż należy je znieść? [10,25] Jednak na te
wniesione pod obrady możemy się przynajmniej uskarżać, co do
tych zaś, o których się mówi, że już są uchwalone, nawet i tego nie
było wolno - przecież ustanowiono je bez żadnej dyskusji, zanim
zostały spisane.

Zapytam, dlaczego tak jest, że ja albo któryś z was, ojcowie,

mimo iż mamy dobrych trybunów ludowych,

powinniśmy się

obawiać złych ustaw? Trybunowie są dla nas gotowi skorzystać z
prawa weta,

są gotowi bronić rzeczypospolitej mocą świętego

obyczaju - zaiste powinniśmy być raczej wolni od strachu. „O ja-
kich ty mi tu sprzeciwach mówisz, o jakich świętych obyczajach?" -
pyta. Oczywiście o tych, od których zależy pomyślność państwa.
„Nie dbamy o nie, uważamy je za przestarzałe i głupie. Forum
zostanie obsadzone, wszystkie wejścia zamknięte, w wielu
miejscach postawi się żołnierzy na warcie". [10,26] I co wtedy?
Czy to, co w takich okolicznościach zostanie uchwalone, będzie
ustawą? Pewnie rozkażecie wyryć w miedzi ową prawną formułę:
„Konsulowie zgodnie z prawem zapytali naród i naród zgodnie z
prawem wyraził zgodę"

- czyż nie otrzymaliśmy od przodków

tego prawa wnoszenia do narodu wniosku do ustawy?

Jaki naród?

Czy ten, którego nie wpuszczono na Forum? Z jakim prawem? Czy
z tym, które zniesiono przy użyciu siły zbrojnej i przemocy? Ale
wybiegam teraz w przyszłość, wszak przyjaciele powinni uprzedzać
o nieszczęściach, aby można ich było uniknąć. Jeśli to się nie
wydarzy, moja przemowa okaże się niesłuszna. Mówię o wniesio-
nych pod obrady ustawach, w sprawie których niczego nie roz-
strzygnęliście. Pokazuję wady - zróbcie porządek! Przestrzegam o
groźbie użycia siły i przemocy - oddalcie ją!

USTAWY O

PROWINCJACH

- zob. Cyceron (Phil. 1,8,19);

USTAWY O

SĄDACH

(leges de iudiciis).

Cyceron, mówiąc o dobrych trybunach ludowych, miał na myśli zapewne

Tytusa Kanucjusza i Lucjusza Kasjusza Longina.

PRAWO WETA

- zob. „Słowniczek", hasło: 'ius intercessionis'.

Cytowane tu formuły przytaczano na początku każdej ustawy: „Consules

populum iure rogaverunt populusque iure scivit".

Prawo wnoszenia wniosku do ustawy (ius rogandi) posiadali wyżsi

urzędnicy.

[11,27] Nie będziecie musieli, Dolabello, oburzać się na mnie,

skoro przemawiam dla dobra rzeczypospolitej. Chociaż nie sądzę,
że to właśnie ty będziesz oburzony - zaznałem twej uprzejmości.
Lecz mówią, że twój kolega w tym swoim szczęściu, które jemu
wydaje się czymś dobrym, stał się skłonny do gniewu. Mnie zaś, by
nie wyrazić się zbyt ostro, zdaje się, że Antoniusz byłby szczę-
śliwszy, gdyby raczej naśladował konsulat swego wuja i dziadów.

Wiem, jak niebezpiecznie jest mieć za wroga człowieka
rozzłoszczonego i uzbrojonego, zwłaszcza w czasach, gdy tak bez-
karnie dobywa się miecza, lecz zaproponuję warunki moim zda-
niem sprawiedliwe, których - jak sądzę - Marek Antoniusz nie od-
rzuci. Jeśli powiem coś obraźliwego na temat jego życia bądź
obyczajów, przystanę na to, by stał się moim największym wro-
giem. Ale jeśli w odniesieniu do spraw państwa postąpię zgodnie ze
swoim dawnym zwyczajem, to jest: jeśli swobodnie będę wypo-
wiadać swe zdanie na temat stanu rzeczypospolitej - najpierw bła-
gam, by nie unosił się gniewem, potem zaś, jeżeli tego nie spełni,
poproszę, by uniósł się gniewem jak na współobywatela. Niech
używa oręża do obrony własnej, jeśli - jak twierdzi - zachodzi taka
potrzeba, niech jednak ten oręż nie szkodzi ludziom, którzy powie-
dzą to, co ich zdaniem służy dobru rzeczypospolitej. [12,28] Czy
można zaproponować warunki bardziej słuszne? Jeżeli, jak mi to
powiedzieli jacyś jego bliscy, boleśnie rani go wszelka mowa, która
sprzeciwia się jego woli, także wówczas gdy nie ma w niej choćby
cienia zniewagi, będziemy pobłażliwi dla przypadłości przyjaciela.
Lecz ci sami ludzie tak sobie ze mną gwarzyli: „Ty, jako
nieprzyjaciel Cezara, nie możesz sobie pozwolić na tyle, ile jego
teść, Pizon", i zaraz udzielili przestróg, które będę miał na uwadze:
„Znacznie lepszym niż choroba usprawiedliwieniem nieobecności
w senacie będzie śmierć".

[12,29] Ależ na bogów nieśmiertelnych, przecież patrząc na

ciebie, Dolabello, osobę tak bardzo mi drogą, nie mogę przemilczeć
błędu, jaki obaj popełniacie! Wierzę bowiem, iż wy, ludzie
szlachetni i zwróceni ku rzeczom wielkim, nie zapragnęliście - jak
to podejrzewają jacyś zaiste zbyt łatwowierni - pieniędzy, które
człowiek poważany i znakomity ma zawsze w pogardzie, ani
bogactw zdobytych przemocą, ani władzy, której naród rzymski
znosić zgoła nie

Wujem Antoniusza był Lucjusz Juliusz Cezar (syn konsula 64, o tym

samym nazwisku), dziadami: po ojcu - Marek Antoniusz (konsul 99), po
matce - Lucjusz Juliusz Cezar (konsul 64).

może. Wierzę, że pragniecie jedynie miłości obywateli i chwały, a
chwata to uznanie dla sprawiedliwych czynów i wielkich zasług
oddanych rzeczypospolitej, potwierdzone świadectwem tak najlep-
szych obywateli, jak i ogółu. [12,30] Powiedziałbym ci, Dolabello,
jaki owoc przynoszą sprawiedliwe czyny, gdybym dopiero co nie
oglądał, jak kosztujesz jego słodyczy więcej niż inni. Czy przypo-
minasz sobie, by w twym życiu zajaśniał jakiś dzień piękniejszy od
tego, kiedy oczyściwszy Forum, rozproszywszy zbiegowisko nie-
godziwców, wymierzywszy karę przywódcom zbrodni i uwolniw-
szy Miasto od strachu przed rzezią i pożogą, powróciłeś do swego
domu? Jakiegoż stanu, jacy i jak bardzo bogaci ludzie nie pośpie-
szyli wówczas, pragnąc cię uczcić i złożyć ci gratulacje? Nawet i
mnie - za którego radą, jak sądzono, poszedłeś - dziękowano i
winszowano z twojego powodu. Przypomnij sobie, proszę, Dola-
bello, powszechną zgodę w teatrze, gdy wszyscy zapomnieli o ura-
zach, jakie do ciebie żywili, i dali ci poznać, że przez wzgląd na
właśnie otrzymane dobrodziejstwo puścili w niepamięć dawne pre-
tensje.

[I2,31] Tego szacunku ty, Publiuszu Dolabello - a mówię

to przejęty bólem - szacunku tak wielkiego mógłbyś najspokojniej
w świecie się wyrzec?

[13,31] A ty, Marku Antoniuszu (zwracam się do nieobecnego),

czy owego jednego dnia,

kiedy senat obradował w świątyni Zie-

mi, nie przedkładasz nad wszystkie te miesiące, gdy - zdaniem lu-
dzi o poglądach zgoła odmiennych niż moje - byłeś rzekomo tak
szczęśliwy? Jakże piękna tamta twoja mowa o zgodzie! Uwolniłeś
senat od przytłaczającego lęku, a Miasto od ogromnego niepokoju,
kiedy porzuciwszy wszelką nieprzyjaźń, zapomniałeś o wróżbach,
jakie sam ogłosiłeś jako augur narodu rzymskiego. Owego dnia,
gdy na Kapitel posłałeś swego małego synka jako rękojmię pokoju,
po raz pierwszy zechciałeś uznać Dolabellę za kolegę w senacie!

Jakiegoż to dnia senat radował się bardziej, jakiego naród rzymski?
[13,32] Nigdy na żadnym zgromadzeniu nie było tylu ludzi.
Wydawało się wówczas, że wreszcie zostaliśmy oswobodzeni

Dolabella naraził się w 47 r., gdy jako trybun ludowy wniósł ustawę o

uldze w spłacaniu długów.

Tj. 17 marca.

Antoniusz jako augur zakwestionował wybór Dolabelli na konsula,

ogłaszając, że jest to sprzeczne z wróżbami (por. Phil. 2,32,79); sprawa
pozostała nierozstrzygnięta. Kiedy po zabójstwie Cezara Dolabella pokazał się
publicznie z oznakami konsularnymi, Antoniusz zapomniał o swej niechęci i
uznał Dolabellę za kolegę.

przez najdzielniejszych mężów, ponieważ zgodnie z ich życzeniem
pokój szedł w parze z wolnością. Następnego dnia, dnia drugiego,
trzeciego, wreszcie przez wszystkie pozostałe dni nieustannie przy-
nosiłeś państwu coś w darze. A największym darem jest to, że usu-
nąłeś samo imię dyktatora.

Ty, ty, powiadam, naznaczyłeś Cezara

piętnem wiecznej hańby. Jak bowiem ród Manliuszów z powodu
jednej zbrodni Marka Manliusza uchwalił, że żadnemu patrycju-
szowi z tej rodziny nie wolno nosić imienia Marek, tak ty ze wzglę-
du na nienawiść do jednego dyktatora samo imię dyktatora do
szczętu zniosłeś. [13,33] Czyżbyś, dokonawszy dla ratowania rze-
czypospolitej tylu znakomitych czynów, miał już dosyć tego swo-
jego szczęścia i wielkości, i rozgłosu, i sławy? Skądże zatem tak
wielka i nagła zmiana? Nikt nie jest w stanie skłonić mnie do po-
dejrzeń, że zostałeś przekupiony. Niech każdy mówi, co mu się po-
doba, ale niekoniecznie należy w to wierzyć. Nigdy bowiem nie
widziałem w tobie niczego pospolitego, płaskiego, a choć otoczenie
niekiedy deprawuje,

znam twoją stałość. Obyś uniknął tak po-

dejrzeń, jak winy.

[14,33] Bardziej obawiam się, iż nie znając prawdziwej drogi do

chwały, za chwalebne uznałeś, że ty jeden możesz więcej niż wszy-
scy inni, i dlatego wolisz budzić strach u współobywateli, niż być
przez nich kochanym. Jeśli rzeczywiście tak sądzisz, zupełnie nie
znasz drogi do chwały. Być cenionym obywatelem, dobrze za-
służyć się rzeczypospolitej, być chwalonym, czczonym, kochanym
- to jest chwalebne, a budzić strach i być znienawidzonym - to
wstrętne, haniebne, słabe i chwiejne. [14,34] Także w teatrze
możemy zobaczyć, że postępowanie takie doprowadziło do zguby
człowieka, który mawiał: „Niech nienawidzą, byleby się bali".

Szkoda, Marku Antoniuszu, że nie możesz pamiętać swojego

dziadka! Ale przecież często i długo o nim ci opowiadałem. Czy
myślisz, że na nieśmiertelność chciał zasłużyć, budząc strach sa-
mowolnym użyciem broni? Tak przebiegało jego życie, trafił mu
się los tak pomyślny, że co do wolności równy był pozostałym, co
do szacunku zaś - pierwszy. Pomijając już te szczęśliwe chwile,

Po idach marcowych Antoniusz, by zjednać sobie zwolenników republiki,

zlikwidował urząd dyktatora.

Aluzja do żony Marka Antoniusza, Fulwii, która była znana z wielkiej

miłości do pieniędzy.

Są to słowa Atreusa wypowiedziane w tragedii Akcjusza: „Oderint, dum

metuant" (frg. V). Cyceron cytuje je także w innym miejscu (Off. 1,97).

wybrałbym raczej ów najbardziej gorzki, ostatni dzień jego życia
niż panowanie Lucjusza Cynny, który z największym okrucień-
stwem twego dziadka zabił.

[14,35] Lecz po cóż usiłuję cię przekonać słowami? Przecież sko-

ro zgon Cezara nie wystarcza, by cię przekonać, że lepiej być
cenionym, niż budzić strach, na nic tu czyjakolwiek mowa - do
niczego nie doprowadzi. Ludzie, którzy uważają Cezara za
szczęśliwego, sami są nieszczęśnikami: wszak nie jest szczęśliwy
ten, kto żyje tak, że nie tylko można go bezkarnie zabić, ale jego
zabójca zyskuje nawet największą sławę. Niech cię to przekona,
Antoniuszu, proszę. Zważ na swych przodków i tak rządź
rzecząpospolitą, aby twoi współobywatele cieszyli się, żeś się
urodził; bez tego nikt nie może być ani szczęśliwy, ani sławny, ani
komukolwiek drogi.

[15,36] Naród rzymski wiele razy już osądził was obu

i bardzo

jest mi przykro, że was to niewiele obchodzi. Co znaczą okrzyki
niezliczonych rzesz obywateli na cześć gladiatorów? Co znaczą
wierszyki ludu? Co znaczą niekończące się oklaski pod posągiem
Pompejusza i aplauz dla dwóch trybunów ludowych, którzy się
wam sprzeciwiają? Czy to wszystko jeszcze zbyt mało wyraźnie
ukazuje jednomyślną wolę całego narodu rzymskiego? Cóż to? Czy
oklaski podczas igrzysk apolinaryjskich,

albo raczej świadectwa i

wyroki narodu rzymskiego, wydają się wam czymś zbyt mało
znaczącym? O, szczęśliwi ci, którzy jednak byli obecni w za-
kamarkach serca i duszy narodu rzymskiego, gdy z powodu groźby
użycia siły nie pozwolono im przebywać w Rzymie. Chyba iż są-
dzicie, że Akcjusza wówczas oklaskiwano i to jemu po sześćdzie-
sięciu latach przyznano palmę, a nie Brutusowi. Chociaż on sam nie
uczestniczył we własnych igrzyskach, naród rzymski podczas tego
najokazalszego widowiska nieobecnego zapewnił o swoim oddaniu
i niekończącymi się oklaskami i krzykiem koił tęsknotę za swym
wybawcą.

[15,37] Co prawda należę do tych, którzy zawsze gardzili

oklaskami, gdy przyznawano je stronnikom ludu. Jednak moim
zdaniem oklaski najznakomitszych, przeciętnych, niskiej kondycji
czy wreszcie wszystkich ludzi, to wyrok, a nie aplauz, gdy ci, co
zwykli spełniać życzenia narodu, teraz odwracają się od niego.
Jeżeli

Tj. Antoniusza i Dolabellę.

Igrzyska te w 44 r. zorganizował z wielkim przepychem pretor miejski

Marek Juniusz Brutus.

natomiast sprawy bardzo poważne wam wydają się zbyt błahe, czyż
zlekceważycie i to, co sami zobaczyliście: a mianowicie, że
narodowi rzymskiemu tak drogie było życie Aulusa Hircjusza?

Dowody na to, kim on jest dla narodu rzymskiego, są dostatecznie
wyraźne. Wiedziano już wcześniej, że kochają go przyjaciele, w
czym wszystkich prześcigał, że ceni go rodzina, wszak był dla niej
najdroższym skarbem, ale czy przypominamy sobie człowieka, o
którego tak bardzo niepokoiliby się ludzie dobrzy i wszyscy tak
bardzo by się o niego bali? Z pewnością o żadnego innego. [15,38]
Cóż zatem? Na bogów nieśmiertelnych, nie rozumiecie, co to
znaczy? A czy nie sądzicie, że i o waszym życiu myślą ludzie, dla
których tak cenne jest życie osób, z jakimi wiążą nadzieję na ura-
towanie rzeczypospolitej?

Zebrałem, senatorowie, owoce mojego powrotu, ponieważ to, co

powiedziałem, będzie dobitnym świadectwem mej stałości, co-
kolwiek się stanie, i ponieważ wysłuchaliście mnie z uwagą i sym-
patią. Gdy nadarzy się sposobność, bym mógł częściej przemawiać
bez narażania siebie i was na niebezpieczeństwo, wykorzystam ją, a
jeśli nie, to na tyle, na ile będę mógł, zachowam siebie - nie dla
siebie samego przecież, lecz dla rzeczypospolitej. Wystarczy mi to,
co przeżyłem, zarówno jeżeli chodzi o wiek, jak i o sławę. Cokol-
wiek zatem się zdarzy, nie tyle mnie, ile wam i rzeczypospolitej się
zdarzy.

Cyceron robi tu ukłon w stronę nieokreślonego politycznie Hircjusza,

który właśnie przebył ciężką chorobę.

FILIPIKA DRUGA

[1,1] Jak długo, ojcowie, będę zmuszony powtarzać, że zrządze-

niem losu dzieje się tak, iż w ostatnich dwudziestu latach

rzeczpo-

spolita nie miała wroga, który jednocześnie i mnie nie
wypowiedziałby wojny? Nie trzeba, bym kogokolwiek wymieniał z
nazwiska: pamiętacie ich sami. Ponieśli karę sroższą, niż sam bym
tego pragnął. Dziwię ci się, Antoniuszu, że naśladując ich czyny,
nie boisz się, że i ty skończysz tak jak oni. U innych mniej mnie to
dziwiło. Żaden z nich bowiem sam z siebie nie był mi wrogiem -
wszystkich zaatakowałem ze względu na rzeczpospolitą. Ty zaś,
nieurażony nawet jednym słowem, sam zaczepiłeś mnie obelgami,
jakbyś chciał uchodzić za zuchwalszego niż Katylina bądź za
bardziej szalonego niż Klodiusz, i myślałeś, że zerwanie ze mną
zjedna ci występnych obywateli.

[1,2] Cóż mam myśleć? Że zostałem zlekceważony? Biorąc pod

uwagę życie, wpływy, czyny i ten mój przeciętny

talent, nie do-

strzegam niczego, co Antoniusz mógłby lekceważyć. Czyżby wie-
rzył, że najspokojniej w świecie może uwłaczać mi w senacie? Ten
stan,

który najsłynniejszym obywatelom dał świadectwo, iż dobrze

zarządzali rzecząpospolitą, mnie jednemu przyznał, że ją ocaliłem.
Czyżby Antoniusz chciał się ze mną zmierzyć w wymowności?
Cóż za dobrodziejstwo! Kiedyż bowiem obszerniej i bardziej

Jest rok 44, a więc mija 20 lat od chwili, gdy Cyceron, piastując urząd

konsula, udaremnił spisek Katyliny (63).

Wyraz słynnej skromności Cycerona; jej dowody są obecne również w

innych filipikach (Phil. 7,3,8; 14,5,13).

Oczywiście stan senatorski, senatorowie.

szczegółowo wypadnie mi mówić, jak nie osobiście i w obronie
własnej, i przeciw Antoniuszowi? Szło niewątpliwie o coś innego:
mniemał, że nie mógłby inaczej dowieść sobie podobnym, iż jest
wrogiem ojczyzny, jak tylko będąc moim nieprzyjacielem. [1,3]
Zanim mu odpowiem w poszczególnych sprawach, najpierw krótko
o przyjaźni, o której pogwałcenie mnie oskarża, a co ja uważam za
oskarżenie najcięższe.

[2,3] Użalał się, że kiedyś wystąpiłem przeciwko niemu.

Czyż

nie miałem wystąpić w obronie krewnego i przyjaciela przeciw
obcemu? Nie miałem wystąpić przeciwko popularności zdobytej
nie dzięki rodzącemu się męstwu, lecz dzięki powabom młodości?
Nie miałem wystąpić przeciwko niesprawiedliwemu wyrokowi,
uzyskanemu wskutek sprzeciwu najbardziej niegodziwego trybuna,
w sprzeczności z prawem pretorskim? Jak sądzę, wspomniałeś o
tym po to, by przypodobać się ludziom niskiego stanu,
przypominając wszystkim, że byłeś zięciem wyzwoleńca, a twoje
dzieci jego - Kwintusa Fadiusza - wnukami. A przecież
powierzyłeś się mojemu wychowaniu (wszak w ten sposób to
określiłeś) i często bywałeś w moim domu. Gdybyś postąpił tak w
istocie, lepiej przysłużyłbyś się własnej sławie i obyczajności. Ale
ani tak nie postąpiłeś, ani - nawet gdybyś zechciał - z uwagi na
Gajusza Kuriona byś nie mógł.

[2,4] Powiedziałeś, że dla mnie odstąpiłeś od starań o augurat.

Cóż to za niewiarygodna zuchwałość! Cóż za bezczelność godna
napiętnowania! Wtedy, gdy na żądanie całego kolegium Gnejusz
Pompejusz i Kwintus Hortenzjusz mianowali mnie augurem -
wszak nie można zostać zgłoszonym przez więcej niż dwóch
członków - ty byłeś niewypłacalny i uważałeś, że nie możesz ocalić
się w żaden inny sposób, jak tylko dokonując przewrotu w
rzeczypospolitej. Czy zresztą miałeś prawo ubiegać się o augurat
wówczas, gdy w Italii nie było Kuriona? Albo, gdybyś został
wybrany, czy bez Kuriona uzyskałbyś poparcie choćby jednej
tribus?

Jego przyjaciele zostali skazani za użycie przemocy,

ponieważ zbyt gorliwie popierali ciebie.

[3,5] A przecież skorzystałem z twojego dobrodziejstwa.

Jakiego? O tym, które wspominasz, zawsze mówiłem głośno.
Wolałem przy-

Aluzja do procesu, w którym Cyceron bronił swego przyjaciela Syki

przeciwko młodej plebejuszce Septymii, w której imieniu występował
Antoniusz, najprawdopodobniej pozostający z nią w bliskim związku.

Cyceron został augurem w 53 r.

Zob. „Słowniczek", hasło: 'tribus'.

znać, że zawdzięczam coś tobie, niż komuś mniej rozumnemu wy-
dać się niewdzięcznym. Lecz jakież to dobrodziejstwo? Że mnie
nie zabiłeś w Brundyzjum? Ty miałbyś zabić mnie, którego sam
zwycięzca

zechciał uratować i pozwolił, bym udał się do Italii, ten

człowiek, co ciebie uczynił przywódcą swych zbójów, czym tak
zwykłeś się chełpić? Przypuśćmy, że mogłeś. Jakież inne dobro-
dziejstwo, ojcowie, mogą wspominać łotrzy, jak nie to, że darowali
życie tym, którym go nie odebrali? Gdyby to było dobrodziejstwo,
nigdy nie zyskaliby chwały mężowie, którzy zabili tego, kto ich
przy życiu zachował, a których ty masz zwyczaj zwać przesław-
nymi. Jakież to dobrodziejstwo powstrzymać się od niegodziwej
zbrodni? Mniej powinienem się cieszyć, że mnie nie zabiłeś, niż
smucić, że mogłeś to uczynić bezkarnie. [3,6] Lecz niech będzie to
dobrodziejstwem, jako że od łotra niczego więcej otrzymać nie
można.

W czym byłem ci niewdzięcznikiem, że tak mnie nazywasz?

Czyż po to, by nie wydać ci się niewdzięcznym, miałem nie boleć
nad upadkiem rzeczypospolitej? Tymczasem nawet w tej skardze
bolesnej i rzewnej,

lecz koniecznej na stanowisku, na jakim posta-

wił mnie senat i naród rzymski, czymże cię znieważyłem? Czy nie
mówiłem spokojnie i po przyjacielsku? A przecież, oskarżając
Marka Antoniusza, trzeba wielkiej powściągliwości, by powstrzy-
mać się od złorzeczeń. Zwłaszcza żeś skarb państwa opróżnił do
dna, że w swoim domu bezecnie frymarczyłeś wszystkim, że - jak
powiadasz - dla ciebie i przez ciebie zostały wniesione ustawy,
których nigdy nie podano do publicznej wiadomości, że jako augur
zniosłeś wróżby, a jako konsul zlikwidowałeś prawo weta, że jak
najhaniebniej otoczyłeś się zbrojnymi, że wyczerpany winem i nie-
rządem codziennie dopuszczałeś się wszelkich sprośności w swym
wszetecznym domu. [3,7] A ja, jak gdybym miał się zetrzeć nie z
najpodlejszym gladiatorem, ale z Markiem Krassusem, z którym
toczyłem wiele sporów, i to wielkiej wagi, użalając się nad rzeczą-
pospolitą, o osobie nie powiedziałem niczego. Dziś sprawię, że do-
wie się, jakie mu wówczas wyświadczyłem dobrodziejstwo.

[4,7] Oto człowiek niewychowany i nieumiejący współżyć z

ludźmi przeczytał list, który - jak twierdzi - do niego wysłałem.

Któż

Tj. Cezar.

Chodzi o pierwszą filipikę.

Najprawdopodobniej mowa o liście Cycerona do Antoniusza (Att. 14,13, 6

i 19,2) w sprawie odwołania z wygnania Sekstusa Klodiusza; w zbiorze listów
Cycerona jest także odpowiedź Antoniusza (Att. 14,13 A i B).

znający dobre obyczaje publicznie czyta list przysłany przez przy-
jaciela, gdy się z nim w jakiejś sprawie poróżni? Uniemożliwianie
wymiany zdań między nieobecnymi przyjaciółmi - czymże innym
jest, jak nie usuwaniem z życia owego współżycia w przyjaźni? W
listach może się przecież kryć wiele żartów, które, gdyby je wy-
jawić, wydałyby się niestosowne, może też kryć się w nich wiele
poważnych kwestii, których nie wolno rozgłaszać pod żadnym po-
zorem. [4,8] Złóżmy to na karb twego nieokrzesania; przyjrzyjcie
się niewiarygodnej głupocie. Co masz mi do zarzucenia, wymowny
człowieku, a takim jednak zdajesz się być w oczach Musteli Se-
jusa i Tyrona Numizjusza? Oni to w tej właśnie chwili, jak może-
my dostrzec z senatu, stoją z mieczami. Ja również będę uważał cię
za wymownego, jeśli podasz sposób, jak zamierzasz bronić ich
przed zarzutem, że są zbójami.

A cobyś mi odpowiedział, jeśli zaprzeczyłbym, że kiedykolwiek

wysłałem do ciebie ten list? Jak tego dowiedziesz? Pokazując ory-
ginał listu? Masz po temu niezbędne umiejętności.

Jakże mógł-

byś... przecież list został napisany przez sekretarza. Zazdroszczę
twemu nauczycielowi,

który za tak sowitą zapłatę, o czym wkrót-

ce powiem, w ogóle nie nauczył cię mądrości. [4,9] Cóż bowiem
bardziej żałosne - nie mówię nawet, że dla mówcy, lecz w ogóle
dla zwykłego człowieka - niż gdy zaniemówi ten, czyj zarzut prze-
ciwnik zbija jednym słowem? Aleja nie zaprzeczam i za pomocą
tegoż listu dowiodę nie tylko twego nieokrzesania, lecz i głupoty.
Które słowo w mym liście nie jest przepełnione uprzejmością, po-
czuciem obowiązku, dobrą wolą? Chyba oskarżasz mnie raczej o
to, że nie oceniam cię w nim źle, lecz piszę jak do dobrego oby-
watela, a nie jak do zbrodniarza i łotra.

Ja nie odczytam twego listu, choć mógłbym przez ciebie zaata-

kowany. Prosisz w nim o zgodę na sprowadzenie z wygnania pew-
nego człowieka

i klniesz się, że nie zrobisz tego wbrew mej woli.

Zgodziłem się. Próżno sprzeciwiałbym się twej zuchwałości, skoro
nie mogły cię poskromić ani powaga senatu, ani opinia narodu
rzymskiego, ani żadne ustawy. [4,10] Ale właściwie dlaczego mnie
prosiłeś, skoro banitę, za którym się wstawiałeś, na mocy

Cyceron sugeruje, że Antoniusz sfałszował już niejeden dokument.

Nauczyciel Antoniusza to Sekstus Klodiusz (nie mylić z banitą, kuzynem

Publiusza).

Antoniusz zabiegał o przywołanie z wygnania Sekstusa Klodiusza,

kuzyna Publiusza, toteż w zapiskach Cezara „znalazł" ustawę o jego
odwołaniu. Ażeby zachować pozory i okazać dobrą wolę, zasięgnął w tej
kwestii rady Cycerona.

ustawy Cezara już przywołano? Antoniusz chciał najwyraźniej, że-
bym to ja okazał się łaskawy tam, gdzie jego łaska objawić się nie
mogła, jako że ustawa już została wydana.

[5,10] Teraz, ojcowie, skoro muszę i wspomnieć o sobie, i o

Antoniuszu mówić wiele, proszę was, byście przyjęli mnie
życzliwie, gdy wystąpię w obronie własnej, a sprawię, że z uwagą
wysłuchacie tego, co powiem przeciwko niemu. Jeśli kiedykolwiek
dostrzegliście umiarkowanie i skromność tak w sposobie życia, jak
i w moich mowach, proszę, byście nie myśleli, że dziś się
zapomniałem, kiedy mu wygarnę, skoro mnie sprowokował. Nie
będę go traktował jak konsula, wszak on nie traktuje mnie nawet
jak męża konsularnego. Zresztą żaden z niego konsul, bo jakież jest
jego życie? Jak rzecząpospolitą zarządzał W jaki sposób osiągnął
ów urząd?

Natomiast ja bez cienia wątpliwości jestem mężem

konsularnym.

[5,11] Chcąc wam wyjaśnić, za jakiego konsula się uważa,

napadł na mój konsulat, który wszak tylko z nazwy był moim,
ojcowie, a w rzeczy samej - waszym. Cóż bowiem takiego
postanowiłem, co zrobiłem, czego dokonałem bez zasięgania rady
tego stanu i nie bacząc na jego powagę, i nie licząc się z jego
zdaniem? I dlatego ty, rozumny i wymowny człowieku, masz
czelność mnie ganić wobec ludzi, których mądrej radzie
zawdzięczam ówczesny sukces? Czy oprócz ciebie i Publiusza
Klodiusza znalazł się ktoś, kto by mój konsulat ganił? Podzielisz
los Klodiusza jak Gajusz Kurion, bo w swoim domu masz to, co
dla nich obu okazało się zgubne.

[5,12] Mój konsulat nie podoba się Markowi Antoniuszowi, ale

podobał się niedawno zmarłemu Publiuszowi Serwiliuszowi, któ-
rego na pierwszym miejscu wymienię pośród mężów konsularnych.
Podobał się Kwintusowi Katulusowi, dla którego cześć w tym
państwie będzie zawsze żywa. Podobał się obu Lukullusom,
Markowi Krassusowi, Kwintusowi Hortenzjuszowi, Gajuszowi
Kurionowi, Gajuszowi Pizonowi, Maniuszowi Glabrionowi, Ma-
niuszowi Lepidusowi, Lucjuszowi Wolkacjuszowi, Gajuszowi Fi-
gulusowi oraz Decymusowi Sylanowi i Lucjuszowi Murenie, któ-
rzy wówczas byli konsulami desygnowanymi. Jak podobał się
mężom konsularnym, tak też i Markowi Katonowi. Katon, rozstając
się z życiem, zyskał wiele, a między innymi i to, że ciebie nie

Antoniusza mianował konsulem dyktator Cezar.

Złośliwa aluzja do Fulwii, którą Kurion po śmierci Klodiusza, a

Antoniusz po śmierci Kuriona pojęli za żonę. Obydwaj poprzedni mężowie
Fulwii zginęli śmiercią gwałtowną.

ujrzał konsulem. Największe jednak uznanie zdobył mój konsulat u
Gnejusza Pompejusza. Po powrocie z Syrii, gdy tylko mnie zo-
baczył, uściskał i winszując, powiedział, że dzięki mnie zobaczy
ojczyznę.

Lecz po cóż wymieniam poszczególne osoby? Mój

konsulat tak podobał się wypełnionemu po brzegi senatowi, że nie
było nikogo, kto by mi nie dziękował jak ojcu i nie był wdzięczny
za uratowanie życia, majątku, dzieci i państwa.

[6,13] Lecz ponieważ tak wielu owych znakomitych mężów już

osierociło rzeczpospolitą, przejdźmy do żyjących. Ze wszystkich
konsularów pozostało ich dwóch. Lucjusz Kotta, człowiek nie-
zmiernie mądry i roztropny, najbardziej uroczystymi słowami za-
rządził modły dziękczynne za te same moje czyny, które ty ganisz. I
wszyscy ci mężowie konsularni, dopiero co przeze mnie wymie-
nieni, i cały senat mu przytaknął. Od założenia Miasta zaszczyt ten
nie przypadł w udziale żadnemu z noszących togę,

tylko mnie

jednemu. [6,14] Jakąż mowę wygłosił twój wuj, Lucjusz Cezar, z
jak niewzruszoną surowością wypowiedział się przeciw mężowi
własnej siostry, a twojemu ojczymowi.

Jego to, Lucjusza Cezara,

przez całe swe życie, we wszelkich zamiarach, obyś miał za na-
uczyciela i wzór. Wolałeś jednak upodobnić się raczej do ojczyma
niż do wuja. Jako konsul korzystałem z jego rad, choć nie był moim
krewnym, a ty, jego siostrzeniec, w czym się go radziłeś, gdy szło o
rzeczpospolitą? Jakich więc masz doradców? Na bogów nie-
śmiertelnych, są nimi zapewne solenizanci, których pijatyk nie
można nie słyszeć! [6,15] Dziś Antoniusz nie przychodzi do senatu.
Dlaczego? Urządza w ogrodach urodziny. Komu? Nikogo nie wy-
mienię z nazwiska. Pomyślcie, że jakiemuś Formionowi czy Gna-
tonowi lub Ballionowi. O, zakało ludzkości, występny, niegodziwy
człowieku, co płoniesz żądzą, jakiej nie godzi się tolerować! Ty,
choć w osobie pierwszego senatora i znakomitego obywatela masz
tak bliskiego krewnego, gdy idzie o rzeczpospolitą, o nic go nie py-
tasz. Radzisz się zaś tych, co swego majątku nie mając, pożerają
twój. Zbawienny zaiste jest ten twój konsulat, a mój był zgubny.

Gnejusz Pompejusz miał winszować Cyceronowi w roku 62, po powrocie

z Azji i zwycięstwie nad Mitrydatesem. Nieco wątpliwy jest wspomniany tu
entuzjazm Pompejusza, do którego sam Cyceron pisał z wyrzutem: „[...] słabo
tylko wyraziłeś w nim [tj. w liście wysłanym do Cycerona już po powrocie -
uwaga K. E.] swoją dla mnie życzliwość" (ad fam. 5,7).

Tj. żadnemu z obywateli; zob. „Słowniczek", hasło: 'toga'.

Chodzi o Publiusza Korneliusza Lentulusa Surę.

Oczywiście ironia.

[7,15] Czyż do tego stopnia zatraciłeś poczucie wstydu i przy-

zwoitości, że śmiesz tak się odzywać w świątyni,

gdzie ja ko-

rzystałem z rad niegdyś kwitnącego senatu, który rządził całym
światem, a ty wprowadziłeś tu najgorszych łotrów z mieczami?
[7,16] Miałeś czelność - bo czy istnieje coś, przed czym byś się cof-
nął? - miałeś czelność twierdzić, iż za mego konsulatu Kapitol roił
się od uzbrojonych niewolników. A więc zadałem gwałt senatowi!
Zapewne po to, by uchwalił niegodziwe ustawy! Nieszczęsny
jesteś, jeśli ich nie znasz, niczego dobrego bowiem nie poznałeś, a
bezczelny, jeśli je znasz. O ty, co wobec mężów przezacnych w taki
sposób przemawiasz! Jaki rzymski ekwita, jaki dobrze urodzony
młodzieniec, ciebie wyjąwszy, jaki człowiek któregokolwiek bądź
stanu, byle pomny, że jest obywatelem, nie pośpieszył na Kapitol
wówczas, gdy senat obradował w tej świątyni? Czy ktoś się nie
podpisał? Ani pisarze nie mogli nadążyć, ani tabliczki nie mogły
pomieścić nazwisk. [7,17] Któż nie zerwał się, by ratować nasze
wspólne dobro, gdy zmuszeni zeznaniami świadków i na widok
pisanych ich własnymi rękoma bardzo wymownych listów zbrod-
niarze przyznali się, że powzięli plan zamordowania ojczyzny, że
zmówili się, iż spalą Miasto, wyrżną obywateli, spustoszą Italię,
unicestwią rzeczpospolitą?

Czy ciebie teraz nie spotkałoby to, co

tamtych, gdyby senat i naród rzymski miały wodza takiego jak nie-
gdyś?

Twierdzi, że nie chciałem wydać ciała jego zmarłego ojczyma,

gdy miano je pogrzebać.

Tego nie powiedział nigdy nawet Pu-

bliusz Klodiusz. Skoro słusznie uważałem go za nieprzyjaciela, bo-
leję, iż we wszystkich wadach go przewyższyłeś.

[7,18] A skąd ci przyszło do głowy przypominać nam, żeś

wychowany w domu Publiusza Lentulusa? Czy bałeś się, że
pomyślimy, iż gdyby nie przypadło ci w udziale takie wychowanie,
to sam z siebie nie mógłbyś wyrosnąć na kanalię?

Na posiedzeniu senatu w świątyni Zgody w 63 r. Cyceron wygłosił

Katylinarki (Mowy przeciw Katylinie): trzecią i czwartą.

ŚWIADKOWIE

- posłowie Allobrogów; zob. Cyceron (Cat. 3,8).

•

ZBRODNIARZE

- katylinarczycy, którzy po ucieczce swego przywódcy

pozostali w Rzymie, m.in.: Lentulus, Cetegus, Statyliusz, Gabiniusz,
Cepariusz.

ZMARŁY OJCZYM

- Lucjusz Juliusz Cezar; zarzut Antoniusza skierowany

przeciwko Cyceronowi był, oczywiście, tylko kalumnią; zob. Plutarch (Ant. 2).

Lentulus, w którego domu wychowywał się Antoniusz, został usunięty z

senatu za czyny nieobyczajne.

[8,18] Okazałeś się zatem tak dalece bezrozumny, że w całej swej

przemowie zbijałeś własne argumenty, mówiąc nie tylko niespój-
nie, ale też o rzeczach całkowicie sprzecznych i bez związku, tak
jakbyś walczył nie ze mną, lecz z samym sobą. Choć przyznałeś, że
twój ojczym brał udział w owym zbrodniczym spisku, jednak
żaliłeś się, że został ukarany. A więc chwaliłeś to, co jest moją za-
sługą, a ganiłeś sukces całego senatu, bp do mnie należało pojmać
winowajców, a do senatu - ich ukarać. Ów wymowny człowiek nie
zauważył, że pochwalił tego, przeciw któremu zabrał głos, a zganił
tych, do których przemawiał!

[8,19] Nie mówię już, że jest zuchwały, on przecież chce takim

być, lecz w głupocie - choć mu bynajmniej o to nie chodzi - prze-
wyższa wszystkich! Wspomniał o Kapitolu, kiedy między naszymi
krzesłami kręcą się zbrojni, kiedy ludzie rozstawieni w tym
przybytku Zgody stoją z mieczami, tu, o bogowie nieśmiertelni,
gdzie za mego konsulatu wydano zbawienne wyroki, dzięki którym
do dziś dnia żyjemy. Oskarżaj senat, oskarżaj stan ekwitów, że
trwał wówczas w najściślejszej jedności z senatem, oskarżaj
wszystkie stany, wszystkich obywateli, ale przyznaj, że teraz senat
otoczyli Iturejczycy. Mówisz tak nierozważnie nie przez zuchwa-
łość, lecz po prostu nie dostrzegasz faktów, co kłam ci zadają. Ro-
zum całkiem już postradałeś. Cóż bowiem może być głupszego od
słanych przez ciebie pod moim adresem oskarżeń o użycie broni,
skoro ja za broń chwyciłem, by rzeczpospolitą ratować, a ty - by ją
zgubić?

[8,20] W pewnym miejscu swej mowy chciałeś być dowcipny.

Jakże ci z tym - o dobrzy bogowie! - nie było do twarzy. Nieco w
tym twej winy, przecież mogłeś trochę dowcipu pożyczyć od
swojej żony komediantki.

„Niech oręż ustąpi todze".

Co? A czy

wtedy

nie ustąpił? Lecz później toga ustąpiła przed twoim orę-

żem. Zapytajmy więc, co byłoby lepsze: czy to, że oręż zbrodnia-
rzy ustępuje przed wolnością narodu rzymskiego, czy to, że nasza
wolność ustępuje twemu orężowi?

Ironiczna aluzja do kochanki Antoniusza - Cyteris.

Cedant arma togae (dalej: concedat laurea laudi) - najprawdopodobniej

fragment poematu, jaki Cyceron napisał, by uczcić własny konsulat. Poezja
nie była dziedziną, w której Arpinata odniósł największe sukcesy.

Cyceron dalej odpiera ataki Antoniusza, słane pod adresem jego konsulatu

(63 r.) i dotyczące skazania katylinarczyków na śmierć.

Co do wierszy, nie będę ci odpowiadał długo, powiem tylko, że

nie znasz się na nich, ani w ogóle na żadnej literaturze. Nigdy nie
zaniedbywałem spraw rzeczypospolitej bądź spraw moich przyja-
ciół, a jednak pracowałem nad wszelkiego rodzaju utworami, tak iż
moja twórczość - efekt nocnych czuwań - przysporzy nieco chwały
imieniu rzymskiemu i będzie pożyteczna dla młodzieży. Ale nie
czas o tym mówić. Przejdźmy do spraw ważniejszych.

[9,21] Powiedziałeś, że Publiusz Klodiusz został zabity z mojej

namowy. A cóż by wszyscy pomyśleli, gdyby został zabity wów-
czas, kiedy na oczach ludzi goniłeś go z mieczem po Forum? Do-
konałbyś tego zaiste, jeśliby nie wbiegł na schody księgarni i zata-
rasowawszy się tam, nie powstrzymał twojego natarcia. Przyznaję,
żem przyklasnął ci wtedy, ale nawet ty sam nie twierdzisz, że cię
namawiałem. Tymczasem Milonowi nie mogłem nawet przykla-
snąć: prędzej bowiem sprawę załatwił, nim ktoś mógł się domyślić
jego zamiarów. Powiadasz, że namówiłem. Ależ jasne! Milon takie
przecież miał usposobienie, że bez zachęty nie był w stanie przy-
służyć się rzeczypospolitej.

Mówisz, że się ucieszyłem. I co z te-

go? W czas tak wielkiej radości dla całego Miasta ja jeden miałem
być smutny? [9,22] Aczkolwiek wyrok skazujący Publiusza
Klodiusza na śmierć zapadł w procesie przeprowadzonym nie dość
umiejętnie - skoro określona procedura w sprawie o zabójstwo
istniała, dlaczego prowadzono proces na podstawie nowej
ustawy?

- zastosowano jednak procedurę nadzwyczajną. Gdy

sprawa była w toku, nikt nie wypowiedział się przeciwko mnie, a
tobie po tylu latach przyszło do głowy, by stawiać mi zarzuty.

[9,23] Miałeś też czelność powiedzieć - i poświęciłeś tej kwestii

tyle miejsca - że za moją sprawą Pompejusz zerwał przyjaźń z Ce-
zarem i dlatego ponoszę winę za wybuch wojny domowej. Pomy-
liłeś się tu nie w istocie rzeczy, lecz, co niezwykle ważne, pomyli-
łeś czas. [10,23] To za konsulatu przezacnego obywatela Marka
Bibulusa nie zaniechałem niczego, co tylko było w mej mocy, i sta-
rałem się odwieść Pompejusza od związku z Cezarem.

Cezar jed-

W słowach Cycerona oczywiście słychać ironię.

Ustawa, o jakiej Cyceron wspomina (lex Pompeia de vi), miała charakter

okazjonalny i związana była z zamieszkami, podczas których zabito Publiusza
Klodiusza; zob. też Cyceron (Phil. 1,7,18).

Marek Bibulus w 59 r. sprawował konsulat razem z Cezarem, którego

Cyceron w tym kontekście nie wymienia. Wspomniany związek Pompejusza i
Cezara to zawarty w 60 r. I triumwirat.

nak miał w tym więcej szczęścia, bo skutecznie zniechęcił Pompe-
jusza do przyjaźni ze mną. Gdy Pompejusz tak całkowicie mu się
oddał, po cóż miałbym próbować ich rozłączyć? Naiwnością było-
by na to czekać, a bezczelnością - do tego namawiać. [10,24] Dwu-
krotnie jednak zdarzyło się, że zasugerowałem coś Pompejuszowi
przeciwko Cezarowi. Zgań to, jeśli możesz, bardzo proszę. Otóż za
pierwszym razem radziłem, by nie zezwalał na przedłużenie władzy
Cezara na następne pięć lat,

za drugim - by nie dopuści do tego,

żeby brano Cezara pod uwagę, skoro był w Rzymie nieobecny.

Gdybym choć w jednej z tych spraw przekonał Pompejusza, nie
doszłoby do późniejszych nieszczęść. A nadto, kiedy Pompejusz
oddał już Cezarowi wszystkie zasoby własne i rzeczypospolitej i
zbyt późno zaczął dostrzegać to, co na długo przedtem przepo-
wiadałem, wówczas to ja, widząc, że w ojczyźnie zaczyna się nie-
godziwa wojna, nie zaprzestałem starań o pokój, zgodę i
pojednanie. Wielu zna moje słowa: „Obyś, Gnejuszu Pompejuszu,
nie wchodził nigdy w sojusz z Cezarem albo nigdy go nie zrywał.
Pierwsze dowodziłoby twej niezłomności, drugie - roztropności".
Takie to, Marku Antoniuszu, były moje rady dla Pompejusza i dla
państwa. Gdyby ich posłuchano, rzeczpospolita ostałaby się, a ty
padłbyś pod ciężarem swej hańby, nędzy i niesławy.

[11,25] Lecz to są dawne dzieje, przejdźmy do spraw bieżących.

Mówisz, że Cezara za moją namową zabito. Drżę już z obawy, oj-
cowie, aby się nie zdawało - co doprawdy byłoby obrzydliwe - że
trafił mi się oskarżyciel, który pozostając ze mną w zmowie, nie
tylko śle pod mym adresem należne pochwały, lecz także przypi-
suje mi cudze zasługi. Któż bowiem kiedykolwiek słyszał moje na-
zwisko wymienione w gronie sprawców owego chlubnego czynu?
Imię którego to spiskowca zostało zatajone? Mówię - zatajone. A
czyjegoż to imienia nie rozgłoszono natychmiast? Rzekłbym
prędzej, że byli tacy, co chełpili się przynależnością do spisku,
choć doń nie należeli, niż że znalazł się ktoś, kto by ją chciał zataić.
[11,26] Czy to możliwe, by zatajono moje nazwisko wśród tylu
ludzi: jednych nikt nie zna, inni są bardzo młodzi i żaden nikogo
nie kryje?

Cezar w latach 59-55 byt namiestnikiem w obu Galiach i w Ilirii. W 56 r.

podczas spotkania triumwirów w Lukce, kiedy to odnowili porozumienie,
Cezar otrzymał przedłużenie tego namiestnictwa.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami obywatel nieobecny w Rzymie nie

mógł ubiegać się o urzędy, a to właśnie zamierzał w 50 r. zrobić Cezar, na co
senat nie wyraził zgody.

Choćby spiskowcy potrzebowali mistrza, by wyzwolić ojczyznę,
czy musiałbym zachęcać Brutusów, z których każdy codziennie
miał przed oczyma maskę

Lucjusza Brutusa, a jeden także maskę

Ahali? Pochodzący od znamienitych przodków mieliby zasięgać
rady u obcych, poza domem, a nie szukać jej u swoich, w domu?
Czy wypada, bym uwierzył, że namowy z mej strony potrzebował
Gajusz Kasjusz, wywodzący się z rodu, który nie mógł ścierpieć nie
tylko jedynowładztwa, lecz nawet czyichś zbyt wielkich wpły-
wów?

Przecież Kasjusz doprowadziłby sprawę do końca w Cyli-

cji, u ujścia Kydnosu, bez pomocy owych dzielnych mężów, gdyby
tylko Cezar wylądował na tym brzegu, na którym zamierzał, a nie
na przeciwległym.

[11,27] I moja to namowa, a nie zgon ojca,

wielkiego człowieka, nie śmierć wuja, nie wyzucie z godności,
miała pobudzić Gnejusza Domicjusza, by powstał do walki o od-
zyskanie wolności? Czy ja namówiłem Gajusza Treboniusza? Jemu
nawet doradzać bym nie śmiał. Rzeczpospolita powinna tym
bardziej być mu wdzięczna, że przedłożył wolność narodu rzym-
skiego ponad przyjaźń jednego człowieka i wolał obalić jedyno-
władztwo, niż mieć w nim udział. Za moją to radą poszedł Lucjusz
Tyliusz Cymber? Bardziej go podziwiałem, gdy rzeczy tej dokonał,
niż się spodziewałem, że ma taki zamiar. Podziwiałem go zaś dlate-
go, że potrafił zapomnieć o wyświadczonych mu dobrodziejstwach,
a pamiętał o ojczyźnie. A dwóch Serwiliuszów

mam nazwać Ka-

skami czy Ahalami? Sądzisz, że ich także moja namowa pobudziła
bardziej niż miłość ojczyzny? Długo by wyliczać pozostałych: zy-
skali sławę, a ich liczbą rzeczpospolita może się szczycić.

[12,28] Lecz przypomnijcie sobie, w jaki sposób ten szczwany lis

we mnie godzi. Powiada: „Gdy tylko Cezar został zabity, Marek
Brutus, wysoko wznosząc unurzany we krwi sztylet, donośnie wy-
krzykiwał imię Cycerona i winszował mu odzyskania wolności".

MASKI

(imagines) - wizerunki znakomitych przodków, najczęściej

woskowe, umieszczane w westybulu domu rodziny rzymskiej; zob.
„Słowniczek", hasło: 'westybul'.

Wśród przodków Gajusza Kasjusza był Spuriusz Kasjusz (konsul 502),

oskarżony o dążenie do jedynowładztwa i skazany na karę śmierci - zabił go
jego własny ojciec.

Brak bliższych informacji na temat tego epizodu wojny domowej; miał on

miejsce po bitwie pod Farsalos.

Dwaj bracia to Publiusz Serwiliusz Kaśka Longinus i Marek Serwiliusz

Kaśka; ród Serwiliuszów miał dwie gałęzie: Kasków i Ahalów.

Dlaczego właśnie mnie? Bo wiedziałem? Pomyśl, czy nie to było
przyczyną odwołania się do Cycerona, że Brutus dokonał czynu
podobnego do moich i właśnie mnie biorąc za świadka, pokazał, że
współzawodniczy ze mną o sławę. [12,29] Ty zaś, najgłupszy ze
wszystkich, nie pojmujesz, że jeżeli zbrodnią było zarzucane mi
przez ciebie pragnienie śmierci Cezara, to zbrodnią była również
płynąca z niej radość? Czym się bowiem różni doradca od tego,
który pochwala? Jaka to różnica, czy chciałem, aby nastąpiło, czy
cieszyłem się, że nastąpiło? Jestże zatem, wyjąwszy ludzi, których
cieszyło panowanie Cezara, ktoś, kto nie pragnął jego śmierci albo
zganił jego zabójstwo? A więc wszyscy są winni, bo biorąc pod
uwagę intencje każdego: ilu było prawych, tylu zabiło Cezara. Nie-
którzy nie mieli planu, innym brakowało odwagi, jeszcze innym -
okazji, lecz woli nie brakowało nikomu. [12,30] Zwróćcie uwagę
na głupotę tego człowieka, czy raczej bydlęcia. Powiedział bowiem
tak: „Marek Brutus, którego z całym szacunkiem wspominam,
trzymając sztylet unurzany we krwi, wykrzykiwał imię Cycerona,
na podstawie czego należy sądzić, że Cyceron wiedział o spisku".
Mnie zatem nazywasz zbrodniarzem na podstawie domysłu, że ja
się czegoś domyślałem, a człowieka, który wzniósł sztylet ocieka-
jący krwią, wspominasz z całym szacunkiem. Proszę bardzo, gadaj
dalej tak głupio, jak gadasz. O ileż wyraźniej widać twą tępotę w
działaniu i sposobie myślenia. Rozstrzygnij to wreszcie, konsulu:
jak według ciebie przedstawia się sprawa Brutusów, Gajusza
Kasjusza, Gnejusza Domicjusza, Gajusza Treboniusza i pozosta-
łych. Odeśpij - mówię - pijaństwo i niech ci wino z głowy wywie-
trzeje. Czy ogniem trzeba cię przypiekać, by obudzić, byś nie prze-
spał tak ważnej sprawy? Nigdy nie pojmiesz, że musisz wreszcie
rozstrzygnąć, czy ludzie, którzy dopuścili się tego czynu, to mor-
dercy czy obrońcy wolności.

[13,31] Weź się w garść i pomyśl przez chwileczkę jak człowiek

trzeźwy. Ja - jak mniemam, przyjaciel spiskowców, a według cie-
bie, wspólnik - twierdzę, że musi tu zachodzić jedno z dwojga. Jeśli
nie są oswobodzicielami narodu rzymskiego i zbawcami rzeczypo-
spolitej, to przecież są gorsi od skrytobójców, gorsi od zabójców,
gorsi od ojcobójców. Większą bowiem hańbę przynosi zabicie ojca
ojczyzny

aniżeli własnego. I co powiesz, mądry, rozważny czło-

wieku? Jeśli są ojcobójcami, dlaczego ciągle z całym szacunkiem

Honorowy tytuł ojca ojczyzny (pater patriae) przyznawano za szczególne

zasługi dla państwa.

mówisz o nich w senacie i przed narodem rzymskim? Dlaczego na
twój wniosek nie zastosowano wobec Marka Brutusa prawa zaka-
zującego mu oddalać się z Miasta na dłużej niż dziesięć dni?

Dla-

czego igrzyska apolinaryjskie obchodzono wśród tak niewiarygod-
nych objawów czci dla niego? Dlaczego Brutusowi i Kasjuszowi
wyznaczono prowincje, dodano im kwestorów, zwiększono liczbę
legatów? I wszystko to ty przeprowadziłeś. Nie są więc zabójcami.
Zatem wedle twego osądu to oswobodziciele ojczyzny. Trzeciej
możliwości nie ma. [13,32] Cóż to? Wprawiam cię w zakłopotanie?
Może nie do końca rozumiesz tok argumentacji. Oto mój końcowy
wniosek: ponieważ uwolniłeś ich od zarzutu popełnienia zbrodni,
tym samym uznałeś za godnych największych nagród. Odwołuję
więc to, co powiedziałem, i napiszę do nich, by nie zaprzeczali, gdy
przypadkiem ktoś zapyta, czy słuszne są twoje zarzuty wobec mnie.
Obawiam się bowiem, by nie wyszło na to, że oni postąpili niego-
dziwie, ukrywając moją osobę, albo że ja, przez nich zaproszony,
zachowałem się haniebnie, odmawiając. Czy kiedykolwiek dokona-
no czynu większego, bardziej chwalebnego i godnego uwiecznienia
w ludzkiej pamięci? Na czcigodnego Jowisza, nie mówię, że w tym
Mieście, lecz na całym świecie! Niczym w koniu trojańskim wraz z
wodzami umieściłeś mnie w tym świetnym towarzystwie. [13,33]
Nie wzbraniam się, bardzo dziękuję, jakkolwiek wobec mnie
usposobiony to czynisz. Zaszczytna to bowiem sprawa, a więc nie-
nawiść, jaką do mnie chcesz wzbudzić, nie równa się z chwałą. Ja-
kie szczęście może być większe od tego, które jest udziałem ludzi
przez ciebie teraz ogłoszonych wygnanymi i oddalonymi? Czy jest
gdzieś kraina odludna i nieludzka, która, gdyby się do niej udali, sa-
ma nie zapraszałaby ich i nie przyciągała? Czy żyją gdzieś ludzie
tak dzicy, że ujrzawszy ich u siebie, nie sądziliby, że doznali
największej w życiu korzyści? Czy znajdą się potomni tak
niewdzięczni i tak nieprzychylni pisarze, co wieczną pamięcią nie
uczciliby ich tytułu do sławy? Zaprawdę, zalicz mnie do ich grona.

[14,34] Ale obawiam się, że jedno ci się nie spodoba. Otóż, jeżeli

brałbym udział w spisku, to usunąłbym z rzeczypospolitej nie tylko

Marek Brutus jako pretor miejski nie miał prawa opuszczać Rzymu na

dłużej niż dziesięć dni. Brutus i Kasjusz, aby usprawiedliwić swój wyjazd z
Miasta, podjęli się misji zaopatrzenia w zboże (cura frumentaria): Brutus - w
Azji, Kasjusz - na Sycylii. Było to korzystne dla Antoniusza, który chciał
pozbyć się swych politycznych przeciwników; było też na rękę spiskowcom
pragnącym uniknąć niebezpieczeństwa, na jakie byli narażeni w Rzymie.

króla, ale i jedynowładztwo. Gdyby - jak to mówią - moje było pió-
ro, wierz mi, że nie poprzestałbym na jednym akcie, lecz całą sztu-
kę doprowadził do końca.

Ale skoro zbrodnią jest chęć zabicia

Cezara, proszę, bacz, Antoniuszu, co czeka ciebie. Powszechnie
wiadomo, że taki zamysł powziąłeś z Treboniuszem w Narbonie.

dlatego widzieliśmy, jak Treboniusz odciągnął cię na stronę, gdy
zabijano Cezara.

Ja zaś - patrz: postępuję z tobą bez wrogości -

chwalę cię, że choć raz dobrze pomyślałeś. Dziękuję, że nie wyda-
łeś spiskowców, i wybaczam, że zamiaru nie urzeczywistniłeś.
[14,35] Do tego trzeba było mężczyzny. Uważaj więc, proszę, byś
się nie stropił, gdy cię ktoś postawi przed sądem i zaaplikuje
Kasjuszowe „kto skorzystał?".

Chociaż, jak nawet sam mówiłeś,

wyszło to na dobre wszystkim, co nie chcieli być niewolnikami,
jednak przede wszystkim tobie: nie tylko nie służysz, ale wręcz
królujesz. Skarbiec w świątyni Ops uwolnił cię od ogromnych
długów i pozwolił trwonić niezliczone sumy. Z domu Cezara też
wiele wyniosłeś. Twój dom stał się niezmiernie zyskowną
wytwórnią fałszywych zapisków i dokumentów, bezecnym
targowiskiem gruntów, miast, zwolnień podatkowych i dzierżaw.
[14,36] Cóż, oprócz śmierci Cezara, mogłoby zapobiec twej nędzy i
wyciągnąć cię z długów? Zdajesz się być czymś zmieszany.
Czyżbyś się lękał, że tobie przypiszą tę zbrodnię? Ujmę ci obaw:
nikt w to nie uwierzy, bowiem dobrze zasłużyć się państwu to - gdy
idzie o ciebie - rzecz niepodobna. Sprawcy owego najpiękniejszego
czynu są najznamienitszymi mężami, jakich rzeczpospolita wydała.
Ja tylko mówię, że się cieszysz, nie twierdzę, że to zrobiłeś.
Odparłem oskarżenia najcięższe, teraz wypada mi odpowiedzieć na
pozostałe.

[15,37] Wytknąłeś mi obóz Pompejusza i czas tam spędzony.

Gdyby wówczas, jak rzekłem, przeważyło moje zdanie i autorytet,

Cyceron sugeruje, że również Antoniusz powinien zostać zabity. Arpinata

żałował, że tak się nie stało, o czym pisze w listach; zob. Cyceron (ad fam.
12,3,1). W tekście łacińskim jest tu gra słów: 'stilus' oznacza 'pióro', ale też
'sztylet'.

Na jesieni 45 r. Antoniusz udał się do Hiszpanii, aby dołączyć do Cezara

walczącego tam z synami Pompejusza. Po drodze, w Narbonie, spotkał się z
Treboniuszem. Według Plutarcha (Ant. 13) odmówił Treboniuszowi, który
miał namawiać go do wzięcia udziału w spisku na życie Cezara.

Cyceron, chyba nieco przesadnie, interpretuje brak reakcji na wiadomość

o spisku na życie Cezara jako zgodę Antoniusza.

KASJUSZOWE

„

KTO SKORZYSTAŁ

Podczas wojny domowej Cyceron przebywał w obozie Pompejusza pod

Dyrrachium (Iliria; 49-48); zob. Cyceron (Phil. 13,13,28-14,30).

dziś ty cierpiałbyś nędzę, my bylibyśmy wolni, a rzeczpospolita nie
straciłaby tylu wodzów i żołnierzy. Przyznaję bowiem, że prze-
widując to, co nastąpiło, bolałem podobnie, jak boleliby wszyscy
dobrzy obywatele, gdyby widzieli to samo. Bolałem, bolałem, se-
natorowie, że w krótkim czasie zginie rzeczpospolita, ocalona nie-
gdyś dzięki radom waszym i moim. I doprawdy nie byłem tak bez-
rozumny i nieświadomy rzeczy, by upadać na duchu, pragnąc
zachować życie, które gotowało mi troski, podczas gdy jego utrata
uwalniała od wszelkich cierpień. Wolałem, żeby zachowali życie
najznakomitsi ludzie, którzy dodają blasku rzeczypospolitej, tak
liczni mężowie konsularni, byli pretorzy, najzacniejsi senatorowie,
a przede wszystkim kwiat szlachetnej młodzieży i armia dobrych
obywateli. Gdyby oni żyli, dziś mielibyśmy rzeczpospolitą, choćby
na niegodziwych warunkach pokoju, każdy bowiem pokój
pomiędzy obywatelami wydawał mi się wówczas korzystniejszy
niż wojna domowa. [15,38] Jeżeli przemogłoby moje zdanie i wła-
śnie ci, o których życie zabiegałem, nie przeciwstawiliby się, za-
ślepieni nadzieją zwycięstwa (inne sprawy pominę), ty, Antoniu-
szu, z pewnością nigdy nie ostałbyś się w senacie ani w ogóle w
tym Mieście.

Lecz jednak - jak powiadasz - me słowa zniechęcały do mnie

Gnejusza Pompejusza. Czy kogokolwiek cenił on wyżej? Z kim
rozmawiał częściej niż ze mną i kogo się radził? Osobliwe przecież
było wytrwać w przyjaźni, diametralnie różniąc się w poglądach
politycznych. Znałem jego uczucia, a także zamierzenia, a on znał
moje. Ja miałem na uwadze w pierwszym rzędzie bezpieczeństwo
obywateli, potem godność, on myślał raczej o godności. Ponieważ
jednak obaj mieliśmy dokładnie wytyczony cel, różnica zapatrywań
była łatwiejsza do zniesienia. [15,39] Co zaś naprawdę myślał o
mnie ten wyjątkowy i niemal boski człowiek, wiedzą ci, co spod
Farsalos towarzyszyli mu w ucieczce do Pafos.

Nigdy nie

wspomniał o mnie inaczej, jak tylko z uznaniem i tęsknotą za
najlepszym przyjacielem. Wyznał wówczas, że ja widziałem dalej,
on zaś żywił nadzieję na lepsze. I ty masz czelność atakować mnie
w imię człowieka, którego - jak sam przyznajesz - by-

W obozie Pompejusza wszyscy byli pewni zwycięstwa. Cyceron pisze

(Att. 11,6) o skrupulatności, z jaką Lucjusz Lentulus sporządzał listę cezarian
przeznaczonych do proskrypcji; znalazł się na niej m.in. Antoniusz.

Po klęsce pod Farsalos Pompejusz udał się najpierw do Mityleny na

Lesbos, a potem do Pafos na Cyprze.

łem przyjacielem, ty natomiast uczestniczyłeś w licytacji jego
dóbr?!

[16,39] Ale nie mówmy więcej o wojnie, w której ci się zbytnio

poszczęściło. Nawet nie odpowiem na zarzut, że stroiłem sobie
żarty w obozie. Smutny to był obóz, jednak ludzie, jeśli mają w so-
bie coś ludzkiego, choćby targały nimi niepokoje, chcą się czasem
odprężyć. [16,40] Skoro raz ganisz mój smutek, a raz żarty,
dowodzi to, że w niczym nie przebrałem miary.

Zaprzeczyłeś, jakobym dostał jakiś spadek. Oby ten zarzut był

prawdziwy. Żyliby wówczas moi liczni przyjaciele i krewni. Lecz
skąd ta myśl? Otrzymałem przecież w spadku przeszło dwadzieścia
milionów sesterców. Przyznam jednak, że w tej materii większy z
ciebie szczęściarz: mnie czynił spadkobiercą jedynie przyjaciel,
więc korzyść, jeżeli jakaś była, wiązała się z żalem; ciebie
spadkobiercą zrobił Lucjusz Rubriusz z Kasynum, któregoś nigdy
na oczy nie widział. [I6,41] I patrz, jak też cię pokochał ten, co nie
wiedział, czyś biały, czy czarny! Pominął swego bratanka, syna
Kwintusa Fufiusza, zacnego rzymskiego ekwity i najlepszego
przyjaciela, i nawet nie wspomniał o człowieku, którego zawsze
publicznie ogłaszał swym spadkobiercą. Dziedzicem uczynił ciebie,
którego nigdy nie widział, a w każdym razie nigdy nie pozdrowił.
Chciałbym, jeśli nie jest to dla ciebie zbyt trudne, żebyś opisał rysy
twarzy Lucjusza Turseliusza, powiedział, ile miał wzrostu, gdzie
jego miasto i która tribus. Odpowiesz: „Nie wiem, ale wiem, jakie
miał posiadłości". On pozostawił ci spadek, wydziedziczając brata.
Wiele jeszcze innych majątków ludzi całkiem sobie obcych za-
garnął Antoniusz jako spadkobierca, siłą usuwając prawowitych
dziedziców. [16,42] Ale najbardziej zdziwiło mnie, że wspominasz
o spadkach, skoro sam nie objąłeś spadku po swym ojcu.

[17,42] Głupcze! Przez tyle dni

deklamowałeś w cudzej posia-

dłości, by to wszystko przygotować. Swoją drogą zwykłeś ćwiczyć
się w deklamacjach po to, by - jak mawiają twoi bliscy - wino od-
parować, a nie wyostrzyć umysł. Dla żartu też trzymasz nauczycie-
la. Według ciebie i twoich towarzyszy od kielicha - to retor. Po-
zwoliłeś mu mówić na twój temat wszystko, co zechce. Całkiem

Antoniusz nabył dobra Pompejusza za czterdzieści milionów sesterców.

Ojciec Antoniusza, Marek Antoniusz Kretyk (Marcus Antonius Creticus),

był bankrutem.

Antoniusz od 2 do 19 września przebywał w willi teścia Pompejusza, w

której posiadanie wszedł po zlicytowaniu dóbr pompejańczyków.

dowcipny z niego człowiek, lecz i łatwe to zadanie mówić przeciwko tobie i

twoim bliskim. Spójrz, jak dalece różnisz się od swojego dziada. On zwykł
mówić rozważnie, na temat - ty w biegu gadasz od rzeczy. [17,43] A jak
olbrzymią zapłatę otrzymuje ów retor!? Słuchajcie, słuchajcie, ojcowie, i
poznajcie rany rzeczypospolitej. Oto na Polu Leontyńskim wyznaczyłeś
retorowi Sekstusowi Klodiuszowi dwa tysiące jugerów, oczywiście
zwolnionych od podatku, a pomimo to niczego się nie nauczyłeś za tak wielką
zapłatę, która obciążyła naród rzymski. Czy i to, bezczelny człowieku, po-
chodzi z zapisków Cezara? Lecz o gruntach leontyńskich i kampańskich, które
wydarłszy państwu, przekazał on w posiadanie ludziom najbardziej
zhańbionym, wspomnę jeszcze później.

Wystarczająco już odpowiedziałem na jego zarzuty. Czas pomówić o

samym naszym odnowicielu i mentorze, lecz nie wyczerpię wszystkiego od
razu, aby zawsze mieć coś nowego w zanadrzu, jeśli częściej przyjdzie mi z
nim walczyć, a na to się zanosi. Łatwe to zadanie, zważywszy mnogość jego
wad i przewinień.

[18,44] Chcesz, byśmy się przyjrzeli dzieciństwu? Tak sądzę, zacznijmy

więc od początku. Czy pamiętasz, jak zbankrutowałeś jeszcze jako chłopak?

Powiesz: „Ojca to wina". Niech będzie. Oto obrona przepełniona synowską
miłością. Jednak dowodzi twej bezczelności, żeś w teatrze zasiadał w
pierwszych czternastu rzędach, choć ustawa Roscjusza wyznaczała osobne
miejsca dla marnotrawców, nawet gdy ktoś został nim nie z własnej winy, lecz
zrządzeniem losu. Przywdziałeś togę męską i wnet zamieniłeś ją na suknię
niewieścią. Najpierw była z ciebie zwykła nierządnica, miałeś pewny i
niemały zarobek za sromotę, ale szybko zjawił się Kurion, który odwiódł cię
od nierządu, jakby odział w stole

i umieścił w związku stabilnym i trwałym,

[18,45] Nigdy żaden chłopiec kupiony dla zaspokojenia chuci nie był tak
uległy swojemu panu, jak ty Kurionowi. Ile razy jego ojciec wyrzucał cię ze
swego domu, ilu stróżów wystawił, żebyś progu nie przekroczył? Ty jednak
pod osłoną nocy, zachęcony żądzą i przynaglany nadzieją na zapłatę,
wchodziłeś przez dach. Dom Kuriona nie mógł dłużej znieść tej

JAKO CHŁOPAK

(praetextatus; dosł. 'w młodzieńczej todze') - togę

bramowaną purpurą (toga praetexta) w wieku szesnastu lub siedemnastu lat
uroczyście zdejmowali synowie obywateli rzymskich i przywdziewali togę
męską (toga virilis) na znak osiągnięcia pełnoletności; Antoniusz został sierotą
w wieku dziesięciu lat.

STOLA

- wierzchnie ubranie matron rzymskich. Cyceron wypowiada się tu

ze zjadliwą ironią.

rozpusty. Chyba wiesz, że mówię o sprawach doskonale mi zna-
nych? Przypomnij sobie, jak stary Kurion leżał w łóżku smutkiem
przepełniony, a syn, ze łzami przypadłszy mi do stóp, powierzał
ciebie mojej opiece i błagał, bym go bronił przed ojcem, jeśliby ten
zażądał sześciu milionów sesterców. Taką sumą bowiem, jak mó-
wił, poręczył za ciebie. Pałając zaś miłością, twierdził, że nie mógł-
by znieść boleści rozstania z tobą i oto sam pójdzie na wygnanie.
[18,46] Przywróciłem wówczas spokój, czy raczej po prostu usuną-
łem tak wielkie nieszczęście zagrażające tej skądinąd szczęśliwej
rodzinie. Przekonałem ojca, by popłacił długi syna, za rodzinny
majątek wykupił dobrze zapowiadającego się i charakterem, i umy-
słem młodzieńca, a skorzystawszy z ojcowskiego prawa i autoryte-
tu, zabronił mu nie tylko przyjaźnić się z tobą, lecz i spotykać. Sko-
ro przypomniałeś sobie, co wtedy zrobiłem, czy ważysz się
zaatakować mnie obelgami inaczej, jak tylko polegając na ludziach,
których widzimy uzbrojonych w miecze?

[19,47] Lecz pomińmy już nierząd i sromotę, gdyż o pewnych

sprawach nie wypada mi mówić. Ty jesteś śmielszy, bo dopuściłeś
się tego, czego przyzwoity przeciwnik nie wywleka. Spójrzmy na
dalszy bieg życia. Przedstawię go wam tylko pobieżnie, bowiem
myśl śpieszy ku temu, co zdziałał on podczas wojny domowej, w
owym czasie największego nieszczęścia dla rzeczypospolitej, i ku
temu, co teraz robi każdego dnia. To, o czym powiem,
zdecydowanie lepiej znane jest wam niż mnie, lecz skoro
dotychczas słuchaliście uważnie, posłuchajcie i dalej. Zaiste nie
tylko na wieść o takich sprawach, ale na samą o nich wzmiankę
każdego powinno ogarnąć wzburzenie.

Krótko wspomnę o dawniejszych sprawkach, bym nie zaczął zbyt

późno mówić o tych ostatnich. [19,48] Oto ten człowiek, który
rozpamiętuje wyświadczone mi dobrodziejstwa, był powiernikiem
trybuna Klodiusza, stał się żagwią wznieconych przez niego poża-
rów i już wtedy knuł coś także w jego domu.

Sam wie najlepiej,

co chcę powiedzieć. Potem droga do Aleksandrii - wbrew woli se-
natu, wbrew dobru rzeczypospolitej i wbrew woli bogów.

A za

Cyceron ma zapewne na myśli nie tyle romans Antoniusza z Fulwią, jego

przyszłą żoną, a wówczas małżonką Klodiusza, ile jakieś knowania
Antoniusza i Klodiusza, być może plany zgładzenia Pompejusza.

W 57 r. król Egiptu Ptolemeusz Auletes zwrócił się do Rzymian z prośbą

o pomoc w odzyskaniu tronu. Wróżby były niepomyślne, więc senat odmówił,
a mimo to w roku 56 prokonsul Syrii Gabiniusz udzielił pomocy
Ptolomeuszowi, jako że został przez niego przekupiony. Antoniusz dowodził
wówczas jazdą w wojsku Gabiniusza.

wodza miał Gabiniusza, z którym cokolwiek by przedsięwziął, za-
wsze byłoby słuszne. Jakiż był jego powrót? Z Egiptu, zanim do
domu, najpierw udał się w najdalsze zakątki Galii.

Tylko gdzie

był jego dom? Każdy miał wówczas swój dom, tylko ty go nie
miałeś. „Do domu" - mówię? Gdzież na całej ziemi było miejsce,
gdzie mogłeś stąpać po swoim, z wyjątkiem jednego Mizenum,
które wraz z towarzyszami trzymałeś niczym Sizapon?

[20,49] Przyjeżdżasz z Galii, żeby się starać o kwesturę.

Waż

się tylko powiedzieć, że najpierw poszedłeś do swej matki, a nie do
mnie. Już wcześniej dostałem od Cezara list z prośbą, bym dał się
tobie przeprosić, więc nawet nie pozwoliłem ci mówić o wybacze-
niu. Darzyłeś mnie szacunkiem, a ja cię wsparłem w staraniach o
kwesturę. Także wtedy usiłowałeś przy aprobacie narodu rzym-
skiego zabić Publiusza Klodiusza na Forum. Choć postanowiłeś to
na własną rękę, nie z mego poduszczenia, jednak rozgłaszałeś, że -
jak mniemasz - jeśli go nie zabijesz, nigdy nie wynagrodzisz wy-
rządzonych mi krzywd. Nie pojmuję więc, czemu twierdzisz, że z
mojej zachęty dokonał tego Milon, skoro ciebie, tak chętnego, ni-
gdy nie zachęcałem. Swoją drogą, gdybyś zamiar urzeczywistnił,
wolałbym, by zasługę tę przypisano twemu męstwu, a nie memu
poparciu.

[20,50] Zostałeś kwestorem i zaraz potem, bez uchwały senatu,

niewyznaczony przez losowanie i nie na mocy ustawy, pobiegłeś
do Cezara.

Upatrywałeś tam jedynego na ziemi schronienia dla

ubogich, zadłużonych, dla łajdaków, którzy stracili cel życia. Na
chwilę wzbogacony dzięki darom Cezara i własnym ździerstwom,
jeśli może wzbogacić się ktoś, kto natychmiast wszystko trwoni, po
czym znów ubogi skwapliwie objąłeś trybunat,

by na tym urzę-

dzie stać się w miarę możliwości podobnym do swego małżonka.

[21,50] Posłuchajcie teraz, proszę, już nie o jego prywatnych wy-

stępkach i wyuzdaniu, którym zhańbił swój dom, lecz o tym, jak
ów niegodziwy zbrodniarz wystąpił przeciw nam i naszemu mie-
niu, czyli przeciw całej rzeczypospolitej. W jego zbrodniach bo-
wiem odkryjecie zalążek wszelkich nieszczęść. [21,51] Za
konsulatu

W roku 54 Antoniusz pośpieszył do walczącego w Galii Cezara.

W roku 53.

W roku 52.

W roku 50.

Małżonkiem Antoniusza Cyceron nazywa Kuriona; zob. Cyceron (Phil.

2,18,44). W 50 r. Kurion został trybunem i był bardzo oddany Cezarowi.

Lucjusza Lentulusa i Gajusza Marcellusa,

w kalendy styczniowe,

gdy pragnęliście wesprzeć zachwiane i niemalże upadające państwo
i byliście gotowi uwzględnić interesy samego Cezara, gdyby się
opamiętał, wówczas to waszym planom Antoniusz przeciwstawił
przehandlowany i zaprzedany Cezarowi trybunat i podłożył swój
kark pod topór sprawiedliwości, od którego wielu mniej winnych
zginęło. Przeciw tobie, Antoniuszu, senat -jeszcze cały, nim zgasło
tyle jego gwiazd - uchwalił ustawę, jaką zwyczajem przodków
zwykł uchwalać przeciwko wrogiemu obywatelowi. I ty masz
czelność atakować mnie wobec tych samych senatorów, którzy
mnie uznali za zbawcę rzeczypospolitej, a ciebie za wroga? Nie
mówimy o twojej ówczesnej zbrodni, choć pamięć o niej nie wy-
gasła. Dopóki rodzaj ludzki oraz imię narodu rzymskiego trwać bę-
dą, czyli wiecznie, jeśli ty w tym nie przeszkodzisz, dopóty nie pój-
dzie w niepamięć twoje zgubne weto. [21,52] Byłże senat
zaślepiony czy rozwagę postradał, skoro ty, jeden niedorostek,

całemu stanowi nie pozwoliłeś rozstrzygnąć o dobru państwa? I to
nie jeden raz nie pozwalałeś rozmawiać o uchwale senatu. Czy szło
o coś innego, jeśli nie o powstrzymanie ciebie od zniszczenia i
obrócenia rzeczypospolitej w perzynę? Gdy ani pierwsi obywatele
prośbą, ani starsi napomnieniami, ani cały senat radą nie mogli cię
odwieść od zdania, przy którym - przekupiony - obstawałeś, wtedy
po wielu staraniach wreszcie zadano ci cios konieczny, jaki przed
tobą ugodził nielicznych, a żaden spośród nich nie ostał się cały.
[21,53] Wtedy ten stan przeciwko tobie dał broń do ręki konsulom,
pozostałym urzędnikom i władzom. Nie umknąłbyś im, gdybyś się
nie schronił w obozie Cezara.

[22,53] Cezar chciał wprowadzić ogólny zamęt i wtedy ty - ty,

mówię, Marku Antoniuszu - jako pierwszy dałeś mu powód do
wypowiedzenia ojczyźnie wojny. Cóż on bowiem innego podawał
za przyczynę swej szalonej decyzji i czynu, jak nie to, że senat
zlekceważył prawo weta, zniósł uprawnienia trybuna, uszczuplił
władzę Antoniusza? Pomijam, jak pozorna i błaha to przyczyna,
zresztą nie

Na początku stycznia 49 r. senat zażądał od Cezara złożenia

namiestnictwa Galii i rozpuszczenia wojska. Uchwale tej sprzeciwiali się
sprzyjający Cezarowi trybunowie: Marek Antoniusz i Gajusz Kasjusz
Longinus. Senat zawiesił więc wszelkie przywileje, w tym prawo trybunów do
weta. Trybunowie uciekli do Cezara, a ten przekroczył Rubikon,
rozpoczynając tym samym wojnę domową.

Antoniusz w 49 r. miał 34 lata. Młodość (adulescentia) w Rzymie trwała

aż do czterdziestki.

istnieje żaden słuszny powód, by ktokolwiek chwycił za broń prze-
ciw rzeczypospolitej. Lecz nie mówmy o Cezarze, sam musisz
przyznać, że stałeś się przyczyną owej najzgubniejszej wojny.
[22,54] O nieszczęsny, jeśli wiesz, bardziej jeszcze nieszczęsny,
jeśli nie wiesz, że w księgach zapisano, wyryto w pamięci i poda
się do wiadomości potomnym po wszystkie wieki, że z Italii zostali
wygnani konsulowie, a z nimi Gnejusz Pompejusz, chluba i
światłość narodu rzymskiego, że wszystkich mężów konsularnych,
którym zdrowie pozwoliło uczestniczyć w haniebnej ucieczce,
pretorów, byłych pretorów, trybunów ludowych, większą część
senatu, młodzież, jednym słowem całą rzeczpospolitą wyrwano i
wygnano z jej siedzib. [22,55] Jak w nasionach tkwi zarodek drzew
i roślin, tak ty byłeś zarodkiem owej najbardziej opłakanej wojny.
Bolejecie nad tym, że wybito trzy armie narodu rzymskiego.

Wybił je Antoniusz. Żałujecie najznakomitszych obywateli. Ich
także zabrał wam Antoniusz. Powaga tego stanu została zdeptana.
Zdeptał ją Antoniusz. Wreszcie wszystko, co oglądaliśmy później -
a jakiegoż to nieszczęścia nie oglądaliśmy, jeśli dobrze to
rozważymy - zawdzięczamy jednemu Antoniuszowi. Jak w Troi
Helena, tak on był przyczyną wojny w rzeczypospolitej, przyczyną
zguby i zagłady. Kres jego trybunatu podobny jest do początków.
Dokonał tego wszystkiego, na co senat nie pozwalał, gdy
rzeczpospolita kwitła. Zobaczcie jednak, jak w ramach tej zbrodni
dopuścił się zbrodni jeszcze większej.

[23,56] Przywołał z wygnania wielu nieszczęśników, lecz wśród

nich o jego stryju

nie ma żadnej wzmianki. Jeżeli był surowy,

dlaczego nie dla wszystkich? Jeśli litościwy, dlaczego nie wobec
bliskich? Pozostałych pominę, dość, że ułaskawił skazanego za ha-
zard Licyniusza Dentikulusa, swojego towarzysza do gry, jakby nie
wypadało grać w kości ze skazańcem. A to w tym celu, by
wszystko, cokolwiek z nim przegrał, dzięki ustawie uznano za
spłacone. Jakiż podałeś narodowi rzymskiemu powód, dla którego
należało przywołać owego człowieka z wygnania? Może to, że
oskarżono go zaocznie, że wyrok wydano bez wysłuchania oskar-
żonego, że nie odbyła się żadna rozprawa z mocy ustawy zakazu-
jącej gry w kości,

że użyto wobec niego przemocy i grożono mu

Mowa o porażkach wojsk republikanów, walczących z Cezarem pod

Farsalos (48 r.), Tapsus (46) i Mundą (45).

STRYJ

- Gajusz Antoniusz, syn wielkiego mówcy i brat ojca Marka

Antoniusza; został skazany na wygnanie za nadużycia.

Hazard, a zwłaszcza gra w kości, był w Rzymie zakazany i karany.

bronią, a na koniec, że - to samo mówiono i o twoim stryju - sę-
dziowie zostali przekupieni? Nic takiego. „Wszak był to człowiek
zacny i godzien rzeczypospolitej". Nie ma to wprawdzie związku
ze sprawą, jednak wybaczyłbym, że został skazany za nic, gdyby
tak istotnie było. Czyż w najbardziej oczywisty sposób nie dowiódł
teraz swej namiętności do hazardu człowiek, który przywrócił do
dawnych praw największego niegodziwca, bez wahania grającego
w kości nawet na Forum i skazanego za hazard ?

[23,57] W ciągu tego samego trybunatu, gdy Cezar, ruszywszy

do Hiszpanii, wydał na pastwę Antoniusza Italię, jakież on odbywał
podróże, w jaki sposób wizytował miasta municypalne!

Wiem, że

w swej mowie poruszam temat dyskutowany najszerzej i że to, o
czym teraz mówię oraz co jeszcze mam zamiar powiedzieć, lepiej
jest znane wszystkim, którzy wówczas przebywali w Italii, niż
mnie, tam nieobecnemu. Wspomnę jednak o poszczególnych spra-
wach, choć w żaden sposób nie dorównam waszej wiedzy.

Czy gdzieś na świecie kiedykolwiek słyszano o tak wielkiej

hańbie, złu i sromocie? [24,58] Oto trybun ludowy jechał
dwukółką, przed nim uwieńczeni laurem liktorzy,

a wśród nich w

otwartej lektyce niesiono komediantkę. Zacni mieszkańcy
municypiów, z obowiązku wychodząc naprzeciw, pozdrawiali ją
imieniem Wolumnii, a nie tym znanym z teatru. Dalej podążał wóz
ze stręczycielami, bezecnymi towarzyszami Antoniusza;
wzgardzona matka za przyjaciółką bezwstydnego syna podążała
niczym za synową. O kobieto, jakim nieszczęściem okazała się
twoja płodność! We wszystkich municypiach, prefekturach,
koloniach, w całej wreszcie Italii pozostawił ślady swych łajdactw.

[24,59] Trudno i doprawdy niebezpiecznie, senatorowie, ganić

pozostałe jego czyny. Brał udział w wojnie. Nasycił się krwią
obywateli bynajmniej doń niepodobnych - miał szczęście, jeśli w
zbrodni w ogóle może być jakieś szczęście. Nie chcę jednak urazić
weteranów, choć niepodobna jest sprawa żołnierzy i twoja,
Antoniuszu: oni poszli za wodzem, ty im go wyszukałeś. Niczego
więc nie powiem na temat wojny domowej, żebyś w nich nie
wzbudził do mnie nienawiści.

Jako zwycięzca powróciłeś z legionami z Tessalii do

Brundyzjum. Nie zabiłeś mnie tam. Wielkie to dobrodziejstwo,
przyznaję bowiem,

W roku 49.

Przywilej posiadania liktorów nie przysługiwał trybunowi, którym

wówczas był Antoniusz.

że mogłeś, jakkolwiek nie było w twoim otoczeniu człowieka,
który nie uznawałby, że należy mnie oszczędzić. [24,60] Tak
wielka jest przecież miłość ojczyzny, że także wasi legioniści,
pamiętając, iż ją ocaliłem, uważali mnie za nietykalnego. Lecz
niech i tak będzie, że oto dałeś mi coś, czego nie zabrałeś, i że
zawdzięczam ci życie dlatego, żeś mnie go nie pozbawił. Czy -
zwłaszcza wiedząc, co ode mnie usłyszysz - na tyle powstrzymałeś
się od zniewag, bym dalej mógł zachować w sercu to twoje
dobrodziejstwo, jak je zresztą dotąd zachowywałem? [25,61]
Przybyłeś do Brundyzjum wprost na łono i w objęcia swojej
aktoreczki. Cóż to? Czyżbym kłamał? Jakaż to nędza nie móc
zaprzeczyć temu, co wstyd wyznać. Być może nie wstydziłeś się
przed mieszkańcami municypiów, ale czyż nie powinno być ci
głupio wobec wojska weteranów? Który z żołnierzy nie zobaczył
jej w Brundyzjum? Który nie wiedział, jak długą drogę przebyła,
by ci powinszować? Który nie pożałował, że zbyt późno pojął, za
jak bezecnym człowiekiem podąża? [25,62] A potem znowu
przejazd przez Italię w towarzystwie tej samej komediantki,
bezlitosne i uciążliwe dla mieszkańców kwaterunki wojsk po
miastach, w Rzymie haniebna grabież złota, srebra i przede
wszystkim wina.

Doszło do tego, że bez wiedzy przebywającego wtedy w Alek-

sandrii Cezara dzięki staraniom przyjaciół Antoniusz został miano-
wany dowódcą jego jazdy; uznał wtedy, że ma pełne prawo żyć z
Hippiaszem, a dozór koni skarbowych powierzyć komediantowi
Sergiuszowi.

Wybrał sobie wówczas na mieszkanie dom Marka

Pizona, a nie ten, który hańbi teraz.

Po co miałbym dalej wyliczać

jego dekrety, rabunki, wyłudzone spadki i zagrabione posiadłości?
Dręczył go niedostatek. Nie miał się do kogo zwrócić, bo jeszcze
nie spłynęły kolosalne spadki po Lucjuszu Rubriuszu czy Lucjuszu
Turseliuszu, jeszcze nie objął niespodziewanego spadku po Pom-
pejuszu i po wielu innych nieobecnych. Musiał żyć jak zbóje, co
tyle mają, ile zdołają nagrabić.

[25,63] Lecz pomińmy to, co dowodzi przeogromnej

niegodziwości. Pomówmy raczej o kompletnym braku charakteru.
Ty, Antoniuszu, ze swym gardłem, z tymi szerokimi barami, z tą
właściwą

W 47 r. Antoniusz został dowódcą jazdy (magister equitum), w związku z

czym mógł w myśl złośliwostki Cycerona współżyć z niejakim Hippiaszem
(imię pochodzi od greckiego słowa hippos 'koń'). • Dozór nad końmi
skarbowymi mógł sprawować wyłącznie ekwita lub senator.

Gdy Cyceron wygłaszał drugą filipikę, Antoniusz zajmował dom

Pompejusza.

gladiatorom siłą fizyczną, tyłeś wina na weselu z Hippiaszem wy-
żłopał, iż nazajutrz musiałeś rzygać w obliczu narodu rzymskiego.
Cóż to za ohyda nieznośna nie tylko dla słuchaczy, ale i dla wi-
dzów! Gdyby przytrafiło ci się to przy stole, wśród twych ogrom-
nych pucharów, któż nie wziąłby tego za rzecz wstrętną? Tymcza-
sem na zgromadzeniu narodu rzymskiego urzędnik pełniący swoje
obowiązki, dowódca jazdy, któremu nawet czknąć nie wypada,
obrzygał siebie samego i cały trybunał śmierdzącymi winem nie-
strawionymi kawałkami jedzenia. Lecz sam przyznaje, że to należy
do jego brudów. Przejdźmy do czynów bardziej chwalebnych.

[26,64] Cezar powrócił z Aleksandrii

szczęśliwy, a

przynajmniej tak mu się zdawało. Moim zdaniem żaden wróg
ojczyzny szczęśliwy być nie może. Zatknięto włócznię przed
świątynią Jowisza Statora. Dobra Gnejusza Pompejusza - biada
mnie nieszczęsnemu: chociaż łez mi już brakuje, serce ciągle boli! -
dobra Gnejusza Pompejusza Wielkiego, powiadam, woźny
zlicytował wzbudzającym żałość głosem. Na wieść o tym jęknął
Rzym, zapomniawszy o niewoli. Choć wszystkich ogarniał strach,
bo niewola ujarzmiła dusze, jednak wówczas bez skrępowania
zapłakał naród rzymski. Gdy wszyscy zamarli w oczekiwaniu, czy
znajdzie się ktoś tak niegodziwy, szalony, wróg bogów i ludzi tak
nieprzejednany, że odważyłby się przystąpić do tej zbrodniczej
licytacji, ty jeden, Antoniuszu, nie miałeś skrupułów.

Chociaż

wokół owej włóczni zgromadziło się wielu ludzi, którzy nie
cofnęliby się przed wszelkimi innymi łotrostwami, tylko ty jeden
poważyłeś się na to, przed czym wszyscy zuchwalcy wzdragali się i
cofali z przestrachem. [26,65] Czy tak bardzo byłeś zaślepiony czy
raczej szalony, że nie wiedziałeś o tym, iż po pierwsze jako
nabywca tu urodzony, a po wtóre nabywca dóbr Pompejusza
ściągniesz na siebie przekleństwo i nienawiść Rzymian, że
wszystkich bogów i ludzi będziesz miał za nieprzyjaciół? Z jakąż
zuchwałością ten marnotrawca rzucił się na majątek człowieka,
który swym męstwem sprawił, że naród rzymski stał się
postrachem dla obcych i był ceniony za swą sprawiedliwość!

[27,65] Kiedy więc nagle unurzał się w bogactwie Pompejusza,

wnet skakał z radości niczym komediowy nędzarz, co stał się boga-
czem. Lecz, jak powiedział pewien poeta, „zły nabytek nie idzie

Jesienią 47 r.

W rzeczywistości Antoniusz nie był jedynym licytującym, co zresztą sam

Cyceron przyznaje w innym miejscu; zob. Cyceron (Phil. 13,5,11).

w pożytek".

[27,66] Niewiarygodne, wręcz graniczy z cudem, że

mógł roztrwonić tak wielki majątek, nie mówię: w kilka miesięcy,
lecz w kilka dni. Ogromne ilości wina, mnóstwo najlepszego srebra,
kosztowne szaty, liczne wytworne i gustowne sprzęty, należące do
człowieka nielubującego się w zbytku, lecz jednak bogatego - po
paru dniach nie zostało z tego nic. [27,67] Jakaż Charybda była tak
żarłoczna? Charybda, mówię, jeśli w ogóle istniała, był to jeden
tylko stwór. Bogowie, ratujcie! Zdaje się, że cały Ocean ledwie
mógłby pochłonąć takie bogactwa, rozproszone w tylu miejscach.
Niczego nie zamknięto, niczego nie opieczętowano, niczego nie
spisano. Pełnymi składami wina obdarowywał największych
niegodziwców: jedne porywali komedianci, inne komediantki. W
domu roiło się od hazardzistów i pijaków. Żłopali całymi dniami i
wszędzie. Często też spłacano długi, nie zawsze bowiem
Antoniuszowi w grze w kości dopisywało szczęście. W
pomieszczeniach niewolników można było zobaczyć łóżka zasłane
kobiercami Pompejusza. Przestańcie więc się dziwić, że przehulali
wszystko tak szybko. Tak wielka rozpusta zdoła w mgnieniu oka
pochłonąć niejedno dziedzictwo, choćby i znaczne, jakim było
dziedzictwo Pompejusza, a także całe miasta i królestwa. [27,68] O
niezmierzona zuchwałości! Oto miałeś czelność osobiście wkroczyć
do gmachów, ogrodów i do owego domu, przestąpić czcigodny
próg, pokazać bezwstydną twarz Penatom? Czy nie wstydzisz się
tak długo przebywać pod dachem, na który przez pewien czas nikt
nie mógł spojrzeć, nikt nie mógł go bez łez minąć? W tym domu,
chociaż jesteś głupcem, nic cię przecież nie cieszy. [28,68] Chyba
nie myślisz, że wchodzisz do własnego domu, gdy dostrzegasz w
westybulu zdobyte na nieprzyjaciołach dzioby okrętów?

Nie może

być. Choćbyś tak dalece był pozbawiony rozumu i wyczucia, jak
jesteś, to jednak znasz siebie, swoje sprawy i ludzi. Myślę, że ty
nigdy: ani na jawie, ani we śnie, nie zdołasz uspokoić myśli.
Jakkolwiek jesteś porywczy i szalony, na pewno przenika cię
strach, gdy staje przed oczyma postać owego nieprzeciętnego
człowieka, i ze snu się zrywasz, a często nie śpiąc, wpadasz w
obłęd. Żal mi nawet tych ścian i dachów. [28,69] Czyż ów dom
oglądał kiedykolwiek coś innego oprócz skromności, coś niezgod-
nego z najlepszymi obyczajami i niezłomną dyscypliną? Ten mąż

Cytat (male parta male dilabuntur) prawdopodobnie z tragedii Newiusza,

odpowiada także innemu naszemu przysłowiu: „kradzione nie tuczy".

Mowa o przywiezionych ze zwycięskiej wojny z piratami (66 r.) trofeach

Pompejusza.

był, jak sami wiecie, ojcowie, wielki poza domem, a w domu rów-
nie godny podziwu i nie mniej zasługuje na pochwałę jego życie
prywatne niż działalność publiczna. Teraz w jego domostwie za-
miast sypialni - dom publiczny, zamiast jadalni - knajpy. Antoniusz
twierdzi, że już nie. Nie sprawdzajcie, przecież stał się uczciwy.
Rozkazał tamtej swej komediantce zabrać rzeczy, zgodnie z ustawą
XII Tablic klucze odebrał, przepędził.

Jakże więc szacowny to

obywatel, jak honorowy! Nie było w jego życiu niczego bardziej
zacnego niż rozwód z komediantką.

[28,70] Często powtarza: „i konsul, i Antoniusz", czyli: „i

konsul, i największy bezwstydnik", „i konsul, i największy
niegodziwiec". Kimże innym jest bowiem Antoniusz? Przecież
gdyby w imieniu zawarta była godność, to twój dziad mógłby
powiedzieć kiedyś o sobie: „i konsul, i Antoniusz". Nigdy nie
powiedział. Tak też mógłby powiedzieć mój kolega w konsulacie,
twój stryj - chyba że ty jeden jesteś Antoniuszem.

Lecz pomijam wykroczenia niemające nic wspólnego z walką

stronnictw, którą pognębiłeś rzeczpospolitą. Wracam do wojny do-
mowej za twoją sprawą poczętej, rozdmuchanej i przeprowadzonej.
[29,71] Od której to wojny uciekłeś, czy z powodu tchórzostwa,
czy dla rozpusty, a wcześniej skosztowałeś krwi obywateli, lub ra-
czej się jej nażłopałeś. Szczególnie wykazałeś się w bitwie pod
Farsalos.

Zabiłeś Lucjusza Domicjusza, człowieka znakomitego i

przezacnego. Z wielkim okrucieństwem wymordowałeś wielu,
zwłaszcza tych, którzy ratowali się ucieczką, a Cezar, być może,
darowałby im życie, jak to czynił nierzadko w przypadku innych.
Dlaczego więc po dokonaniu tak licznych i chwalebnych czynów
nie podążyłeś za Cezarem do Afryki? Przecież do końca wojny by-
ło jeszcze daleko.

Jakież więc miejsce dostało ci się przy nim po jego powrocie

stamtąd? Czy miałeś jakiekolwiek znaczenie? Byłeś kwestorem,
gdy Cezar dowodził wojskiem, dowódcą jazdy za jego dyktatury,
przyczyną wojny, sprawcą okrucieństwa, uczestnikiem łupu.

mocy - jak sam mówiłeś - testamentu Cezara zostałeś jego sy-

Ironia polega na zastosowaniu formuły rozwodowej: „rozkazał zabrać

rzeczy, klucze odebrał" (res suas habere iussit et clavis ademit), do
zakończenia wolnego związku Antoniusza z aktorką.

SZCZEGÓLNIE WYKAZAŁEŚ SIĘ

(fueras antesignanus; dosł. 'byłeś

żołnierzem walczącym w pierwszym szeregu, przed sztandarami').

Marek Antoniusz był kwestorem w roku 52, a dowódcą jazdy w 47.

nem,

ale wówczas pozwano cię do sądu o pieniądze, któreś był

winien za nabyty na licytacji dom Pompejusza i ogrody. [29,72]
Najpierw odpowiedziałeś bardzo zuchwale i - niech się nie wydaje,
że zawsze mówię przeciw tobie - niemal słusznie i sprawiedliwie:
„Czy to ode mnie Gajusz Cezar domaga się pieniędzy? Dlaczego
raczej nie ja od niego? Czy beze mnie odniósł zwycięstwo? Nawet
nie mógłby, bo to ja dostarczyłem powodu do wojny domowej,
zgłosiłem zgubne ustawy, chwyciłem za broń przeciw konsulom i
wodzom narodu rzymskiego, przeciw senatowi i narodowi
rzymskiemu, przeciw rodzimym bogom, ołtarzom i ogniskom
domowym, przeciw ojczyźnie. Czy on tylko dla siebie zwyciężył?
Dlaczego ludzie, którzy dokonali zbrodni pospołu, nie mieliby się
także podzielić łupem?". Słusznie domagałeś się swojej części, ale
co z tego? Cezar był potężniejszy. [29,73] Nie zważając więc na
twoje krzyki, wysłał żołnierzy do ciebie i twych poręczycieli, a ty
natychmiast przedstawiłeś ową przesławną listę.

Jakże się ludzie

śmiali, że długa ta lista i takie mnóstwo na niej różnych posiadłości,
ale wśród nich oprócz części gruntów w Mizenum nie było niczego,
co przy sprzedaży mogłeś podać za swą własność. Zaprawdę
żałosna była owa licytacja: nieliczne szaty Pompejusza i to
poplamione, jakieś pogięte srebrne naczynia, brudni niewolnicy.
Boleliśmy więc, widząc, że oto wszystko, co się ostało. [29,74]
Spadkobiercy Lucjusza Rubriusza na mocy dekretu Cezara
wstrzymali tę licytację. Stropił się drań: nie wiedział, dokąd się
udać, ale właśnie wtedy zaczęły krążyć pogłoski, że w domu Ce-
zara schwytano ze sztyletem w ręku nasłanego przez Antoniusza
mordercę. Cezar otwarcie skarżył się na to, atakując cię w senacie.
Cezar rusza do Hiszpanii, o kilka dni przedłużając ci termin spłaty
długów z powodu twego ubóstwa. Nawet wtedy za nim nie podąży-
łeś. Niezrównany gladiator osłabł tak szybko? Czy więc ktokolwiek
bałby się człowieka tak nieśmiałego w działaniach na rzecz swego
stronnictwa, to jest w obronie własnego majątku?

[30,75] Wybrał się raz wreszcie do Hiszpanii,

lecz - jak twier-

dzi - bezpiecznie dotrzeć nie mógł. Jakże więc dotarł tam Dolabel-
la? Trzeba było, Antoniuszu, albo nie przystępować do tej sprawy,

Testament Cezara wymieniał Antoniusza razem z Decymusem Juniuszem

Brutusem jako kolejnych po Oktawianie spadkobierców.

Antoniusz jako niewypłacalny dłużnik był zobowiązany przedstawić listę

swych dóbr przeznaczonych do zlicytowania.

Tj. pod koniec 46 r., na wojnę przeciwko Labienusowi i synom

Pompejusza: Gnejuszowi i Sekstusowi.

albo wytrwać w niej aż do końca. Cezar stoczył z obywatelami trzy
bitwy: w Tessalii, w Afryce i w Hiszpanii. We wszystkich tych bi-
twach brał udział Dolabella, w Hiszpanii został nawet ranny. Jeśli
mnie pytasz o zdanie, wolałbym, żeby do tego wszystkiego nie do-
szło, lecz ganiać za to, że przystąpił do złej sprawy, należy go jed-
nak pochwalić za stałość. A z ciebie co za człowiek!? Synowie
Pompejusza wtedy po raz pierwszy zażądali zwrotu ojczyzny.

Niech będzie, że leżało to w interesie ich stronnictwa. Upomnieli
się poza tym o bogów ojczystych, ołtarze, ogniska domowe, Lary
swej rodziny, na któreś ty napadł. Orężem dopominali się o to, co
zgodnie z prawem do nich należało. Jeśli w najbardziej niegodziwej
sprawie może być coś sprawiedliwego, czyż nie postąpiłbyś
najbardziej sprawiedliwie, walcząc przeciw synom Pompejusza? Ty
- nabywca ich skonfiskowanego majątku. [30,76] Czy Dolabella
miał za ciebie bić się w Hiszpanii, podczas gdy ty obrzygiwałeś w
Narbonie stoły gospodarzy?

A jakiż był jego powrót z Narbony! On teraz pyta, dlaczego i ja

nagle zawróciłem, już będąc w drodze. Niedawno przedstawiłem,
senatorowie, powód mego powrotu.

Chciałem, o ile by się udało,

przed kalendami styczniowymi przysłużyć się rzeczypospolitej. A
gdy pytasz, jak wróciłem, odpowiadam: po pierwsze - za dnia, nie
pod osłoną nocy, po drugie - w senatorskich butach i w todze, a nie
w galijskich kamaszach i płaszczu. Oj, patrzysz na mnie i chyba
jesteś wściekły. Pojednałbyś się ze mną, gdybyś wiedział, jak mi
wstyd twej niegodziwości, której ty sam się nie wstydzisz. Wśród
wszelakich podłości wielu ludzi nie widziałem większej, nie
słyszałem o niczym bardziej podłym. Jako dowódca jazdy, choć
byłeś nim jedynie w swoim mniemaniu, starałeś się czy raczej
żebrałeś o konsulat na rok następny, w galijskich kamaszach i
płaszczu biegając po municypiach i koloniach Galii, gdzie i ja
niegdyś ubiegałem się o konsulat, gdy jeszcze było w zwyczaju
ubiegać się o konsulat, a nie żebrać o niego.

[31,77] Teraz przyjrzyjcie się płochości tego człowieka. Gdy

około godziny dziesiątej

przybył do Czerwonych Skał, zaszył się

w jakiejś knajpce i po kryjomu pił tam aż do wieczora. Następnie

Po porażkach poniesionych pod Farsalos i Tapsus synowie Pompejusza,

Gnejusz i Sekstus, zgromadzili w Hiszpanii potężne wojsko. Cezar pokonał
ich pod Mundą, gdzie zginął Gnejusz Pompejusz. Sekstus przeorganizował
wówczas armię i dzielnie walczył aż do 36 r., kiedy to został pokonany przez
Agryppę.

Zob. Cyceron (Phil. 1,3,7).

Wedle rzymskiej rachuby to po południu, na dwie godziny przed

zmrokiem.

szybko pojechał dwukółką do Rzymu i z zakrytą twarzą poszedł do
domu. Odźwierny: „Ktoś ty?" - „Posłaniec od Marka". Natychmiast
prowadzą go do kobiety, dla której powrócił.

Wręcza jej list. Ona

czytała go, płacząc, był to bowiem list miłosny, o tym, że z
komediantką wszystko skończone, że Antoniusz zdławił w sobie
uczucie do tamtej i na żonę je przelał. Litościwy ów człowiek nie
mógł znieść, że kobieta coraz rzewniej płacze, zdejmuje kaptur i
rzuca się jej na szyję. O łajdaku! Cóż bowiem innego mogę po-
wiedzieć? Brak mi odpowiedniejszego określenia. Bezwstydniku,
nocą zatrwożyłeś Rzym, a całą Italię na kilka dni przejąłeś stra-
chem,

po to, by niespodziewanie zjawić się u żony i zrobić jej

niespodziankę? [31,78] Wróciłeś dla miłości, ale i poza domem
istniała przyczyna twego powrotu - bardziej haniebna: chodziło o
to, by Lucjusz Plankus nie sprzedał twych poręczycieli.

Wzbudziłeś powszechne drwiny, gdy sprowadzony przez trybuna
ludowego na zgromadzenie powiedziałeś, że wracasz, by załatwić
swe sprawy. Lecz dość o drobiazgach, przejdźmy do spraw
poważniejszych.

[32,78] Hen, hen daleko wyjechałeś na spotkanie Gajuszowi Ce-

zarowi powracającemu z Hiszpanii. Opuściłeś go szybko i wróci-
łeś, by wiedział, że choć jesteś niezbyt odważny, to przynajmniej
gorliwy. Znów jakimś sposobem zostałeś jego przyjacielem. Miał
to zgoła w sobie Cezar: jeśli poznał kogoś jako doprowadzonego
do ruiny i zadłużonego i jeśli przy tym był to człowiek lekkomyśl-
ny i zuchwały, tym chętniej do przyjaźni go dopuszczał. [32,79] Ja-
ko osobę, którą wspaniale rekomendują owe zalety, ogłoszono cię
konsulem razem z samym Cezarem. Ja się nie żalę na krzywdę Do-
labelli, którego wówczas skuszono, nakłoniono i okpiono. Któż nie
wie, jak perfidnie obaj postąpiliście wtedy z Dolabellą? Cezar naj-
pierw nakłonił go do starań o konsulat, a gdy tamten otrzymał zgo-
dę, na siebie samego przeniósł urząd. Tyś dodał do jego wiarołom-
stwa swoje przyzwolenie.

Nadchodzą kalendy styczniowe,

zbieramy się w senacie. Dola-

bellą zaatakował wówczas Antoniusza o wiele ostrzej i
gwałtowniej

Tj. do Fulwii.

Strach wzbudziły pogłoski, że powrót Antoniusza spowodowany jest

porażką i śmiercią Cezara, co mogio oznaczać kolejne zamieszki i represje ze
strony pompejańczyków.

Cezar zlecił Lucjuszowi Munacjuszowi Plankowi przeprowadzenie

licytacji dóbr Antoniusza i dóbr jego poręczycieli, jeśli ten nie spłaci długu,
jaki zaciągnął wobec skarbu państwa, uczestnicząc w licytacji dóbr
Pompejusza.

Roku 44.

niż ja teraz. [32,80] Jak mu ten - dobrzy bogowie! - w zdenerwowa-
niu odpowiedział. Cezar przed odjazdem dał do zrozumienia, że
rozkaże, by Dolabella został konsulem (a powiada się, iż nie był
królem ten, co zawsze mówił i poczynał sobie po królewsku), kiedy
więc Cezar tak powiedział, wtedy ów dobry augur oświadczył, że
mocą swego urzędu poprzez wróżby może wstrzymać lub
unieważnić komicja i zapewnił stanowczo, że to zrobi.
Rozpoznajcie w tym niewiarygodną głupotę tego człowieka.
[32,81] Czy jako konsul, gdybyś nie był augurem, nie mogłeś
dokonać tego, czego - jak mówiłeś -wolno ci dokonać na mocy
prawa kapłańskiego? Zważ, że nawet łatwiej. Wszak my,
augurowie, posiadamy tylko prawo ogłaszania wróżb, a konsulowie
i pozostali urzędnicy mają również prawo przypatrywania się im.

Załóżmy, że powiedział tak przez pomyłkę, przecież nie wolno
wymagać roztropności od człowieka wiecznie pijanego. Lecz
zważcie na jego bezczelność. Na wiele miesięcy przedtem
zapowiedział w senacie, że na komicjach za pomocą wróżb nie
dopuści do wyboru Dolabelli albo że zrobi to, co zrobił. Czy ktoś
inny mógł odgadnąć, że auspicja będą wadliwe, jak nie ten, który
postanowił patrzeć na znaki na niebie? Ustawy nie pozwalają na to
podczas komicjów, a kto je badał przed zwołaniem zgromadzenia,
powinien swe spostrzeżenia ogłosić wcześniej.

Zaprawdę niewie-

dza dołączyła tu do bezczelności: ani nie miał pojęcia o tym, co au-
gur wiedzieć powinien, ani nie postępował tak, jak przyzwoitemu
wypada. Przypomnijcie sobie jego konsulat od owego dnia aż do id
marcowych. [32,82] Czy kiedykolwiek znalazł się choćby liktor tak
uległy i lubiący się płaszczyć? Niczego nie mógł przeprowadzić
sam, o wszystko prosił, wtykając głowę do lektyki kolegi,

ten od-

wracał twarz, a Antoniusz wypraszał łaski, które potem sprzedawał.
[33,82] Nadchodzi dzień komicjów, na których miał zostać wy-
brany Dolabella. Losowanie centurii głosującej jako pierwsza -
Antoniusz siedzi spokojnie. Ogłoszono wybór - Antoniusz milczy.
Wzywają pierwszą klasę. Ogłoszono wybór. Następnie, zgodnie ze
zwyczajem przyjętym przy głosowaniu, wzywają drugą klasę.

Wszystko przeprowadzono szybciej, niż o tym powiedziałem.

Zob. „Słowniczek", hasło: 'augur'.

Cyceron powołuje się na wniesioną przez trybuna Publiusza Klodiusza

ustawę z roku 58 (lex Clodia de auspiciis).

Kolega Antoniusza w konsulacie to, oczywiście, Cezar.

Skoro do głosowania wezwano także drugą klasę, oznaczało to, że

pierwsza klasa nie wybrała Dolabelli jednogłośnie.

[33,83] Z końcem głosowania ów dobry augur - rzekłbyś, że drugi
Gajusz Leliusz - powiedział: „Innego dnia".

O bezprzykładna

bezczelności! Co zobaczyłeś, co spostrzegłeś, co usłyszałeś? Ani
wtedy nie twierdziłeś, ani dziś nie mówisz, że zbadałeś znaki na
niebie. Tę przeszkodę przewidziałeś w kalendy styczniowe i z tak
wielkim wyprzedzeniem ją przepowiedziałeś. A więc, na
Herkulesa, mam nadzieję, że bardziej na własną niż na
rzeczypospolitej szkodę przekłamałeś wróżby, skrępowałeś
skrupułami naród rzymski, jako augur augurowi, jako konsul
konsulowi obwieściłeś wróżbę niepomyślną. Nie chcę więcej o tym
mówić, aby się nie zdawało, że z góry unieważniam sprawę
Dolabelli, która kiedyś powinna trafić pod obrady naszego
kolegium. [33,84] Lecz przyjrzyjcie się arogancji i głupocie tego
człowieka. Jak długo zechcesz, wróżby będą sprzeciwiać się
wyborowi Dolabelli na konsula, a kiedy zechcesz, staną się dla
niego pomyślne. Jeśli obwieszczenie decyzji augura ujęte w słowa,
któreś ty wypowiedział, nie ma żadnej wartości, wyznaj, żeś nie był
trzeźwy, mówiąc: „Innego dnia"; a jeśli jakaś siła jednak tkwi w
tych słowach, ja, augur, pytam kolegę - jaka.

Przejdźmy do Luperkaliów. Niech przypadkiem wśród tylu czy-

nów Antoniusza nie umknie w mowie ten jeden najpiękniejszy.
[34,84] Antoniusz nie kryje się, ojcowie: widać, że jest poruszony,
poci się, zbladł. Niech robi, co chce, byleby nie to, co pod
portykiem Minucjusza.

Jakże obroni się, oskarżony o tak wielką

podłość? Chętnie posłucham, dowiem się, za co retor wziął tak
sowitą zapłatę.

[34,85] Twój kolega

siedział przy mównicy na

złotym krześle, odziany w purpurową togę, uwieńczony laurem.
Wstępujesz, podchodzisz do krzesła - choć byłeś Luperkiem,
powinieneś pamiętać, że byłeś też konsulem - pokazujesz koronę.
Jęk na całym rynku. Skąd ta korona? Nie podniosłeś bowiem
odrzuconej, lecz przyniosłeś ją z domu: zbrodnia przemyślana i
zaplanowana. Kładłeś koronę na skronie Cezara wśród płaczu
narodu, Cezar wśród oklasków ją odrzucił. Nie znalazł się nikt inny
prócz ciebie, zbrodniarzu, kto myślałby o ustanowieniu władzy
królewskiej i chciał swego kolegę mieć za pana; badałeś, ile naród
rzymski może znieść i ścierpieć.

INNEGO DNIA

(alio die) - formuła zapowiadająca przełożenie komicjów z

powodu niepomyślnych wróżb.

W niektórych rękopisach: „byleby nie wymiotował, jak pod portykiem

[...]".

W niektórych rękopisach: „tak wielką zapłatę: na co poszły Pola Leontyń-

skie [...]".

Kolega w konsulacie, tj. Cezar.

[34,86] Ale też usiłowałeś wzbudzić litość. O co go prosiłeś,
uniżenie padając do nóg? Byśmy stali się niewolnikami? Tylko dla
siebie powinieneś o to prosić, ty, co od dzieciństwa tak żyłeś, że
wszystko mogłeś znieść, że służyłeś z łatwością. My i naród
rzymski nie wydaliśmy ci tego polecenia. O, jakże przesławna jest
ta twoja wymowność, kiedy nagi przemawiałeś do narodu.

Co jest

szpetniejsze, co obrzydliwsze, co bardziej godne wszelakich kar?
Czyżbyś czekał, aż cię szpikulcami pokłujemy? Moja mowa, jeśli
masz choć krztynę zdrowego rozsądku, rani cię i rozdziera. Boję
się, że nadwątlę sławę największych mężów, jednak będę mówił,
choć przejęty boleścią. Cóż bardziej niegodziwego, niż pozwolić
żyć człowiekowi, który nałożył koronę, gdy tymczasem wszyscy
przyznali, że słusznie zabito tego, który ją odrzucił? [34,87]
Antoniusz rozkazał nawet, by zapisano w kalendarzu pod dniem
Luperkaliów, że on, konsul, z rozkazu narodu ofiarował władzę
królewską dożywotniemu dyktatorowi Gajuszowi Juliuszowi
Cezarowi, a ten przyjąć jej nie chciał.

Już zupełnie mnie nie

dziwi, że pragniesz zniszczyć spokój, nienawidzisz i Miasta, i
światła dziennego, skoro wśród zatraconych łotrów pijesz nie tylko
nocami, lecz także całymi dniami. Gdzież bowiem spokój dla
ciebie? Gdzie znajdziesz schronienie pod opieką praw i sądów,
które - na ile to było w twej mocy - dla władzy królewskiej
uchylałeś? Czy po to został wygnany Lucjusz Tarkwiniusz, po to
zabito Spuriusza Kasjusza, Spuriusza Meliusza, Marka Manliusza,
by po tylu wiekach Marek Antoniusz - wszak to się nie godzi - w
Rzymie ustanowił króla?

[35,88] Lecz wróćmy do wróżb - tę sprawę Cezar miał zamiar

poddać pod obrady w idy marcowe.

Pytam: cóż byś ty wtedy zro-

bił? Wszak słyszałem, że przybyłeś przygotowany, myśląc, iż mam
zamiar mówić o sfałszowaniu wróżb, czego swoją drogą usłuchać
należało. Szczęście rzeczypospolitej oddaliło ów dzień. Czy jednak
śmierć Cezara zmieniła twoje zdanie na temat wróżb?

Tak się złożyło, że wspomniałem o dniu, o którym muszę po-

wiedzieć, zanim przejdę dalej. Jak szybko zmykałeś owego słynne-

Antoniusz jako Luperk tamtego dnia ubrany był tylko w skąpy fartuszek z

koziej skóry.

KALENDARZ

(fasti sacri) - chronologiczny zapis najważniejszych

wydarzeń. • Cezar został mianowany dożywotnim dyktatorem po zwycięstwie
pod Mundą. Republikańskiego urzędu dyktatora nie można było sprawować
dłużej niż przez sześć miesięcy.

Cezar przed planowanym wyruszeniem na wojnę z Partami zamierzał

ustalić pozycję Dolabelli.

go dnia, jakże się bałeś, jak dalece zwątpiłeś - świadom zbrodni -w
ocalenie życia, gdy uciekłszy, potajemnie wróciłeś do domu dzięki
łasce ludzi,

którzy chcieli cię uratować, bylebyś okazał zdrowy

rozsądek! [35,89] O, badając przyszłość, na próżno zawsze prawdę
przepowiadałem! Kiedy mnie wysyłano, żebym cię zachęcił do
obrony rzeczypospolitej, mówiłem na Kapitolu tym naszym
oswobodzicielom, że obiecasz wszystko, dopóki bać się będziesz, a
gdy bać się przestaniesz, pokażesz swą prawdziwą twarz. Gdy więc
pozostali mężowie konsularni szli i wracali od ciebie, ja ob-
stawałem przy swoim zdaniu. Nie widziałem się z tobą ani tamtego
dnia, ani nazajutrz i nie wierzyłem, by możliwy był jakikolwiek
sojusz najlepszych obywateli z wrogiem w najwyższym stopniu
bezwzględnym. Trzeciego dnia poszedłem do świątyni Ziemi, jak-
kolwiek niechętnie, bo wielu zbrojnych oblegało wejście. Jakiż to
był dzień dla ciebie, Marku Antoniuszu? Choć później znienacka
stałeś się moim wrogiem, jednak żałuję, bo działałeś na własną
szkodę.

[36,90] Na bogów nieśmiertelnych, byłbyś wielkim i zacnym mę-

żem, gdybyś zachował rozwagę, jaka owego dnia stała się twym
udziałem! Mielibyśmy pokój, którego rękojmią był szlachetnie
urodzony chłopiec, wnuk Marka Bambaliona.

Ale dobrym czynił

cię strach, który wszak niedługo nakazuje spełniać obowiązki. Zu-
chwałość, a ta ciebie nie opuszcza, gdy się nie boisz, uczyniła cię
niegodziwym. Kiedy jednak w oczach wszystkich uchodziłeś za
najporządniejszego, z czym ja się nie zgadzałem, wtedy, ostatni
zbrodniarzu, pokierowałeś pogrzebem tyrana, jeśli to pogrzebem
nazwać można. [36,91] Ty tak pięknie chwaliłeś zmarłego, ty żało-
wałeś, ty do zemsty podburzałeś, ty - mówię - zapaliłeś pochodnie,
od których spłonęło niemal całe ciało Cezara, i te, od których do
szczętu spłonął dom Lucjusza Bellienusa. Na nasze domy napu-
ściłeś zgraje zatraceńców, głównie niewolników, których ataki od-
parliśmy przy użyciu siły. Jednak w ciągu kilku dni niejako strzą-
snąłeś z siebie sadzę i przeprowadziłeś na Kapitolu przesławne
uchwały senatu, w myśl których po idach marcowych nie wolno
było ogłosić żadnego przywileju ani nadania.

Sam pamiętasz

Zamordowaniu Antoniusza sprzeciwił się według Plutarcha (Caes. 66)

Marek Brutus, według Cycerona (Att. 15,11,20) - Decymus Brutus.

Mowa o synu Marka Antoniusza i Fulwii, której ojcem był Marek

Fulwiusz Bambalion.

Zob. Cyceron (Phil. 1,1,2-1,3).

o wygnańcach, wiesz, co powiedziałeś o przywilejach. Najlepiej
jednak, że na zawsze usunąłeś z rzeczypospolitej imię dyktatora.
Zdawało się wtedy, że do tego stopnia nienawidzisz władzy kró-
lewskiej, iż usunąłeś nawet wszelkie obawy związane z ostatnim
dyktatorem.

[36,92] Niektórym wydawało się, że oto rzeczpospolita

odnowiona, lecz nie mnie, bo gdyś ty był u jej steru, obawiałem się
katastrofy. Czy on mnie oszukał albo czy mógł dłużej być do siebie
niepodobny? Na waszych oczach, jak Kapitol długi i szeroki,
przybijano tablice i sypnęły się przywileje nie tylko dla jednostek,
ale i dla całych narodów, a obywatelstwo nadawano już nie dość,
że poszczególnym ludziom, to także prowincjom. Jeżeli więc
pozostają w mocy prawa owe akty Cezara, które w
rzeczypospolitej stojącej pewnie ostać się nie mogą, to utraciliście,
ojcowie, całe prowincje, a w prywatnym interesie Antoniusza
zostały uszczuplone dochody z podatków, przede wszystkim zaś
władza narodu rzymskiego.

[37,93] Gdzież jest siedemset milionów sesterców, figurujące na

tabliczkach w świątyni Ops? Brudne to pieniądze, lecz skoro nie
oddano ich tym, którym należało, mogły nas uwolnić od po-
datków.

W jaki to sposób zdołałeś przed kalendami kwietnio-

wymi spłacić dług w wysokości czterdziestu milionów zaciągnięty
w idy marcowe? Nie da się policzyć tego, co za twoją wiedzą
nabywali twoi znajomi. Na Kapitolu przybito jednak szczególnie
wyborny dekret, dotyczący króla Dejotara, wielkiego przyjaciela
narodu rzymskiego. Po ogłoszeniu tego dekretu nie było człowieka,
co wśród żalu mógłby się powstrzymać od śmiechu.

[37,94] Czy

ktokolwiek był większym wrogiem niż Cezar Dejotara? Tak samo
jak senatu, ekwitów, mieszkańców Massylii, jak wszystkich, o
których wiedział, że rzeczpospolita jest im droga. A więc za życia
Cezara król Dejotar nie mógł ani osobiście, ani za czyimś
pośrednictwem uzyskać dla siebie żadnego z owych dóbr słusznie
mu należnych. A oto u zmarłego nagle zaczął się cieszyć łaską.
Gdy Cezar gościł u Dejotara, oskarżył go, przeliczył pieniądze, w
tetrarchii króla osadził jednego ze swych zaufanych Greków,
odebrał Armenię przyznaną Dejotarowi przez

Zob. Cyceron (Phil. 1,7,17).

Na mocy tego dekretu, pochodzącego według Antoniusza z zapisków

Cezara, Dejotar miał odzyskać władze w Azji Mniejszej. Było to śmieszne,
gdyż Cezar po Farsalos bynajmniej nie traktował Dejotara dobrze. Król był
przecież sprzymierzeńcem Pompejusza, który dał mu władzę w Armenii.

senat.

Co Cezar zagarnął za życia, to po śmierci oddał. [37,95]

Ale jakimi słowami się posłużył? Raz wydaje mu się to słuszne, raz
niesłuszne - ot, dziwna plątanina słów. Zawsze broniłem
nieobecnego Dejotara, ale Cezar nigdy nie twierdził, że uważa za
słuszne jego żądania oraz to, czego my dla niego żądaliśmy.
Posłowie króla, ludzie zacni, lecz nieśmiali i niedoświadczeni, w
damskim pokoju," gdzie niejedno już sprzedano i nadal się
sprzedaje, podpisali weksel na dziesięć milionów sesterców. Stało
się to bez wiedzy mojej i pozostałych przyjaciół Dejotara. Radzę ci,
zastanów się teraz, co zrobić z tym wekslem. Bo król na własną
rękę,

100

bez żadnych zapisków Cezara, na wieść o jego śmierci sam

odzyskał swój majątek. [37,96] Mądry ten człowiek znał odwieczne
prawo: co tyrani zabrali, prawowici właściciele odzyskują, kiedy
się tyranów zgładzi. Żaden więc prawnik, nawet ten, który tylko w
twoich oczach jest znawcą prawa, a który dla ciebie teraz
pracuje,

101

nie powie, że na mocy owego weksla należy się to, co

przed jego ogłoszeniem prawowity właściciel już zdołał odzyskać.
Dejotar bowiem nie kupił od ciebie tego, co sam wziął w
posiadanie, zanim mu sprzedałeś. To prawdziwy mężczyzna, a na
pogardę zasługujemy my, którzy nienawidząc sprawcy
upokorzenia, jednocześnie bronimy jego rozporządzeń.

[38,97] Co powiedzieć o niezliczonych zapisach i mnóstwie

dokumentów? Znaleźli się handlarze, którzy jawnie sprzedają je
niczym programy walk gladiatorów. Tak wielką stertę pieniędzy
nagromadził Antoniusz, że nawet nie da się ich zważyć ani zliczyć.
Jakże ślepa jest chciwość! Dopiero co wywieszono obwieszczenie,
na mocy którego najzamożniejsze miasta kreteńskie uwolniono od
podatków, a gdy skończy się prokonsulat Marka Brutusa, Kreta już
nie będzie prowincją. Czy ty masz rozum? Czy nie należy cię zwią-
zać jako obłąkanego? Na mocy dekretu Cezara Kreta może uzyskać
wolność po odejściu stamtąd Brutusa, chociaż za życia Cezara nie
miała z Brutusem nic wspólnego? Nie sądźcie, że skoro doszło do
sprzedaży tego dekretu, nic się nie stało - oto straciliście prowincję
Kretę. Naprawdę nie ma takiego nabywcy, któremu Antoniusz nie
sprzedałby czegoś.

Po zwycięstwie nad Farnakesem, królem Bosforu, Cezar udał się do

Dejotara i narzucił mu trybuty; by je spłacić, Dejotar musiał sprzedać dużą
część swych dóbr.

Damski pokój (gynaecium), o którym Cyceron tu z przekąsem wspomina,

to pokój Fulwii, żony Antoniusza, maczającej palce w brudnych interesach
męża.

100

NA WŁASNĄ

RĘKĘ (suo Marte).

101

Sekstus Klodiusz.

[38,98] Czy spreparowaną przez ciebie ustawę o wygnańcach też

wydał Cezar? Nie chcę szydzić z niczyjego nieszczęścia, żalę się
tylko, że po pierwsze: te powroty zaszkodziły reputacji ludzi, któ-
rych sprawę Cezar osądził jako zasługującą na oddzielne potrakto-
wanie, a po drugie: nie wiem, dlaczego tej samej łaski nie miałbyś
przyznać pozostałym -jest ich trzech czy czterech. Czy ci, co do-
znali jednakiego nieszczęścia, nie mogą się cieszyć jednaką twoją
łaską? Czemu policzyłeś ich w jednym rzędzie ze swoim stryjem?
Dla niego nie chciałeś wnieść ustawy, choć dla innych wniosłeś.
Nakłoniłeś go do starania się o urząd cenzora i przygotowałeś kam-
panię wyborczą, co wzbudziło śmiech i rozżalenie. Dlaczego
jednak nie zwołałeś komicjów, by go wybrano? [38,99] Czy
dlatego, że trybun ludowy oznajmił pojawienie się pioruna ze
złowróżbnej strony? Gdy chodzi o twoje sprawy, wróżby nie są
ważne, ale gdy dotyczy to spraw twoich bliskich, wtedy stajesz się
pobożny. A czy nie opuściłeś swego stryja, wówczas gdy ubiegał
się o septemwirat?

102

Pojawił się bowiem człowiek, któremu, jak

się obawiałeś, nie mogłeś odmówić, nie narażając przy tym głowy.
Obciążyłeś wszelkimi zniewagami tego, którego wszak powinieneś
szanować jak ojca, jeśli oczywiście byłbyś w stanie odnosić się i do
niego tak, jak przystoi. Swoją siostrą i żoną wzgardziłeś dla innej,
upatrzonej i już wypróbowanej partii.

103

Mało ci było, więc

najcnotliwszą kobietę fałszywie oskarżyłeś o cudzołóstwo. Czy
można dodać coś jeszcze? Ty się tym nie zadowoliłeś. W kalendy
styczniowe, gdy senat był wypełniony po brzegi, w obecności stryja
miałeś czelność powiedzieć, że przyczyną twej nienawiści do
Dolabelli jest przeświadczenie, że zhańbił twoją siostrę i żonę. Któż
może orzec, czy większą bezczelnością było, że o tak plugawych i
obrzydliwych sprawach mówiłeś w senacie, czy większą
niegodziwością, że przeciwko Dolabelli, czy jeszcze bardziej
wstrętne, że w obecności ojca, czy bardziej okrutne, że przeciwko
tej nieszczęsnej kobiecie?

[39,100] Lecz wróćmy do sprawy dokumentów. Jak je rozpozna-

łeś? Przecież senat, aby zachować pokój, potwierdził rozporządze-
nia Cezara, czyli te, które on wydał, nie zaś te, o których Antoniusz
powiedział, że je wydał Cezar. Skąd się one biorą? Kto je napisał?
Jeżeli są fałszywe, dlaczego bierze się je pod uwagę? Jeżeli auten-

102

SEPTEMWIRAT

(septemviratus) - komisja złożona z siedmiu urzędników,

której przewodził Lucjusz Antoniusz. Jej zadaniem było przeprowadzenie
podziału dóbr w Poncie i Kampanii dla weteranów.

103

Mowa o Antonii, córce stryja, więc stryjecznej siostrze, a zarazem

drugiej żonie Marka Antoniusza, z którą się rozwiódł, by pojąć za żonę
Fulwię.

tyczne, dlaczego się je sprzedaje? Przecież postanowiono, żebyście,
poczynając od kalend czerwcowych, zbadali je wespół z radą. Jakaż
to rada, co nigdy nie została zwołana! Na które kalendy czerwcowe
czekałeś? Czy na te, kiedy powróciłeś w towarzystwie zbrojnych,
zwiedziwszy kolonie weteranów? O przesławna ta twoja podróż w
kwietniu i maju, gdyś także z Kapui zamierzał utworzyć kolonię!

104

Wiemy, w jaki sposób stamtąd uszedłeś, czy raczej - ledwie
uszedłeś. [39,101] Teraz Miastu grozisz. Obyś się ważył spełnić
swe pogróżki, aby owo „ledwie" bez śladu przepadło. A jakie
zaszczytna była ta twoja pielgrzymka! Czy mam mówić o
wykwintnych obiadach, o szaleńczych pijatykach? Tyś sam na tym
stracił, teraz powiem więc o stratach naszych. Otóż uważaliśmy, że
wielką ranę zadaje się rzeczypospolitej, nawet wtedy, gdy Pole
Kampańskie uwalniano od podatków, aby rozdać je żołnierzom, a
tyś poprzydzielał je swoim towarzyszom biesiad i hazardu. Mówię
o komediantach, ojcowie, i komediantkach, które osadził na Polu
Kampańskim. Czy mam nie opłakiwać Pola Leontyńskiego?
Przecież te grunty kampańskie i leontyńskie pośród posiadłości
narodu rzymskiego były niegdyś uważane za szczególnie intratne i
żyzne. Lekarzowi

105

- trzy tysiące jugerów; a ile byś dał, aby cię z

szaleństwa wyleczył? Retorowi - dwa tysiące, a ile byś dał, gdyby
mógł cię uczynić wymownym?

[40,102] Wróćmy do jego podróży po Italii. Założyłeś kolonię w

Kasylinum, gdzie już przedtem założył ją Cezar. Co prawda w li-
ście zasięgałeś mej rady co do Kapui, lecz odpowiedziałbym to sa-
mo w sprawie Kasylinum. Pytałeś, czy możesz zgodnie z prawem
założyć nową kolonię tam, gdzie już ją założono. Zaprzeczyłem,
twierdząc, że zgodnie z prawem, dopóki kolonia istnieje nienaru-
szona, nie zakłada się nowej w miejscu, gdzie została założona pod
auspicjami, a nowi osadnicy mogą być dopisani do dawniejszych.
Ty zaś do tego stopnia uniosłeś się pychą i pogwałciłeś wszelkie
prawa dotyczące wróżb, że założyłeś kolonię w Kasylinum - tam
kolonia istniała już od kilku lat, kiedy zatknąłeś sztandar i wyty-
czyłeś okręg pługiem,

106

którego lemiesz niemal otarł się o bramę

Kapui, uszczuplając ziemie kwitnącego miasta.

104

W kwietniu i maju 44 r. Antoniusz odbył podróż po Kampanii, podczas

której odwiedzał kolonie weteranów Cezara i zachęcał ich do trwania w
gotowości. W Kapui istniała już kolonia, założona przez Cezara w 59 r.

105

Brak informacji na temat owego lekarza Marka Antoniusza.

106

Urzędnik wprowadzający osadników zatykał sztandar, przeprowadzał

wróżby i symbolicznie wyznaczał pługiem okręg wokół kolonii.

[40,103] Zaczynając od pogwałcenia przepisów religijnych, rzu-

casz się na kasyńską posiadłość Marka Warrona, człowieka wielce
pobożnego i uczciwego. Jakim prawem? Jak śmiałeś? Powiesz
pewnie: „Tak samo jak na dobra dziedziców Lucjusza Rubriusza,
jak na dobra dziedziców Lucjusza Turseliusza i na niezliczone inne
posiadłości". A jeśli drogą licytacji, niechże one mają moc prawną,
niech kontrakty będą ważne. Byleby tylko były to kontrakty
Cezara, a nie twoje skrypty dłużne i nie te, na mocy których sam
siebie uwolniłeś od długów. Kto mówi, że kasyńską posiadłość
Warrona sprzedano? Kto widział włócznię zatkniętą na znak licy-
tacji? Kto słyszał głos prowadzącego tę licytację? Mówisz, że po-
słałeś do Aleksandrii człowieka, aby kupił ową posiadłość od Ce-
zara. Doprawdy nie mogłeś sobie pozwolić na to, by poczekać, aż
wróci. [40,104] A czy ktoś słyszał kiedyś, że skonfiskowano jakąś
cząstkę majątku Warrona, skoro jego dobro stanowiło przedmiot
troski wielu ludzi? A cóż stosownego da się powiedzieć o twej bez-
granicznej bezczelności, skoro Cezar napisał do ciebie, żądając
zwrotu majątku? Oddal na chwilę zbrojnych, których tu widzimy,
dowiesz się wówczas, że co innego licytacja Cezara, a co innego
twoja bezczelność i zuchwałość. Nie tylko właściciel nie będzie
chciał dopuścić cię do swych dóbr, ale też żaden przyjaciel, sąsiad,
gość lub zarządca.

[41,104] Przez ile dni, łajdaku, hulałeś w owej wiejskiej

posiadłości! Od godziny trzeciej

107

pito, grano, wymiotowano. O

nieszczęsne ściany! „Jakże inny pan",

108

choć jaki tam z niego pan,

jakże inny od dawnego, wami zawładnął! Przecież Marek Warron
chciał tam mieć przybytek wiedzy, nie rozpusty. [41,105] Jakież
uczone rozmowy prowadzono przedtem w tej posiadłości, jakież
czyniono przemyślenia, powstawały tam pisma, prawa narodu
rzymskiego, wspomnienia o przodkach, wszelakie prawidła
mądrości i wiedzy! A od kiedy ty się tam ulokowałeś, wszak
właścicielem nie jesteś, wszędzie słychać było krzyki pijanych,
posadzki spływały winem, chlapano po ścianach, szlachetnie
urodzeni młodzieńcy przestawali z męskimi prostytutkami,
nierządnice z matronami. Z Kasynum, z Akwinum, z Interamny
przychodzili ludzie, aby cię pozdrowić - nie przyjąłeś nikogo. I
słusznie, przecież u największego łotra

107

Tj. o dziewiątej rano.

108

„

JAKŻE INNY PAN

" (quam dispari domino) - cytat z nieznanej tragedii,

przytoczony przez Cycerona także w innym miejscu (Off. 1,139): „o domus
antiqua, heu quam dispari dominare domino".

oznaki godności konsularnej traciły wartość. [41,106]A gdy jadąc
do Rzymu, zbliżył się do Akwinum, wyszło mu naprzeciw dość
wielu ludzi, jako że to ludne miasto. Obnoszono go po mieście w
zakrytej lektyce, niczym nieboszczyka. Głupio postąpili Akwinaci,
lecz mieszkali przecież na twej trasie. A mieszkańcy Anagniny?
Choć z daleka, jednak zeszli, żeby go pozdrowić, jakby był konsu-
lem. Trudno w to uwierzyć, ale [†] wszyscy wiedzą, że nie odkło-
nił się nikomu. Miał zaś przy sobie dwóch mieszkańców Anagniny:
Mustelę i Lakona - jeden z nich pierwszy do miecza, a drugi do
kielicha. [41,107] Na cóż mi wspominać tamte pogróżki i zniewagi,
jakimi obrzucił Sydycynów? Prześladował mieszkańców Pu-
teolów, za to, że za swych patronów obrali Gajusza Kasjusza i
Brutusów. Kierowali się wielkim oddaniem, rozwagą, życzliwością
i przywiązaniem, nie byli zmuszeni użyciem siły, jak to ma miejsce
w przypadku twoim, Bazylusa i innych wam podobnych, których
nikt nie chciałby mieć za klientów, a co dopiero za patronów.

[42,107] Gdy nie było cię w Rzymie, bardzo piękny dzień zaja-

śniał dla twego kolegi.

109

Zburzył na Forum pomnik,

110

któremu

zwykłeś oddawać cześć. Dowiedziałeś się o tym i - jak twierdzą ci,
co byli z tobą - upadłeś na duchu. Co się stało potem, nie wiem.
Domyślam się, że przeważyła groźba użycia broni. Ściągnąłeś swe-
go kolegę ze szczytu sławy i sprawiłeś nie tyle, że się do ciebie
upodobnił, bo ciągle jeszcze nie jest tobą, ale że stał się niepodobny
do siebie.

[42,108] Potem ten twój powrót do Rzymu. Jakież zamieszanie w

całym Mieście! Pamiętamy nadmierną potęgę Lucjusza Cynny,
panującego po nim Sullę, dopiero co oglądaliśmy królującego Ce-
zara. Być może wtedy było nieco zbrojnych, lecz nie tak wielu i
pozostawali ukryci. Teraz zaiste jedno wielkie barbarzyństwo!
Żołnierze z mieczami maszerują w szyku kwadratowym. Widzimy,
jak niosą lektyki z tarczami. Znieczulono nas, ojcowie, przywykli-
śmy do tego, co powtarza się od dawna. Gdy w kalendy czerwcowe
chcieliśmy, zgodnie z ustaleniami, przyjść do senatu, zdjęci
strachem, szybko uciekliśmy. [42,109] A ten, co senatu nie
potrzebował i na nikogo nie czekał, raczej ucieszył się, gdyśmy
odeszli, i natychmiast dopuścił się czegoś niewiarygodnego. On dla
wła-

109

Kolegą Antoniusza w konsulacie na rok 44 po śmierci Cezara został

Dolabella.

110

Początkowo Cyceron twierdził, że gdyby Antoniusz nie wyjechał z

Rzymu, także i jemu można by przypisać tę zasługę; zob. Cyceron (Phil.
1,2,5).

snego zysku wcześniej bronił dokumentów Cezara, a wówczas
obalił jego sławne ustawy, aby móc wstrząsnąć rzecząpospolitą.
Przedłużył okres zarządu prowincjami do kilku lat.

111

Chociaż po-

winien bronić postanowień Cezara, unieważnił te dotyczące spraw
publicznych i prywatnych. W sprawach publicznych najważniejsza
jest ustawa, w sprawach prywatnych najświętszy jest testament. A
on jedne ustawy zniósł bez żadnego obwieszczenia, inne zaś
ogłosił, aby je zaraz znieść. Unieważnił testament, a przecież testa-
mentu nie podważają nawet obywatele okryci hańbą. Posągi i ob-
razy, wraz z ogrodami zapisane przez Cezara narodowi, przeniósł
częściowo do ogrodów Pompejusza, częściowo do wiejskiej posia-
dłości Scypiona.

[43,110] I ty tak czule wspominasz Cezara, tak go po śmierci ko-

chasz? Czy Cezar dostąpił większego zaszczytu nad ten, że miał
pulwinar, posąg, spiczasty dach na domu i flamina?

112

Czy jak Jo-

wisz, Mars bądź Kwirynus mają flaminów, tak boski Juliusz ma za
kapłana Marka Antoniusza? Po cóż więc zwlekasz? Dlaczego na
mocy wróżb się nie wyświęcisz? Wyznacz dzień, znajdź kogoś, kto
by cię konsekrował. Przecież jesteśmy kolegami, więc nikt ci nie
odmówi. O człowieku, nienawiść budzisz jako kapłan, wszystko
jedno czy tyrana, czy śmiertelnika! Pytam dalej: nie wiesz, jaki
dzień dziś mamy? Nie jesteś świadom, że wczoraj w cyrku czwarty
dzień trwały igrzyska rzymskie, choć chyba sam wniosłeś do ludu,
żeby dzień piąty poświęcono Cezarowi? Dlaczego nie ubraliśmy się
odświętnie? Czemu pozwalamy, by zaniedbywano wyrazy czci
przyznane Cezarowi na mocy twojej ustawy? Czy, dodając jeden
dzień, pozwoliłeś znieważyć modlitwy, dlatego że nie chciałeś
znieważać pulwinarów należnych bogom? Albo całkowicie zlikwi-
duj zwyczaje religijne, albo je zachowuj sumiennie. [43,111]
Pytasz, czy podoba mi się pulwinar dla Cezara, spiczasty dach na
jego domu i kapłan. Nic mi się z tych rzeczy nie podoba. Ale ty,
który bronisz jego postanowień, jak wytłumaczysz fakt, że jednych
bronisz, a o inne nie dbasz? Nie chcesz chyba przyznać, że to
wszystko dla dobra twojego, a nie dla chwały Cezara?

I co ty na to? Czekam na twój dar słowa. Poznałem twego dziada

jako bardzo wymownego człowieka, ale ciebie znam jako jeszcze
bardziej otwartego w mówieniu. On nigdy nie przemawiał na-

111

Zob. Cyceron (Phil. 1,8,19).

112

Wszystko to atrybuty bogów; zob. „Słowniczek", hasła: 'pulwinar',

'posąg', 'dach spiczasty', 'flamin'.

go, my oglądamy twoją pierś szczerego człowieka. Czy odpowiesz
na te zarzuty i w ogóle będziesz miał czelność otworzyć usta? Czy
znajdziesz w mej niekrótkiej mowie jakikolwiek zarzut, na który
mógłbyś śmiało odpowiedzieć?

[44,112] Lecz pomińmy minione sprawy i tylko ten jeden dzień,

jeden - mówię - dzień dzisiejszy, tę chwilę, w której przemawiam,
postaraj się usprawiedliwić, jeśli zdołasz. Dlaczego senat otoczony
jest wieńcem zbrojnych? Dlaczego mnie słuchają twoi siepacze z
mieczami? Dlaczego zamknięto podwoje świątyni Zgody? Dla-
czego prowadzisz na Forum Iturejczyków ze strzałami, lud najbar-
dziej barbarzyński ze wszystkich? Mówi, że robi to, aby czuć się
bezpiecznie. Czyż nie lepiej tysiąc razy zginąć, niż nie móc bez
zbrojnej straży żyć we własnym mieście? Ale, uwierz mi, żadna to
ochrona. Miłością i życzliwością obywateli trzeba się obwarować,
nie orężem. [44,113] Wydrze ci go i z rąk wytrąci naród rzymski.
Obyśmy my wyszli z tego bez szwanku! Lecz jakkolwiek z nami
postąpisz, jeśli nie zrezygnujesz ze swych zamiarów, daję słowo -
niedługo pożyjesz. Twoja żona, wcale nie tak skąpa (wspominam ją
bez cienia złośliwości), zbyt długo już jest winna narodowi
rzymskiemu trzecią ofiarę.

113

Naród rzymski ma ludzi, którym mo-

że powierzyć ster państwa. Gdziekolwiek w świecie oni są, w nich
cały ratunek dla rzeczypospolitej, czy raczej - w nich rzeczpospo-
lita, która jak dotąd dokonała jedynie pomsty, a jeszcze nie odzy-
skała swych praw. Ma ona młodzież najbardziej szlachetną i goto-
wą jej bronić. Nawet jeśli młodzież ta w trosce o własny spokój
wycofała się z życia publicznego, rzeczpospolita ją powoła. I słowo
„pokój" jest słodkie, i sam pokój to rzecz zbawienna, ale jest wielka
różnica między pokojem a niewolą. Pokój to spokojna wolność,
niewola to zło największe ze wszystkich, które nie tylko wojną, ale
i śmiercią należy okupić.

[44,114]Chociaż oddalili się od nas ci nasi oswobodziciele,

jednak pozostawili przykład czynu. Dokonali tego, czego nie
dokonał nikt. Brutus prowadził wojnę z Tarkwiniuszem, który był
królem, gdy w Rzymie wolno było nim być.

114

Spuriusz Kasjusz,

Spuriusz Meliusz, Marek Manliusz zostali zabici z powodu
podejrzenia o chęć zdobycia władzy królewskiej. Nasi
oswobodziciele jako pierwsi rzucili się z mieczami nie na
człowieka jedynie dążącego do wła-

113

Poprzedni dwaj mężowie Fulwii: Klodiusz i Kurion, zginęli w czasie

rozruchów w Rzymie, czego tu Cyceron najwyraźniej życzy i Antoniuszowi.

114

Mowa o Lucjuszu Juniuszu Brutusie, pierwszym konsulu (509 r.).

dzy królewskiej, lecz na już królującego. Jak sam w sobie czyn ten
jest wielki i niemal boski, tak i godzien naśladowania, zwłaszcza że
- jak się zdaje - dostąpili oni sławy, której w niebie ledwie dostąpić
można. Choć sama świadomość dokonania najpiękniejszego czynu
już jest nagrodą, jednak nie sądzę, aby śmiertelnik pogardził
nieśmiertelną sławą.

[45,115] Przypomnij więc sobie, Marku Antoniuszu, ów dzień, w

którym zniosłeś dyktaturę. Wspomnij radość senatu i narodu
rzymskiego, porównaj ją z obecną [†] chwilą, gdy ty i twoi bliscy
kupczycie wszystkim. Wtedy zrozumiesz, jak wielka jest różnica
między podłym zyskiem a sławą, lecz bez wątpienia, jak nie czują
słodyczy potraw ci, co zapadli na jakąś chorobę i odrętwienie zmy-
słów, tak rozpustnicy, chciwcy i złoczyńcy nie mogą zasmakować
w prawdziwej sławie. Cóż, skoro sława nie może cię skłonić do
czynienia dobra, czyż strach może cię odwieść od najhaniebniej-
szych postępków? Sądów się nie boisz: jeżeli z powodu niewinno-
ści - pochwalam, ale jeżeli z powodu wiary w swą siłę, to czyż nie
wiesz, czego powinien obawiać się ten, kto z tego właśnie powodu
nie boi się sądów? [45,116] Jeżeli nie boisz się dzielnych mężów i
zacnych obywateli, dlatego że broń powstrzymuje ich od twego
ciała, to - uwierz mi - twoi wspólnicy nie będą znosić cię zbyt
długo. A cóż to za życie dniem i nocą bać się swoich? Chyba że
zobowiązałeś ich większymi dobrodziejstwami niż ów człowiek

115

ludzi, którzy go zabili. Zresztą, czy możesz się z nim porównywać
pod jakimkolwiek względem? Był mężem zdolnym, mądrym, o
dobrej pamięci, wykształconym, pilnym, pomysłowym,
dokładnym. Jego wojenne dokonania, choć dla rzeczypospolitej
zgubne, jednak są wielkie. Na wiele lat wcześniej powziął zamiar
zdobycia władzy królewskiej i to, co zamierzył, osiągnął po wielu
trudach i niebezpieczeństwach. Prezentami, budowlami
publicznymi, rozdawnictwem żywności, ucztami pozyskiwał sobie
nieświadomy niczego tłum. Wspólników zobowiązał nagrodami,
wrogów - pozorami łagodności. Cóż więcej? Raz wzbudzając
strach, raz okazując cierpliwość, przyzwyczaił wolne państwo do
znoszenia niewoli.

[46,117] Mogę cię z nim porównać jedynie pod względem żądzy

panowania, ale pod żadnym innym nie należy cię z nim porówny-
wać. Wszak z wielkiego zła, jakie wyrządził rzeczypospolitej, jed-
nak wynikło choćby to jedno dobro, że naród rzymski już nauczył
się, na ile komu może zaufać, komu się powierzyć, a od kogo wi-

115

Mowa o Cezarze.

nien stronić. Czy nie myślisz o tym, nie rozumiesz, że dzielnym
mężom wystarczy raz poznać, jak piękną, godną wdzięczności i
wielce chwalebną sprawą jest zabić tyrana? Czy ludzie, którzy nie
mogli znieść tego człowieka, będą znosić ciebie?[46,118]Uwierz
mi, że na wyścigi niedługo biec będą, by dokonać tego dzieła, i nie
zaczną zwlekać, czekając na okazję.

Marku Antoniuszu, proszę, pomyśl wreszcie o rzeczypospolitej.

Zważ na swych przodków, a nie na ludzi, z którymi żyjesz. Mnie
traktuj, jak zechcesz, ale pojednaj się z rzecząpospolitą. Zresztą to
twoja sprawa, co z tobą będzie, ja powiem o sobie. Gdy byłem mło-
dy, broniłem rzeczypospolitej, nie opuszczę jej więc, będąc star-
cem; w pogardzie miałem miecze Katyliny, nie ulęknę się i twoich.
Chętnie oddam życie, jeśli śmierć moja okupi wolność państwa,
aby wreszcie boleść narodu rzymskiego zrodziła to, co poczęła już
dawno! [46,119]Przecież przed niemal dwudziestoma laty w tej oto
świątyni powiedziałem, że śmierć męża konsularnego nie może być
przedwczesna,

116

a teraz o ileż prawdziwsze wydają się te słowa,

gdy płyną z ust starca! Ja, ojcowie, już nawet wypatruję śmierci,
skoro dostąpiłem zaszczytu sprawowania urzędów i dokonałem
wielu czynów. Mam tylko dwa życzenia: po pierwsze, chcę, umie-
rając, pozostawić naród rzymski wolnym - nad to nic zgoła lepsze-
go nie mogą mi dać bogowie nieśmiertelni - po drugie: niech każdy
otrzyma zapłatę wedle tego, jak się zasłużył rzeczypospolitej.

116

Zob. Cyceron (Cat. 4,2).

FILIPIKA TRZECIA

[1,1] Ojcowie, później, niż wymagał tego stan rzeczypospolitej,

lecz jednak wreszcie nas zwołano.

Domagałem się tego codzien-

nie, nie tylko widząc, że zanosi się na świętokradczą wojnę, jaką
człowiek nikczemny i zatracony wydał ołtarzom i ogniskom domo-
wym, życiu i majątkom naszym, lecz także mając świadomość, że
ta wojna już trwa. Czekamy na kalendy styczniowe. Nie czeka na
nie Antoniusz, bo zamierza z wojskiem napaść na prowincję De-
cymusa Brutusa, męża wybitnego i wyjątkowego.

Grozi, że dobrze

uzbrojony i w pełnej gotowości przybędzie stamtąd do Miasta. [1,2]
Na cóż to czekanie, po co zwłoka, choćby najmniejsza? Mimo że
kalendy już blisko, jednak i krótki czas dłuży się nieprzy-
gotowanym. Jeśli się z góry o wszystko nie zadba, często jeden
dzień, a nawet jedna godzina przynosi druzgocącą klęskę. Z podję-
ciem decyzji, jak ze złożeniem ofiary, lepiej nie czekać na określo-
ny dzień. Gdyby kalendy styczniowe przypadły w dniu, kiedy An-
toniusz po raz pierwszy uciekł z Rzymu, albo gdyby aż tak ich nie
oczekiwano, nie mielibyśmy już żadnej wojny. Powaga senatu i
zgoda narodu rzymskiego poskromiłyby zuchwałość owego sza-
leńca. Głęboko wierzę, że konsulowie desygnowani zrobią to na-

20 grudnia 44 r.

Antoniusz wyruszył do Galii Przedalpejskiej, skąd zamierzał wypędzić

Decymusa Brutusa, któremu rządy w tej prowincji powierzył w testamencie
Cezar. Antoniusz na komicjach otrzymał Macedonię, w testamencie Cezara
przyznaną Markowi Brutusowi, ale chcąc stacjonować bliżej Rzymu, by móc
przejąć władzę, w czerwcu wyjednał sobie na komicjach zamianę Macedonii
na Galię; Macedonii zrzekł się na korzyść swego brata, Gajusza. Stało się to
powodem czteromiesięcznej wojny między Antoniuszem a Decymusem
Brutusem, Oktawianem i senatem.

tychmiast po objęciu urzędu. Mają przecież dobrą wolę, w najwyż-
szym stopniu odznaczają się roztropnością i są wyjątkowo zgodni.
Pilno mi do tego, bom złakniony nie tylko zwycięstwa, ale zwycię-
stwa szybkiego.

[1,3] Dokądże wreszcie jedynie ludzie prywatni odpierać będą tę

tak okrutną i niegodziwą nawałnicę? Dlaczego władza publiczna
nie weźmie się za to czym prędzej? [2,3] Gdy mocno już rozpaliło
się szaleństwo Antoniusza, a jego powrotu spod Brundyzjum oba-
wialiśmy się niczym najokrutniejszej i najzgubniejszej zarazy,
wówczas młodzieniec, czy może raczej chłopiec,

Gajusz Cezar,

wiedziony jakimś niewiarygodnym, wręcz boskim, zamysłem i
męstwem, strwonił całą ojcowiznę, by wystawić potężną armię,
złożoną z niezwyciężonych weteranów. Nie żądaliśmy, nie brali-
śmy pod uwagę ani nie marzyliśmy o tym, bo nam to zdawało się
niemożliwe. Użyłem niewłaściwego słowa: przecież on ojcowizny
nie strwonił - zainwestował ją w ocalenie rzeczypospolitej. [2,4]
Nie możemy go nagrodzić tak, jak na to zasługuje, jesteśmy mu
zatem winni bezgraniczną, z serca płynącą wdzięczność. Przecież
nie ma człowieka tak niedoświadczonego i tak mało myślącego o
rzeczypospolitej, który by nie wiedział, iż jeśliby Marek Antoniusz
mógł spełnić swe groźby i przyjechać spod Brundyzjum do Rzymu
z wojskiem, jakie miał zamiar zebrać, nie cofnąłby się wtedy przed
żadnym okrucieństwem. Wszak pod gościnnym dachem
Brundyzjum rozkazał wymordować najlepszych obywateli.

Wszyscy wiedzą, że krew umierających u stóp Antoniusza zbry-
zgała twarz jego żony. Skoro nadciągał skalany tym okrucień-
stwem, rozwścieczony na wszystkich dobrych ludzi w większym
jeszcze stopniu niż na tych, których pozabijał, czy oszczędziłby
choć jednego z nas lub jakiegokolwiek innego porządnego czło-
wieka? [2,5] Od owego nieszczęścia z własnej inicjatywy uratował
państwo człowiek prywatny, Cezar; inaczej być nie mogło. Gdyby
go rzeczpospolita nie zrodziła, oto za sprawą zbrodni Antoniusza
już jej nie mielibyśmy. Tak ja to widzę. Jestem przekonany, że je-

Gajusz Juliusz Cezar Oktawian miał wówczas 19 lat.

Antoniusz wymordował w Brundyzjum centurionów Legionu Marsowego

i Legionu IV, które chciały przejść na stronę Oktawiana, gdyż ten płacił pięć
razy więcej niż on. Następnie, pod koniec listopada, legiony te ruszyły z
Antoniuszem na Rzym, ale w Albie mimo wszystko przeszły na stronę
Oktawiana. Antoniusz, dokonując egzekucji, właściwie postąpił zgodnie z
prawem, bo Oktawian był wówczas człowiekiem prywatnym, więc legiony
przechodzące na jego stronę i opuszczające Antoniusza, któremu na mocy
prawa podlegały, w istocie dopuszczały się dezercji.

śli ten jeden młodzieniec nie powstrzymałby ataku owego szaleńca
i nie udaremnił jego zbrodniczych planów, rzeczpospolita zgi-
nęłaby doszczętnie. A zatem, ojcowie, dziś - bo dziś po raz pierw-
szy dzięki dobrodziejstwu Cezara możemy swobodnie mówić to, co
myślimy - trzeba powierzyć mu władzę, aby mógł bronić rze-
czypospolitej nie tylko na własną rękę, lecz także na mocy naszego
polecenia.

[3,6] Gdy po długiej przerwie wolno nam mówić o sprawach pań-

stwa, nie można też milczeć o Legionie Marsowym. Czy
kiedykolwiek żył choć jeden człowiek tak dzielny, będący tak
wielkim przyjacielem rzeczypospolitej, jak którykolwiek z tych
żołnierzy? Uznawszy Marka Antoniusza za wroga państwa, nie
chcieli towarzyszyć mu w jego szaleństwie, opuścili konsula. Nie
postąpiliby tak zapewne, gdyby nie uważali za konsula człowieka,
który - jak wiedzieli - nic innego nie robi i niczego innego nie
zamierza, jak tylko rzeź obywateli i zagładę rzeczypospolitej.
Legion ów rozłożył się obozem w Albie. Czyż mogli wybrać
miasto bardziej skłonne do czynu i bardziej oddane albo takie,
którego mieszkańcy byliby dzielniejszymi ludźmi i wierniejszymi
przyjaciółmi rzeczypospolitej? [3,7] Naśladując odwagę tego
Legionu, do wojsk Gajusza Cezara dołączył i uznał jego władzę
Legion IV, dowodzony przez kwestora Lucjusza Egnatulejusza,
najlepszego i najmężniejszego obywatela. Musimy więc, ojcowie,
naszą uchwałą udzielić poparcia temu, czego z własnej woli
dokonał i nadal dokonuje ów znakomity i wyróżniający się ze
wszystkich młodzieniec. Musimy naszym świadectwem i pochwałą
utwierdzić cudowną zgodę w sprawie odzyskania rzeczypospolitej,
zgodę, jaka była udziałem weteranów i najdzielniejszych żołnierzy
tak z Marsowego, jak i z IV Legionu. Obiecajmy dziś, że gdy
konsulowie desygnowani obejmą swój urząd, zatroszczymy się o
korzyści, zaszczyty i nagrody dla nich.

[4,8] Od dawna już wiemy to, co powiedziałem o Cezarze i jego

wojsku. Dzięki niewiarygodnej odwadze Cezara oraz lojalności
żołnierzy i weteranów z legionów, które zgodnie z najlepszym ro-
zeznaniem opowiedziały się za władzą senatu, wolnością narodu
rzymskiego i odważnym dziełem Cezara, dzięki nim wszystkim
Antoniusz został odepchnięty od naszych gardeł. Lecz, jak powie-
działem, są to sprawy dawniejsze. Nie możemy pominąć milcze-
niem ostatniego, dopiero co ogłoszonego

edyktu Decymusa Bru-

tusa. Brutus obiecuje oto, że utrzyma prowincję Galię we władzy

Edykt ten nadszedł do Rzymu 20 grudnia 44 r.

senatu i narodu rzymskiego. Oto obywatel zrodzony dla rzeczypo-
spolitej, pomny swego imienia, wierny naśladowca przodków!

A przecież gdy wypędzono Tarkwiniusza, przodkowie nasi nie

oczekiwali wolności, tak jak my ją pragniemy zachować, odpierając
Antoniusza. Oni już od założenia Miasta byli posłuszni królom, my
po ich wypędzeniu zapomnieliśmy o niewoli. [4,9] Wszak owego
Tarkwiniusza, którego nie mogli ścierpieć nasi przodkowie, nie
uznano za okrutnego i nie nazwano okrutnym ani bezbożnym, lecz
pysznym. Nasi przodkowie nawet u króla nie mogli znieść wady,
którą my często znosimy u ludzi prywatnych, Lucjusz Brutus nie
mógł znieść pychy króla, a Decymus Brutus miałby ścierpieć, że
króluje zbrodniarz i bezbożnik? Czy Tarkwiniusz popełnił choć jed-
ną zbrodnię spośród tych, jakich w wielkiej liczbie dopuścił się An-
toniusz i czyni to nieprzerwanie? Królowie mieli nawet senat,
jednak pomiędzy członkami tej rady nie kręcili się uzbrojeni
barbarzyńcy, jak w senacie, któremu przewodził Antoniusz.
Królowie sprawowali auspicja, a ten konsul i augur je zlekceważył,
nie tylko wbrew nim wniósłszy ustawy, lecz uczyniwszy to razem z
kolegą, którego wybór na mocy zmyślonych wróżb sam ogłosił
jako nieprawidłowy. [4,10] Jakiż król kiedykolwiek był tak jawnie
bezwstydny, by kupczyć wszystkimi korzyściami, łaskami i
prawami swego królestwa? Jakiego przywileju, praw obywatelskich
jakiego miasta, jakiej nagrody nie sprzedał Antoniusz czy to
pojedynczym osobom, czy miastom, czy całym prowincjom? Nie
słyszeliśmy nic o jakichś nędznych czynach i brudach
Tarkwiniusza. Tymczasem w domu Antoniusza między
koszyczkami na wełnę odważano złoto, liczono pieniądze. W
jednym miejscu wszyscy, którzy chcieli, mogli wytargować
wszystko, co pozostawało pod władzą narodu rzymskiego. Nie wie-
my niczego o tym, by Tarkwiniusz karał śmiercią obywateli rzym-
skich. Antoniusz w Suessie oddał żołnierzy pod straż i wymordo-
wał, w Brundyzjum wybił niemal trzystu

dzielnych mężów,

najlepszych obywateli. [4,11] Wreszcie Tarkwiniusz, gdy go wypę-
dzano, toczył wojnę korzystną dla narodu rzymskiego,

a Antoniusz

prowadził żołnierzy przeciw narodowi rzymskiemu, kiedy opuściły

Wyżej Cyceron twierdził, że Antoniusz wymordował w Brundyzjum

centurionów dwóch zbuntowanych legionów, a gdyby tak było, liczba
zabitych wyniosłaby 132 (w każdym legionie było po 66 centurionów). A
zatem albo w tym miejscu posłużył się hiperbolą, albo Antoniusz zgładził nie
tylko centurionów.

W 510 r., kiedy wedle tradycji obalono w Rzymie monarchię i

ustanowiono republikę, ostatni król, Tarkwiniusz Pyszny, oblegał Ardeę,
dążąc do podporządkowania sobie miast latyńskich.

go legiony i przestraszył się imienia oraz wojska Cezara, toteż za-
niedbawszy uroczystych ofiar, przed świtem złożył śluby, aby ich
nigdy nie wypełnić.

Teraz ma zamiar napaść na prowincję narodu

rzymskiego. Wielkiego więc dobrodziejstwa naród rzymski doznał
od Decymusa Brutusa, a spodziewa się takiego, jakie naszym
przodkom wyświadczył Lucjusz Brutus, pierwszy z owego rodu,
który ze wszech miar godzien jest zachowania swego wielkiego
imienia.

[5,12] Chociaż każda niewola to nieszczęście, jednak czymś nie

do zniesienia jest służba u kogoś skalanego, bezwstydnego,
zniewieściałego i wiecznie - nawet w ciężkim położeniu - pijanego.
Człowiek, który go nie dopuszcza do Galii, i to jako osoba
prywatna, samodzielnie decydując, uznał, a bynajmniej się nie
pomylił, że Antoniusz nie jest konsulem. Musimy więc, ojcowie,
mocą władzy publicznej udzielić poparcia tej prywatnej decyzji
Decymusa Brutusa. Począwszy od Luperkaliów, nie powinniście
nazywać Marka Antoniusza konsulem. On owego dnia na oczach
narodu rzymskiego przemawiał nagi, wyperfumowany, pijany i
koledze

próbował nałożyć koronę. Tego dnia zrzekł się zatem nie

tylko konsulatu, lecz także wolności. Musiałby przecież
natychmiast zostać niewolnikiem, gdyby Cezar zechciał przyjąć od
niego oznakę władzy królewskiej. Czy Antoniusza, który owego
potwornego i hańbą okrytego dnia wyraźnie ujawnił, co zdołałby
znieść za życia Cezara, a co po jego śmierci sam pragnie osiągnąć,
mogę uważać za konsula, za rzymskiego obywatela, za człowieka
wolnego, w ogóle za człowieka?

[5,13] Nie wolno też przemilczeć odwagi, roztropności i mądro-

ści, jaką wykazała prowincja Galia. Toż to kwiat Italii, podpora
władzy narodu rzymskiego, ozdoba jego panowania. I tak wielka
zgoda panuje wśród galijskich municypiów i kolonii, że wydaje się,
jakby one wszystkie się zmówiły, by bronić władzy senatu i maje-
statu narodu rzymskiego.

Dlatego, trybunowie ludowi,

chociaż nie poddaliście pod

obrady niczego, oprócz sprawy dotyczącej wystawienia straży, aby
dzięki nim w kalendy styczniowe konsulowie bezpiecznie
przeprowadzili zebranie, wydaje mi się jednak, że z wielką
mądrością i najlepszymi zamiarami daliście nam swobodę
mówienia o wszystkim, co dotyczy

Mowa o nagłym wyjeździe Antoniusza z Rzymu, które miało miejsce w

nocy z 28 na 29 listopada 44 r.; zob. Cyceron (Phil. 5,9,24).

Tj. koledze w konsulacie, czyli Cezarowi.

Pod nieobecność konsulów, zgodnie z przysługującym im prawem, senat

zwołali nowo wybrani trybunowie.

rzeczypospolitej. Skoro bowiem uznaliście, że bez straży senat nie
może obradować bezpiecznie, tym samym oświadczyliście, że
nawet w murach Miasta panoszy się zbrodnia i zuchwałość
Antoniusza.

[6,14] Toteż w swojej mowie skierowanej do was, a jak sądzę, je-

steście mi przychylni, zawrę wszystko. Przyznajmy władzę znako-
mitym wodzom, a dzielnym żołnierzom dajmy nadzieję na
nagrody; nie słowem jedynie, lecz i czynem wydajmy wyrok na
Antoniusza, głoszący nie tylko, że żaden z niego konsul, lecz - że
to wróg. Bo jeśli jest konsulem, legiony, które go opuściły,
zasługują na śmierć przez obicie kijami,

Cezar okazuje się

zbrodniarzem, a łajdakiem Brutus, skoro obydwaj jako ludzie
prywatni, z własnej woli zebrali wojsko przeciw konsulowi. Jeżeli
zaś dla tych żołnierzy z powodu ich boskiej i nieśmiertelnej zasługi
trzeba szukać nowych zaszczytów, wodzom zaś wręcz nie sposób
się odwdzięczyć, to czy znajdzie się ktoś, kto za wroga nie uzna
człowieka ściganego zbrojnie przez ludzi, których za ten czyn
uznano obrońcami rzeczypospolitej?

[6,15] A jakże skory do zniewag w edyktach, jakże nieokrzesany

z niego barbarzyńca! Najpierw nagromadził obelgi pod adresem
Cezara, zapewne inspirowane wspomnieniami własnej rozwiązłości
i nierządu. Czy jest ktoś bardziej niewinny i skromny od tamtego
młodzieńca? Czy wśród młodzieży mamy znakomitszy przykład
dawnej cnoty? Kto zaś jest bardziej zbrukany niż ten, co tak źle o
tamtym mówi? Antoniusz zarzucił niskie pochodzenie synowi Ga-
jusza Cezara, choć także rodzony ojciec tamtego zostałby
konsulem, gdyby mu życia starczyło. Mówi: „Matka z Arycji"

można by pomyśleć, że z Tralles albo z Efezu. Patrzcie, jak
spogląda z góry na nas, którzy urodziliśmy się w municypiach,
czyli najwyraźniej na wszystkich, bo przecież niewielu nie
pochodzi z municypium. Na jakież miasto nie spojrzy wyniośle
człowiek, który tak zapalczywie gardzi starożytną Arycją:
sprzymierzeńcem na mocy prawa, pod względem położenia niemal
sąsiadką Rzymu, a biorąc pod uwagę sławę mieszkańców -
miejscowością bardzo zacną? [6,i6] Z tego miasta ustawy
Wokoniusza, ustawy Atyniusza; wielu ludzi stamtąd zasiadało na
krzesłach kurulnych za pamięci naszych ojców i naszej. Z tego
miasta pochodzą bajecznie bogaci, niezliczeni ekwici rzymscy.
Lecz jeśli nie podoba ci się żona z Arycji, dlaczego przypadła ci do
gustu Tuskulanka? Przecież Marek Attiusz Balbus, ojciec tam-

Obicie kijami na śmierć (fustuarium) byto karą obowiązującą w wojsku

rzymskim m.in. za zdradę.

Matką Oktawiana była Attia, córka Attiusza Balbusa, obywatela Arycji.

tej bardzo cnotliwej i naprawdę dobrej kobiety, był przede wszyst-
kim powszechnie szanowany wśród byłych pretorów, a ojcem twej
obecnej żony, dobrej, a z pewnością bogatej kobiety, jest jakiś
Bambalion, człowiek bez żadnego znaczenia. Nie było nikogo
bardziej lekceważonego niż on. Jąkał się i rozum miał ograniczony,
więc zyskał pogardliwy przydomek. „Ale dziadek szlachetnie
urodzony". Zapewne ów Tuditanus, co w palii i na koturnach miał
zwyczaj z mównicy sypać ludziom drobniaki. Chciałbym, żeby
przekazał on potomkom tę pogardę dla pieniędzy. Macie ród
sławny, szlachetny! [6,17] Ale jak to się stało, że uważasz za nisko
urodzoną córkę Julii, skoro zwykłeś być dumny, że po matce
pochodzisz z rodu Juliuszów? I cóż to za głupota, że o żonach z
nizin mówi syn człowieka, który ożenił się z córką zdrajcy,
Numitorią Fregellanką, a sam ma dzieci z latoroślą wyzwoleńca?
Niech przyjrzą się temu znakomici mężowie: Lucjusz Filippus,
który ma żonę z Arycji, i Gajusz Marcellus, ożeniony z córką
mieszkanki Arycji. Jestem przekonany, że oni nie wstydzą się
pochodzenia owych zacnych kobiet.

[7,17] Antoniusz w swym edykcie ostro karci także Kwintusa Cy-

cerona, syna mojego brata, i nie czuje, obłąkany, że ta przygana
stanowi w istocie pochwałę. Cóż bardziej pożądanego mogło się
przydarzyć owemu młodzieńcowi? Oto wszyscy poznali go jako
sprzymierzeńca zamiarów Cezara i wroga Antoniuszowego szaleń-
stwa! [7,18] Ten gladiator śmiał również napisać, że Kwintus
Cyceron myślał o zabiciu ojca i stryja. O niewiarygodna
bezczelności, zuchwałości i bezmyślności! Ważył się to napisać o
młodzieńcu, którego wraz z bratem kochamy na wyścigi, bo ma on
słodki charakter, jest dobrze wychowany i wyjątkowo zdolny. W
każdej godzinie mamy go przed oczami i w sercu, czekamy na
nowiny od niego i chętnie byśmy go uściskali.

Natomiast czy mnie w swych edyktach Antoniusz obraża, czy

chwali - tego on sam nie wie. Wydaje się, że chwali, chcąc mnie
przy tym naśladować, skoro najlepszym obywatelom grozi tą samą
karą śmierci, którą ja zastosowałem wobec zbrodniarzy i obywateli
najgorszych.

Jednak sądzi, że ożywiając pamięć tego mojego

najpiękniejszego czynu, jednocześnie wzbudzi do mnie nienawiść u
ludzi jemu podobnych.

[8,19] A czegóż takiego on dokonał? Wydał wiele edyktów i za-

rządził, aby senat licznie się zgromadził ósmego dnia przed kalen-

Cyceron po raz kolejny wspomina rok 63 i karę, jaką zastosował wobec

katylinarczyków.

darni grudniowymi,

ale sam tego dnia nie przyszedł. O ile mnie

pamięć nie myli, napisał na końcu edyktu: „Jeśli ktoś będzie nie-
obecny, wszyscy mogą uważać, że nastaje na moje życie i żywi jak
najgorsze zamiary". Cóż to za złe zamiary? Czy mają na celu odzy-
skanie wolności przez naród rzymski? Wyznaję, że byłem ich ini-
cjatorem, doradzałem i doradzam Cezarowi, co należy czynić. Cho-
ciaż on nie potrzebował niczyjej rady, jednak - jak to się mówi -
dolałem oliwy do ognia.

Który porządny człowiek nie nastawałby

na twoje życie, gdyby wiedział, że od twej śmierci zależy ratunek i
życie wszystkich dobrych oraz wolność i władza narodu rzymskie-
go? [8,20] Skoro Antoniusz wezwał nas tak srogim edyktem,
dlaczego sam nie przyszedł? Myślicie, że z powodu jakiegoś
nieszczęścia albo ważnej sprawy? Wino i uczta go zatrzymały, jeśli
nie należy nazwać owej uczty raczej pijatyką. Przeoczył dzień
naznaczony edyktem i przeniósł obrady na czwarty dzień przed
kalendami grudniowymi.

Rozkazał stawić się na Kapitolu. Nie

wiem, którędy sam przyszedł do świątyni, chyba podziemnym
podkopem Galów. Zeszli się zaproszeni, skądinąd ludzie poważani,
ale niepomni swej • godności. Taki bowiem był ów dzień, takie
krążyły pogłoski, taki człowiek zwoływał senat, że hańbą było dla
senatora niczego się nie obawiać. Antoniusz jednak do tych, co
przyszli, nie śmiał powiedzieć ni słowa o Cezarze, chociaż
postanowił poddać sprawę pod osąd senatu; jakiś mąż konsularny
przyniósł przecież na piśmie swoje zdanie na ten temat. [8,21] Fakt,
że Antoniusz nie miał odwagi mówić o człowieku, który
poprowadził wojsko przeciwko niemu, konsulowi, czymże innym
jest, jak nie przyznaniem się, że sam jest wrogiem? Wszak jeden z
nich wrogiem być musiał i nie można było inaczej osądzić sprawy
między dwoma skłóconymi wodzami. Jeśli więc wrogiem jest
Cezar, dlaczego konsul nie przedstawił jego sprawy w senacie?
Jeżeli senat nie powinien ukarać Cezara, to cóż może powiedzieć
Antoniusz, jak nie to tylko, że skoro o Cezarze milczał, sam
przyznał, że jest wrogiem? W edyktach nazywa go Spartakusem,
ale w senacie nie ma odwagi nawet złym go nazwać. [9,21] A jakże
Antoniusz pobudza do śmiechu w najbardziej nawet smutnym
położeniu! Zachowałem w pamięci zdanka z jednego edyktu i - jak
mniemam - Antoniusz uważa je za nadzwyczaj subtelne. Ja zaś
dotąd nie znalazłem nikogo, kto by odgadł, co on

Tj. 24 listopada 44 r.

W oryginale: „currentem incitavi" ('pośpieszyłem biegnącego').

Tj. na 28 listopada.

chciał powiedzieć. [9,22] „Żadna to zniewaga, którą wyrządza czło-
wiek godny". Po pierwsze, kto to jest człowiek godny? Bo wielu
przecież godnych jest kary, na przykład on sam. Czy chodzi o
„zniewagę, którą wyrządza człowiek posiadający godność"? A
jakaż zniewaga może być większa od takiej właśnie? Dalej: co to
znaczy „wyrządzać zniewagę"? l kto o tym mówi? Następne: „To
nie strach, jeśli go wzbudza nieprzyjaciel". A więc przyjaciel zwykł
wzbudzać strach? I inne podobne bzdury. Czy nie lepiej być nie-
mową, niż mówić to, czego nikt nie rozumie? Oto dlaczego jego
nauczyciel z mówcy stał się rolnikiem

i wziął w posiadanie dwa

tysiące jugerów nieobciążonego podatkami i należącego do dóbr
publicznych Leontyńskiego Pola: człowieka durnego jeszcze bar-
dziej ogłupił i dostał publiczny majątek. [9,23] Ale być może nie
jest to ważne.

Pytam więc: dlaczego Antoniusz tak łagodny był w senacie, skoro

w edyktach tak srogi? Po cóż było trybunowi ludowemu Lu-
cjuszowi Kasjuszowi, mężowi dzielnemu i niezmiernie stateczne-
mu, grozić karą śmierci, gdyby przyszedł do senatu? Po co siłą i
groźbami wyrzucał z senatu Decymusa Karfulenusa, który w
sprawach rzeczypospolitej miał właściwe zdanie? Dlaczego za-
kazywał nie tylko wstępu do świątyni, lecz nawet zbliżania się do
Kapitolu Tyberiuszowi Kanucjuszowi, który podczas zgromadzeń
zwołanych w dobrej sprawie często słusznie go dręczył? Jakiej
uchwale senatu wedle obaw Antoniusza mieli się oni sprzeciwić?

Pewnie uchwaleniu modłów dziękczynnych dla wybitnego czło-
wieka, Marka Lepidusa, a niebezpieczeństwem było to, że ktoś
przeszkodzi w przyznaniu zwykłego zaszczytu temu, dla kogo o
zaszczycie wyjątkowym myśleliśmy codziennie. [9.24] I w ogóle
Antoniusz chyba bez powodu zwołał senat, skoro, gdy już miał
mówić o sprawach rzeczypospolitej, a przyniesiono wieści o Le-
gionie IV, upadł na duchu i zerwał się do ucieczki? Pośpiesznie
przeprowadził ustawę senatu o modlitwach dziękczynnych, a gło-
sowano przez rozejście się, co przedtem nigdy się nie zdarzyło.

Przysłowiowe: „ex oratore arator". Mowa oczywiście o Sekstusie

Klodiuszu.

Jako trybunowie ludowi wymienieni mogli skorzystać z prawa weta; zob.

też Cyceron (Phil. 1,10,25).

W sprawach ważnych głosowano tak, iż każdy senator zabierał głos na

dany temat. W sprawach mniejszej wagi, a taką nie było uchwalenie modłów
publicznych, senatorowie głosujący za lub przeciw stawali po dwóch
przeciwnych stronach (in discessione). Druga metoda - wedle słów Cycerona:
„głosowanie nogami" - była zdecydowanie szybsza.

[10,24] Potem wyjechał: podróż w żołnierskim płaszczu, unikanie

ludzkich oczu, światła dziennego, Miasta, Forum - nędzna,
wstrętna, haniebna ucieczka. Jednak tego samego dnia wieczorem
uchwalono znakomite ustawy, sumiennie przeprowadzono
losowanie prowincji i ta, która komu odpowiadała, boskim
zrządzeniem każdemu przypadła. [10,25] Bardzo dobrze więc
czynicie, trybunowie ludowi, zgłaszając teraz wniosek o
wystawieniu straży dla konsulów i senatu. Za tę waszą zasługę
wszyscy wam z serca dziękujemy i jesteśmy wdzięczni. Jakże
bowiem możemy czuć się bezpieczni wobec tak niezmiernej
zuchwałości i chciwości ludzkiej? Jakiego ostrzejszego wyroku, niż
wydany przez jego przyjaciół, oczekuje ten człowiek nieszczęsny i
zatracony? Lucjusz Lentulus, człowiek bardzo mu bliski, a ze mną
związany, oraz Publiusz Nazon, wolny od wszelkiej chciwości,
orzekli, że nie mają żadnej prowincji, bo Antoniusz nie
przeprowadził żadnego losowania.

To samo stwierdził Lucjusz

Filippus, zaprawdę mąż godny ojca, dziada i swych przodków.
Tego samego zdania był niezwykle uczciwy i prawy Gajusz
Turraniusz. To samo poświadczył też Spuriusz Oppiusz. Nawet ci,
co ceniąc przyjaźń z Antoniuszem, pozwolili mu na więcej, niż być
może chcieli: Marek Pizon, mój przyjaciel - szanowany i jako
człowiek, i jako obywatel - oraz równie nieskazitelny Marek
Wehiliusz, potwierdzili, że będą posłuszni władzy senatu. [10,26]
Cóż zaś mam powiedzieć o Lucjuszu Cynnie? Jego wyjątkowa
uczciwość, widoczna w licznych i wielkich dziełach, czyni mniej
zaskakującą chwałę owego zacnego czynu: oto zupełnie
zlekceważył prowincję, której równie wielkodusznie i bardzo
rozważnie nie przyjął Gajusz Cestiusz. Kim są pozostali zadowo-
leni z cudownego losowania? Tytus Anniusz i Marek Galliusz. Och,
obaj szczęściarze! Przecież niczego innego nie pragnęli. Gajusz
Antoniusz dostał Macedonię. Ten także jest szczęściarzem, wszak
ciągle o niej mówił. A Gajusz Kalwizjusz dostał Afrykę. Trudno o
większe szczęście niż jego - ledwo przecież opuścił Afrykę i jakby
przewidując, że wróci, pozostawił w Utyce dwóch legatów. Sycylia
przypadła Markowi Kuzyniuszowi, a Kwintusowi Kasjuszowi -
Hiszpania. Nie mam powodu do podejrzeń: wierzę, że losowanie
tych dwóch prowincji obyło się bez cudu.

[11,27] O Gajuszu Cezarze - do młodzieńca wołam - jakże nagle

i niespodziewanie przyszedłeś na ratunek rzeczypospolitej! Skoro

Cyceron zmierza do anulowania wyników losowania prowincji;

losowanie to Antoniusz przeprowadził 28 listopada 44 r.

tego wszystkiego dopuścił się ten, który uciekał, cóż jeszcze by
zrobił, gdyby zaatakował? A na zgromadzeniu mówił, że będzie
stróżem Miasta i pod Miastem zatrzyma wojsko aż do kalend ma-
jowych. O, wilk - jak powiadają - to znakomity stróż owiec! Czy
Antoniusz byłby stróżem Miasta czy łupieżcą i prześladowcą? Po-
wiedział, że wjedzie i wyjedzie z Miasta, kiedy zechce. A czyż nie
powiedział wobec ludu, siedząc przed świątynią Kastora, że prze-
żyje tylko ten, kto zwycięży?

[11,28] Dziś po raz pierwszy po długiej przerwie wstępujemy na

grunt wolności, której ja, dopóki mogłem, byłem nie tylko obrońcą,
lecz także odnowicielem. Kiedy zaś nie dysponowałem możli-
wościami, zamilkłem i bez poniżenia, ale nie bez godności, znio-
słem doświadczenie owego czasu. Kto jednak zniesie tę bestię
najohydniejszą? W jaki sposób? Czy w Antoniuszu jest cokolwiek
prócz pożądania, okrucieństwa, rozpusty i zuchwałości? On cały
jest ulepiony z tych wad. Nie ma w nim nic szlachetnego, umiar-
kowanego, skromnego czy wstydliwego. [11,29] Ponieważ, sprawa
doszła do punktu krytycznego i albo on poniesie karę z rąk rzeczy-
pospolitej, albo my staniemy się niewolnikami, to - na bogów nie-
śmiertelnych! - ojcowie, zdobądźmy się wreszcie na godną ojców
odwagę i męstwo: odzyskajmy wolność właściwą narodowi i imie-
niu rzymskiemu lub ponad niewolę przedłóżmy śmierć. Znieśliśmy
i wycierpieliśmy wiele z tego, czego w wolnym państwie znosić nie
należało, jedni z powodu nadziei, że być może uda się odzyskać
wolność, inni nadmiernie pragnęli zachować życie. Lecz skoro
znieśliśmy to, do znoszenia czego zmusiła nas konieczność, zaiste
jakaś siła fatalna - choć i tego nie znieśliśmy do końca - czy dalej
będziemy tolerować owo najbardziej ohydne i okrutne panowanie
tego skończonego łotra?

[12,30] Co zrobi w gniewie, mając możliwość działania, skoro

bez żadnej przyczyny był wrogiem wszystkich ludzi prawych? Na
co jeszcze się waży jako zwycięzca człowiek, który po śmierci
Cezara, żadnego zwycięstwa nie odniósłszy, dokonał tak
niesłychanych zbrodni? Opróżnił wypełniony po brzegi dom
Cezara, zrabował ogrody, przeniósł z nich do siebie wszystkie
ozdoby, w pogrzebie znalazł okazję do rzezi i pożarów.
Przeprowadziwszy dwie lub trzy dobre i korzystne dla
rzeczypospolitej uchwały senatu, pozostałymi sprawami kierował
wedle własnej korzyści i zysku: sprzedawał przywileje, uwalniał od
podatków miasta, całe prowincje wyjął spod panowania narodu
rzymskiego, odwołał z wygnania banitów, postarał się o wyrycie na
miedzianych tablicach i umieszczenie na

Kapitolu fałszywych ustaw i fałszywych dekretów, podpisanych
imieniem Gajusza Cezara, narodowi rzymskiemu narzucił bezecne
ustawy. Jego uzbrojone straże nie dopuściły na rynek ludu i urzęd-
ników. Otoczył senat żołnierzami, a gdy przewodził jego obradom,
w świątyni Zgody zamknął zbrojnych. Z pośpiechem udał się do le-
gionów w Brundyzjum i wymordował prawomyślnych centurio-
nów. Postanowił przybyć do Rzymu z wojskiem, aby nas zgładzić,
a Miasto [†] w proch obrócić [†]. [12,31] I właśnie od tego ataku
odwiódł go Cezar swymi wojskami i roztropnością dzięki zgodzie
weteranów i odwadze legionów. Nawet złamany wyrokiem losu nie
umniejszył swej zuchwałości ani nie zaprzestał, obłąkany, rzucać
się i szaleć. Prowadzi uszczuplone wojsko do Galii, z jednym legio-
nem, i to niepewnym, czeka na brata Lucjusza, od którego nikogo
bardziej sobie podobnego nie znajdzie. Jakież spustoszenia poczy-
nił Lucjusz, gdziekolwiek postawił stopę - z murmillona wódz, z
gladiatora imperator! Dokądkolwiek trafi, niszczy składy wina,
wyrzyna trzody bydła i stada owiec. Ucztują żołnierze, on nurza się
w winie, naśladując brata. Pustoszy się pola, rozgrabia posiadłości
wiejskie, porywa i wydaje na pastwę żołnierzy matrony, dziewice,
chłopców szlachetnie urodzonych. Tego samego, co Lucjusz, do-
puszczał się i Marek Antoniusz, gdziekolwiek przybył z wojskiem.

[13,32] Otworzycie więc bramy tym najbardziej obmierzłym bra-

ciom i przyjmiecie ich do Miasta? Nie wykorzystacie łaski bogów
nieśmiertelnych, gdy czas po temu, bo wodzowie są gotowi, żoł-
nierze pełni zapału, naród rzymski jednomyślny, a cała Italia po-
wstała, by odzyskać wolność? Nie powtórzy się okazja, jeśli tę
zmarnujemy. Gdy Antoniusz przywędruje do Galii, zostanie osa-
czony z tyłu, z przodu, z boku. Wszak nie tylko zbrojnie należy na
niego natrzeć, lecz także za pomocą naszych dekretów. Wielka siła,
wielka i iście boska jest moc jednomyślnego i zgodnego senatu.

Czy widzicie wypełniony rynek, a naród rzymski, który zwarty i

gotowy ufa, że odzyska wolność? Gdy naród widzi nas tu tak licz-
nie zgromadzonych po długiej przerwie, ma nadzieję, że
przyszliśmy także jako ludzie wolni. [13,33] Kiedy czekałem na ten
dzień, uniknąłem zdradzieckich mieczy Marka Antoniusza, bo on,
atakując mnie za nieobecność w senacie, nie pojmował, że swoją
osobę i swoje siły zachowywałem na chwilę odpowiednią. Gdybym
bowiem wtedy chciał się sprzeciwić jemu, człowiekowi, który
pragnął rozpocząć rzeź ode mnie, teraz nie mógłbym przyjść
rzeczypospolitej z pomocą. Ale skoro nadarzyła się sposobność, nie
stracę, ojcowie, ani chwili za dnia ni w nocy i jak przystoi, myśleć
będę o wolności na-

rodu rzymskiego i o waszej godności: co trzeba przedsięwziąć i
czego dokonać. Nie tylko nie wzbraniam się przed owym trudem,
lecz będę do niego dążyć i domagać się go, co zresztą czyniłem,
gdy jeszcze wolno było, a co przerwałem na czas, dopóki ponownie
nie miałem możliwości. Już nie dość, że wolno, ale wręcz trzeba,
jeśli bardziej nie chcemy być niewolnikami, niż z bronią w ręku
odważnie postanowić, iż nie będziemy służyć. [13,34] Bogowie
nieśmiertelni dali nam tych oto strażników: Miastu - Cezara, Galii -
Brutusa. Wszak gdyby Antoniusz mógł ujarzmić Miasto,
natychmiast zginęliby porządni obywatele, inni musieliby zostać
niewolnikami. Gdyby mógł opanować Galię, stałoby się to zaraz
potem.

[14,34] Na bogów nieśmiertelnych, ojcowie, wykorzystajcie

nadarzającą się okazję! Przypomnijcie sobie wreszcie, że jesteście
członkami najznakomitszego na całym świecie zgromadzenia.
Dajcie narodowi rzymskiemu znak, że rzeczypospolitej nie
zabraknie waszej rady, bo on jawnie wyznaje, że jemu nie
zabraknie męstwa. Nie ma powodu, bym was napominał. Nikt nie
jest aż tak głupi, by nie rozumieć, że jeśli prześpimy ten czas,
będziemy musieli znosić panowanie nie tylko okrutne i wyniosłe,
lecz także haniebne i sromotne. [14,35] Znacie szaleństwo
Antoniusza, znacie jego przyjaciół, znacie cały dom. Zostać
niewolnikiem lubieżnych rozpustników, niegodziwych
bezwstydników, pijanych hazardzistów - oto największe nie-
szczęście połączone z największą hańbą. Jeżeli już - oby bogowie
nie spełnili tej przepowiedni! - nadchodzi ostateczna zagłada
rzeczypospolitej, my, przewodzący wszystkim narodom na całej
ziemi, uczyńmy to, co dzielni gladiatorzy, którzy giną z honorem: i
my raczej z godnością padnijmy, niż żebyśmy mieli w hańbie
służyć. [14,36] Nic bardziej godnego nienawiści niż hańba, nic
bardziej obrzydliwego niż niewola. Urodziliśmy się do sławy i do
wolności, albo zatrzymajmy je, albo z godnością ponieśmy śmierć.
Zbyt długo ukrywaliśmy nasze uczucia. Teraz wszystko jest jawne:
wszyscy opowiedzieli się bądź po jednej, bądź po drugiej stronie,
objawiając swoje poglądy i pragnienia. Są i obywatele niegodziwi,
zbyt liczni, biorąc pod uwagę miłość ojczyzny, lecz zarazem
nieliczni, zważywszy na rzesze prawomyślnych, którzy przeciw
tamtym wystąpili. Bogowie nieśmiertelni dali rzeczypospolitej
niewiarygodną siłę i szczęście, aby unicestwiła wrogów. Wszak do
tych środków obrony, jakimi dysponujemy, zaraz dojdą niezmiernie
roztropni, mężni i zgodni konsulowie, którzy sprawę wolności
rzeczypospolitej dokładnie omawiali i przez wiele miesięcy
rozważali. Mając takich doradców i wodzów, gdy bogowie
sprzyjają, a naród rzymski jest jednomyśl-

ny, w naprawdę krótkim czasie odzyskamy wolność, zaś
wspomnienie niewoli uczyni tę wolność słodszą.

[15,37] Gdy więc trybunowie ludowi złożyli wniosek mający za-

pewnić senatowi możliwość bezpiecznych obrad w kalendy stycz-
niowe i swobodę wypowiedzi własnego zdania na temat
najważniejszych spraw państwa, proponuję uchwalić: niech
konsulowie desygnowani Gajusz Pansa i Aulus Hircjusz dołożą
starań, by w kalendy styczniowe senat mógł obradować
bezpiecznie. Co do edyktu imperatora konsula desygnowanego
Decymusa Brutusa, niech senat ogłosi, że imperator konsul
desygnowany Decymus Brutus położył wielkie zasługi dla państwa,
broniąc powagi senatu oraz wolności i władzy narodu rzymskiego,
[15,38] i że Decymus Brutusp, zachowując we władzy senatu
prowincję Galię Bliższą, wraz z jej znakomitymi mężami oraz
odważnymi i przyjaznymi rzeczypospolitej obywatelami, a także
wojsko, postąpił i postępuje słusznie, sprawiedliwie i dla dobra
państwa, i to zarówno on, jak i jego wojsko, jak też municypia i
kolonie prowincji Galii. Senat uważa, że dla dobra rzeczypospolitej
należy powierzyć prowincje Decymusowi Brutusowi i Lucjuszowi
Plankusowi, imperatorom konsulom desygnowanym, jak również
pozostałym, którzy dzierżą prowincje na mocy ustawy Juliusza,
ażeby dzierżyli je nadal, dopóki na mocy uchwały senatu każdemu
z nich nie zostanie wyznaczony następca; mają oni dołożyć starań,
aby owe prowincje i wojska trwały na straży rzeczypospolitej,
pozostając pod władzą senatu i narodu rzymskiego. Ponieważ,
dzięki staraniu, odwadze i roztropności Gajusza Cezara oraz przy
całkowitej zgodzie żołnierzy weteranów, którzy okazali mu posłu-
szeństwo, stanęli i nadal stoją na straży rzeczypospolitej, naród
rzymski został uratowany i ciągle jest ratowany od najcięższych
nieszczęść; [15,39] ponieważ Legion Marsowy, stanąwszy w Albie,
w municypium wiernym i mężnym, wsparł władzę senatu i wolność
narodu rzymskiego; ponieważ Legion IV, dowodzony przez znako-
mitego obywatela Lucjusza Egnatulejusza, wykazawszy się podob-
ną rozwagą i męstwem, broni i bronił władzy senatu i wolności na-
rodu rzymskiego - jest i będzie w przyszłości wielką troską senatu,
aby za tak wielkie zasługi wobec rzeczypospolitej przyznać im za-
szczyty i dowody wdzięczności. Senat postanawia, że konsulowie
desygnowani Gajusz Pansa i Aulus Hircjusz, objąwszy urząd,
przedstawią w senacie projekt uchwały w tych sprawach, zgodnie z
tym, co jako lojalni obywatele uznają za służące interesowi
rzeczypospolitej.

FILIPIKA CZWARTA

[1,1] Kwiryci, wasza niewiarygodnie liczna obecność na zgroma-

dzeniu, tak wielka, że nie sądzę, bym pamiętał podobną, budzi
zapał do walki w obronie rzeczypospolitej i niesie wielką nadzieję
na uratowanie państwa! Choć zapału nigdy mi nie brakowało, czas
nie był stosowny, ale gdy tylko nadszedł i gdy ledwie błysnął
promyk nadziei, jako pierwszy stanąłem w obronie waszej
wolności. Gdybym próbował uczynić to wcześniej, teraz nie
mógłbym dokonać niczego. Nie sądźcie, Kwiryci, że dzisiaj

przeprowadzono sprawę nieznaczną, wszak położono fundamenty
pod dalsze działania. Antoniusz jeszcze nie został przez senat
nazwany wrogiem, lecz w rzeczy samej za takiego został uznany.
[1,2] Teraz nabrałem wielkiej otuchy, bo wy jednomyślnie i z
wielkim aplauzem okrzyknęliście go wrogiem. Nie może być
inaczej, Kwiryci: albo niegodziwcami są ci, co przeciwko
konsulowi zgromadzili wojsko, albo wrogiem jest ten, przeciwko
któremu słusznie chwycono za broń. Dzisiaj senat sprawił, że ta
wątpliwość, choć w istocie nikt jej nie żywił, została usunięta.

Największymi pochwałami senat uczcił Gajusza Cezara, który

własnym staraniem, z własnej inicjatywy i przy spożytkowaniu
własnego majątku obronił rzeczpospolitą i waszą wolność i broni
ich nadal. [1,3] Chwalę, chwalę was, Kwiryci, że wyrazami
najwyższej wdzięczności obdarzyliście imię owego przesławnego
młodzieńca, czy raczej chłopca. Jego czyny są nieśmiertelne, a
młodym nazywam go z racji wieku. Wiele pamiętam, niejedno
poznałem, dużo przeczytałem, Kwiryci, ale jak sięgam pamięcią
przez wszyst-

Tj. 20 grudnia 44 r.; a więc tego samego dnia Cyceron wygłosił filipikę

trzecią (w senacie) i czwartą (na komicjach).

kie wieki, o niczym podobnym nie słyszałem. Gdy dręczyła nas
niewola, a zło z dnia na dzień się rozprzestrzeniało i nie mieliśmy
żadnej obrony, i obawialiśmy się niosącego śmierć, złowieszczego
powrotu Antoniusza z Brundyzjum, wówczas to Cezar podjął de-
cyzję, której nikt nie oczekiwał i o której z pewnością nikt nie wie-
dział. Z żołnierzy ojca

wystawił wojsko niezwyciężone, aby odda-

lić od rzeczypospolitej zgubne szaleństwo Antoniusza, podniecane
najbardziej okrutnymi pomysłami.

[2,4] Czy znajdzie się ktoś, kto nie zrozumie, że jeśliby Cezar nie

wystawił wojska, powrót Antoniusza niechybnie pociągnąłby za
sobą naszą śmierć?

Przecież Antoniusz wracał do Rzymu, ocieka-

jąc krwią obywateli rzymskich, których wymordował w Suessie i w
Brundyzjum. Płonął tak zażartą nienawiścią do was, że o niczym
innym nie myślał, jak o zagładzie narodu rzymskiego. Kto by mógł
bronić waszego bezpieczeństwa i waszej wolności, gdyby zabrakło
wojska Gajusza Cezara, wojska złożonego z najdzielniejszych
żołnierzy jego ojca? W sprawie przyznania pochwał i zaszczytów
należnych mu w boskim wymiarze za iście boskie i nieśmiertelne
zasługi senat zgodził się ze mną i dopiero co uchwalił, by przyznać
je już w najbliższym czasie. [2,5] Gdy to uchwalono, któż nie
pozna jasno, że Antoniusz został uznany za wroga? Jak bowiem
inaczej możemy nazywać człowieka, gdy tych, co przeciwko niemu
prowadzą wojska, senat uznaje za godnych szczególnych
zaszczytów?

Kolejna sprawa: czy Legion Marsowy, który według mnie bo-

skim zrządzeniem wziął imię od boga będącego - jak wieść niesie -
ojcem narodu rzymskiego,

sam nie rozstrzygnął, że Antoniusz to

wróg ojczyzny, jeszcze nim za takiego uznał go senat? Przecież
jeżeli Antoniusz nie jest wrogiem, trzeba, byśmy jako wrogów
traktowali tych, co opuścili konsula. Przepiękny czyn Marsowych
legionistów dobitnie i stosownie swoimi okrzykami uznaliście,
Kwiryci, za słuszny. Przystąpili do obrony władzy senatu, waszej
wolności i całej rzeczypospolitej, opuścili wroga i zbrodniarza,
zabójcę matki-ojczyzny. [2,6] Dokonali tego nie tylko z zapałem i
mężnie, lecz w sposób przemyślany i mądrze. Stanęli w Albie,
mieście odpowiednim, obwarowanym, znajdującym

Tj. Gajusza Juliusza Cezara.

Zob. Cyceron (Phil. 3,2,4. 12,30).

Według rzymskiej tradycji za sprawą Marsa Rea Sylwia miała urodzić

Romulusa i Remusa.

się blisko Rzymu, zamieszkanym przez dzielnych mężów, wier-
nych i dobrych obywateli. Naśladując odwagę tego Legionu, do
wojsk Gajusza Cezara przystąpił Legion IV pod wodzą Lucjusza
Egnatulejusza, którego senat dopiero co słusznie pochwalił.

[3,6] Na jaki surowszy wyrok czekasz, Marku Antoniuszu? Pod

niebiosa wynoszą Cezara, który przeciwko tobie wystawił wojsko.
W najbardziej wyszukanych słowach chwali się legiony, które cię
opuściły, te same, które wezwałeś. Byłyby twoje, gdybyś wolał być
konsulem, nie wrogiem. Odważną i słuszną decyzję tych legionów
uznał senat i zyskała ona aprobatę całego narodu rzymskiego.
Chyba że wy, Kwiryci, uważacie Antoniusza za konsula, a nie za
wroga. ...

Dobrze rozeznałem, Kwiryci, wasze zdanie, które tak

wyraźnie teraz okazaliście. [3,7] A czy myślicie, że innego zdania
są municypia, kolonie i prefektury? Wszyscy ludzie jednomyślnie
zgadzają się, iż każdy, kto pragnie ocalenia ojczyzny, musi zdecy-
dowanie chwycić za broń przeciwko tej zarazie.

A czy ktoś uważa za godne potępienia stanowisko Decymusa

Brutusa, które mogliście poznać z jego dzisiejszego edyktu?

Kwi-

ryci, słusznie i zgodnie z prawdą zaprzeczacie! Zaiste niczym ze
szczodrej łaski bogów nieśmiertelnych rzeczpospolita otrzymała
ród Brutusów i ich imię bądź dla ustanowienia, bądź dla odzyskania
wolności narodu rzymskiego.

[3,8] Jaki sąd wydał więc Decy-mus

Brutus o Marku Antoniuszu? Zamknął przed nim prowincję,
zbrojnie mu się przeciwstawia, zachęca do wojny całą Galię, która
z własnej woli sama już zdecydowała, by powstać. Jeśli Antoniusz
jest konsulem, to Brutus wrogiem. Jeśli Brutus ratuje rzeczpospo-
litą - Antoniusz to wróg. Czy więc możemy mieć jakiekolwiek
wątpliwości co do tych dwóch sytuacji?

[4,8] Jak wy jednomyślnie i jednogłośnie oświadczacie, że nie

macie wątpliwości, tak senat dopiero co uchwalił, że Decymus Bru-
tus, broniąc władzy senatu, wolności i potęgi narodu rzymskiego,
wielce zasłużył się dla sprawy rzeczypospolitej. Przed kim bronił?
Czy nie przed wrogiem? Jakaż inna obrona jest godna pochwały?
[4,9] Senat ponadto wychwala prowincję Galię i słusznie
nagradzają najgorętszymi słowami za to, że przeciwstawia się
Antoniuszowi. Gdyby ta prowincja nie przyjęła go, widząc w nim
konsula, wielkiej

Przerwa na oklaski, którymi lud przyznał rację Cyceronowi.

Na temat tego edyktu zob. Cyceron (Phil. 3,4,8. 15,37-38).

Cyceron wielokrotnie wspomina zasługi rodu Brutusów.

dopuściłaby się zbrodni. Przecież wszystkie prowincje powinny po-
zostawać pod władzą i prawem konsula. Odmawia tego
Antoniuszowi imperator konsul desygnowany Decymus Brutus,
obywatel dla rzeczypospolitej zrodzony, odmawia Galia, odmawia
cała Italia, odmawia senat i wy odmawiacie. Kto go więc uważa za
konsula, jeśli nie łotrzy? Chociaż nawet ci, co go tak tytułują, tak
nie myślą i nie mogą nie zgodzić się ze zdaniem wszystkich ludzi,
choćby sami byli, jak są, bezbożnikami i niegodziwcami. Lecz
nadzieja na grabież i łupy zaślepia rozum tym, których nie
zaspokoiły ani rozdawnictwa dóbr, ani rozdział pól, ani owe
niekończące się licytacje. Oni Rzym, dobra i majątki obywateli
obrali sobie za cel do zdobycia i myślą, że niczego im nie
zabraknie, dopóki tu będzie coś, co mogliby rozdrapać, co mogliby
ukraść. To im Marek Antoniusz obiecał - o bogowie nieśmiertelni,
oddalcie i przeklnijcie te złowieszcze słowa! - że porozdziela
Miasto. [4,10] A zatem, Kwiryci, niech się spełni to, o co się
modlicie, a kara za szaleństwo niech spadnie na Antoniusza i cały
jego dom! Ufam, że tak się stanie. Sądzę bowiem, że już nie tylko
ludzie, lecz także nieśmiertelni bogowie są zgodni co do ratowania
rzeczypospolitej. Cóż takiego mogłoby dać powód do wątpliwości
w sprawie woli bogów nieśmiertelnych, skoro oni za pomocą zna-
ków

i wróżb przepowiadają nam przyszłość i tak przejrzyście obja-

wili, że zbliża się godzina kary dla Antoniusza, a dla nas godzina
wolności? Czy bez interwencji bogów mogło dojść do tak
budującej zgody wszystkich obywateli?

[5,11] Pozostaje wam, Kwiryci, wytrwać przy tym zdaniu, tak do-

bitnie wyrażonym. Postąpię więc tak, jak zwykli postępować wo-
dzowie, gdy wojsko staje w szyku: choćby widzieli, że żołnierze są
ogromnie chętni do boju, oni zachęcają ich jeszcze bardziej. I ja
rozpalę was, choć z wielkim zapałem okazujecie gotowość do walki
o odzyskanie wolności. Kwiryci, nie walczycie z wrogiem, z
którym w jakikolwiek sposób da się zawrzeć pokój. Przecież on nie
pragnie, jak przedtem, waszej niewoli, lecz - rozwścieczony -łaknie
krwi. Żadna rozrywka nie jest mu milsza, niż tę krew przelewać,
niż mordować i patrzeć na rzeź obywateli. [5,12] Kwiryci, nie
macie do czynienia ze zbrodniarzem i bezbożnikiem, lecz z nie-
ludzką i ohydną bestią, która, gdy już wpadła do jamy, niechże zo-
stanie ubita.

Jeśli się bowiem stamtąd wydostanie, nie unikniemy

Wedle niektórych badaczy w owych dniach miało miejsce zaćmienie

słońca.

Przysłowiowe: „Immanis taetraque belua, quae in foveam incidit,

obruatur"; por. Plaut (Pers. 588).

żadnych katuszy, zadawanych zaiste z największym okrucień-
stwem. Wszakże te bestię już pochwycono i przyduszono, napierają
na nią wojska, które już posiadamy, a wnet dojdą do nich te, które
w ciągu kilku dni wystawią nowi konsulowie.

Kwiryci, przyłóżcie się do sprawy, tak jak już to czynicie. Nigdy

dotąd nie byliście w żadnej sprawie bardziej zgodni i tak ściśle złą-
czeni z senatem. I nic dziwnego, bo doprawdy nie chodzi już o to,
jak będziemy żyć, lecz czy w ogóle przeżyjemy, czy też pomrzemy
w hańbie i cierpieniu. [5,13] Chociaż natura wszystkim wyznaczyła
śmierć, jednak męstwo właściwe rzymskiemu narodowi i rzymskie-
mu imieniu zwykło bronić się przed śmiercią okrutną i haniebną.
Wytrwajcie, proszę, Kwiryci, w tym męstwie, które przodkowie
wasi pozostawili wam niczym dziedzictwo. Wszystko inne jest
złudne, niepewne, łatwo ginie, przemija, jedynie dzielność najgłę-
biej zapuszcza korzenie, żadna siła nie zdoła jej osłabić i nigdy jej
nie poruszy. Dzięki niej wasi przodkowie najpierw podbili całą Ita-
lię, potem zgładzili Kartaginę, obrócili w proch Numancję, nasze-
mu panowaniu poddali potężnych królów i waleczne ludy.

[6,14] Wasi przodkowie toczyli wojnę z wrogiem, który miał

swoje państwo, kurię, skarb, zgodnych i jednomyślnych obywateli i
jakiś wzgląd na pokój i układy, jeśli już do nich doszło. Wasz
obecny wróg atakuje waszą rzeczpospolitą, a sam własnej nie ma,
usiłuje zniszczyć senat - tę radę, co rządzi całym światem - a sam
żadnej rady nie ma, opustoszył wasz skarbiec, sam własnego nie
mając. Czy ktoś może mieć zgodnych współobywateli, gdy nie ma
miasta? Na czym oparłby się pokój, zawarty z człowiekiem niewia-
rygodnie okrutnym, któremu wierzyć nie można? [6,15] A więc na-
ród rzymski, Kwiryci, zwycięzca wszystkich ludów, toczy despe-
racką wojnę z prześladowcą, łotrem, Spartakusem. Ten, który miał
za powód do przechwałek, że podobny do Katyliny, zaiste dorów-
nuje mu w zbrodni, ale jest mniej przemyślny. Katylina, chociaż
nie miał żadnego wojska, szybko je zgromadził. Antoniusz utracił
wojsko, które już posiadał. Podobnie więc jak dzięki mym stara-
niom, dzięki władzy senatu oraz własnej trosce i cnocie złamaliście
Katylinę, tak samo w krótkim czasie usłyszycie, że zgładzono
zbrodnicze łotrostwo Antoniusza dzięki waszej doskonałej zgodzie
z senatem, zgodzie, jakiej nigdy dotąd nie było dzięki powodzeniu i
męstwu waszych wojsk i wodzów.

[6,16] Co do mnie, czegokolwiek będę mógł dokonać troską, pra-

cą, czuwaniem, autorytetem i radą, dołożę wszelkich starań i nie
zaniedbam niczego, co uznam za potrzebne do obrony waszej wol-

ności. Przez wzgląd na waszą szczodrość i okazane mi dobrodziej-
stwa, zaniedbując tej obrony, dopuściłbym się zbrodni.

Dziś po raz pierwszy po długiej przerwie na wniosek bardzo od-

ważnego człowieka i waszego wielkiego przyjaciela, tego oto Mar-
ka Serwiliusza i jego kolegów, przezacnych mężów i najlepszych
obywateli, z mojej inicjatywy i pod mym przewodem nabraliśmy
nadziei na odzyskanie wolności.

FILIPIKA PIĄTA

[1,1] Żaden dzień, ojcowie, nigdy nie wydawał mi się odleglejszy

od tych kalend styczniowych. Wiedziałem, że i każdemu z was tak
samo czas się dłuży. Nie czekali na ów dzień ludzie, którzy toczą
wojnę z rzecząpospolitą, nas tymczasem nie zwoływano do senatu,
chociaż naszym najważniejszym obowiązkiem było przyjście rze-
czypospolitej z pomocą. Jednak mowy konsulów

oddaliły skargę

na wydarzenia minionych dni, bo oni przemawiali tak, że kalendy
dzisiejsze zdają się być bardziej upragnione niż zbyt późne.

Tak jak mowy konsulów podniosły mnie na duchu i przyniosły

nadzieję nie tylko na ratunek, lecz także na odzyskanie dawnej
godności, tak wypowiedź człowieka, który jako pierwszy zabrał
głos,

mogłaby mnie zatrwożyć, gdybym nie ufał waszej odwadze i

zdecydowaniu. [1,2] Wszak nastał wielki dzień i dano wam możli-
wość, byście wyraźnie pokazali narodowi rzymskiemu, jakie jest
męstwo, zdecydowanie i powaga tego stanu.

Przypomnijcie sobie wydarzenia sprzed dwunastu dni:

jakże

doskonała zgoda, bezprzykładna odwaga i wielkie zdecydowanie
były waszym udziałem, jak znacznymi pochwałami obsypał was
naród rzymski, przypomnijcie sobie jego ogromną wdzięczność i
wiekopomną sławę. Owego dnia, ojcowie, wydaliście takie uchwa-

Hircjusza i Pansy, którzy objęli urząd konsula l stycznia 43 r.

Chodzi o Kwintusa Fufiusza Kalenusa. Konsul Pansa, jego zięć, chcąc

przegłosować wystanie posłów do Antoniusza i polubowne zakończenie
konfliktu, udzielił mu głosu jako pierwszemu (wedle starszeństwa w senacie
pierwszy powinien przemawiać Cyceron).

20 grudnia 44 r. odbyło się posiedzenie senatu, podczas którego Cyceron

wygłosił trzecią filipikę.

ty, że nie pozostaje wam nic innego, jak tylko zawrzeć godziwy po-
kój albo prowadzić konieczną wojnę. [1,3] Chce pokoju Marek An-
toniusz? Niech złoży broń, niech prosi o pokój, niech błaga o prze-
baczenie. Nie znajdzie nikogo bardziej przychylnego ode mnie,
choć zjednując sobie niegodziwych obywateli, chciał być moim
wrogiem, a nie przyjacielem. Naprawdę niczego nie można ofiaro-
wać temu, kto toczy wojnę, być może jednak znajdzie się coś, co
można przyznać temu, kto prosi. Natomiast wysłanie posłów do
człowieka, na którego przed dwunastoma dniami wydaliście najpo-
ważniejszy i najsurowszy wyrok, będzie dowodem nie lekkomyśl-
ności, lecz - mówię, co myślę - głupoty. [2,3] Najpierw pochwali-
liście wodzów

za to, że z własnej woli zdecydowali wydać mu

wojnę, potem pochwaliliście żołnierzy weteranów - ci, chociaż zo-
stali przez Antoniusza wprowadzeni do kolonii, jednak przedłożyli
wolność narodu rzymskiego nad dobrodziejstwo od tamtego
otrzymane. [2,4] A Legion Marsowy? A Legion IV? Dlaczego się
je chwali? Przecież jeżeli żołnierze opuścili swego konsula, trzeba
ich ukarać, a słusznie otrzymują pochwały, jeżeli opuścili wroga
ojczyzny. Ponieważ nie mieliście jeszcze konsulów, uchwaliliście,
aby w pierwszej kolejności wnieść pod obrady senatu sprawę przy-
znania nagród żołnierzom i zaszczytów wodzom. Chcecie w tym
samym czasie ustanawiać nagrody dla tych, co chwycili za broń
przeciwko Antoniuszowi, i wysyłać posłów do Antoniusza? Czy
będziemy się wstydzić, że więcej powagi mają postanowienia le-
gionów niż senackie? Oto legiony postanowiły bronić senatu przed
Antoniuszem, a tymczasem senat wyznacza posłów do Antoniusza!
Aby utwierdzić zapał żołnierzy czy osłabić męstwo? [2,5] Czy te
dwanaście dni sprawiło, że człowiek, który nie znalazł żadnego
obrońcy oprócz Kotyli, ma już obrońców także wśród mężów kon-
sularnych? Niechby oni wszyscy przede mną zostali zapytani o
zdanie - chociaż domyślam się, co powiedzą niektórzy z wypo-
wiadających się po mnie - łatwiej zbiłbym ich argumenty, jeśliby
trzeba było.

Panuje oto przekonanie, że ktoś ma zgłosić propozycję, by Mar-

kowi Antoniuszowi oddać Galię Dalszą, którą otrzymał Plankus.
Czymże innym to jest, jak nie sprezentowaniem wrogowi wszel-
kiego oręża potrzebnego do prowadzenia wojny domowej, ofiaro-
waniem ogromnych pieniędzy, których teraz mu brak - pieniędzy,

Wodzowie, o których tu mowa, to Decymus Brutus, Oktawian i Lucjusz

Egnatulejusz; zob. Cyceron (Phil. 3,15,37-39).

co są sprężyną wojny - i jeszcze do tego konnicy, ile zechce? Mó-
wię o konnicy? Nie sądzę, żeby się zawahał przyprowadzić ze sobą
barbarzyńców. Kto tego nie widzi, jest głupi, kto widzi i za tym
głosuje, jest zdrajcą. [2,6] Ty

wyposażasz obywatela - zbrodniarza

i zatraceńca, w galijskie i germańskie pieniądze, piechotę, konnicę,
wojska? Na nic tu jakiekolwiek wymówki: „To mój przyjaciel" -
niech najpierw będzie przyjacielem ojczyzny; „To mój krewny" -
czy może być bliższe pokrewieństwo niż z ojczyzną, w której
pojęciu mieszczą się także rodzice? „Dał mi pieniądze" - chcę
zobaczyć człowieka, co odważy się tak powiedzieć. A gdy
wyjawię, o co tak naprawdę chodzi, nietrudno będzie wam posta-
nowić, jaki oddać głos lub za czyim pójść zdaniem.

[3,6] Idzie więc o to, czy Markowi Antoniuszowi dać sposobność

do zdławienia rzeczypospolitej, wymordowania dobrych, do-
konania podziału Rzymu i gruntów pomiędzy sprzymierzonych z
nim łotrów, przygniecenia narodu rzymskiego niewolą. Czy ktoś
mu tego zabroni? [3,7] Zastanówcie się, co robicie. „Ależ to nie pa-
suje do Antoniusza" - tego nie odważyłby się powiedzieć nawet
Kotyla. Cóż bowiem nie pasuje do człowieka, który mówi, że broni
postanowień Cezara, a obalił jego ustawy jak najbardziej godne
naszych pochwał? Cezar chciał osuszyć bagna, a Marek Antoniusz
całą Italię dał do podziału

człowiekowi wstrzemięźliwemu,

Lucjuszowi Antoniuszowi.

Czy naród rzymski przyjął tę ustawę?

Czy wróżby w tej sprawie były pomyślne? Ów pobożny augur wy-
powiedział się na temat tych wróżb bez członków kolegium! Prze-
cież one nie wymagają objaśniania, bo któż nie wie, że gdy Jowisz
zagrzmi, urzędnikowi nie wolno rozmawiać z narodem?

Trybu-

nowie ludu wbrew postanowieniom Gajusza Cezara wnieśli ustawę
o przydziale prowincji: Cezar chciał, by przyznawano je na dwa
lata, Antoniusz - na sześć. Czy naród rzymski przyjął także i tę
ustawę? A czy podano ją do publicznej wiadomości? Czyż najpierw
nie wydano, a dopiero potem spisano? Czy nie widzieliśmy, że do
jej wydania doszło prędzej, niż ktokolwiek mógł przypuszczać?
[3,8] A co z ustawą Cecyliusza i Dydiusza, na mocy której

Cyceron zwraca się tu do Kalenusa.

Kontrast: Cezar, osuszając bagna, chciał powiększyć dobra publiczne, a

Antoniusz uszczuplił je, dokonawszy ich podziału.

Lucjusz Antoniusz jako trybun wniósł w 44 r. ustawę o podziale gruntów i

przewodził kolegium urzędników (septemwirat) powołanych do jego
przeprowadzenia.

Zob. Cyceron (Phil. 2,38,99).

przedłuża się podawanie do publicznej wiadomości na okres trzech
dni targowych?

A kary określone na mocy świeżej ustawy

Juniusza i Licyniusza? Czy ustawy Antoniusza mogą być prawo-
mocne bez pogwałcenia pozostałych ustaw? Czy ktoś miał wtedy
możliwość dotarcia na Forum?

Nieustawały grzmoty i rozpętała

się straszna zawierucha! Dziwne wydaje się, że Antoniusz, jeśli nie
poruszyły go te znaki, w ogóle mógł wytrzymać i znieść za-
trważającą siłę burzy i nawałnicę deszczu. Czy więc będzie się
wahał przyznać, że wbrew wróżbom zatwierdzono ustawę, o której
on, augur, mówi, że ją przeprowadził, choć Jowisz Stator wówczas
nie tylko grzmiał, lecz - wprost krzycząc z nieba - zabraniał? Czy
ów dobry augur za znak nie uznał faktu, iż tę ustawę uchwala wraz
z kolegą, którego wybór sam ogłosił jako niezgodny z wróżbami?

[4,9] Może my, jego koledzy z kolegium augurów, objaśnimy

wróżby, ale czy poszukamy także interpretatorów użycia broni?
Najpierw wszystkie wejścia na Forum tak zostały pozamykane, że
choćby nawet jeden zbrojny ich nie zagradzał, to i tak w żaden spo-
sób nie można się było tam dostać, chyba że wyłamawszy zapory.
Warty zaś porozmieszczano tak jak wówczas, gdy przed wrogiem
za pomocą obwarowań i szańców broni się dostępu do miasta. Mo-
gliśmy zobaczyć, że to właśnie w ten sposób od wejścia na Forum
odpędzano naród i trybunów ludu. [4,10] Dlatego twierdzę, że usta-
wy, o których się mówi, że je przeprowadził Marek Antoniusz,
przeprowadzono przy użyciu siły i na przekór wróżbom, więc na-
ród nie jest zobowiązany do ich przestrzegania. Jeżeli ktoś mniema,
że Marek Antoniusz przeprowadził ustawy potwierdzające po-
stanowienia Cezara - te o ostatecznym zniesieniu dyktatury czy o
zakładaniu kolonii

- trzeba, żeby naród na nowo, po powtórzeniu

wróżb, został zobowiązany do przestrzegania tychże ustaw.
Chociaż bowiem on niezgodnie z prawem i przy użyciu siły prze-
prowadził słuszne postanowienia, jednak tych ustaw nie godzi się
pozostawić i wszelkie ślady zuchwałości szalonego gladiatora trze-
ba zatrzeć naszą powagą.

Tj. 27 dni.

Marek Antoniusz nie dopuścił swych przeciwników na Forum, gdy

Lucjusz Antoniusz wnosił ustawę o podziale gruntów.

Zob. Cyceron (Phil. 2,33,82-83).

Cyceron wspominał już o korzystnych dla państwa ustawach Antoniusza;

zob. Cyceron (Phil. 1,1,3 i 2,35,91).

[4,11] W żaden też sposób nie wolno znosić trwonienia publicz-

nych pieniędzy: Antoniusz na podstawie fałszywych zapisów i da-
rowizn przywłaszczył sobie już siedemset milionów sesterców.
Wydaje się graniczyć z cudem, że w tak krótkim czasie mogły
zniknąć tak wielkie pieniądze narodu rzymskiego. Czy będziemy
znosić to, że cały dom Marka Antoniusza wchłonął owe ogromne
zyski? On przecież sprzedawał fałszywe wyroki, królestwa, miasta,
a biorąc łapówki, rozkazywał w spiżu wykuwać przywileje. Mówił,
że czyni to na mocy zapisków Cezara, a przecież sam je pre-
parował. Targ, na którym rozprzedawano całą rzeczpospolitą, tętnił
życiem wewnątrz domu Antoniusza, jego żona zaś, ta, która
przynosi więcej szczęścia sobie niż mężom, prowadziła wyprzedaż
prowincji i królestw. Swego rodzaju normą stało się bezprawne od-
woływanie wygnańców. Jeżeli powagą senatu nie zostanie to unie-
ważnione teraz, gdy dostąpiliśmy nadziei na odzyskanie rzeczypo-
spolitej, nie pozostanie nawet cień po wolności Miasta. [4,12] W
domu Antoniusza zgromadzono niezliczone sumy pochodzące ze
sfałszowanych zapisków i wystawionych na sprzedaż dokumentów
(Antoniusz, gdy coś sprzedawał, mówił, że robi to na mocy
postanowień Cezara, brał też łapówki i fałszował uchwały senatu),
podpisywano skrypty dłużne, do skarbca trafiały nigdy
nieprzeprowadzone uchwały senatu. Świadkami tych haniebnych
postępków były także obce narody.

Zawierano przymierza,

rozdawano królestwa, uwalniano od zobowiązań ludy i prowincje:
sfałszowane tablice obwieszczające to wszystko przybijano wśród
jęków narodu rzymskiego po całym Kapitolu, [†] Oto w jednym
domu [†] skupiono tak wielkie sumy, że gdyby je skonfiskować, to
rzeczypospolitej już nie zabrakłoby pieniędzy.

[5,12] Antoniusz wniósł pod obrady także ustawę sądowniczą -

toż to człowiek czysty i nieskazitelny, prawodawca i reformator są-
downictwa! Z jej pomocą oszukał nas. Mówił, że ustanowił sędzia-
mi prostych żołnierzy i chorążych, i Skowronków, a tymczasem
wybrał hazardzistów, wybrał banitów, wybrał Greków! Jakże zna-
komite zgromadzenie sędziów! Podziwu godny trybunał! [5,13] Już
z zapałem śpieszę, by w obronie oskarżonego wystąpić przed tym
trybunałem wobec Kydasa Kreteńczyka, zakały swej wyspy, czło-
wieka najzuchwalszego i łotra nad łotrami. Lecz załóżcie, że taki
nie jest. Czy mówi po łacinie? Urodzony sędzia? Czy on jak sędzia
wygląda? Albo, co najważniejsze, czy jest obeznany z naszymi

Aluzja do sprawy króla Dejotara.

prawami i obyczajami? I wreszcie, czy zna ludzi? Przecież wy le-
piej orientujecie się na Krecie niż Kydas w Rzymie. Toż nawet gdy
chodzi o naszych obywateli, istnieje zwyczaj dokonywania wyboru
i mianowania sędziów. A kto zna lub kto mógł poznać sędziego z
Gortyny? Bo Ateńczyka Lizjadesa zna wielu, przecież to syn Fe-
drusa, zacnego filozofa, poza tym człowiek lubiący się bawić, tak
że bardzo łatwo dogada się z Kuriuszem, jak on sędzią i hazardzi-
stą. [5,14] Pytam więc: jeśliby wezwano Lizjadesa, by sprawował
obowiązki sędziego, a on odmówiłby, tłumacząc, że jest sędzią na
Areopagu, nie może więc jednocześnie i w Rzymie, i w Atenach
sprawować sądów - czy przewodniczący trybunału przyjmie to
wytłumaczenie sędziego Greczynka, co raz w pallium, a raz w to-
dze chadza? A może zlekceważy starożytne prawa Ateńczyków?
Dobrzy bogowie, cóż to dalej za trybunał! Sędzia z Krety, i to łotr
największy. Jakże oskarżony waży się kogoś do niego wysłać, jak
do niego podejdzie? Kreteńczycy to twardy naród, ale za to Ateń-
czycy są miłosierni. Myślę, że i Kuriusz nie jest srogi, skoro co-
dziennie ryzykuje cały swój majątek, grając w kości. Wybrano tam
też sędziów, którzy pewnie się wymówią od sprawowania sądów,
bo mają zaiste zgodne z prawem wytłumaczenie: wyjechali z po-
wodu wygnania i później nie przywrócono im praw. [5,15] Czy ten
szaleniec wybrałby takich sędziów, czy umieściłby ich nazwiska w
skarbcu i poruczył im znaczną część rzeczypospolitej, gdyby
uważał, że w ogóle pozostała jeszcze jakaś jej resztka?

[6,15] Powiedziałem o osobach powszechnie znanych, pozosta-

łych nie chcę wymieniać z imienia, lecz wiedzcie, że Antoniusz
wpakował do trzeciej dekurii

akrobatów, muzykantów, wreszcie

cały chór swoich współbiesiadników. Prosta jest przyczyna, dla
której tak przezacną i przesławną ustawę wniesiono w największy
deszcz, w czasie zawieruchy, burzy, z towarzyszącą jej trąbą po-
wietrzną i ulewą, wśród błyskawic i grzmotów: oto abyśmy mieli
za sędziów ludzi, jakich by nikt do domu nie wpuścił. Ogrom
zbrodni, świadomość występków, grabież pieniędzy (wyliczenie
tego wszystkiego znajduje się w świątyni Ops) - oto dlaczego An-
toniusz wymyślił ową trzecią dekurię. I nie wcześniej poszukano
sędziów niecnych, nim zwątpiono w ocalenie winowajców w są-
dach sprawiedliwych. [6,16] Lecz cóż to za bezczelna morda, cóż
za szumowina obmierzła, że ważył się ich wybrać, by sami sprawo-
wali sądy! Ich wybór stanowi podwójną zniewagę wyrządzoną rze-

Zob.Cyceron(Phil. 1,8,19-20).

czypospolitej: po pierwsze, że tak niecni to sędziowie; po drugie, że
stało się jawne i wszyscy już wiedzą, jak wiele mamy w Mieście
plugastwa. Uważałbym zatem, że tę ustawę i pozostałe do niej po-
dobne trzeba unieważnić, choćby pod głosowanie poddano je bez
użycia siły i pogwałcenia wróżb. A właściwie dlaczego miałbym
sądzić, że trzeba je unieważnić, skoro stwierdzam, że nawet nie
poddano ich pod głosowanie?

[6,17] Czyż nie należy raczej napiętnować najostrzejszymi słowy

i w uchwałach senatu przekazać pamięci potomnych, że Marek An-
toniusz jako pierwszy od czasu założenia Miasta jawnie przecha-
dzał się po nim ze zbrojnymi?

Tego nie robili ani nasi królowie,

ani ci, którzy po wygnaniu tamtych chcieli objąć władzę królewską.
Pamiętam Cynnę, widziałem Sullę, dopiero co oglądałem Cezara.

Przecież od czasu, gdy Lucjusz Brutus wyzwolił rzeczpospolitą, ci
trzej mogli więcej niż całe państwo. Nie powiem, że oni w ogóle
nie mieli oręża, mówię tylko, że go było mało i pozostawał w
ukryciu. [6,18] Tymczasem za tą zakałą podążał cały zastęp
uzbrojonych: Krassycjusz, Mustela i Tyron, obnażając miecze, pro-
wadzali przez rynek watahę zbójców do nich podobnych. Mieli
swoje miejsce w tym zastępie barbarzyńscy łucznicy.

Kiedy

wszyscy oni szli do świątyni Zgody, gromadzili się na schodach i
ustawiali lektyki, nie dlatego, by Antoniusz chciał ukryć w nich
tarcze, lecz po to, by jego przyjaciele nie utrudzili się, dźwigając je
osobiście.

[7,18] To zaś jest najobrzydliwsze nie tylko dla oka, lecz także

dla ucha, że w przybytku Zgody umieścił zbrojnych, łotrów i
skrytobójców - świątynia stała się więzieniem, ojcowie obradowali
przy zamkniętych podwojach, a między senatorskimi krzesłami
krążyli zbóje. [7,19] Antoniusz zapowiedział, że jeśli tam nie
przyjdę w kalendy wrześniowe, wyśle robotników i zburzy mój
dom.

Mieliśmy dyskutować nad czymś zaiste niezmiernie

istotnym: Antoniusz wniósł pod obrady sprawę modłów
dziękczynnych. Przyszedłem nazajutrz, ale wtedy on nie przyszedł.
Mówiłem o stanie państwa,

z mniejszą swobodą niż zwykle, lecz

z większą, niż gdybym zwa-

O niezgodnej z prawem obecności zbrojnych w Rzymie zob. Cyceron

(Phil. 1,7,16).

CYNNA

SULLA

CEZAR

- trzy postacie w historii republiki rzymskiej, które

osiągnęły największą, niemal absolutną władzę.

Tj. Iturejczycy.

Zob. Cyceron (Phil. 1,5,12).

Cyceron wspomina pierwszą filipikę.

żał na niebezpieczeństwo i groźby. Tymczasem ten porywczy i
gwałtowny człowiek, aby odebrać nam zwyczajową swobodę
przemawiania, oznajmił, że jestem jego nieprzyjacielem. Z taką sa-
mą swobodą trzydzieści dni wcześniej przemawiał Lucjusz Pizon i
spotkał się z największą pochwałą.

Antoniusz rozkazał mi przyjść do senatu trzynastego dnia przed

kalendami październikowymi,

a czekając na ten dzień w tybur-

tyńskiej posiadłości Scypiona, przez siedemnaście dni recytował
mowy przeciwko mnie - chciał zapewne odzyskać chęć do picia, bo
przecież zwykle właśnie to skłania go do zajęcia się ćwiczeniami
retorycznymi. [7,20] Gdy nadszedł ów dzień, w którym to rozkazał
mi się stawić, wraz z uformowanym w szyku kwadratowym od-
działem przyszedł do świątyni Zgody i rzygnął ze swych
śmierdzących ust mowę przeciwko mnie - nieobecnemu. Gdyby
przyjaciele pozwolili mi zjawić się w senacie, a bardzo chciałem
przyjść, wtedy on ode mnie rozpocząłby rzeź. Przecież to już po-
stanowił. Skoro zaś raz zatopiłby zbrodniczy miecz we krwi, nie
skończyłby mordowania, dopóki by się nie zmęczył i nie nasycił.
Był z nim przecież jego brat, Lucjusz, azjatycki gladiator, który w
Mylasie walczył jako murmillon. Ten łaknął naszej krwi, bo wła-
snej wiele stracił w czasie tamtej walki. Oszacował wasze pienią-
dze, oznaczył wasze posiadłości miejskie i wiejskie. Jego bieda,
złączona z chciwością, zagrażała waszym majątkom. Poprzydzielał
pola, jakie chciał, ludziom, jakim chciał.

Żadna z osób pry-

watnych nie miał do niego dostępu, nikt nie mógł doprosić się spra-
wiedliwości. Każdy właściciel miał tyle swego, ile mu rozdawca
Lucjusz Antoniusz pozostawił. [7,21] Chociaż bezprawie to nie bę-
dzie prawomocne, jeśli unieważnicie ustawy Antoniusza, jednak
jestem zdania, że wszystkie łajdactwa trzeba po kolei nazwać i na-
piętnować, a także trzeba jasno stwierdzić, że nie było żadnego ko-
legium siedmiu mężów i że nic z tego, co oni rzekomo zatwierdzili,
nie ma mocy prawnej.

[8,21] Czy jest ktoś, kto mógłby uważać Marka Antoniusza za

współobywatela, a nie za najgroźniejszego i najbardziej okrutnego
wroga, który siedząc przed świątynią Kastora, powiedział wobec
narodu rzymskiego, że tylko zwycięzca pozostanie przy życiu?
Chyba nie sądzicie, ojcowie, że mówiąc to, raczej groził, niż przed-
stawiał rzeczywiste zamiary? Toż śmiał powiedzieć na komicjach,

Tj. 19 września (44 r.).

Zob. Cyceron (Phil. 2,38,99) oraz przyp. 102.

że gdy skończy urzędowanie, podejdzie z wojskiem pod Miasto,
wejdzie do niego i wyjdzie, ile razy zechce! Czymże innym to było,
jak nie zapowiedzią niewoli narodu rzymskiego? [8,22] A co ozna-
czała podróż Antoniusza do Brundyzjum,

dlaczego tak się śpie-

szył, na cóż miał nadzieję? Nie pod Miasto prowadził wielkie woj-
sko, lecz raczej na samo Miasto. A zdziesiątkowanie centurionów -
czyż nie było oznaką nieokiełznanego szaleństwa człowieka, który
już nie panuje nad sobą? Kiedy na jego niecne obietnice najdziel-
niejsze legiony odpowiedziały krzykiem oburzenia, wówczas Anto-
niusz zarządził, by do domu, gdzie mieszkał, przyszli centuriono-
wie, o których wiedział, że względem rzeczypospolitej żywią dobre
zamiary, i rozkazał ich pozabijać u nóg swoich i żony - ten surowy
wódz wziął ze sobą żonę na wojnę! Jeżeli z takim okrucieństwem
postąpił wobec ludzi, których nigdy nie widział, jakie mógł mieć
plany wobec nas, których wprost nienawidził? I jak zachłannie po-
łasiłby się na pieniądze bogaczy człowiek, który zapragnął krwi
biedaków? To ich dobra, jakkolwiek były niewielkie, natychmiast
rozdzielał pomiędzy swoich towarzyszy, tych, co z nim pili.

[8,23] Szaleniec już prowadził z Brundyzjum przeciw ojczyźnie

zdradzieckie wojsko, gdy z łaski bogów nieśmiertelnych Gajusz
Cezar, obdarzony boskim rozumem, wielkodusznością i roztropno-
ścią, kierując się wyjątkową odwagą, z własnej woli, jednak za mo-
ją aprobatą, udał się do kolonii założonych przez ojca i zwołał żoł-
nierzy weteranów. W kilka dni wystawił wojsko i powstrzymał już
wzniecone ataki zbrodniarzy.

Później Legion Marsowy,

dostrzegłszy w nim najbardziej godnego wodza, nie uczynił
niczego innego, jak to jedynie, co służyło naszej wolności. W ślad
za Legionem Marsowym poszedł Legion IV.

[9,23] Na wieść o tym Antoniusz zwołał senat i posłużył się by-

łym konsulem,

by na jego wniosek uznać Gajusza Cezara za wro-

ga, ale szybko podupadł na duchu. [9,24] Potem nie odprawił uro-
czystych modlitw, nie złożył ślubów i nie wyruszył z Miasta, ale
raczej zeń uciekł w płaszczu dowódcy. A dokąd to? Do prowincji
zamieszkanej przez bardzo dzielnych i mężnych obywateli, którzy
nawet wówczas, gdyby przyszedł w innym celu, niż by wydać im

W październiku 44 r.

Wydarzenia te są jednym z tematów poruszanych w trzeciej filipice; zob.

Cyceron (Phil. 3,1,3-3,7).

28 listopada 44 r. sprzyjający Antoniuszowi senator Kwintus Fufiusz

Kalenus postawił wspomniany wniosek.

wojnę, nie mogliby ścierpieć tego wściekłego gwałtownika,
oszczercy, pyszałka, człowieka zawsze czegoś żądającego, zawsze
rabującego i wiecznie pijanego. Niegodziwości Antoniusza nawet
w czasie pokoju nikt by znieść nie mógł, a on tymczasem wydał
wojnę prowincji Galii. Oblega Mutynę - najsilniejszą i
najwspanialszą kolonię narodu rzymskiego. Przypuszcza atak na
imperatora konsula desygnowanego Decymusa Brutusa -
obywatela, który wprawdzie mu służy, lecz został zrodzony dla nas
i dla państwa. [9,25] Hannibala więc nazwiemy wrogiem, a
Antoniusza współobywatelem? Czegóż z tych wszystkich rzeczy,
których tamten dopuścił się jako wróg, nie uczynił, nadal nie czyni
albo nie knuje i nie zamyśla ten? Cóż innego widać na drodze
Antoniuszów, jak nie zniszczenie, spustoszenie, rozbój i rzezie?
Nie robił tego Hannibal, bo wiele zachowywał na własny użytek. A
ci, co żyją z godziny na godzinę, nie tylko nie mieli na względzie
majątków i dóbr obywateli, lecz nie pomyśleli nawet o własnym
pożytku.

O dobrzy bogowie, uchwalamy oto wysłanie poselstwa do takie-

go człowieka?! Czy ludzie, którzy tego chcą, a zarazem znają ustrój
państwa, prawa wojny i przykłady przodków, zastanawiają się,
czego wymaga majestat narodu rzymskiego i powaga senatu? Wy-
syłasz posłów? Jeśli z prośbą, Antoniusz nimi wzgardzi, jeśli z roz-
kazami - nie posłucha. Wreszcie, choćbyśmy posłom wydali suro-
we polecenia, sam fakt wysłania poselstwa ostudzi zapał narodu
rzymskiego, złamie ducha municypiów i całej Italii. Pomijam już
sprawy wielkiej wagi: poselstwo z pewnością odwlecze i opóźni
wojnę. [9,26] Choćby niektórzy powiedzieli to, co - jak słyszę -
mają zamiar powiedzieć: „Posłowie niech pójdą, a my
przygotowujmy się do wojny", jednak sam fakt wysłania poselstwa
zgasi zapał ludzi i spowolni bieg wojny.

[10,26] Ojcowie, poprzez najmniejsze drobiazgi nieraz w rzeczy-

pospolitej dokonują się zmiany największe; dzieje się tak zawsze, a
więc i w czasie wojny, zwłaszcza wojny domowej, której kierunek
na ogół wyznacza powszechne mniemanie i pogłoski. Nikt nie
będzie pytał, z jakimi poleceniami wysłaliśmy posłów, już sam
fakt, że wyprawiliśmy ich jako pierwsi, zostanie poczytany za
oznakę strachu. Niech Antoniusz odstąpi od Mutyny, niech prze-
stanie oblegać Brutusa, niech ustąpi z Galii. Nie należy mówić,
prosić - trzeba zmusić go orężem.

[10,27] Przecież nie ślemy posłów do Hannibala, by odstąpił od

Saguntu. Senat niegdyś wysłał doń Publiusza Waleriusza Flakkusa
i Kwintusa Bebiusza Tampilusa, którzy - jeśliby Hannibal nie po-

słuchał - mieli rozkaz jechać do Kartaginy. Dokąd rozkażemy udać
się naszym posłom, jeśli Antoniusz nimi wzgardzi? Wysyłamy po-
słów do współobywatela, by nie walczył z imperatorem, by nie ob-
legał kolonii narodu rzymskiego. Czy tak nie było? O to więc trze-
ba prosić za pośrednictwem posłów? Na bogów nieśmiertelnych,
jakaż to różnica, czy on oblega Miasto czy Miasta przedmurze -
kolonię narodu rzymskiego, założoną przecież w celach
obronnych? Przyczyną drugiej wojny punickiej, którą Hannibal to-
czył przeciwko naszym przodkom, było oblężenie Saguntu. Słusz-
nie wyprawiono posłów do Hannibala: wysłano ich do Punijczyka,
wysłano w obronie jego wrogów, a naszych sprzymierzeńców. Czy
jest jakieś podobieństwo? My ich poślemy do współobywatela, by
nie walczył z imperatorem narodu rzymskiego, by nie oblegał woj-
ska, kolonii, by nie pustoszył pól, by nie był wrogiem?

[11,28] Przypuśćmy, że posłucha. Czy chcemy albo czy możemy

traktować go jako współobywatela? Trzynastego dnia przed kalen-
dami styczniowymi

swymi dekretami zadaliście mu cios. Postano-

wiliście, by w kalendy styczniowe wniesiono pod obrady to, co te-
raz jest ich przedmiotem: sprawę przyznania zaszczytów i nagród
dla ludzi, którzy dobrze zasłużyli się dla państwa i nadal gromadzą
zasługi. Uznaliście, że na ich czele stoi Gajusz Cezar, który zdra-
dzieckie ataki Marka Antoniusza odwrócił od Miasta i skierował ku
Galii. Następnie wymieniliście żołnierzy weteranów, tych, co
pierwsi poszli za Cezarem, oraz Legion Marsowy i Legion IV
niczym przez bogów niebiańskich zesłane; obiecaliście im
zaszczyty i nagrody, choć nie dość, że opuściły swego konsula, to
jeszcze wystąpiły przeciwko niemu zbrojnie. Tego samego dnia po
odczytaniu edyktu

znakomitego obywatela Decymusa Brutusa

pochwaliliście jego czyn i mocą władzy publicznej uznaliście za
słuszną tę wojnę, którą przedsięwziął jako człowiek prywatny,
[11,29] Czegóż więc innego dokonaliście owego dnia, jak nie tego,
że w istocie osądziliście Antoniusza jako wroga? Czy, skoro
zapadły takie uchwały, on będzie mógł spokojnie patrzeć na was
albo czy wy spojrzycie na niego bez największego bólu? Nie tylko
jego własna zbrodnia oddzieliła go, oderwała, odrzuciła od
rzeczypospolitej, lecz - jak mi się zdaje - dokonała tego sama
Fortuna rzeczypospolitej.

Myślicie, że jeśli on posłucha posłów i

wróci do Rzymu, to zatraconym

Tj. 20 grudnia (44 r.).

Zob. Cyceron (Phil. 3,4,8).

Zob. Cyceron (Cat. 1,6,15).

obywatelom kiedykolwiek zabraknie sztandarów, pod jakimi mo-
gliby się zjednoczyć? Ja mniej się tego boję, bo są inne sprawy, o
których myślę więcej i obawiam się ich bardziej.

Nigdy nie usłucha postów. Znam szaleństwo i zuchwałość tego

człowieka, niecne zamiary jego przyjaciół, którym jest oddany.
[11,30] Przecież na czele rodziny stoi jego brat Lucjusz, co toczył
boje poza granicami kraju.

Choćby Antoniusz odzyskał rozum

samodzielnie, co nigdy nie nastąpi, nie pozwolą mu na to jego bli-
scy. A czas ucieka, stygnie zapał do walki. Z jakiego innego powo-
du wojna ciągle jeszcze trwa, jak nie dlatego, że my się ociągamy i
zwlekamy? Po ustąpieniu, czy raczej rozpaczliwej ucieczce, tego
łotra, gdy tylko senat mógł obradować swobodnie, usilnie domaga-
łem się, by nas zwołano. W dniu, w którym po raz pierwszy

to się

stało, pod nieobecność konsulów desygnowanych, w swej mowie,
ale szczególnie dzięki waszej zgodzie, położyłem fundamenty pod
pomyślność rzeczypospolitej - zdecydowanie później niż należało,
bo wcześniej niczego dokonać nie mogłem, lecz gdybyśmy jednak
od tamtej pory nie stracili ani jednego dnia, po wojnie nie byłoby
już śladu. [11,31] Wszelkie zło łatwo zdławić w zarodku,
zadawnione zwykle rośnie w siłę. Czekaliśmy wtedy na kalendy
styczniowe; być może niesłusznie. [12,31] Ale pomińmy sprawy
przeszłe. Czy także teraz poczekamy, aż posłowie wyruszą, aż
wrócą? Czekanie na nich pozwoli zwątpić w wojnę. A gdy wojna
wątpliwa, jakiż może być zapał w werbowanym wojsku?

Dlatego twierdzę, ojcowie, że nie należy w ogóle mówić o tym

poselstwie, bez zwłoki trzeba podjąć decyzję i natychmiast rzecz
zrealizować. Ogłośmy stan wojenny,

zawieśmy sądy, przy-

wdziejmy płaszcze żołnierskie, w Mieście i w całej Italii, z wyjąt-
kiem Galii, przeprowadźmy zaciąg, nie przyjmując żadnych zwol-
nień od służby. [12,32] Jeśli do tego dojdzie, sama wieść o naszej
surowości przygniecie szaleństwo tego występnego gladiatora.
Zrozumie, że wydał wojnę rzeczypospolitej, doświadczy siły i po-
tęgi zgodnego senatu, bo przecież teraz z zacięciem tłumaczy, że to
spór stronnictw politycznych.

Jakich stronnictw? Jedni są poko-

Słowo „rodzina" (familia) oznacza także szkołę gladiatorów; Cyceron

nawiązuje tu do niejednokrotnie wspominanych wyczynów Lucjusza
Antoniusza.

Tj. 20 grudnia. Cyceron wygłosił wówczas trzecią filipikę.

W oryginale tumultum decerni - o znaczeniu słowa tumult zob. Cyceron

(Phil. 8,1,2-4).

Według Antoniusza po śmierci Cezara dalej trwała walka pomiędzy

pompejańczykami a cezarianami.

nani, inni to stronnicy Gajusza Cezara; no, chyba iż uznamy, że
konsulowie Pansa i Hircjusz wraz z synem Gajusza Cezara walczą
ze stronnikami Cezara. Ta wojna zrodziła się nie z waśni stron-
nictw, lecz z niegodziwej nadziei obłąkanych obywateli, co poli-
czyli nasze dobra i majątki i tak jak chcieli, już je miedzy siebie po-
rozdzielali.

[12,33] Przeczytałem list Antoniusza, jaki wysłał on do pewnego

septemwira, łotra nad łotrami, swojego towarzysza. „Namyśl się,
czego pragniesz, a wszystko, czego zapragniesz, mieć będziesz".
Oto człowiek, do którego ślemy posłów i zwlekamy z wydaniem
mu wojny! On naszych majątków nie chciał nawet rozdzielić drogą
losowania, lecz wydał je na pastwę chciwości każdego ze swych
popleczników. Tak skrzętnie nas posprzedawał, że nawet sobie nie
pozostawił nic, czego by już komuś nie przyobiecał. Ojcowie, z
nim - powiadam - należy stoczyć wojnę, i to natychmiast.
Możliwość zwłoki, jaką pociągnie za sobą wysłanie posłów,
zdecydowanie trzeba odrzucić.

[12,34] Dlatego - byśmy dziś nie musieli obradować zbyt długo -

uważam, że całą władzę w państwie należy powierzyć konsulom i
polecić im, by bronili państwa i baczyli, by rzeczpospolita nie po-
niosła żadnego uszczerbku.

Wnoszę o uchwalenie, że przebywa-

jącym w wojsku Marka Antoniusza nie stanie się nic złego, pod wa-
runkiem że go opuszczą przed kalendami lutowymi. Jeżeli to
uchwalicie, ojcowie, w krótkim czasie odzyskacie władzę i narodo-
wi rzymskiemu przywrócicie wolność. Jeśli zaś będziecie działać
zbyt wolno, w końcu uchwalicie to samo, jednak może być już za
późno. Myślę, że o tym, coście na temat spraw państwa wnieśli pod
obrady, powiedziałem dosyć.

[13,35] Druga sprawa, o której, jak sądzę, trzeba powiedzieć, to

przyznanie zaszczytów. Mówiąc o uchwaleniu ich dla dzielnych
mężów, będę się trzymał zwykłego porządku pytania o zdanie w
senacie.

Zwyczajem przodków zacznijmy więc od konsula de-

sygnowanego Brutusa. Pominę jego dawniejsze czyny, które choć
znaczyły niemało, wciąż jeszcze w większym stopniu spotykają się

I BACZYLI, BY RZECZPOSPOLITA NIE PONIOSŁA ŻADNEGO

USZCZERBKU (provideantque [consules], ne quid respublica detrimenti
accipiat) - jest to senatus consultum ultimum, czyli uchwała senatu
wprowadzająca w Rzymie stan wyjątkowy.

W senacie jako pierwsi byli pytani o zdanie konsulowie, potem mężowie

konsularni, następnie pretorzy; pierwszeństwo w ramach każdej z tych grup
posiadali urzędnicy desygnowani. Cyceron zaczyna od Brutusa - konsula
desygnowanego.

z uznaniem ludzi niż z urzędową pochwałą. Jakimi słowami zdoła-
my wyrazić pochwałę za to, czego Brutus dokonał w ostatnim cza-
sie? Przecież tak wielka odwaga nie żąda żadnej innej zapłaty prócz
sławy i chwały. A jeśliby ich zabrakło, jednak zadowoli się sama
sobą i jaśnieć będzie w pamięci wdzięcznych obywateli. Należy
zatem przyznać Brutusowi pochwałę, aby była świadectwem naszej
dla niego wdzięczności. [13,36] Uważam, ojcowie, że uchwała
senatu powinna mieć następujące brzmienie: „Ponieważ imperator
konsul desygnowany Decymus Brutus utrzymuje we władzy senatu
i narodu rzymskiego prowincję Galię i ponieważ w tak krótkim
czasie poczynił zaciągi i zebrał wojsko, wykorzystując największą
gorliwość municypiów i kolonii prowincji Galii - co przepięknie
zasłużyła się i nadal gromadzi zasługi w sprawach rzeczypospolitej
- słusznie i właściwie, i dla dobra państwa czyni to Decymus
Brutus. Ta prześwietna zasługa wobec rzeczypospolitej jest i będzie
droga narodowi rzymskiemu, a zatem senat i naród rzymski
oświadczają, że imperator konsul desygnowany Decymus Brutus w
bardzo trudnych dla państwa czasach przyszedł z pomocą poprzez
swe działania, dzięki roztropności i męstwu, przy współudziale i
niewiarygodnej gorliwości prowincji Galii".

[13,37] Ojcowie, czy istnieje jakiś zaszczyt nienależący się

Brutusowi za zasługę tak nieocenioną, za dobrodziejstwo wobec
państwa przeogromne? No bo jakże wielki strach padłby na
rzeczpospolitą, gdyby Galia stanęła otworem przed Markiem
Antoniuszem, gdyby zgniótłszy nieprzygotowane municypia i
kolonie, zdołał on wedrzeć się do Galii Dalszej?

Czy ten

nierozważny i nieoględny szaleniec, co podejmuje decyzje
pochopne i zgubne, nie tylko na czele własnego wojska, lecz z całą
barbarzyńską dziczą zawaha się wydać nam wojnę, od której nawet
mur Alp nas nie odgrodzi? Należy się więc wdzięczność
Decymusowi Brutusowi: to on, gdy jeszcze nie podjęliście
odpowiedniej uchwały, potraktował Antoniusza nie jak konsula,
lecz jak wroga, odepchnął go od Galii i wolał samemu być
obleganym, niż ujrzeć oblężone Miasto. Niech więc w naszym
dekrecie otrzyma wieczne świadectwo tak pięknego i znakomitego
czynu. A Galia, która zawsze stała i nadal stoi na straży naszej
władzy i wspólnej wolności, niech słusznie i należy-

Galia Dalsza była wówczas zarządzana przez Lucjusza Munacjusza

Pianka, na którego poparcie liczył Antoniusz. Plankus początkowo opowiadał
się po stronie senatu, jednak pod naciskiem swych żołnierzy w końcu
przeszedł na stronę Antoniusza; zob. Cyceron (Phil. 5,2,5).

cie zostanie uczczona pochwałami za to, że nie wydała siebie oraz
swych zasobów Antoniuszowi, lecz że mu się przeciwstawiła.

[14,38] Jestem zdania, że jak największe zaszczyty należą się

również Markowi Lepidusowi za jego nieocenione zasługi dla rze-
czypospolitej. Zawsze pragnął on wolności narodu rzymskiego, a
największy dowód swej woli i przekonań dał owego pamiętnego
dnia, kiedy Antoniusz nakładał koronę na skronie Cezara.

Lepi-

dus odwrócił wówczas głowę i poprzez swój smutek i jęk pokazał,
że wobec niewoli żywi nieprzejednaną nienawiść, usilnie pragnie
wolności narodu rzymskiego, a to, co wówczas znosił, znosił bar-
dziej z konieczności niż własnej woli. Któż z nas zapomniał, że on
zachował zimną krew w tym strasznym dla Miasta czasie, jaki na-
stąpił po śmierci Cezara?

Wielkie to sprawy, ale ku większym

śpieszy moja mowa. [14,39] O bogowie nieśmiertelni, cóż mogło
się wydarzyć bardziej niesłychanego dla wszystkich ludów, co było
milej widziane przez naród rzymski niż to, że gdy wrzała najzacięt-
sza wojna domowa, której końca obawialiśmy się wszyscy, Lepi-
dus w swej mądrości ją ugasił, dzięki czemu nie doszło do roz-
strzygnięcia sprawy mieczem i żelazem?

Gdyby tak postępował

Cezar podczas owej przeklętej i żałosnej wojny, mielibyśmy całych
i zdrowych - o ich ojcu już nie wspomnę - dwóch synów wybitnego
i nieprzeciętnego człowieka, Gnejusza Pompejusza, którym za
zdradę z pewnością nie można poczytać synowskiej miłości. Oby
Marek Lepidus mógł uratować wszystkich! To on, gdzie tylko miał
możliwość działania, tam pokazał, czego by dokonał, skoro
przywrócił państwu Sekstusa Pompejusza, najznakomitszą ozdobę
rzeczypospolitej, najjaskrawszy dowód łaskawości Lepidusa. Srogi
okazał się los narodu rzymskiego, ciężkie przeznaczenie. Przecież
gdy zgasł Pompejusz ojciec, światło rzeczypospolitej, zabito też i
syna, najbardziej do ojca podobnego.

Mowa o incydencie z dnia 15 lutego 44 r., który wydarzył się podczas

Luper-kaliów; zob. Cyceron (Phil. 2,34,84).

Po idach marcowych Lepidus, dysponujący odpowiednią silą zbrojną, po-

wstrzymywał tłum od ataku na spiskowców. Pochwały, jakie Cyceron śle pod
adresem dotąd niepewnego Lepidusa, nie odniosły zamierzonego skutku: pod
koniec maja 43 r. przeszedł on na stronę Antoniusza.

Po porażce pod Mundą w 45 r., kiedy Sekstus Pompejusz zbierał wojsko,

by dalej prowadzić walkę z Cezarem, Lepidus, wówczas prokonsul w Galii
Narbońskiej i Hiszpanii Bliższej, doprowadził do zgody między nim a
senatem; zob. Cyceron (Phil. 13,4,8-9).

Mowa o Gnejuszu Pompejuszu, który zginął pod Mundą.

[14,40] Lecz mniemam, że wszystko to wynagrodził nam wyrok
bogów nieśmiertelnych, jako że dla rzeczypospolitej został
zachowany Sekstus Pompejusz.

[15,40] Z tak słusznego i ważnego powodu, jak i dlatego, że Ma-

rek Lepidus swoją mądrością i łagodnością niezmiernie niebez-
pieczną wojnę domową obrócił w zgodę i pokój, uważam, że należy
spisać uchwałę senatu następującej treści: „Mocą uchwały senatu
oznajmia się: ponieważ imperator i najwyższy kapłan,

Marek

Lepidus, wielokrotnie, z wprawą i pomyślnie kierował państwem, a
naród rzymski uznał, że to właśnie on żywi największą odrazę do
władzy królewskiej; ponieważ swymi czynami, męstwem, rozwagą
oraz szczególną łagodnością i dobrocią zażegnał okrutną wojnę
domową; [15,41] ponieważ Sekstus Pompejusz Magnus, syn
Gnejusza, przez wzgląd na powagę tego stanu złożył broń i przez
imperatora i najwyższego kapłana, Marka Lepidusa, został
przywrócony do praw obywatelskich, czego bardzo pragnęli senat i
naród rzymski - z tych wszystkich powodów dla licznych i wielkich
zasług Marka Lepidusa, położonych dla dobra państwa, senat i
naród rzymski widzi w jego cnocie, powadze i pomyślności wielką
nadzieję na pokój, zgodę i wolność. Senat i naród rzymski będą
pamiętać o jego zasługach dla rzeczypospolitej i zechcą mu
wystawić złocony posąg konny przy mównicy albo w innym miej-
scu na Forum". Ojcowie, moim zdaniem wielki to zaszczyt, po
pierwsze dlatego, że zasłużony; przecież udziela się go nie tylko w
nadziei na zasługi w najbliższym czasie oczekiwane, lecz także za
już oddane, a te są najbardziej chlubne. I zaiste nie możemy wymie-
nić nikogo, komu by niezawisły i wolny senat ów zaszczyt
przyznał.

[16,42] Przechodzę teraz, ojcowie, do sprawy nadania godności

Gajuszowi Cezarowi. Gdyby go zabrakło, któż z nas by przeżył?
Antoniusz, ostatni gwałtownik, wrogo usposobiony wobec wszyst-
kich uczciwych, z Brundyzjum gnał z wojskiem na Rzym. Co moż-
na było przeciwstawić jego zuchwałości i planowanej zbrodni?
Jeszcze nie mieliśmy żadnych wodzów i wojsk, nie było żadnej pu-
blicznej rady i żadnej wolności. Groziło nam, że położymy karki
pod topór okrutnego zbrodniarza. Wszyscy szukaliśmy możliwości
ucieczki, choć takowej nie było. [16,43] Jaki bóg zesłał tego
opatrznościowego młodzieńca nam i narodowi rzymskiemu?
Gajusz Cezar, gdy wszystko stało otworem, wydane na pastwę
niosącego śmierć

Lepidus został najwyższym kapłanem (pontifex maximus) po śmierci

Cezara, który poprzednio sprawował tę funkcję.

obywatela, nagle i nieoczekiwanie dla wszystkich powstał i prę-
dzej, niż ktokolwiek mógł się domyślić jego zamiarów, zebrał woj-
sko, aby je przeciwstawić szaleństwu Marka Antoniusza. Wielkie
godności przyznano Gnejuszowi Pompejuszowi, gdy jeszcze był
młodzieńcem

- a przecież słusznie, bo przyszedł rzeczypospolitej

z pomocą. Ale on był starszy i lepiej mógł sprostać pragnieniom
żołnierzy, szukających wodza podczas wojny innego jednak rodza-
ju. Poza tym sprawa Sulli nie wszystkim była miła, czego dowo-
dem wielka liczba proskrybowanych

i tak liczne nieszczęścia

municypiów.

[16,44] Cezar natomiast, o tak wiele lat młodszy od

Pompejusza, uzbroił weteranów już spragnionych odpoczynku.
Podjął się sprawy, która leżała na sercu senatowi, narodowi, całej
Italii oraz wszystkim bogom i ludziom. Pompejusz przystąpił do
wszechpotężnego Lucjusza Sulli i jego zwycięskiego wojska - Ce-
zar nie dołączył do nikogo, sam jako pierwszy wojsko zgromadził i
przygotował obronę. Pompejusz miał w mieszkańcach Picenum
nieprzyjaciół wrogiego stronnictwa - Cezar przeciwko Antoniu-
szowi wystawił wojsko złożone z przyjaciół Antoniusza, dla któ-
rych jednak większą przyjaciółką okazała się wolność. Dzięki
wpływom tamtego panował Sulla - dzięki pomocy tego położono
kres jedynowładztwu Antoniusza. [16,45] Powierzmy więc Cezaro-
wi władzę, bez niej przecież nie można prowadzić wojny, kierować
wojskiem i utrzymać go w porządku.

Niech zostanie propretorem

z najszerszymi uprawnieniami, jakie są przypisane do tego urzędu.
Chociaż, zważywszy na jego młody wiek, wielki to zaszczyt, wszak
nie tylko przyczynia się on do uświetnienia osoby, lecz także
umożliwia niezbędne działanie.

[17,45] Skoro tak, poszukajmy dla niego zaszczytów, choćby na-

wet dziś nie udało nam się ich uchwalić. Mam jednak nadzieję, że
nam i narodowi rzymskiemu nie raz nadarzy się sposobność, by
uczcić tego młodzieńca, a w chwili obecnej uważam, że należy

Pompejusz otrzymał tytuł imperatora po zwycięstwie nad wojskami

Mariusza w 83 r., w wieku 23 lat; w roku 82 przyznano mu prawo do triumfu,
a mając 35 lat został konsulem, omijając cursus honorum.

Chodzi o proskrybowanych przez Sullę w 82 r.

Mowa o miastach sprzyjających Mariuszowi podczas jego wojny z Sullą

(82): Norbie i Preneste. W Preneste zginął ostatecznie pokonany Mariusz, a
Sulla bardzo surowo ukarał mieszkańców miasta.

Mowa o przyznaniu Cezarowi imperium; zob. „Słowniczek". Na

posiedzeniu 20 grudnia uchwalono pochwałę dla Cezara, ale nie przyznano mu
imperium; zob. Cyceron (Phil. 3,15,38-39).

podjąć uchwałę następującej treści: [17,46] „Ponieważ kapłan,

pro-pretor Gajusz Cezar, syn Gajusza, w krytycznym dla państwa
momencie zachęcił żołnierzy weteranów do walki o wolność
rzeczy-pospolitej i zaciągnął ich; ponieważ Legion Marsowy i
Legion IV pod wodzą Cezara i z jego inicjatywy zgodnie i z
największym zapałem broniły i bronią państwa oraz wolności
narodu rzymskiego; ponieważ Gajusz Cezar jako propretor ruszył z
wojskiem na ratunek prowincji Galii, pod swoje i narodu
rzymskiego rozkazy poddał ekwitów, łuczników i słonie bojowe, a
w najtrudniejszym okresie przyszedł państwu z pomocą,
przywracając godność narodowi rzymskiemu - z tych to powodów
podoba się senatowi kapłana propretora Gajusza Cezara, syna
Gajusza, mianować senatorem zabierającym głos razem z byłymi
pretorami. Gdy o jakikolwiek urząd będzie się ubiegał, niech się go
traktuje tak, jak by mu na to pozwalało prawo, gdyby był
kwestorem w poprzednim roku".

[17,47] Ojcowie, czy jest jakiś powód, dla którego chcielibyśmy,

by on najwyższych godności nie dostąpił jak najprędzej? Kiedy na
mocy ustaw o latach

określano starszy wiek dla konsulatu, oba-

wiano się właściwej młodzieńcom lekkomyślności - Gajusz Cezar
w bardzo młodym wieku dowiódł, że wspaniałe i wyjątkowe mę-
stwo nie musi czekać na postęp w latach. Dlatego nasi przodkowie,
ci starej daty, nie mieli ustaw o latach, które z upływem czasu -
wraz z nadużyciami związanymi z ubieganiem się o urzędy - po-
jawiły się po to, by ludziom urodzonym w określonym roku wy-
znaczyć progi kandydowania. I jakże często gaszono wielki talent i
męstwo, zanim mogły przynieść korzyść państwu. [17,48] A prze-
cież u starożytnych Rullusowie, Decjusze, Korwinowie i wielu in-
nych, ostatnio zaś - czego pamięć jeszcze świeża - Scypion Afry-
kański Starszy czy Tytus Flamininus, jeszcze jako młodzieńcy
zostawszy konsulami, dokonali czynów znakomitych, rozszerzyli
władzę narodu rzymskiego i uświetnili jego imię. A czy Aleksander
Macedoński, co już u zarania młodości zaczął dokonywać wielkich
czynów, nie zmarł w wieku lat trzydziestu trzech?

To wiek, w

którym wedle naszych praw trzeba czekać jeszcze lat dziesięć, by
zostać konsulem. Zważywszy na te przykłady, przyznajmy, że
męstwa nabywamy szybciej, niż przybywa nam lat.

Oktawian został mianowany kapłanem przez Cezara w 45 r.

Zob. „Słowniczek", hasło: 'leges annales'.

Aleksander odziedziczył królestwo po swym ojcu, Filipie II

Macedońskim, w wieku lat 20.

[18,48] Przecież ludzie, którzy zazdroszczą Cezarowi, udają oba-

wę, że on nie zdoła się pohamować, nie będzie działał z umiarem,
że wyróżniony przez nas godnościami w nieumiarkowany sposób
nadużyje swej władzy, czego bynajmniej obawiać się nie należy.
[18,49] Tak już jest na świecie, ojcowie, że kto raz poznał smak
prawdziwej chwały, doświadczył sytuacji, w której przez senat,
przez ekwitów i cały naród rzymski został uznany za cennego
obywatela i zbawcę rzeczypospolitej, niczego nie uzna za
porównywalne z tą chwałą. Ach, gdyby Gajuszowi Cezarowi - o
ojcu mówię - za młodu przypadło w udziale być tak bardzo drogim
senatowi i każdemu dobremu obywatelowi! Gdy postanowił nie
ubiegać się o to, całą siłę swego talentu, a wielki to był talent,
zmarnotrawił na nieoględne sprzyjanie ludowi. Tak, nie mając
względu na senat i na zacnych obywateli, sam sobie utorował drogę
do rozszerzania swych wpływów, i to do tego stopnia, że wolny i
mężny naród nie mógł tego dłużej tolerować. Całkowicie odmienne
jest postępowanie jego syna: to człowiek drogi tak ogółowi, jak i
każdej porządnej osobie. W nim nadzieja na wolność, on już nam
przyniósł ratunek, dla niego wynajdujemy i trzymamy w pogotowiu
najwyższe zaszczyty.

[18,50] Mamyż się więc obawiać głupoty człowieka, którego wy-

jątkową roztropność podziwiamy? Bo czyż jest coś głupszego, niż
gdy ktoś próżną potęgę, majątek budzący nienawiść i śliską, wio-
dącą w przepaść żądzę panowania przedkłada nad prawdziwą,
trwałą i niewzruszoną chwałę? Przecież on to dostrzega, będąc
chłopcem, a gdy w latach postąpi - nie będzie tego widział? „Ale to
nieprzyjaciel pewnych słynnych i szlachetnych obywateli".

Co do

tego nie ma żadnej obawy. Wszelkie urazy Cezar złożył w ofierze
rzeczypospolitej. Ją ustanowił swym sędzią, przewodniczką we
wszystkich zamiarach i przedsięwzięciach. Przecież przystąpił do
sprawy państwa, żeby je umocnić, nie - żeby zburzyć. Poznałem
wszystkie myśli tego młodzieńca: nie ma dlań nic droższego od
rzeczypospolitej, nic godniejszego szacunku od waszej władzy, ni-
czego bardziej nie pożąda, jak uznania ludzi dobrych, nic nie jest
dla niego słodsze od prawdziwej chwały. [18,51] Dlatego z jego
strony nie tylko nie powinniście się niczego obawiać, lecz możecie
oczekiwać, że dokona rzeczy większych i wspanialszych. Nie bój-
cie się, iż ten, co ruszył, by Decymusa Brutusa wyrwać z oblężenia,
zachowa w pamięci urazy prywatne, jakby one miały dla niego
większe znaczenie niż dobro państwa. Ojcowie, śmiem nawet

Mowa o spiskowcach.

wam, narodowi rzymskiemu i rzeczypospolitej ręczyć za to wła-
snym słowem. Gdyby jakaś siła mnie do tego nie zmuszała, nie
miałbym zaiste odwagi tego czynić, bo lękałbym się, że ktoś mi za-
rzuci brak rozwagi w tak ważnej sprawie. Ojcowie, obiecuję, biorę
to na siebie i przyrzekam, że Gajusz Cezar zawsze będzie takim
obywatelem, jakim jest dziś, a takiego powinniśmy pragnąć i ży-
czyć sobie z całego serca. [19,52] Teraz to wszystko, co mam do
powiedzenia o Cezarze.

O sprawie Lucjusza Egnatulejusza,

dzielnego i niewzruszonego

obywatela, wielkiego przyjaciela rzeczypospolitej nie tylko -jak
sądzę - nie należy milczeć, lecz wręcz wypada dać świadectwo jego
wspaniałej odwagi: oto przyprowadził do Cezara Legion IV, aby
uczynić go podporą dla konsulów, senatu i narodu rzymskiego, i
dla całej rzeczypospolitej. Dlatego wnoszę, aby Lucjuszowi
Egnatulejuszowi zezwolono ubiegać się o urzędy, otrzymywać je i
sprawować na trzy lata przed czasem przewidzianym przez prawo.
Ojcowie, dzięki wam nie tyle wielka korzyść, co zaszczyt
przypadnie w udziale Lucjuszowi Egnatulejuszowi. W takiej spra-
wie dostatecznym wyróżnieniem jest wzmianka w uchwale.

[19,53] Natomiast co do wojska Gajusza Cezara, uważam, że na-

leży podjąć taką uchwałę: „Jest wolą senatu, aby żołnierzy wetera-
nów, którzy słuchając rozkazów kapłana, propretora Gajusza Ceza-
ra, bronili i bronią wolności narodu rzymskiego oraz władzy senatu
- ich samych i ich dzieci uwolnić od obowiązku służby wojskowej.
Niech konsulowie Gajusz Pansa i Aulus Hircjusz - razem lub jeden
z nich, jeśli uznają za stosowne

- przeprowadzą dochodzenie,

które grunty w koloniach, gdzie osiedlono weteranów, wzięto w
posiadanie wbrew ustawie Juliusza. Pozwoli to przydzielić je
weteranom. W sprawie gruntów kampańskich niech przeprowadzą
osobne dochodzenie i niech podejmą decyzję o zwiększeniu zy-
sków weteranów. Dla Legionu Marsowego i Legionu IV, i tych
żołnierzy z Legionów II i XXXV, którzy przeszli pod rozkazy kon-
sulów Aulusa Hircjusza i Gajusza Pansy, za to, że władza senatu i
wolność narodu rzymskiego była i jest im najdroższa - uchwala się
zwolnienie ze służby wojskowej dla nich samych i dla ich dzieci
oprócz przypadku rozruchów w Galii i Italii. Uchwala się roz-

Zob. Cyceron (Phil. 3,3,7).

RAZEM LUB JEDEN Z

NICH

JEŚLI UZNAJĄ ZA STOSOWNE

(alter ambove, si

eis videretur) - formuła obowiązująca przy wydawaniu uchwał senatu,
podkreślająca kolegialność urzędu konsula.

wiązanie tych legionów po zakończeniu działań wojennych. Uch-
wala się wypłacenie żołnierzom tych legionów takiej sumy pienię-
dzy, jaką im obiecał kapłan i propretor Gajusz Cezar. Konsulowie
Gajusz Pansa i Aulus Hircjusz - razem lub jeden z nich, jeśli uznają
za stosowne - sporządziwszy spis gruntów, które mogą zostać
rozdzielone bez krzywdy ludzi prywatnych, niech je pomiędzy wy-
mienionych żołnierzy, Legion Marsowy i Legion IV rozdzielą tak
hojnie, jak nigdy dotąd nie miało to miejsca w przypadku żołnierzy.
Zabrałem głos we wszystkich sprawach, które wnieśliście pod
obrady. Jeżeli moje wnioski bez zwłoki i w porę zostaną przyjęte,
łatwiej przygotujecie się na to, czego wymagają czas i konieczność.
Trzeba się śpieszyć, bo gdybyśmy - tak jak mówiłem - działali
szybko, w ogóle nie byłoby wojny.

FILIPIKA SZÓSTA

[1,1] Kwiryci, sądzę, że już słyszeliście, nad czym obradował se-

nat i jakie było zdanie każdego z senatorów. Dopiero co uporano
się ze sprawą roztrząsaną od kalend styczniowych, okazując jednak
mniejszą surowość niż należało, choć nie była to całkowita obojęt-
ność wobec zła. Wojnę odsunięto na później, ale jej przyczyna po-
zostaje nieusunięta. Dlatego zapytany przez Publiusza Apulejusza -
człowieka, z którym łączą mnie wzajemne zobowiązania i sym-
patia, a jest on i waszym wielkim przyjacielem - wszystko dokład-
nie opowiem, abyście mogli się dowiedzieć o tym, w czym nie bra-
liście udziału.

Najpierw w kalendy styczniowe, w myśl tego, co na mój wniosek

senat uchwalił trzynaście dni wcześniej,

nasi dzielni i szlachetni

konsulowie poddali pod obrady wniosek o stanie państwa. [1,2]
Owego dnia, Kwiryci, po raz pierwszy położono fundamenty pod
odbudowę rzeczypospolitej,

wszak senat po tak długiej przerwie

okazał się na tyle wolny, abyście wreszcie i wy mogli poczuć się
wolni. Wtedy to, ryzykując, iż ów dzień będzie ostatnim dniem w
mym życiu, odebrałem niemałą nagrodę, bo wszyscy jednomyślnie
i jednogłośnie zakrzyknęliście, że już po raz drugi ocaliłem
rzeczpospolitą. Tak wielkie i zaszczytne orzeczenie dodało mi za-
pału: wchodząc do senatu w kalendy styczniowe, miałem świado-
mość, że zgodnie z waszą wolą mam odegrać tam rolę osoby prze-
znaczonej do tego, aby was ocalić. Skoro więc widziałem, że
rzeczypospolitej wydano haniebną wojnę, uważałem, że nie wolno

Tj. 20 grudnia 44 r.

Zob. Cyceron (Phil. 1,1,1; 4,1,1; 5,11,30).

ani chwili zwlekać z pościgiem za Markiem Antoniuszem i że trze-
ba prześladować działaniami wojennymi tego niesłychanie zu-
chwałego człowieka, który wcześniej dopuściwszy się licznych
niegodziwości, teraz występuje zbrojnie przeciw wodzowi narodu
rzymskiego

i oblega waszą najwierniejszą i najmężniejszą kolo-

nię.

Uważałem, że należy ogłosić stan wojny domowej, a sądy za-

wiesić. Powiedziałem, że wypada przywdziać płaszcz żołnierski,

aby wszyscy, widząc, że senat w ten sposób daje znać, z jak strasz-
ną wojną mamy do czynienia, energiczniej i z większym zapałem
przyłożyli się do pomszczenia krzywd wyrządzonych rzeczypo-
spolitej. [1,3] I tak to zdanie, Kwiryci, w ciągu trzech dni zyskało
gorącą aprobatę, a choć nie doszło do głosowania, jednak zdawało
się, że z wyjątkiem nielicznych wszyscy inni przyznają mi rację.
Dzisiaj natomiast, łudząc się próżną nadzieją, senat okazał brak
zdecydowania: większość poszła za zdaniem, by wysyłając posłów,
sprawdzić, jak Antoniusz ceni władzę senatu i waszą zgodę. [2,3]
Rozumiem, Kwiryci, że odrzucacie tę decyzję - nie bez racji. Bo do
kogo ślemy posłów? Do człowieka, co roztrwonił i przepuścił
publiczne pieniądze, przy użyciu siły i gwałcąc wróżby, narzucił
rzeczypospolitej ustawy, rozpędził korniej a, senat otoczył
wojskiem; aby zdławić państwo, przywołał z Brundyzjum legiony,
a potem opuszczony przez nie z bandą łotrów wtargnął do Galii,
szturmuje Brutusa, oblega Mutynę. Jak możecie mieć coś wspólne-
go z tym gladiatorem, paktować, szukać z nim sprawiedliwego roz-
wiązania, wysyłać posłów? [2,4] Kwiryci, jeśliby nie usłuchał, ma
to być nie tyle poselstwo, co wypowiedzenie wojny, tak bowiem
postanowiono, jakbyśmy wysyłali posłów do Hannibala. Przecież
wysyłamy ich, aby zapowiedzieli Antoniuszowi, że nie wolno mu
szturmować konsula desygnowanego, oblegać Mutyny, pustoszyć
prowincji, zaciągać wojska, że powinien uznać władzę senatu i
narodu rzymskiego. Doprawdy, człowiek, który nigdy nad samym
sobą nie miał władzy, łatwo usłucha rozkazu poddania się władzy
senatorów i waszej! Czy on kiedykolwiek zrobił coś, o czym
samodzielnie by zadecydował? Zawsze dawał się pociągnąć tam,
dokąd porywała go żądza, dokąd lekkomyślność, dokąd szaleństwo,
dokąd pijaństwo. Zawsze miały nad nim władzę dwa typy ludzi:
stręczyciele i rozbójnicy. Do tego stopnia zasmakował w nierządzie
upra-

Chodzi o Decymusa Brutusa.

Tj. Mutynę.

Zob. Cyceron (Phil. 5,12,31).

wianym w domu i rozbojach dokonywanych po zaułkach miasta, że
prędzej posłucha najbardziej chciwej kobiety

niż senatu i narodu

rzymskiego.

[3,5] O czym zatem niedawno mówiłem w senacie, to samo po-

wtórzę wobec was. Świadczę, obwieszczam, uprzedzając przepo-
wiadam, że Marek Antoniusz nie wykona żadnego z poleceń, jakie
mu posłowie przedłożą: będzie pustoszył pola, oblegał Mutynę,
poczyni zaciągi, na ile tylko zdoła. Jest to bowiem człowiek, który
zawsze miał w pogardzie zdanie i powagę senatu, nieustannie lek-
ceważył waszą wolę i władzę. Czy może wykonać to, co przed
chwilą uchwalono: wyprowadzić swoje wojsko poza Rubikon, gra-
nicę Galii, i nie podchodzić w stronę Rzymu bliżej, jak na odle-
głość dwustu mil?

Miałby usłuchać tego rozkazu i ścierpieć, że

oddzieli go rzeka Rubikon i dwieście mil? [3,6] Antoniusz nie jest
do tego zdolny, bo gdyby był, nie dopuściłby, że mu senat zakazuje
kontynuowania oblężenia Mutyny, niczym Hannibalowi Sagun-tu
na początku wojny punickiej. Jakaż to hańba dla niego, że odcią-
gając od Mutyny, trzyma się go z dala od Miasta, niczym ogień
niosący zagładę! Takie jest zdanie senatu!

Cóż mam powiedzieć na to, że posłowie otrzymali od senatu po-

lecenie udania się do Decymusa Brutusa i jego wojska? Mają im
oznajmić, jak niezwykle cenne są dla senatu i narodu rzymskiego
ich ogromne zasługi wobec rzeczypospolitej i dobrodziejstwa oraz
zapewnić, że wielka sława i znaczne zaszczyty staną się ich
udziałem. Myślicie, że Antoniusz pozwoli posłom wejść do
Mutyny i bezpiecznie ją opuścić? Wierzcie mi: nigdy nie pozwoli.
Znam jego porywczość, znam bezczelność, znam jego zuchwałość.
[3,7] Naprawdę nie powinniśmy uważać go za człowieka, lecz za
najdziksze zwierzę.

Słuchając tego, co mówię, nie sądźcie, że senat biernie przyjmuje

zło: żądania posłów są poniekąd dla Antoniusza groźne. Oby tylko
poselstwo nie odwlekło sprawy! Bo jak zwykle we wszelkich
przedsięwzięciach zwłoka i odkładanie na później nie popłacają,
tak i ta wojna wymaga pośpiechu. Trzeba śpieszyć z pomocą De-
cymusowi Brutusowi, ściągnąć zewsząd wszelkie wojska. Zbrodnią
byłoby zwlekanie z oswobodzeniem tak zacnego obywatela. [3,8]
Czy uznawszy Antoniusza za konsula, a Galię za jego prowincję,
Brutus nie mógł wydać Antoniuszowi legionów i prowincji,
powrócić do domu, odbyć triumfu i jako pierwszy zabierać głos

Mowa o żonie Antoniusza, Fulwii.

Tj. ok. 295,5 km.

w senacie, czekając na objęcie urzędu? Czy coś mu stało na prze-
szkodzie? [3,9] Ależ on pamiętał, że jest Brutusem, że urodził się,
by strzec waszej wolności, a nie dbać jedynie o własny święty
spokój, i nie zrobił niczego innego, jak tylko to, że niemal własnym
ciałem zasłonił Galię przed Antoniuszem. Czy posłowie powinni
iść do Antoniusza, czy legiony? Lecz pominę to, co już
przesądzone. Niech posłowie ruszają, bo - jak widzę - bez tego się
nie obejdzie. Wy szykujcie płaszcze wojskowe, senatorowie
przecież postanowili, abyśmy je przywdziali, w razie gdy
Antoniusz nie usłucha rozkazów senatu. Założymy płaszcze, bo on
nie posłucha, pożałujemy, że straciliśmy tyle dni, kiedy można było
działać.

[4,9] Kwiryci, nie obawiam się, iż usłyszawszy, co powiedziałem

w senacie i na komicjach - że Antoniusz nigdy nie podda się wła-
dzy senatu - on raptem zmieni się i senatu posłucha, by zadać mi
kłam i by się zdawało, że o niczym nie mam pojęcia. Nie zrobi tego
nigdy. Nie pozbawi mnie chwały roztropności. Będzie wolał, by-
ście raczej uznali mnie za mądrego niż jego za powściągliwego.
[4,10] A choćby i sam zechciał, czy możemy przypuszczać, że po-
zwoli mu na to jego brat? Mówią, że niedawno - jak sądzę, w Ty-
burze - gdy Marek Antoniusz się wahał, Lucjusz groził mu śmier-
cią. Czy i ów azjatycki murmillon usłucha poleceń senatu? Czy
usłucha, co powiedzą posłowie? Przecież Marek Antoniusz nie bę-
dzie mógł sprzeciwić się bratu, który ma tak wielki na niego
wpływ. Lucjusz jest w tej rodzinie Scypionem Afrykańskim,
znaczy więcej niż Lucjusz Trebelliusz, więcej niż Tytus Plankus.
Spójrzcie, jak wspiął się w górę ten szlachetny młodzieniec!
Plankiem, który przy waszej całkowitej aprobacie został
jednomyślnie potępiony, który, nie wiem w jaki sposób, wmieszał
się w tłum

i wrócił tak smutny, że zdawało się, iż z wygnania go

przywleczono, a nie odwołano, tym Plankiem Lucjusz tak gardzi,
jakby wzbroniono mu ognia i wody.

Czasami odmawia mu miejsca

w kurii jako człowiekowi, co kurię spalił. [4,11] Natomiast
Trebelliusza bardzo teraz kocha. Nienawidził wtedy, gdy ów
sprzeciwiał się ustawom o zniesieniu długów, ale już cieszy się
jego widokiem, bo ujrzał, że sam Trebelliusz bez zniesienia długów
nie zdoła się uratować. Myślę, że słyszeliście o tym, Kwiryci, co
mogliście również oglądać: jak codziennie schodzą się żyranci i
wierzyciele Lucjusza Trebelliusza. O Rzetelności! - ten to
przydomek, jak mniemam, Trebelliusz sobie przybrał - jak-

Cyceron ma na myśli licznych banitów przywołanych przez Cezara z

wygnania.

Zob. „Słowniczek", hasła: 'banita' oraz 'interdictio aquae et ignis'.

że można być bardziej rzetelnym, niż wówczas, gdy się okrada wie-
rzycieli, ucieka z domu, z powodu długów idzie do wojska? Gdzie
podziały się oklaski na jego cześć podczas triumfu Cezara

i tak

częste w trakcie igrzysk? Co z edylatem, który mu powierzono przy
ogromnym poparciu przyzwoitych obywateli? Czy znajdzie się
człowiek, co nie uważałby, że jedynie przypadkiem Trebelliusz
czynił coś dobrego, a łotrostwa dopuszczał się z przyrodzonej
niegodziwości?

[5,12] Lecz wracam do waszego kochasia i ulubieńca, Lucjusza

Antoniusza - on wziął was wszystkich pod swoje opiekuńcze skrzy-
dła. Nie zgadzacie się z tym? Czy jest tu ktoś, kto nie miałby swej
tribus? Z pewnością nikt. Przecież tego człowieka trzydzieści pięć
tribus uznało swym patronem. Znowu przeczycie? Spójrzcie na le-
wo, na ten złocony posąg jeźdźca. Jakie słowa na nim wyryto?
„TRZYDZIEŚCI PIĘĆ TRIBVS SWEMU PATRONOWI". Lucjusz
Antoniusz jest więc patronem narodu rzymskiego. Niech go piorun
trafi! Podzielam wasze oburzenie: toż to łotr, którego nikt nie
chciałby mieć za klienta. Lecz czy kiedykolwiek nawet jakiś
niezwykle wpływowy obywatel, który dokonał znakomitych
czynów, miałby czelność nazwać siebie patronem narodu
rzymskiego, narodu, który sam jest pogromcą, panem i patronem
wszystkich ludów? [5,13] Na Forum widzimy posąg Lucjusza
Antoniusza, podobny do tego sprzed świątyni Kastora, który
przedstawia Kwintusa Tremulusa, pogromcę Herników. O, cóż to
za niewiarygodna bezczelność! Czy pozwolił sobie na tyle, dlatego
że w Mylasie jako murmillon poderżnął gardło kompanowi
Trakowi?

Nawet gdyby stoczył tę walkę na samym Forum, jakże

moglibyśmy ów posąg tam oglądać? Lecz to dopiero jeden, drugi
posąg wystawili rzymscy ekwici i na nim też napisano:
„PATRONOWI". Czy ten stan kiedykolwiek obrał sobie kogoś za
opiekuna? Gdyby tak - to zapewne mnie, ale nie o sobie mówię.
Jakiż cenzor czy wódz był kiedykolwiek opiekunem ekwitów?
„Lucjusz porozdzielał im pola". O, podli, co przyjęli, nikczemnik,
który je rozdał! [5,14] Także trybuni wojskowi, którzy
dwukrotnie

walczyli w wojsku Cezara, wystawili posąg. Czy oni

tworzą odrębny stan? W ciągu tylu lat wielu z nich służyło w licz-
nych legionach. Im to przydzielił Semurium. Pozostało mu do po-
działu jeszcze Pole Marsowe, lecz musiał uchodzić wraz z bratem.
Ten podział gruntów, Kwiryci, niedawno zniesiono na wniosek Lu-

Mowa o triumfie odbytym w 46 r.

Zob. Cyceron (Phil. 7,6,17).

Tj. podczas wojen galijskiej i domowej.

cjusza Cezara, męża wybitnego i dostojnego senatora. Zgadzając
się z jego zdaniem, znieśliśmy postanowienia kolegium
septemwirów. Legły w gruzach dobrodziejstwa Nukuli, nie budzi
już entuzjazmu patron Antoniusz. Posiadacze ustąpią z mniejszym
bólem, bo nie poczynili jeszcze żadnych wydatków, niczego nie
pobudowali, po części także dlatego, że nie mieli zaufania, po
części, bo brakowało im środków.

[5,15] A już szczytem wszystkiego jest posąg, o którym nie

mógłbym mówić bez śmiechu, gdybyśmy żyli w weselszych
czasach: „PATRONOWI LUCJUSZOWI ANTONIUSZOWI
LUDZIE INTERESU".

Czy nie taki widnieje tam napis? Zatem

klientelą Lucjusza Antoniusza są też ludzie interesu? Czy w
środkowej części ulicy Janusa znajdzie się kiedyś człowiek, który
chciałby pożyczyć Lucjuszowi Antoniuszowi tysiąc sesterców?

[6,15] Ale żarty na bok, wróćmy do tematu: mówmy o wojnie,

choć nie od rzeczy było przyjrzeć się pewnym osobom, abyście sa-
mi mogli w ciszy przemyśleć, z kim przyjdzie toczyć wojnę.

Zachęcam was, Kwiryci, byście mimo wszystko spokojnie czekali

na powrót posłów, nawet jeżeli było lepsze wyjście. Sprawa straciła
rozpęd, jednak zyskała i coś dobrego. [6,16] Kiedy bowiem
posłowie oznajmią to, co oznajmią niewątpliwie: że Antoniusz nie
podda się waszej władzy i nie okaże posłuszeństwa senatowi, czy
znajdzie się wówczas tak niegodziwy obywatel, który uważałby
Antoniusza za swego współobywatela? Także i teraz znajdą się
nieliczni - acz zbyt ich wielu, zważywszy na majestat rzeczypo-
spolitej - którzy chętnie zapytaliby: „Czy nie zaczekamy nawet na
powrót posłów?". Same fakty zapewne wybiją im z głowy to prze-
konanie i pozór łaskawości. Wyznam wam, Kwiryci, że właśnie
dlatego dziś mniej uporczywie nalegałem w senacie i mniej się sta-
rałem, by senat, przyznając mi rację, ogłosił wojnę domową i roz-
kazał przywdziać wojskowe płaszcze.

Wolę, żeby wszyscy za

dwadzieścia dni mnie pochwalili, niż żeby kilku dziś mnie zganiło.
[6,17] Z tego powodu, Kwiryci, czekajcie na powrót posłów i
przełknijcie gorycz, jaką niesie tych kilka dni. Kiedy oni wrócą,
osądzicie mnie: jeżeli przyniosą pokój, powiedzcie, że jestem

PATRONOWI LUCJUSZOWI ANTONIUSZOWI LUDZIE INTERESU

(Ludo Antonio

a Iano medio patrono) - dosł. 'Lucjuszowi Antoniuszowi, patronowi
środkowej części ulicy Janusa'; tam, na Forum, niedaleko świątyni Janusa,
gromadzili się ludzie interesu.

Zob. Cyceron (Phil. 5,12,31; 6,3,9; 8,2,6. 11,32; 12,7,16; 13,10,23;

14,1,2).

stronniczy, jeżeli wojnę - że przezorny. Czy ja miałbym nie być
przezorny dla mych współobywateli, miałbym dniem i nocą nie
myśleć o waszej wolności, o dobru rzeczypospolitej? Czegóż wam
nie zawdzięczam, ja, pozbawiony przodków,

którego przenieśli-

ście ponad najszlachetniej urodzonych, powierzając wszelakie
urzędy? Jestem niewdzięcznikiem? Ależ kto w mniejszym stopniu
ode mnie? W sprawach publicznych trudziłem się dokładnie tak
samo: i kiedy piastowałem urzędy, i kiedy ubiegałem się o nie.
Może żaden ze mnie fachowy polityk? A kto ma więcej
doświadczenia niż ja? Już dwudziesty rok toczę wojnę z
wyrodnymi obywatelami.

[6,18] Dlatego to, Kwiryci, na ile tylko zdołam, będę czuwać i

nie zmrużę oka, myśląc na miarę sił i pracując ponad siły. Przecież
zwłaszcza na tym stanowisku, na jakim zechcieliście mnie umie-
ścić, nie znajdzie się chyba taki obywatel, który by do tego stopnia
nie pamiętał o waszych dobrodziejstwach, zapomniał o ojczyźnie i
tak był pozbawiony honoru, że nie pobudziłaby go i nie rozpaliła
wasza jakże trwała zgoda? Jako konsul przewodniczyłem licznym
wielkiej wagi zgromadzeniom, w wielu brałem udział, ale nigdy nie
widziałem takiej jednomyślności, jaka dziś jest waszym udziałem.
O jednym wszyscy myślicie, jednego pragniecie: żeby odwrócić od
państwa ataki Marka Antoniusza, zgasić jego szaleństwo, zdławić
zuchwałość. Tego samego chcą wszystkie stany, o to samo
zabiegają municypia, kolonie, cała Italia. Swoim zdecydowaniem
jeszcze wzmocniliście senat, który sam z siebie już i tak był bardzo
stanowczy.

[6,19] Kwiryci, oto nadszedł czas; zdecydowanie zbyt późno,

zważywszy na majestat narodu rzymskiego, lecz jednak nastał i nie
można zmarnować już ani godziny. Z wyroku losu, że się tak wy-
rażę, przydarzyło nam się coś, co ścierpieliśmy, jak ścierpieć nale-
żało.

Teraz jednak, jeśli do czegoś dojdzie, będzie to jakby na

własne życzenie. Nie godzi się, by naród rzymski był niewolni-
kiem, wszak bogowie nieśmiertelni przeznaczyli go do tego, by pa-
nował nad wszystkimi ludami. Sprawa stanęła na ostrzu noża: roz-
strzyga się o wolności. Trzeba, Kwiryci, żebyście zwyciężyli, co
niechybnie osiągniecie dzięki wielkiej miłości do ojczyzny i tak
wielkiej zgodzie, albo żeby raczej spotkało nas wszystko co naj-
gorsze, byle tylko nie niewola. Inne narody mogą ścierpieć niewo-
lę, narodowi rzymskiemu właściwa jest wolność.

Zob. „Słowniczek", hasło: 'homo novus'.

Aluzja do panowania Cezara.

FILIPIKA SIÓDMA

[1,1] Ojcowie, pytają nas o sprawy małej wagi, ale być może nie-

błahe. Konsul wnosi pod obrady sprawę drogi Appijskiej i menni-
cy, trybun ludu - sprawę Luperków.

Chociaż się wydaje, że można

się z tym łatwo uporać, jednak myśl ucieka, większymi troskami
zajęta. Ojcowie, przecież sytuacja jest bardzo niebezpieczna i sta-
nęła na ostrzu noża.

Nie bez przyczyny zawsze obawiałem się wysłania posłów, nigdy

też nie uznałem tego za posunięcie właściwe, nie wiem, co
przyniesie ich powrót. Lecz któż nie widzi, jak bardzo to oczekiwa-
nie nadwątliło zapał? Przecież nie próżnują ludzie, którym żal, że
senat kwitnie w nadziei na odzyskanie dawnej władzy, że naród
rzymski zjednoczył się z nim, a cała Italia jest zgodna, wojska
uszykowane, wodzowie w pogotowiu. [1,2] Oni już teraz domyślają
się, co powie Antoniusz, i bronią jego odpowiedzi. Jedni twierdzą,
że zażąda, by wszystkie wojska rozpuścić. To przecież jasne, wszak
posłów wysłaliśmy do niego nie po to, by ustąpił i był posłuszny
woli senatu, lecz by dyktował warunki, narzucał ustawy, rozkazy-
wał wydać Italię na pastwę obcych ludów.

Tymczasem pełnię sił

KONSUL WNOSI POD OBRADY

- Cyceron poruszy temat, który przez

przewodniczącego obradom konsula, Wibiusza Pansę, nie został umieszczony
na porządku dziennym. Zgodnie z panującym w senacie zwyczajem, każdy
senator zabierał głos w dyskutowanej kwestii lub mógł tylko przychylić się do
zdania przedmówcy. •

SPRAWA DROGI APPIJSKIEJ

- najprawdopodobniej

chodziło o uchwalenie wydatków na roboty, które miały być przeprowadzone
na słynnej via Appia. •

SPRAWA LUPERKÓW

- dotyczyła organizacji

Luperkaliów lub cofnięcia przywilejów udzielonych Luperkom przez Cezara.

Oczywiście ironia.

zachowuje człowiek, z którego strony należy się obawiać
niebezpieczeństwa znacznie większego niż ze strony całych
narodów. [1,3] Inni twierdzą, że Antoniusz pozostawi nam Galię
Bliższą, a Dalszej żąda dla siebie. Cudownie, teraz pewnie spróbuje
poprowadzić z niej na Miasto nie tylko legiony, lecz także
barbarzyńców! Jeszcze inni twierdzą, że on już nie żąda niczego,
jak tylko - skromnie - Macedonii. Otwarcie nazywa ją swoją, skoro
jego brata Gajusza z niej odwołano.

Czy istnieje prowincja, w

której ten podżegacz nie mógłby wzniecić pożaru, co ogarnie całą
rzeczpospolitą? I ci sami, jeszcze niby przezorni, obywatele i
gorliwi senatorowie twierdzą, że ja nawoływałem do wojny, a sobie
przypisują troskę o pokój. Czyż nie tak mówią? I jeszcze dodają, że
nie trzeba było pobudzać Antoniusza do gniewu, bo to człowiek
niegodziwy i zuchwały, ostrzegają, że przed łotrami trzeba się mieć
się na baczności, a przecież oprócz Antoniusza jest ich wielu.
Powinni liczyć tych łotrów, zaczynając od siebie, cóż bowiem jest
lepszym dowodem, że mamy się na baczności: wymierzyć karę
niegodziwym obywatelom, gdy istnieje taka możliwość, czy
podsycać obawy?

[2,4] To wszystko mówią ludzie, którzy niegdyś przez lekko-

myślność zostali stronnikami ludu. Można z tego wyciągnąć wnio-
sek, że oni zawsze działali na niekorzyść państwa, a ludowi sprzy-
jali wbrew sobie.

Jak bowiem pogodzić fakt, że ci, którzy

dopuszczając się niegodziwości, stali się stronnikami ludu, w spra-
wie najbardziej ludu dotyczącej - chodzi przecież o ratowanie po-
spolitej rzeczy - wolą uchodzić za niegodziwych niż za sprzyjają-
cych ludowi? Ja, który, jak wiecie, zawsze byłem przeciwnikiem
lekkomyślnego tłumu,

przez udział w tym przepięknym przedsię-

wzięciu stałem się stronnikiem ludu.

[2,5] I tych oto zwie się mężami konsularnymi, czy raczej oni

sami mówią o sobie, że nimi są. Nie jest godzien tego imienia
człowiek, który nie potrafi udźwignąć tak wielkiego zaszczytu.
Sprzyjasz

Marek Antoniusz otrzymał 1 kwietnia 44 r. prowincję Galię Bliższą

zamiast Macedonii, którą oddał w zarząd swemu bratu Gajuszowi.

Cyceron atakuje tu swoich przeciwników politycznych - popularów.

Por. Cyceron (Rep. 1,25,39): „Est igitur res publica res populi [...] populus

autem non omnis hominum coetus quoquo modo congregatus, sed coetus
multitudinis iuris consensu et ultilitate communione sociatus" (A więc
państwo [...] jest to rzecz ludu [...]. Lud zaś - to bynajmniej nie każde
zbiorowisko ludzi, skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada
zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytek wynikający ze
wspólnego bytowania; przeł. W. Kornatowski).

wrogowi?

On śle do ciebie listy, pełen nadziei na powodzenie, ty

je - radosny - pokazujesz, odczytujesz, nawet dajesz niegodziwcom
do przepisania, ośmielasz ich, osłabiasz nadzieję i odwagę ludzi
dobrych. I myślisz, że jesteś mężem konsularnym albo senatorem,
czy choćby obywatelem?

Niech dzielny i dobry konsul, Gajusz Pansa, odczyta to z jak

najlepszej strony, przecież przemawiam usposobiony jak najbar-
dziej przyjaźnie: nie uważałbym za konsula nawet jego, mojego
wielkiego przyjaciela, jeśliby nie był konsulem, który nieprzerwa-
nie czuwa, troszczy się o rzeczpospolitą i myśli o jej dobru. [2,6]
Już gdy był bardzo młody, połączyła nas zażyłość,
zaprzyjaźniliśmy się, zespoliło nas zamiłowanie do tych samych
najzacniejszych nauk, a jego niewiarygodna troska, jaką mi okazał
wśród najstraszniejszych niebezpieczeństw wojny domowej,
uświadomiła mi, że dba on nie tylko o moje ocalenie, lecz także o
godność. Jednak odważyłbym się nie uznawać go za konsula,
gdyby - jak powiedziałem - nie był konsulem odpowiednim. Teraz
mówię, że jest nie tylko konsulem, lecz konsulem najbardziej
dostojnym i najlepszym, jak daleko sięga moja pamięć. Nie żeby
nie było równych mu męstwem i silną wolą, lecz inni nie mieli
takich możliwości, by się wykazać. [2,7] Straszliwe czasy nastały
jako sprawdzian dla jego dzielności, powagi i mądrości. A konsulat
właśnie wtedy jaśnieje, gdy urzędnik dzierży ster rzeczypospolitej
nie w czasie pomyślnym, lecz wymagającym stanowczości.
Większej stanowczości, ojcowie, żadne czasy dotąd nie żądały.

[3,7] Drżę na myśl o tym, co powiem: wszak zawsze zabiegałem

o pokój, którego pragną wszyscy dobrzy, bo i ja pokoju, szczegól-
nie wśród obywateli, zawsze gorąco pragnąłem - przecież całe moje
życie upłynęło w działaniu na Forum, w kurii, w sądach, gdzie
broniłem przyjaciół, którzy znaleźli się w kłopotach; na tym doro-
biłem się największych zaszczytów, przeciętnego majątku oraz zy-
skałem autorytet, jeśli w ogóle jakiś posiadam - [3,8] ja więc, że się
tak wyrażę, wychowanek pokoju, niezależnie od swych zalet (bo
żadnych sobie nie przypisuję), nie stałbym się takim bez pokoju
między obywatelami. Obawiam się, ojcowie, jak przyjmiecie to, co
powiem, lecz powołując się na swoje stałe pragnienie utrzymania i
powiększenia waszej władzy, proszę i błagam was, ojcowie, byście,
po pierwsze, przyjęli to bez urazy, choć będzie gorzkie i wręcz
nieprawdopodobne, że tak mówi Marek Cyceron; po dru-

Cyceron zwraca się tu do Kwintusa Fufiusza Kalenusa.

gie, proszę, nie odrzucajcie mojego zdania, zanim nie wyjaśnię w
pełni, w czym leży jego sens. Otóż ja, który - raz jeszcze powtórzę
- pokój zawsze pochwalam i doradzam, ja pokoju z Markiem An-
toniuszem nie chcę. Z wielką nadzieją, ojcowie, przechodzę do po-
zostałej części mowy, ponieważ na jej najbardziej niebezpieczny
punkt odpowiedzieliście milczeniem.

[3,9] Dlaczego więc pokoju

nie chcę? Bo jest haniebny, bo niebezpieczny, bo niemożliwy. Pro-
szę was, ojcowie, słuchajcie mych słów ze zwykłą wam życzliwo-
ścią, gdy będę tych trzech tez dowodził.

Co przynosi hańbę większą niż niestałość, tak każdemu czło-

wiekowi z osobna, jak i całemu senatowi? I dalej, co jest bardziej
oczywistym dowodem niestałości niż nagła chęć zawarcia pokoju z
tym, którego uznaliście za wroga, wprawdzie nie używając tego
słowa, lecz w rzeczy samej na mocy licznych dekretów?[3,10] Chy-
ba że nie uznaliście Antoniusza za wroga, przyznając Gajuszowi
Cezarowi zaszczyty z tego jednego powodu, że zebrał wojsko prze-
ciwko Markowi Antoniuszowi, zaszczyty przecież należne mu i za-
służone, lecz jednak wyjątkowe i nieprzemijające. A czy Antoniusz
nie został przez was uznany za wroga wówczas, gdy na mocy wa-
szego rozkazu otrzymali pochwałę żołnierze weterani, którzy poszli
za Gajuszem Cezarem? Czyżbyście nie uznali Antoniusza za
wroga, obiecując najdzielniejszym legionom zwolnienia ze służby,
pieniądze i grunty, gdy opuściły człowieka zwanego konsulem, mi-
mo że w istocie był wrogiem? [4,11] I czy nie uznaliście
Antoniusza za wroga wówczas, gdy największymi pochwałami
obsypaliście Brutusa, co zrodzony, by przynieść rzeczypospolitej
wolność, poniekąd wypełnił tylko przeznaczenie swego rodu i
imienia? Pochwaliliście jego wojsko, toczące z Antoniuszem wojnę
w obronie wolności narodu rzymskiego, jak też najwierniejszą i
najzacniejszą prowincję Galię. A gdy uchwalaliście, żeby
konsulowie, razem lub jeden z nich, szykowali się do wojny, cóż to
miała być za wojna, jeśli Antoniusz nie był wrogiem? [4,12]
Dlaczego więc wyruszył mąż bardzo dzielny, członek tego samego,
co ja, kolegium,

mój przyjaciel, konsul Aulus Hircjusz? Jakże był

osłabiony i wychudzony! Lecz słabość ciała nie spowolniła ducha:
uważał za słuszne w obronie wolności narodu rzymskiego narazić
na szwank życie, jakie dzięki modlitwom tego narodu zachował.

Nawet sprzyjający Antoniuszowi senatorowie nie wyrazili sprzeciwu

wobec ostrych słów Cycerona.

Hircjusz także był augurem; zob. „Słowniczek", hasło: 'augur'.

Zob. Cyceron (Phil. 1,15,37).

[4,13] Czy Antoniusz nie został uznany za wroga, gdy w całej

Italii ogłosiliście pobór do wojska, gdy znieśliście wszelkie
zwolnienia od służby? W Mieście widzicie wytwórnie broni,
uzbrojony żołnierz towarzyszy konsulowi, na pozór, by go bronić,
tak naprawdę - by bronić nas. Do wojska bez żadnej wymówki, a
nawet z największym zapałem, wpisują się wszyscy, posłuszni
waszemu rozkazowi. Nie uznano Antoniusza za wroga? [4,14] Ale
posłów do niego wysłaliśmy. O, biada mnie nieszczęsnemu!
Dlaczego muszę ganić senat, który zawsze sławiłem?

Słuchajcie dalej, ojcowie! Uważacie, że przekonaliście naród

rzymski do sprawy poselstwa? Nie rozumiecie, nie słyszycie, jak
natarczywie domaga się on uznania mego zdania za słuszne? Choć
wcześniej, tak licznie zgromadzeni, zgodziliście się ze mną, na-
stępnego dnia odstąpiliście od tego zdania, zwiedzeni próżną na-
dzieją pokoju. Czy to nie hańba, że legiony ślą posłów do senatu,

a senat do Antoniusza! Co z tego, że to nie poselstwo, lecz zapo-
wiedź grożącej mu zguby, jeśli nie usłucha senatu? Jednak waż-
niejsze jest powszechne mniemanie: wszak wszyscy wiedzą, że po-
słów wysłano, ale nie wszyscy znają treść naszego dekretu.

[5,14] Musimy więc zachować stałość, powagę i niezłomność.

Trzeba powrócić do dawnej surowości, jako że prestiż senatu wy-
maga pewności siebie, uczciwości, sławy i godności. Zbyt długo
brakowało tego wszystkiego owemu stanowi. Niejakim usprawie-
dliwieniem - choć doprawdy żałosnym, jednak słusznym - był
ucisk, teraz nie ma już żadnego wytłumaczenia. Wydawało się, że
uwolniliśmy się od jedynowładztwa, tymczasem o wiele ciężej
przygniótł nas później oręż współobywatela. Odparliśmy go
wprawdzie, lecz trzeba mu ten oręż wytrącić z rąk ostatecznie. Jeśli
nie zdołamy tego uczynić, powiem to, co godne senatora i
Rzymianina - ponieśmy śmierć. [5,15] Jakże bowiem niezatarta
hańba, jak gorzki wstyd, jak wielki upadek będzie udziałem
rzeczypospolitej, gdy w senacie, w miejscu należnym mężom
konsularnym, głos zabierze Marek Antoniusz! Pominę już jego
niezliczone zbrodnie, jakich dopuścił się, piastując w Mieście
konsulat, kiedy to roztrwonił ogromne sumy pieniędzy
publicznych, bezprawnie odwołał banitów z wygnania, kupczył
dochodami publicznymi, wyjął prowincje spod władzy narodu
rzymskiego, poprzydzielał królestwa, wziąwszy za to łapówki,
obywatelom przy użyciu siły narzucił

Legion Marsowy i Legion IV wysłały do senatu posłańców, aby

zawiadomić o gotowości podjęcia walki z Antoniuszem.

ustawy, senat otaczał zbrojnymi albo nie wpuszczał do środka
senatorów - ja to, powiadam, pominę.

Czyż w istocie zdajecie

sobie sprawę z tego, jaką podłością i hańbą jest przyjęcie do senatu
człowieka, który atakuje Mutynę, najsilniejszą kolonię narodu
rzymskiego, oblega imperatora narodu rzymskiego i konsula
desygnowanego? Przyjmować człowieka, co spustoszył pola?
Senat z wyżej wspomnianych powodów wielokrotnie uznawał go
za wroga.

[5,16] Dość o hańbie, z jaką wiąże się zawarcie pokoju z

Antoniuszem. Dalej będę mówił, jak zamierzałem, o
niebezpieczeństwie, jakie pokój ten za sobą pociąga. Chociaż
niebezpieczeństwa nie trzeba unikać w tym stopniu, co hańby,
jednak znaczną część ludzi przygnębia ono znacznie bardziej.

[6,16] Czy więc będziecie mogli cieszyć się oczekiwanym poko-

jem, gdy ujrzycie w Mieście Antoniusza, czy raczej Antoniuszów?
Chyba że Lucjusza lekceważycie. Ja nawet Gajusza nie lekceważę,
lecz z tego, co widzę, Lucjusz będzie rządził. Jest przecież
patronem trzydziestu pięciu tribus, którym na mocy swej ustawy
odebrał prawo głosowania, gdy wraz z Gajuszem Cezarem
poprzydzielał urzędy. Jest patronem centurii ekwitów rzymskich,
które też zechciał pozbawić prawa głosu. Jest patronem tych, co
byli trybunami w wojsku, i patronem ludzi interesu.

[6,17] Któż

zdoła wytrzymać jego potęgę, zwłaszcza gdy rym samym ludziom
rozda także grunty? Jaki człowiek kiedykolwiek miał taką władzę
nad wszystkimi tribus, nad ekwitami rzymskimi i trybunami
wojskowymi? Myślicie, że potęga Grakchów była większa niż ta,
która stanie się udziałem owego gladiatora? Nazwałem go
gladiatorem nie tak, jak zwykło się nazywać Marka Antoniusza,
lecz jak nazywają go ci, co mówią prosto z mostu i po łacinie.
Lucjusz jako murmillon walczył w Azji. Kompana i przyjaciela
pięknie ubrał w zbroję Traka, a następnie poderżnął gardło
nieszczęśnikowi, gdy ten uciekał.

Sam też odebrał wspaniały cios,

czego dowodem blizna. [6,18] Co więc człowiek, który przyjacie-
lowi gardło poderżnął, uczyni z nieprzyjacielem, gdy tylko nadarzy
się okazja? Tamto zrobił dla zabawy - jak myślicie, co zrobi kiero-
wany chęcią zysku? Czy znów niegodziwych obywateli nie podzieli
na dekurie, nie poruszy tych, którym rozdał pola, nie użali się nad

POMINĘ

(omittam) - figura retoryczna (praeteritio 'pominięcie'), jakich

wiele w Filipikach, pozorne pominięcie sprawy, by tym dobitniej zwrócić na
nią uwagę.

Zob. Cyceron (Phil. 6,12-15).

O Marku Antoniuszu porównywanym do gladiatora zob. Cyceron (Phil.

2,3,7. 25,63. 29,74; 3,7,18; 5,4,10. 12,32; 6,2,3). • O Lucjuszu jako gladiatorze
zob. też Cyceron (Phil. 3,12,31; 5,7,20. 11,30; 6,4,10. 5,13).

wygnanymi? A Marek Antoniusz? Czyż nie jest człowiekiem, do
którego w czasie wszelkich rozruchów zbiega się chmara zatraceń-
ców? Czy będzie ich niewielu, choćby już nie zwiększyła się liczba
tych, którzy są z nimi, i tych, którzy jawnie im teraz sprzyjają?
Zwłaszcza gdy dobrzy zejdą z posterunków, a niegodziwi gotowi
będą na każde skinienie. Obawiam się, że oni wkrótce wydadzą się
nam zbyt silni, jeśli teraz zabraknie nam roztropności. [6,19] Ja nie
odrzucam pokoju, lecz drżę przed wojną pod pozorem pokoju
ukrytą. Przeto, jeśli pragniemy cieszyć się pokojem, musimy
prowadzić wojnę, jeśli wojny zaniechamy, nigdy pokojem cieszyć
się nie będziemy.

[7,19] Ojcowie, przewidywać najdalszą przyszłość - oto wasze

zadanie. Dlatego postawiono nas na straży, byśmy swą czujnością i
przezornością uwolnili naród rzymski od lęku. Byłoby hańbą
stwierdzenie, że najznakomitszej na całej ziemi radzie zabrakło
roztropności w sprawie tak oczywistej. [7,20] Wielkich mamy kon-
sulów, niestygnący zapał w narodzie rzymskim, powszechną zgodę
całej Italii, dzielnych wodzów, mężne wojsko, więc bez winy
senatu rzeczpospolita nie może ponieść żadnej szkody. Co do mnie,
nie zawiodę: będę napominał, ostrzegał, wygłaszał mowy, zawsze
będę brał bogów i ludzi na świadków mych przekonań. Nie tylko
dam dowód własnej wierności, na czym można by poprzestać -
choć żaden wybitny obywatel na tym nie poprzestanie - lecz dołożę
wszelkich starań, będę doradzał i czuwał.

[8,21] Powiedziałem o niebezpieczeństwie, jakie niesie ze sobą

zawarcie pokoju, teraz wykażę, że tego pokoju w ogóle nie da się
sklecić. Z trzech tez, jakich chciałem dowieść, ta jest ostatnia. Jaki
zatem może być pokój między Markiem Antoniuszem a senatem?
Czy bez rumieńca wstydu będzie on mógł na was patrzeć i nawza-
jem, jakim okiem wy spojrzycie na niego? Kto spośród was jego, a
on spośród was kogo nie darzy nienawiścią? Czy tylko on was
nienawidzi, a wy jego? A czy ci, co oblegają Mutynę, co w Galii

zbierają wojsko, co czyhają na wasze mienie, czy oni kiedykolwiek
będą waszymi przyjaciółmi albo wy ich? Czy ten człowiek sprzy-
mierzy się z ekwitami rzymskimi? Może oni ukrywają swą sympa-
tię dla Antoniusza i opinię na jego temat? Tak licznie zgromadzili
się na schodach świątyni Zgody,

pobudzili nas do walki o odzy-

Mowa o Galii Przedalpejskiej; zob. Cyceron (Phil. 6,2,4-3,5).

Ekwici nie mieli wstępu do senatu. Po zakończeniu obrad senatu 20

grudnia 44 r. i 4 stycznia 43 r. domagali się zwołania komicjów i zdania relacji
z przebiegu obrad. Cyceron wygłosił wtedy czwartą i szóstą filipikę.

skanie wolności, żądali broni, płaszcza i wojny, wspólnie z naro-
dem rzymskim wezwali mnie na komicja. Czy ekwici pokochają
Antoniusza i czy on dochowa pokoju z nimi? [8,22] A cóż mam po-
wiedzieć o całym narodzie rzymskim? Wypełniwszy Forum po
brzegi, jednomyślnie i jednogłośnie dwakroć mnie na mównicę za-
wezwał i wyraźnie dowiódł, jak bardzo pragnie odzyskać wolność.
Dawniej życzyliśmy sobie, aby naród rzymski szedł za nami, a te-
raz to my mamy go za przewodnika. Czy zatem oblegający Muty-
nę, walczący z imperatorem i wojskiem narodu rzymskiego mogą
mieć jakąś nadzieję na zawarcie pokoju z narodem rzymskim?
[8,23] Czy mogą zawrzeć pokój z municypiami, których tak wielki
zapał widać w wydanych dekretach, w mobilizacji żołnierzy, w
obietnicach dotyczących pieniędzy, jakby w każdym mieście
obecny był senat narodu rzymskiego? Godni są pochwały z naszej
strony mieszkańcy Firmum, bo jako pierwsi obiecali pomoc finan-
sową. Należy wyrazami czci odpowiedzieć Marrucynom, co za
godnych napiętnowania uznali ludzi, którzy uchylaliby się od służ-
by wojskowej. Tak się mają sprawy już w całej Italii. Antoniusz za-
wrze z nimi trwały pokój, a oni z Antoniuszem. Czy może być
większa sprzeczność dążeń? A gdy istnieje sprzeczność dążeń
wśród obywateli, pokój w żaden sposób nie może zostać zawarty.

[8,24] Przejdę do konkretów. Czy Antoniusz będzie mógł pojed-

nać się z Lucjuszem Wizydiuszem? To ekwita rzymski, człowiek
szczególnie szanowany i zacny, obywatel zawsze znakomity, któ-
rego czujną troskę o bezpieczeństwo mojej osoby poznałem w cza-
sie swego konsulatu. On swoich sąsiadów nie tylko zachęcił, by
wstąpili do wojska, lecz także wspomógł ich finansowo. Z nim, z
takim mężem, którego powinniśmy uczcić uchwałą senatu, Anto-
niusz będzie mógł zawrzeć pokój? A z Gajuszem Cezarem, który
go odpiera od Rzymu, [8,25] lub z Decymusem Brutusem, który od
Galii - czy będzie mógł zawrzeć pokój Antoniusz? Może już i sa-
mego siebie przebłaga i uśmierzy swe zapędy wobec prowincji Ga-
lii, z której go wygnano i gdzie nim wzgardzono? Ojcowie, jeżeli
nie będziecie przezorni, wnet wszędzie ujrzycie bezmiar nienawiści
i waśni, z których rodzą się wojny domowe. Nie pragnijcie więc
tego, co nierealne, i strzeżcie się - na bogów nieśmiertelnych! -
strzeżcie się, ojcowie, byście w nadziei na pokój tymczasowy, nie
stracili pokoju na zawsze!

[9,26] Do czego zmierza cała ta mowa? Jeszcze przecież nie wie-

my, co zdziałali nasi posłowie, lecz musimy być czujni, uważni,
gotowi i uzbrojeni w zapał, by nas nie zwiodły słodkie słówka

albo pokornej prośby, albo pozorowanej sprawiedliwości. Zanim
czegokolwiek zażąda, trzeba, żeby wypełnił wszystko, co mu na-
kazaliśmy i oznajmiliśmy: niech przestanie oblegać Brutusa i jego
wojsko, pustoszyć miasta i pola prowincji Galii; niech przepuści
posłów do Brutusa;

niech przeprowadzi wojsko za rzekę Rubikon

i trzyma je z dala od Miasta w odległości dwustu mil; niech się
podda władzy senatu i narodu rzymskiego. Jeśli to zrobi, będziemy
mogli bezpiecznie zastanawiać się nad dalszymi posunięciami. Jeśli
senatu nie usłucha, wojnę wyda nie senat jemu, lecz on narodowi
rzymskiemu.

[9,27] Przestrzegam was, ojcowie: idzie o wolność narodu rzym-

skiego, o którą powierzono wam troskę, idzie o życie i majątki każ-
dego dobrego obywatela, na które już od dawna z bezgraniczną
chciwością i nieprzejednanym okrucieństwem czyha Antoniusz,
idzie o waszą władzę, którą utracicie zupełnie, jeśli jej teraz nie
zdołacie utrzymać. Strzeżcie się wypuścić z sieci tę obmierzłą i
zgubę niosącą bestię, teraz jeszcze zamkniętą i spętaną.

Natomiast ciebie samego, Panso, napominam - chociaż jako

człowiek szczególnie roztropny rady nie potrzebujesz, jednak na-
wet najlepsi sternicy w czasie, gdy szaleje nawałnica, zwykli przyj-
mować rady podróżnych - nie pozwól, żeby twoje tak staranne i
wyborne przygotowania spełzły na niczym. Masz okazję, jakiej
dotąd nie miał nikt. Dzięki powadze senatu, dzięki zapałowi ekwi-
tów, dzięki żarliwości narodu rzymskiego możesz na zawsze uwol-
nić rzeczpospolitą od strachu i niebezpieczeństwa. Co do sprawy
przez ciebie wniesionej pod obrady, zgadzam się z Publiuszem
Serwiliuszem.

Posłowie otrzymali od senatu polecenie udania się również do Brutusa, do

którego nie dopuścił ich Antoniusz.

FILIPIKA ÓSMA

[1,1] Gajuszu Panso, wczoraj w senacie obradowano mniej

sprawnie, niż to zakładał program twego konsulatu.

Wydawało mi

się, że niewystarczająco przeciwstawiłeś się ludziom, którym nie
zwykłeś ulegać. W czasie głosowania

skłaniałeś się ku łagodności,

podczas gdy senat okazał właściwą sobie stanowczość. Wszyscy
widzieli, że wojna istotnie się toczy, a tylko niektórzy sądzili, że
samego wyrazu „wojna" wypowiadać nie należy. Za twoją sprawą,
skoro uznałeś ten termin za zbyt ostry, upadło moje, a zwyciężyło
zdanie Lucjusza Cezara, męża przezacnego, który usunąwszy owo
srogie słowo, był bardziej łagodny w formie niż w treści. Ale prze-
cież zanim zaczął mówić, wymawiał się pokrewieństwem. Tak jak
za mego konsulatu postąpił w sprawie męża siostry,

tak samo teraz

zachował się w sprawie jej syna, by dać wyraz wzruszeniu nie-
szczęściem siostry i zarazem wykazać przezorność w sprawie dobra
narodu rzymskiego. [1,2] Jednak i sam Cezar, mówiąc, że gdyby
nie był skrępowany więzami pokrewieństwa, przedstawiłby zdanie
inne, godne jego samego i rzeczypospolitej, w pewien sposób po-
lecił wam, byście się z nim nie zgadzali. On jest wujem Antoniusza
- czy i wy, którzy się z nim zgodziliście, także jesteście Antoniusza
wujami?

Tj. 2 stycznia 43 r.

CZASIE GŁOSOWANIA

(in discessione; dosł. 'gdy senatorowie się

rozstępowali') - zob. filipika trzecia, przyp. 19.

Siostra Lucjusza Juliusza Cezara, Julia, była matką Marka Antoniusza. Po

śmierci Marka Antoniusza Kretyka Julia poślubiła Publiusza Korneliusza
Lentulusa Surę, który należał do spisku Katyliny. Lucjusz Juliusz Cezar
opowiedział się za karą śmierci dla katylinarczyków; zob. Cyceron (Cat. 4,6).

A o cóż toczył się spór? Niektórzy uważali, że w uchwale nie

należy wypowiadać słowa „wojna", woleli mówić o „tumulcie".
Nie tylko nie znają oni sytuacji, lecz i znaczenia słów: przecież
wojna może trwać, gdy nie ma tumultu, a tumultu bez wojny nie
ma. [1,3] Czymże bowiem innym jest tumult, jak nie rozruchami
tak znacznymi, że wielki z nich strach powstaje? Stąd przecież
wzięło się słowo „tumult".

Wszak nasi przodkowie mówili o

tumulcie italskim, bo to była wojna domowa, i o tumulcie
galijskim, ponieważ miał miejsce w pobliżu Italii. Poza tymi
dwoma przypadkami o żadnym tumulcie mowy nie było. Można
sądzić, że tumult jest bardziej groźny niż wojna, skoro podczas
wojny mają moc zwolnienia od służby wojskowej, a podczas
tumultu nie. Tak więc bywa, że - jak powiedziałem - może być
wojna bez tumultu, a tumultu bez wojny być nie może. [1,4] A
skoro brak czegoś pośredniego między wojną a pokojem, trzeba,
żeby tumult miał miejsce w czasie pokoju, skoro nie w czasie
wojny. Czy można powiedzieć albo pomyśleć coś bardziej
niedorzecznego? Lecz dość o słowach. Ojcowie, przyjrzyjmy się
raczej sprawie, choć zdarza się, że jedno słowo może sprawę
znacznie pogorszyć.

[2,4] Tego, co się dzieje, nie chcemy uznać za wojnę. Na jakiej

więc podstawie dajemy municypiom i koloniom rozkaz, aby zam-
knęły bramy przed Antoniuszem? Na jakiej podstawie mają ogła-
szać pobór do wojska nie pod przymusem i bez groźby kary pie-
niężnej, ale dobrowolnie i z zapałem?

Na jakiej podstawie wezmą

na siebie obowiązek udzielenia państwu pomocy finansowej? Prze-
cież jeżeli wymażemy słowo „wojna", zniweczony zostanie zapał
municypiów. Jeśli będziemy działali ospale, z pewnością osłabnie
jedność narodu rzymskiego, który już podjął się sprawy. [2,5] Cóż
tu mówić więcej? Decymus Brutus w oblężeniu - a wojny nie ma?
Mutyna oblężona - i to nie wojna? Pustoszona Galia - nie ma zaiste
bardziej pewnego pokoju. Któż powie, że to na wojnę wysłaliśmy z
wojskiem konsula, męża tak dzielnego?

On, chociaż osłabiony i

złożony ciężką chorobą, uważał, że nie może być żadnej wymówki,
gdy wzywają go, by bronił rzeczypospolitej. Gajusz Cezar, nawet
nie czekając na wasze dekrety, co w jego wieku

zrozu-

Etymologię wyrazu tumultus Cyceron wywodzi od słów 'wielki strach' -

timor multus.

Tak postąpili mieszkańcy Firmum i Marrucyni; zob. Cyceron (Phil.

7,8,23).

Mowa o Aulusie Hircjuszu.

Oktawian miał wówczas dziewiętnaście lat; zob. Cyceron (Phil. 3,1,3).

miałe, sam zadecydował o podjęciu wojny z Antoniuszem. Jeszcze
bowiem nie nadszedł czas jej uchwalenia.

Cezar wiedział, że gdy-

by do prowadzenia wojny nie wykorzystał odpowiedniej pory, po
ujarzmieniu rzeczypospolitej nie byłoby już czego uchwalać.

[2,6] Podsumowując: wodzowie i ich wojska zażywają teraz po-

koju, a wrogiem nie jest ten, którego załogę Hircjusz wypędził z
Klatemy.

Nie jest wrogiem człowiek, który stawia zbrojny opór

konsulowi i oblega konsula desygnowanego.

I nie ma wrogich

słów ani zapowiedzi wojny w liście kolegi przed chwilą przeczyta-
nym przez Pansę: „Wyrzuciłem załogę, zająłem Klaternę, ekwici
rozproszeni, doszło do walki, są zabici"? Czy może być pewniejszy
pokój? W całej Italii ogłoszono pobór do wojska i zniesiono
zwolnienia od służby. Jutro przywdziejemy wojskowe płaszcze.
Konsul powiedział, że oddali się z kurii z eskortą.

[2,7] Nie jest to wojna czy też toczy się taka wojna, jakiej dotąd

jeszcze nigdy nie było? Wszak podczas pozostałych wojen, a
zwłaszcza w trakcie domowych, walczono o sprawę rzeczypo-
spolitej. Sulla walczył z Sulpicjuszem z powodu ustaw, o których
mówił, że zostały przeprowadzone przy użyciu siły. Cynna walczył
z Oktawiuszem o prawo głosowania dla nowych obywateli. Sulla
po raz drugi walczył z Mariuszem i Karbonem, aby nie dopuścić do
władzy ludzi niegodnych i by wymierzyć karę mordercom najzac-
niejszych obywateli.

Przyczyną tych wszystkich wojen były róż-

nice poglądów na temat dobra państwa. O ostatniej wojnie

mówić

nie chcę: nie znam jej przyczyny, jej skutków z całego serca
nienawidzę.

[3,8] Teraz toczy się wojna piąta. Do wszystkich doszło za na-

szych czasów. Istotne jest to, że w czasie obecnej wojny nie tylko
nie ma niezgody i sporów wśród obywateli, lecz panuje największa
jednomyślność i wprost niewiarygodna zgoda. Wszyscy pragną
jednego, jednego bronią, o jednym myślą. Gdy mówię „wszyscy",
wyłączam ludzi, których nikt w państwie nie uważa za godnych
miana obywateli. Cóż zatem jest przyczyną obecnej wojny pomię-

Oczywiście ironia.

Pod Klaterną Hircjusz odniósł pierwsze zwycięstwo, wypędziwszy

Antoniusza z tej miejscowości.

Konsul desygnowany to Decymus Brutus, wyznaczony na konsula w 42 r.

Sulla po powrocie z Azji w 83 r., już po śmierci Mariusza, walczył z jego

stronnikami, m.in. z Gnejuszem Papiriuszem Karbonem i synem Mariusza.
Młodego Mariusza oblegał wówczas w Preneste, a w Rzymie ogłosił
proskrypcje.

Czwartą wojną domową jest ta rozegrana pomiędzy Pompejuszem i

Cezarem.

dzy dwiema stronami? My bronimy świątyń bogów, murów Mia-
sta, my - domów i siedzib narodu rzymskiego, ołtarzy, ognisk
domowych, grobów naszych przodków, my ubezpieczamy prawa,
sądy i wolność, stajemy w obronie żon, dzieci i ojczyzny. Marek
Antoniusz przeciwnie: podejmuje walkę, by to wszystko zepsuć,
obrócić wniwecz, by nasze majątki po części roztrwonić, po części
rozdzielić między morderców. Dla niego bodźcem do wojny jest
chęć złupienia rzeczypospolitej.

[3,9] Wśród tak przewrotnych powodów podjęcia walki najbar-

dziej nieszczęsny tkwi w jego obietnicach: swoim łotrom najpierw
przyrzeka nasze domy - przecież zapewnia, że Miasto między nich
rozdzieli.

Potem, jak twierdzi, wyśle ich przez wszystkie bramy,

aby osiedlili się, gdzie zechcą.

Wszyscy Kafonowie, Saksowie i

pozostała zaraza, która podąża za Antoniuszem, wyznaczają sobie
najlepsze gmachy, ogrody, dobra w Tuskulum i w Albie. Ci
nieokrzesani ludzie, jeśli w ogóle są ludźmi, a nie bydłem raczej, w
swej próżnej nadziei już przeprowadzają się do wód i Puteolów.
Antoniusz ma więc co swoim obiecywać. Tak! A my, czy mamy
coś takiego? O, niech nas bogowie przed tym strzegą! Przecież
celem naszych obrad jest właśnie odebranie komukolwiek
możliwości składania takich obietnic. Niechętnie to mówię, ale
powiedzieć trzeba. Ojcowie, włócznia Cezara wielu niegodziwcom
daje nadzieję i mnoży zuchwałość.

Zobaczyli bowiem, jak w

jednej chwili nędzarze stawali się bogaczami. Zatkniętą włócznię
już zawsze chcą więc oglądać ludzie, którzy czyhają na nasze
mienie. Im Antoniusz obiecuje wszystko. [3,10] A my? Co my
obiecujemy naszym wojskom? Dobra o wiele lepsze i większe.
Obietnica dokonania zbrodni niesie zgubę tym, którzy jej
wyczekują, i tym, którzy ją składają. My naszym żołnierzom
obiecujemy wolność, ustawy, prawa, sądy, panowanie na całej
ziemi, godność, pokój, zaszczytny odpoczynek. Obietnice An-
toniusza ociekają krwią, są haniebne, przepojone zbrodnią, bogom i
ludziom nienawistne, ani długotrwałe, ani zbawienne. Nasze
przeciwnie: uczciwe, nieposzlakowane, chwalebne, pełne radości i
bogobojne.

Zob. Cyceron (Phil. 4,4,9; 5,12,32).

Antoniusz zapowiadał podział dóbr publicznych, co stanowiło istotną

przyczynę wojen domowych.

Włócznia zatknięta na Forum była znakiem licytacji. Cyceron wspomina

tu licytację dóbr Pompejusza; zob. Cyceron (Phil. 2,26,64).

[4,11] Oto także dzielny i energiczny obywatel, mój przyjaciel

Kwintus Fufiusz, przypomina mi o dobrodziejstwach pokoju. Jak-
bym sam równie pięknie i łatwo nie mógł tego robić, gdyby to miał
być pokój godzien pochwały! Czy tylko raz jeden broniłem poko-
ju? Czy nie zabiegałem zawsze o uwolnienie nas od trudów? Jak
wszystkim dobrym, tak zwłaszcza mnie przyniósłby on pożytek.
Gdzież bowiem znajdzie pole do popisu moja pracowitość bez
działalności sądowej, bez praw, bez sądów? Gdy nie ma pokoju
między obywatelami, te instytucje i normy nie mogą istnieć.

[4,12] Pytam więc, Kalenie, co czynisz? Niewolę pokojem nazy-

wasz? Nasi przodkowie chwytali za broń nie tylko, by cieszyć się
wolnością, lecz także po to, by władać innymi. Ty uważasz, że po-
winniśmy złożyć broń, aby dostać się do niewoli? Czy może być
słuszniejsza przyczyna prowadzenia wojny niż chęć zrzucenia jarz-
ma niewoli? Choćbyśmy nie dostali się pod władzę pana przykre-
go, jednak to jest najżałośniejsze, że pan, jeśli zechce, przykrym
być może. Są zaiste inne słuszne przyczyny, lecz ta jest nieodparta,
chyba że myślisz, iż ciebie to nie dotyczy, bo masz nadzieję pa-
nować razem z Antoniuszem. Podwójny błąd tu popełniasz: po
pierwsze, przedkładasz własny interes nad wspólne dobro, po dru-
gie, uważasz, że władza królewska zapewnia stabilność i szczęście.
Nie zawsze będzie ci przychylny, nawet jeśli przedtem sprzyjał.
[4,13] Przecież i na tamtego człowieka

miałeś zwyczaj narzekać,

a jak dopiero będziesz się skarżył na tego potwora? Mówisz też, że
jesteś człowiekiem, który zawsze opowiadał się za pokojem i za-
wsze pragnął, by przy życiu pozostali wszyscy obywatele. Zacna to
mowa, ale tylko jeśli masz na myśli dobrych, pożytecznych i praw-
dziwych obywateli rzeczypospolitej. Jeśli przeciwnie, chcesz, by
żyli ci, co są obywatelami tylko z urodzenia, a z ducha wrogami,
czym się od nich różnisz? Przecież twój ojciec, któremu, gdy był
starcem, wiele w młodości zawdzięczałem, człowiek poważny i
roztropny, pierwsze miejsce wśród obywateli zwykł przyznawać
Publiuszowi Nazyce, temu, co zabił Tyberiusza Grakcha. Uważał,
że dzięki jego męstwu, roztropności i sile ducha rzeczpospolita od-
zyskała wolność.

[4,14] I my niczego innego nie słyszeliśmy od naszych ojców.

Gdybyś więc żył w owych czasach, nie spodobałby ci się tamten
obywatel, bo nie było jego życzeniem, aby żyli wszyscy obywate-

Subtelna ironia.

Mowa o Cezarze; Kalenus sprawował wówczas (47) konsulat i preturę.

le. „Kiedy konsul Lucjusz Opimiusz przedstawił raport o stanie
państwa, senat uchwalił, aby konsul Lucjusz Opimiusz bronił rze-
czypospolitej".

Senat walczył słowami, a Opimiusz orężem. Czy

zatem gdybyś żył wówczas, uważałbyś go za obywatela niepanu-
jącego nad sobą i okrutnego? Albo czy za takiego uważałbyś
Kwintusa Metella, którego czterech synów sprawowało konsulat,
Publiusza Lentulusa, pierwszego w senacie, i wielu innych prze-
zacnych mężów, którzy z konsulem Opimiuszem z bronią ścigali
Grakcha aż na Awentyn? W trakcie tej walki Publiusz Lentulus
odniósł ciężką ranę, zabito Grakcha, męża konsularnego Marka
Fulwiusza i jego dwóch młodziutkich synów. Czy należy więc
zganić owych mężów za to, że nie chcieli, by przeżyli wszyscy
obywatele?

[5,15] Przejdźmy do bliższych nam wydarzeń. Konsulom Gaju-

szowi Mariuszowi i Lucjuszowi Waleriuszowi senat powierzył
obronę rzeczypospolitej: zabito trybuna ludowego Lucjusza Satur-
nina i pretora Gajusza Glaucję. Owego dnia za broń chwycili wszy-
scy Skaurowie, Metellowie, Klaudiusze, Katulusowie, Scewolowie
i Krassusowie. Czy uważasz, że należy zganić tamtych konsulów
albo owych najznakomitszych mężów? Ja chciałem śmierci Katy-
liny. Czy ty, który chcesz, by wszyscy przeżyli, chciałeś też, by
Katylina pozostał przy życiu? Tym się różni, Kalenusie, moje zda-
nie od twojego, że ja nie chcę, aby jakikolwiek obywatel dopusz-
czał się czynu zasługującego na karę śmierci, a ty uważasz, że na-
leży oszczędzić każdego, nawet gdyby popełnił czyn zasługujący
na taką karę. Kiedy w organizmie znajduje się coś, co może szko-
dzić całości, pozwalamy to wypalać i odcinać, aby przepadł raczej
jeden członek niż całe ciało. Tak i w organizmie, jakim jest pań-
stwo, by całość pozostała przy życiu, należy amputować to, co
śmierć przynosi. [5,16] Twarda to mowa! Ale o wiele twardsza jest
taka: „Niech żyją niegodziwcy, zbrodniarze, bezbożnicy, zniszczyć
nieskazitelnych, zacnych, dobrych i całą rzeczpospolitą!".

Przyznaję, Kwintusie Fufiuszu, że ty w przypadku jednego czło-

wieka więcej widziałeś niż ja.

Publiusza Klodiusza uważałem za

W 121 r. senat wydał uchwałę wprowadzającą stan wojenny i przekazał

pełnię władzy konsulowi Opimiuszowi, który stłumił zamieszki wzniecone
przez trybuna ludowego Gajusza Semproniusza Grakcha.

Ironia: Kalenus byt wśród obrońców Klodiusza, gdy ten został oskarżony

o świętokradztwo, którego dopuścił się, uczestnicząc w przebraniu kobiecym
w zarezerwowanym wyłącznie dla kobiet święcie ku czci Dobrej Bogini (Bona
Dea).

niegodziwego obywatela, bandytę, bezwstydnika, bezbożnika, który
przed żadną zbrodnią się nie cofnie. Ty wprost przeciwnie, uwa-
żałeś go za świętego, powściągliwego, nieskazitelnego i skromnego
obywatela, takiego, jakich wielu należałoby życzyć rzeczypospoli-
tej. Przyznaję, że w tym jednym przypadku ty wiele widziałeś, a ja
się wielce myliłem. Jeśli zaś chodzi o to, że - jak powiedziałeś -
mam zwyczaj mówić do ciebie w gniewie, nie masz racji. Przyzna-
ję, że przemawiam gwałtownie, ale nie zgadzam się, że w gniewie.
Przede wszystkim nie mam zwyczaju gniewać się na przyjaciół,
nawet jeśliby na to zasługiwali. [5,17] Mogę więc poróżnić się z to-
bą bez słownej zniewagi, ale nie bez wielkiego bólu w sercu. Bo
przecież, czy mała różnica nas dzieli, czy chodzi o błahą sprawę? Ja
popieram tego, a ty tamtego? Mówiąc otwarcie: ja sprzyjam De-
cymusowi Brutusowi, a ty Markowi Antoniuszowi, ja pragnę za-
chować kolonię narodu rzymskiego, ty starasz się, żeby została
zdobyta. [6,17] Czy możesz temu zaprzeczyć ty, który na wszelki
możliwy sposób grasz na zwłokę, aby osłabić Brutusa, a wzmocnić
siły Antoniusza? I dokądże wreszcie będziesz mówić, że chcesz
pokoju? Wojna już trwa. Wyciągnięto szopy wojenne. Toczy się
ostra walka. Aby ją przerwać, wysłaliśmy trzech najznakomitszych
obywateli. Zlekceważył ich, odrzucił, wzgardził nimi Antoniusz. Ty
jednak pozostajesz najbardziej wytrwałym jego obrońcą. [6,18] A
przecież, aby wydać się lepszym senatorem, Kalenus twierdzi, że
nie jest mu winny przyjaźni i byłoby wręcz dobrodziejstwem,
gdyby tamten wystąpił przeciwko niemu. Patrz, jak wielka jest
miłość ojczyzny: chociaż rozgniewał się na człowieka, jednak dla
dobra rzeczypospolitej broni Antoniusza.

Ja ciebie, Kwintusie Fufiuszu, spokojnie słuchać nie mogę, gdy

jesteś tak okrutny dla mieszkańców Massylii.

Dokądże wreszcie

będziesz z Massylią walczył? Czy kresu wojnie nie położy nawet
odbyty triumf?

Poniesiono wówczas w pochodzie wizerunek

miasta, bez którego pomocy nasi przodkowie nigdy nie odbyliby
triumfu po podboju zaalpejskich ludów. Jęknął wtedy naród rzym-
ski, a chociaż wszyscy cierpieli z powodu własnych krzywd, jed-

Massylia podczas wojny Cezara z Pompejuszem opowiedziała się po

stronie Pompejusza; zdobył ją Gajusz Treboniusz. Kiedy podczas posiedzenia
senatu, 3 lutego 43 r., Pansa przedstawił prośbę mieszkańców Massylii o
przywrócenie im praw odebranych przez Cezara. Kalenus wyraził sprzeciw;
zob. też Cyceron (Phil. 13,16,32).

Mowa o triumfie, jaki w 46 r. odbył Cezar.

nak nie znalazł się obywatel, który uznałby, że nie dotyczy go nie-
szczęście owego najwierniejszego miasta. [6,19] Sam Cezar, choć
się na nich bardzo rozgniewał, z powodu niezwykłej godności i
wierności Massylii z każdym dniem powściągał swój gniew. Ciebie
żadne cierpienie tak wiernego miasta zadowolić nie zdoła? Pewnie
powiesz, że znowu unoszę się na ciebie gniewem. A ja to wszystko
mówię bez gniewu, lecz nie bez przejmującego bólu: jestem
przekonany, że żaden przyjaciel Rzymu nie jest nieprzyjacielem
Massylii. Domyślić się nie mogę, Kalenusie, dlaczego tak po-
stępujesz. Dawniej nie mogliśmy odwieść cię od sprzyjania ludowi,
teraz nie możemy ubłagać, abyś stanął po jego stronie.
Wystarczająco długo z Fufiuszem mówiłem: wszystko bez niena-
wiści, nic bez bólu. A wierzę, że spokojnie zniesie skargę przyja-
ciela ten, który ją spokojnie przyjął z ust zięcia.

[7,20] Przechodzę do sprawy pozostałych mężów konsularnych;

nie ma pośród nich żadnego - mam pełne prawo tak twierdzić -
który by nie miał u mnie jakiegoś długu wdzięczności: jedni wielki,
inni średni, żadnego nikt. Jakże haniebny dzień wczoraj nam - do
konsularów mówię - zaświtał! Znowu o posłach? Co by się stało,
gdyby on zawarł rozejm? W obecności posłów i na ich oczach z
machin oblężniczych sypały się na Mutynę pociski, Antoniusz
pokazywał im roboty i szańce. Kiedy posłowie byli u niego, nawet
na małą chwilkę nie przerwał oblężenia. Do niego posłów? Po co?
Może po to, byście jeszcze bardziej przestraszyli się, kiedy wrócą?

[7,21] Wprawdzie przedtem nie aprobowałem wysłania

poselstwa, jednak pocieszałem się, myśląc, że gdy posłowie
wzgardzeni i przepędzeni przez Antoniusza powrócą i oznajmią
senatowi, że on nie tylko nie opuścił Galii, jak postanowiliśmy, lecz
nawet nie odstąpił od Mutyny, że nie dał im możliwości dotarcia do
Decymusa Brutusa, wtedy my wszyscy, rozjątrzeni nienawiścią,
rozpaleni bólem, pośpieszymy z bronią, końmi, piechotą na pomoc
Decymusowi Brutusowi. A tymczasem staliśmy się jeszcze bardziej
ospali, gdy poznaliśmy nie tylko zbrodnię i zuchwałość Marka
Antoniusza, lecz pojęliśmy także jego butę i arogancję. [7,22]
Gdybyż tak Lucjusz Cezar miał się dobrze! Gdyby tak żył Serwiusz
Sulpicjusz! O wiele lepiej postępowałaby ta sprawa, gdyby
przynajmniej trzech, a nie, jak teraz, jeden jej służył. Z bólem
raczej to mówię, nie z wyrzutem. Ojcowie, oto opuścili nas,
opuścili - powiadam - najlepsi obywatele, lecz, jak już często
mówiłem, mężami konsularnymi będą wszy-

Tj. konsula Pansy.

scy, którzy w tak poważnym niebezpieczeństwie odważnie zajmą
słuszne stanowisko. Powrót posłów winien dodać nam odwagi, a
tymczasem oni przynieśli strach - nie stał się on jednak moim
udziałem. Oni mają dobre mniemanie o człowieku, do którego ich
wysłano i od którego nawet przyjęli polecenia.

[8,23] Na bogów nieśmiertelnych, gdzież są obyczaje i męstwo

przodków?! Za ich czasów Gajusz Popiliusz wysłany w poselstwie
do króla Antiocha oznajmił mu wolę senatu, że ma odstąpić od ob-
lężenia Aleksandrii. Gdy Antioch grał na zwłokę, Popiliusz zakreś-
lił patykiem kółko wokół niego i powiedział, że przekaże senatowi,
jak się rzecz przedstawia, jeśliby mu ten nie powiedział, co ma
zamiar czynić po wyjściu z nakreślonego kółka. Postąpił pięknie: w
swej osobie unaocznił godność senatu. Nie należy wysłuchać
warunków tego, kto nie jest posłuszny senatowi, i w ogóle nie wol-
no się z nim zadawać.

[8,24] Miałżebym ja przyjmować warunki od człowieka lekcewa-

żącego polecenia senatu? Miałbym uważać, że coś wspólnego z se-
natem ma ten, który wbrew zakazowi senatu oblega wodza narodu
rzymskiego? A nadto - jakie to warunki! Wielka w nich bezczel-
ność, zaślepienie, ileż buty! l dlaczego stawiał je naszym posłom,
skoro przysłał do nas Kotylę, ozdobę i ostoję swych kompanów,
byłego edyla, jeśli zaprawdę był edylem wtedy, gdy go podczas
uczty niewolnicy publiczni z rozkazu Antoniusza biczami siekli?
[8,25] Jakże skromne to warunki! Z żelaza, ojcowie, jesteśmy,
jeżeli czegokolwiek mu odmówimy. Antoniusz powiada: „Obie
prowincje zdaję, wojsko rozpuszczam, nie wzbraniam się być
człowiekiem prywatnym". To przecież jego słowa. Wydaje się, że
wróciła mu przytomność. „Wszystko puszczam w niepamięć, chcę
zgody". Ale co dodaje? - ,jeżeli moim sześciu legionom, jeździe i
kohorcie pretorskiej przyznacie grunty w nagrodę". Żąda nagród
dla tych, dla których jeśliby o wybaczenie prosił, już zostałby
uznany za nadzwyczaj bezczelnego. Dodaje przy tym, że ci, co od
niego i od Dolabelli otrzymali grunty, powinni je zatrzymać. [8,20]
Mowa o gruntach kampańskich i leontyńskich, przez naszych
przodków uważanych za ratunek w czasie głodu. [9,20] On
zabezpiecza los komediantom, hazardzistom, stręczycielom.
Zabezpiecza także los Kafonowi i Saksie, zaiste walecznym i
atletycznym centurionom, których umieścił wśród tłumu
komediantów i komediantek. Żąda ponadto, aby jego weksle i
notatki kolegi

zachowały ważność.

Kolega Antoniusza w konsulacie 44 r. to Cezar.

A zatem sprzedawca, wziąwszy zapłatę, troszczy się, żeby nabywca
pozostał w posiadaniu? I chce jeszcze, żeby nie tykać rachunków
złożonych w świątyni bogini Ops, czyli żeby nie dochodzić
siedmiuset milionów sesterców. l żeby septemwirom nie poczytano
za oszustwo tego, czego dokonali. Nukula, jak sądzę, namówił go
do tego: bał się pewnie, że utraci tak liczną klientelę. Chce za-
bezpieczyć los również tych ludzi, którzy z nim przebywając, w
czymkolwiek przekroczyli prawa. [9,27] Troszczy się o Mustelę i
Tyrona, a dla siebie o nic się nie stara, bo czy kiedykolwiek co
złego uczynił? Czy sięgnął po publiczne pieniądze albo czy kogo-
kolwiek zabił, lub otaczał się zbrojnymi? Dlaczego więc tak się
troszczy o tamtych? Przecież żąda, by nie znoszono jego ustawy
sądowniczej; uzyskawszy to, już nie miałby się czego obawiać, bo
Kydas, Lizjades i Kuriusz nie skazaliby żadnego z jego ludzi. Jed-
nak nie narzuca nam zbyt wielu warunków: nieco odpuszcza i da-
rowuje. „Galię Rzymską odpuszczam, Długowłosej żądam" - widać
woli popróżnować - „wraz z sześcioma legionami" - powiada - „i z
żołnierzami dołączonymi z wojsk Decymusa Brutusa" - a więc nie
tylko z zaciągów, jakie sam poczynił. I tak długo chce ją mieć w
posiadaniu, jak długo Marek Brutus i Gajusz Kasjusz rządzić będą
prowincjami, które otrzymają jako konsulowie lub prokonsulowie.
Już zatem rozumie, że jego brat Gajusz przepadnie w wyborach -
przecież to jego rok. „Ja natomiast chcę przez pięć lat sprawować
zarząd nad prowincją". [9,28] Ale przecież to wbrew ustawie
Cezara, a ty bronisz jego postanowień!

[10,28] Czy tych warunków ty, Lucjuszu Pizonie, i ty, Lucjuszu

Filippusie, obaj pierwsi w Mieście obywatele, mogliście wysłu-
chać? Nie mówię, że ze spokojem, ale jak w ogóle wasze uszy mo-
gły je do siebie dopuścić? Mniemam, że to ze strachu: u Antoniu-
sza nie byliście ani jako posłowie, ani jako mężowie konsularni, nie
mogliście zatem zachować ani godności własnej, ani tej, co
przynależy rzeczypospolitej. Nie wiem jednak, jakim cudem, w
imię jakiej mądrości zapanowaliście nad sobą tak, jak ja zapewne
nie potrafiłbym, i powróciliście nie bardzo oburzeni. Na was,
znakomitych mężów, posłów narodu rzymskiego, Marek Antoniusz
nie miał względu. A na co my nie pozwoliliśmy posłowi Marka
Antoniusza, Kotyli? Człowiekowi, przed którym zgodnie z prawem
należało zamknąć bramy Miasta, otworzono na oścież tę
świątynię,

pozwolono mu wejść do senatu; on wczoraj na tablicz-

Mowa o świątyni Zgody.

kach spisywał, co mówiliście, notował każde słowo. Ludzie piastu-
jący najwyższe urzędy wręcz mu nadskakiwali, depcząc własną
godność. [10,29] O, na bogów nieśmiertelnych, jakże trudno jest
odgrywać rolę pierwszej osoby w państwie! Trzeba zadowolić nie
tylko umysły, lecz i oczy obywateli. Posła wrogów do domu zapra-
szać, do sypialni wpuszczać, także rozmawiać z nim na boku - tak
postępuje tylko człowiek, który zupełnie nie myśli o własnej god-
ności, za dużo zaś duma o niebezpieczeństwie. Cóż to za niebezpie-
czeństwo? Jeśli dojdzie do radykalnego rozstrzygnięcia, wolność
czeka zwycięzcę, a pokonanego śmierć. Z tych dwóch możliwości,
jednej należy sobie życzyć, drugiej nikt uniknąć nie zdoła, a ha-
niebna ucieczka przed śmiercią od każdej śmierci jest gorsza.

[10,30] Nikt nie skłoni mnie do tego, bym uwierzył, że są jacyś

ludzie, którzy krzywym okiem patrzą na stałość i pracowitość
swego współobywatela, źle znosząc, że jego nieustające pragnienie
niesienia pomocy państwu zyskuje uznanie senatu i narodu
rzymskiego. Wszyscy przecież powinniśmy to czynić. Nie tylko za
naszych przodków, lecz i całkiem niedawno największą chwałą dla
konsularów było czuwać, mieć skupioną uwagę, zawsze albo
obmyślać coś dla państwa, albo działać czy przemawiać. [10,31]
Ojcowie, pamiętam Kwintusa Scewolę Augura, który w czasie
wojny z Marsami, chociaż był w bardzo podeszłym wieku i stracił
zdrowie, codziennie równo ze świtem pozwalał wszystkim
przychodzić do siebie i nikt podczas wojny nie oglądał go w łóżku.
Będąc słabym starcem, do kurii przychodził jako pierwszy. Bardzo
bym chciał, aby jego gorliwość naśladowali ci, co powinni, albo
przynajmniej, żeby na trud innych nie patrzyli krzywym okiem.

[11,32] Oto bowiem, ojcowie, kiedy po sześciu latach pojawiła

się dla nas nadzieja na odzyskanie wolności - niewolę cierpieliśmy
dłużej, niż to zwykle bywa w przypadku jeńców uczciwych i pra-
cowitych - czy są jakieś czuwania nocne, wysiłki, trudy, których
moglibyśmy odmówić sprawie wolności narodu rzymskiego? Oj-
cowie, oto choć jest w zwyczaju, że ci, co piastują urząd konsula,
chodzą ubrani w togę, jednak kiedy całe państwo przywdziało woj-
skowe płaszcze, w tak strasznych i burzliwych czasach postanowi-
łem ubraniem nie różnić się od was i pozostałych obywateli.

My,

mężowie konsularni w tej wojnie nie postępujemy tak, by naród
rzymski mógł spokojnie oglądać oznaki zaszczytu, jaki przypadł
nam w udziale. Niektórzy spośród nas, bardzo zalęknieni, zapo-

Następnego dnia Cyceron przyszedł do senatu ubrany po wojskowemu.

mnieli o wszelkich dobrodziejstwach, jakie naród rzymski im wy-
świadczył, inni tak dalece odwrócili się od rzeczypospolitej, że
ujawniają swą sympatię dla wrogów. Spokojnie pozwalają, by An-
toniusz lekceważył naszych postów i z nich szydził, a posłowi An-
toniusza chcą we wszystkim dogodzić. Podobnie jak w kwestii, czy
w ogóle go przyjąć, byli memu zdaniu przeciwni, tak i teraz nie
zgadzają się, że trzeba mu powrotu do Antoniusza zakazać. Spełnię
ich życzenie: niech Warius wraca do swego wodza, lecz pod
warunkiem, że nigdy do Rzymu nie wróci. Co do pozostałych,
uważam, że należy im okazać łaskę i darować karę, jeśli przestaną
błądzić i pojednają się z rzecząpospolitą.

[11,33] Z wyżej przedstawionych przeze mnie powodów wnoszę

następującą propozycję uchwały: „Ci spośród żołnierzy Marka An-
toniusza, którzy złożą broń i przed idami marcowymi przejdą do
konsulów - albo Gajusza Pansy, albo Aulusa Hircjusza - lub do
imperatora konsula desygnowanego Decymusa Brutusa, lub do
propretora Gajusza Cezara, nie zostaną pociągnięci do odpowie-
dzialności za to, że trzymali z Markiem Antoniuszem. Natomiast
jeśli któryś z żołnierzy Marka Antoniusza dokonałby czynu godne-
go zaszczytu i nagrody, niech konsulowie Gajusz Pansa i Aulus
Hircjusz, razem lub jeden z nich, jeśli uznają to za słuszne,

w od-

powiednim momencie wniosą do senatu o przyznanie mu zaszczytu
lub nagrody. Jeśli natomiast po wydaniu tej uchwały ktoś oprócz
Lucjusza Wariusa udałby się do Marka Antoniusza, senat uzna go
za wroga rzeczypospolitej".

Zob. Cyceron (Phil. 7,4,11).

FILIPIKA DZIEWIĄTA

[1,1] Ojcowie, jakaż to szkoda, że zrządzeniem bogów nieśmier-

telnych nie dziękujemy Serwiuszowi Sulpicjuszowi żywemu, lecz
dla zmarłego szukamy zaszczytów. Zaprawdę nie wątpię, że gdyby
ten mąż mógł zdać sprawę z poselstwa, jego powrót byłby i dla was
miły, i dla rzeczypospolitej zbawienny, nie dlatego, by Lucjuszowi
Filipowi i Lucjuszowi Pizonowi miało zabraknąć zapału albo
dbałości w przedsięwzięciu tak ważnym, w spełnieniu obowiązku
wielkiej wagi,

ale Serwiusz Sulpicjusz, który tamtych przewyższał

wiekiem, a wszystkich - mądrością, nagle wydarty sprawie,
pozostawił całe poselstwo osierocone i osłabione. [1,2] Jeśli które-
mukolwiek posłowi słusznie przyznano pośmiertnie zaszczyty i
wyrazy uznania, jemu należą się one w stopniu najwyższym. Inni,
którzy oddali życie podczas pełnienia poselstwa, wyruszali, by-
najmniej nie obawiając się śmierci, a niespodziewanie natrafili na
niebezpieczeństwo. Tymczasem Serwiusz Sulpicjusz ruszył ze zni-
komą nadzieją na dotarcie do Antoniusza i bez żadnej na powrót.
Choć sam był pełen obaw, co będzie, jeśli do choroby dojdą trudy
podróży, jednak nie wzbraniał się wypróbować, choćby za cenę ży-
cia, czy zdoła rzeczypospolitej przyjść z pomocą. Przeto nie za-
trzymała go ani sroga zima, ani śniegi, ani długa droga, ani uciąż-
liwości podróży, ani postępująca choroba. A gdy już dotarł do
człowieka, do którego został wysłany, i gdy właśnie miał się z nim
rozmówić, dokładając wszelkich starań, by wypełnić swój obowią-
zek, rozstał się z życiem.

[1,3] Gajuszu Panso, jak zatem w innych sprawach, tak i w tej

szlachetnie postąpiłeś, zachęcając nas, abyśmy uczcili Serwiusza

Działalność posłów Cyceron skrytykował w następnej filipice.

Sulpicjusza; sam wiele mówiłeś o jego chwale. Po wysłuchaniu
twej mowy niczego już nie dodałbym więcej, gdybym nie uważał,
że należy odpowiedzieć przezacnemu mężowi, Publiuszowi Serwi-
liuszowi. On stwierdził, że wypada uczcić posągiem tylko tego,
który pełniąc poselstwo, zginął od miecza. Ja zaś, ojcowie, sądzę,
że nasi przodkowie uznawali za konieczne rozważyć przyczynę
śmierci, a nie jej rodzaj. Przecież po to chcieli wystawiać pomnik
człowiekowi, co stracił życie podczas poselstwa, by w czas niebez-
piecznych wojen ludzie z większą odwagą podejmowali się tego
obowiązku. Nie trzeba więc u naszych przodków szukać przykła-
dów, lecz trzeba zrozumieć zamysł, w wyniku którego zrodziły się
owe przykłady. [2,4] Lars Tolumniusz, król Wejów, w Fidenach za-
mordował czterech posłów narodu rzymskiego,

ich posągi, co i ja

pamiętam, stanęły przy mównicy - należny im zaszczyt. Tym bo-
wiem, którzy zginęli za ojczyznę, nasi przodkowie w zamian za
krótkie życie odwdzięczyli się wiekopomną pamiątką, bo oni oddali
życie dla rzeczypospolitej. I teraz przy mównicy widzimy posąg
Gnejusza Oktawiusza, sławnego i wielkiego męża, co osiągnął
konsulat jako pierwszy w swym rodzie, który później rozkwitł naj-
sławniejszymi mężami. Nikt wówczas na ludzi nowych

nie patrzył

krzywym okiem i męstwu nie szczędził zaszczytów. Tymczasem
Oktawiusz pełnił poselstwo, co do którego nie było obaw, że jest
niebezpieczne. Senat go wysłał, aby wybadał zamysły królów i
wolnych narodów, a w szczególności, aby zakazał posiadania floty
i utrzymywania słoni wnukowi króla Antiocha, tego, który już
przedtem z naszymi przodkami toczył wojnę. Został wówczas za-
bity w gimnazjonie w Laodycei przez niejakiego Leptinesa. [2,5]
Za to, że oddał życie, nasi przodkowie wystawili mu wtedy posąg,
aby przez długie lata szczycili się nim potomkowie posła. Dziś to
jedyna pamiątka po tak znakomitej rodzinie.

Jak Oktawiuszowi, tak Tullusowi Kluiliuszowi, Lucjuszowi Ros-

cjuszowi, Spuriuszowi Ancjuszowi i Gajuszowi Fulcyniuszowi,
których zamordował król Wejów, poczytano za rzecz godną
uczcze-

W 437 r. w Fidenach, wówczas rzymskiej kolonii, wybuchł bunt

przeciwko Rzymowi. Fideny sprzymierzyły się z etruskimi Wejami, których
król, Lars Tolumniusz, rozkazał zamordować czterech rzymskich posłów.

Zob. „Słowniczek", hasło: 'homo novus'.

Rodzina Oktawiuszów wygasła na Gnejuszu i Lucjuszu, konsulach z 76 i

75 r., synach Gnejusza Oktawiusza, konsula z 87 r., którego zamordował w
senacie Cynna. Drugą gałąź tej rodziny zapoczątkował Gajusz Oktawiusz,
ojciec Oktawiana.

nia nie to, że zmarli, przelewając krew, lecz fakt, że ponieśli śmierć
dla rzeczypospolitej.

[3,5] A zatem, ojcowie, gdyby przypadek sprawił, że Serwiusz

Sulpicjusz zmarł, bolałbym nad tak wielką raną, jaką odniosła
rzeczpospolita, lecz uważałbym, że jego śmierć należy uczcić nie
pomnikiem, lecz publiczną żałobą. Teraz zaś, któż wątpi, że to wła-
śnie poselstwo odebrało mu życie? Zabrał ze sobą śmierć, której
mógł uniknąć, gdyby pozostał z nami i zadbał o siebie, wspierany
troską dobrego syna i najwierniejszej żony. [3,6] On tymczasem -
widząc, że jeśli nie posłucha waszej uchwały, zaprze się samego
siebie, jeśli zaś posłucha, to spełnienie owego obowiązku wobec
rzeczypospolitej położy kres jego życiu - w tak groźnym dla pań-
stwa czasie wolał oddać życie, niż uchodzić za człowieka, który był
rzeczypospolitej pomocny mniej, niż mógł. W wielu miastach,
przez jakie wiodła droga, miał możliwość wzmocnienia swych sił i
zatroszczenia się o siebie: przez wzgląd na godność wielkiego
męża nie brakowało uprzejmych zaproszeń gospodarzy, a i ci, co
razem z nim zostali wysłani, zachęcali, by odpoczął i ratował wła-
sne życie, lecz on, śpiesząc się, pragnął skwapliwie wypełnić wasze
polecenia i pomimo choroby do końca konsekwentnie wytrwał w
swym postanowieniu.

[3,7] Gdy Serwiusz Sulpicjusz przybył, Antoniusz zmieszał się

bardzo, bo wiedział, że właśnie on obmyślił i zaproponował to, co
mu oznajmiono jako wasze rozkazy. Wyraźnie pokazał, jak bardzo
nienawidzi senatu, gdy wesoło i z bezczelną radością przyjął infor-
mację o zgonie twórcy owej uchwały. Dokładnie tak jak Leptines
zabił Oktawiusza, a król Wejów - mężów, o których dopiero co
wspomniałem, Serwiusza Sulpicjusza zabił Antoniusz. Bez wątpie-
nia śmierć zadał ten, kto był jej przyczyną. Dlatego też uważam, że
ku pamięci potomnych należy wystawić pomnik, który zaświadczy,
jakie było zdanie senatu na temat tej wojny. Sam posąg bowiem
będzie świadectwem, że wojna była tak poważna, iż zgon posła stał
się powodem przyznania zaszczytu.

[4,8] Ojcowie, gdybyście zechcieli przypomnieć sobie, że Ser-

wiusz Sulpicjusz wymawiał się od tego poselstwa, nie mielibyście
cienia wątpliwości, czy przyznając zaszczyt, wynagrodzić zmarłe-
mu krzywdę, jaką wyrządziliśmy żyjącemu. Wy bowiem, ojcowie -
ciężko to mówić, lecz jednak powiedzieć trzeba - wy, mówię,
pozbawiliście życia Serwiusza Sulpicjusza. Widzieliście, że wy-
raźniej niż jego słowa same fakty wskazywały, jak źle wyglądał, i
co prawda nie byliście okrutni - czy jest coś, co przystoi temu sta-

nowi mniej niż okrucieństwo? - jednak zbyt gwałtownie sprzeci-
wiliście się jego odmowie, żywiąc nadzieję, że nie zdarzy się nic,
czemu by nie mogła sprostać jego stanowczość i mądrość. Czło-
wieka, który wasze zgodne zdanie zawsze miał w największym po-
ważaniu, zmusiliście, by od własnego odstąpił. [4,9] A gdy doszła
do tego namowa konsula Pansy, jakże gwałtowna, Serwiusz nie
mógł jej puścić mimo uszu. To wtedy wziął na stronę swego syna i
mnie i powiedział, że nad własne życie przenosi wasze jedno-
myślne zdanie. Podziwialiśmy męstwo i nie mieliśmy odwagi prze-
ciwstawić się jego woli. Do głębi wzruszył się syn, kochający ojca
niezmiernie, a moja boleść bez mała dorównywała jego rozpaczy,
lecz obaj musieliśmy ustąpić wobec wielkoduszności i powagi słów
Sulpicjusza, gdy ten wśród pochwał, ku ogólnej radości, obiecał
wreszcie, że postąpi, jak zechcecie, i nie będzie się uchylał od
niebezpieczeństw decyzji, którą sam podjął. Nazajutrz

rankiem

odprowadziliśmy go, gdy śpieszył wypełnić wasze zlecenia. Że-
gnając się, wypowiedział do mnie słowa, które zdały mi się zna-
kiem jego przeznaczenia.

[5,10] Ojcowie, zwróćcie mu zatem życie, które odebraliście.

Wszak życie zmarłych zależy od pamięci żywych. Sprawcie, by
mąż, którego nieświadomie wysłaliście na śmierć, od was też
otrzymał nieśmiertelność. Jeśli na mocy waszego dekretu przyzna-
cie mu posąg przy mównicy, jego poselstwo nigdy nie pogrąży się
w niepamięci potomnych. A wcześniejsze życie Serwiusza Sulpi-
cjusza uwieczni się w ich pamięci dzięki jego licznym i znakomi-
tym dziełom. Wszyscy ludzie zawsze ze czcią będą wspominać je-
go mądrość, konsekwencję, prawość, niezwykłą roztropność i
troskę, jaką okazywał szczególnie w sprawach państwowych. I
naprawdę nie zostanie przemilczana godna podziwu i niebywała,
niemal boska biegłość w wyjaśnianiu ustaw i w tłumaczeniu, co
sprawiedliwe. Gdyby ze wszystkich epok w jednym miejscu
zgromadzić wszystkich, którzy w tym państwie posiedli znajomość
prawa, wszyscy oni razem nie dorównaliby Serwiuszowi
Sulpicjuszowi. Był bowiem w równym stopniu znawcą prawa, jak i
sprawiedliwości. [5,11] Właśnie dlatego normy prawne zawsze
interpretował w duchu łagodności i cierpliwości, a nad wytaczanie
procesów przedkładał pomoc w rozwiązywaniu sporów. Te zalety
nie potrzebują więc pamiątki w postaci posągu, wszak posiadał
jeszcze inne, większe. Posąg będzie świadectwem zaszczytnej
śmierci, a zalety

Tj. 5 stycznia 43 r.

upamiętnią okryte sławą życie. Posąg to raczej pomnik wdzięczno-
ści senatu niż sławy męża. [5,12] Jawnym też się stanie, jak bardzo
do uczczenia ojca przyczynił się kochający syn. On wciąż trwa po-
grążony w żalu, a choć tu jest nieobecny, powinniście się tak czuć,
jakby był wśród nas. Tak niezmierna żałość go ogarnęła, że nikt ni-
gdy nad śmiercią jedynego syna nie bolał tak bardzo, jak on opła-
kuje ojca. Sądzę przeto, że także do dobrej sławy Serwiusza Sulpi-
cjusza syna przyczyni się fakt, iż wszyscy się dowiedzą, że i on
oddał należną cześć swemu ojcu. Zaprawdę Serwiusz Sulpicjusz
nie mógł pozostawić pamiątki piękniejszej niż syn będący obrazem
jego obyczajów, męstwa, stałości i bogobojności, syn, którego bo-
leści nie ukoi ani przyznany przez was zaszczyt, ani żadne inne po-
cieszenie.

[6,13] Mnie zaś, gdy wspominam liczne, a jakże serdeczne

rozmowy z Serwiuszem Sulpicjuszem, wydaje się, że o ile po
śmierci można cokolwiek odczuwać,

bardziej spodoba mu się

spiżowy posąg pieszy niż złocony konny, jaki po raz pierwszy
uchwalono dla Lucjusza Sulli. W godny bowiem podziwu sposób
Serwiusz miłował prostotę przodków, a ganił przepych
dzisiejszego pokolenia. Zupełnie więc jakbym jego samego
zapytał, co woli, zgodnie z jego zdaniem i wolą wnoszę o
przyznanie spiżowego posągu pieszego. Chlubny ten pomnik
zmniejszy i ukoi wielką boleść i żal obywateli.

[6,14] Ojcowie, trzeba, żeby z mym zdaniem zgodził się Publiusz

Serwiliusz. W senacie wypowiedział się za przyznaniem państwo-
wego grobowca, lecz był przeciwny przyznaniu posągu. Jeżeli jed-
nak śmierć posła, której nie zadał miecz, nie domaga się żadnego
zaszczytu, dlaczego on pragnie uchwalić przyznanie państwowego
grobu, co dla zmarłego stanowi zaszczyt największy? Jeśli Serwiu-
szowi Sulpicjuszowi przysądził to, czego nie dano Gnejuszowi
Oktawiuszowi, dlaczego uważa, że nie należy mu ofiarować
również tego, co ofiarowano tamtemu? Przecież nasi przodkowie
wystawili posągi wielu ludziom, a niewielu przyznali prawo do
państwowego pogrzebu. Wszak posągi niszczy niepogoda, ręce
ludzkie i upływ czasu, a świętość grobowców tkwi w samej ziemi,
której żadna siła ani zniszczyć, ani poruszyć nie zdoła; skoro zatem
to wszystko niszczeje, to grobowce z czasem stają się bardziej
święte. [6,15] Niechże więc ów zaszczyt powiększy chwałę męża,
bo nie ma zaszczytu, który by mu się nie należał. Okażmy
wdzięczność, czcząc śmierć czło-

Zagadnienie nieśmiertelności duszy Cyceron omawia w innych swoich

dziełach; zob. Cyceron (Tusc. 1,25; Cato 66).

wieka, jakiemu w żaden już inny sposób odwdzięczyć się nie
zdołamy. Niech również zostanie napiętnowana zbrodnicza
zuchwałość Marka Antoniusza toczącego bezbożną wojnę. Ta
cześć oddana Serwiuszowi Sulpicjuszowi pozostanie bowiem
wiecznym świadectwem wzgardy, z jaką Antoniusz potraktował
poselstwo senatu.

[7,15] Dlatego uważam, iż należy podjąć uchwałę tej treści: „Ser-

wiusz Sulpicjusz Rufus, syn Kwintusa, pochodzący z tribus lemoń-
skiej, w niezwykle trudnym dla państwa czasie, złożony ciężką a
niebezpieczną chorobą, ponad własne życie przedłożył uchwałę
senatu oraz dobro rzeczypospolitej i zmagał się z ową chorobą, aby
dotrzeć do obozu Marka Antoniusza, dokąd wysłał go senat. On to,
gdy znajdował się już blisko, atakiem choroby złożony, oddał życie
w chwili dla rzeczypospolitej krytycznej. Jego śmierć zgadza się z
nieskazitelnym i przezacnym życiem, jakie wiódł Serwiusz
Sulpicjusz, będąc niezmiernie pożytecznym dla państwa czy to jako
człowiek prywatny, czy jako urzędnik. [7,10] Wielki ten mąż po-
niósł śmierć dla rzeczypospolitej, pełniąc poselstwo. I dlatego senat
postanawia uchwalić wzniesienie przy mównicy miedzianego
posągu pieszego dla Serwiusza Sulpicjusza. Wokół posągu zostanie
zarezerwowane dla jego dzieci i potomków miejsce o wymiarach
pięciu stóp,

z którego będą mogli oglądać igrzyska i walki

gladiatorów, ponieważ on za rzeczpospolitą oddał życie, co zosta-
nie wyryte na cokole posągu. Niech konsulowie Gajusz Pansa i
Aulus Hircjusz, razem lub jeden z nich, o ile uznają to za słuszne,

nakażą kwestorom miejskim, aby zatroszczyli się o budowę cokołu
i owego posągu oraz o wystawienie go przy mównicy, i niech
wypłacą przedsiębiorcy uzgodnioną z nim sumę. Biorąc pod
uwagę, że dawniej senat swoją powagę objawiał, grzebiąc
dzielnych mężów uroczyście i z honorami, postanawia się sprawić
pogrzeb owemu mężowi z największą okazałością. [7,17] A ponie-
waż Serwiusz Sulpicjusz Rufus, syn Kwintusa, pochodzący z tribus
lemońskiej, położył tak wielkie zasługi dla rzeczypospolitej, że jest
godzien zaszczytów, senat uznaje za słuszne i zgodne z interesem
państwa, aby edykt dotyczący pogrzebów edylowie kurulni
zawiesili

w stosunku do pogrzebu Serwiusza Sulpicjusza Rufusa,

Tj.ok.1,5 m.

Zob.Cyceron(Phil.7,4,14; 9,11,33).

Zgodnie z ustawą XII Tablic edylowie w wydawanych przez siebie

edyktach ograniczali wydatki, jakie rodzina mogła poczynić w związku z
pogrzebem, co miało zapobiec szerzącemu się zbytkowi. Odwołanie takich
ograniczeń uznawane było za wyróżnienie.

162

syna Kwintusa, pochodzącego z tribus lemońskiej. Niech konsul
Gajusz Pansa na Polu Eskwilińskim lub tam, gdzie uzna za
właściwe, wyznaczy na grób miejsce o wymiarach trzydziestu
stóp,

w którym zostanie złożony Serwiusz Sulpicjusz. Grób ten,

wzniesiony na koszt państwa, w myśl najsłuszniejszego prawa
będzie grobem jego, jego dzieci i potomków".

Tj. ok. 9 m.

163

FILIPIKA DZIESIĄTA

[1,1] Gajuszu Panso, z całego serca wszyscy winniśmy tobie

wdzięczność i podziękowanie. Nie sądziliśmy, że dziś zbierze się

senat, ale ty, otrzymawszy list od przezacnego obywatela Marka

Brutusa, nie chciałeś zwlekać ani chwili, aby jak najszybciej ogar-

nęła nas wielka radość i byśmy, ciesząc się, winszowali sobie na-

wzajem. Twoja mowa, którą wygłosiłeś po przeczytaniu listu,

wszystkim jest zapewne równie miła jak twój czyn. Dowiodłeś bo-

wiem, iż prawdą jest - o czym zawsze byłem głęboko przekona-

ny - że żaden człowiek ufający własnemu męstwu na cudze krzywym

okiem nie spojrzy. [1,2] Trzeba zatem, bym ja, złączony z Brutusem

licznymi zobowiązaniami i najserdeczniejszą przyjaźnią, niewiele

o nim mówił, bo ty w swej mowie uprzedziłeś mnie, zabierając du-

żą część z tego, co zamierzałem powiedzieć. Lecz głos mego przed-

mówcy

zmusza mnie, ojcowie, bym jednak powiedział nieco więcej.

Tak często nasze opinie różnią się od siebie, że już jestem pełen

obaw, by nie zdawało się, iż ciągła niezgoda

nadwyręża naszą

przyjaźń, do czego dojść nie powinno.

[1,3] Co zatem kieruje tobą, Kalenusie, jaki jest powód tego, że

od kalend styczniowych ani razu nie zgodziłeś się z człowiekiem

który o zdanie jako pierwszego pyta ciebie?

Czemu wśród tak

Po mowie konsula Pansy, tak jak na posiedzeniu w dniu 1 stycznia, głos zabrał

Kwintus Fufiusz Kalenus.

Z Kalenusem Cyceron rozprawiał się już wcześniej; zob. Cyceron (Phil. 8,5,16-

-6,19).

Mowa o Gajuszu Pansie. Wedle panującego w senacie zwyczaju jako konsul

wyznaczał on senatora, który jako pierwszy zabierał głos.

164

licznie zgromadzonych senatorów nigdy nie było ani jednego, któ-

ry przychyliłby się do twego zdania? Cóż cię pcha, byś zawsze bro-

nił ludzi do ciebie niepasujących? Dlaczego, choć wiek i majątek

wzywają do odpoczynku i zachowania godności, ty to popierasz, to

chcesz uchwalać, myślisz o tym, co sprzeciwia się spokojowi

wszystkich i twej godności?

[2,4] Pominę już sprawy dawniejsze, lecz z pewnością nie będę

milczeć o tym, co wprawia mnie w największy podziw. Jakąż ty

wojnę z Brutusami toczysz?

Czemu sam jeden atakujesz ludzi,

których wszystkim nam wypada niemal czcić? Bez przykrości pa-

trzysz na to, że jeden z nich oblężony. Głosujesz, by i drugiego

ograbić z jego wojsk, które zgromadził własnym sumptem, naraża-

jąc się na niebezpieczeństwo, sam, bez niczyjej pomocy, nie po to,

by siebie, lecz by rzeczypospolitej bronić. Co tobą kieruje, co spra-

wia, że Brutusom nie sprzyjasz, Antoniuszów popierasz, że niena-

widzisz ludzi wszystkim tak drogich, a tych, których inni śmiertel-

nie nienawidzą, ty niezmiennie kochasz? Masz ogromny majątek,

osiągnąłeś najwyższy stopień dostojeństwa, a także masz syna -jak

słyszę i na co liczę - zrodzonego dla sławy, któremu sprzyjam tak

dla dobra rzeczypospolitej, jak i z twego powodu. [2,s] Pytam więc:

chcesz, żeby on był podobny do Brutusa czy do Antoniusza? I wy-

bierz sobie, proszę, spośród trzech Antoniuszów, którego wolisz.

Powiesz: "Niech bogowie nas przed tym uchronią!". Dlaczego za-

tem Brutusom nie sprzyjasz i chwalisz takich ludzi, choć nie

chcesz, by twój syn się do nich upodobnił? Wszak jednocześnie

i rzeczypospolitej możesz pomóc, i synowi dać przykład do naśla-

dowania. Jako senator różniący się od ciebie zdaniem, Kwintusie

Fufiuszu, bez urażenia naszej przyjaźni chcę się na to poskarżyć.

Powiedziałeś o piśmie - zapewne można by pomyśleć, że tylko

z braku innych to słowo ci się wyrwało - iż list Brutusa zdaje się

napisany dobrze i porządnie.

Toż to pochwała nie samego Brutu-

sa, lecz jego sekretarza! [2,6] Wielkiego doświadczenia w polityce

nie powinno ani nie może ci brakować, Kalenusie. Czy słyszałeś,

by kiedykolwiek ktoś zgłaszał taką propozycję uchwały albo żeby

Kalenus sprzeciwił się uznaniu za wroga państwa Antoniusza, który w Muty-

nie oblegał Decymusa Brutusa. Zmierzał również do odebrania Markowi Brutuso-

wi legionów, jakie ten zabrał z Ilirii, czym uprzedził Antoniusza.

PIŚMIE

(de scripto) - Kalenus, zapewne z ironią, stwierdził, że list pod wzglę-

dem stylu jest napisany pięknie, poza tym nie posiada jednak żadnej wartości.

Cyceron zbija ten argument, nieco go przekształcając.

165

senat wydał ustawę tego rodzaju: list został napisany dobrze? Po-

szukaj wśród niezliczonych ustaw, jakie wydał senat. Nie wym-

knęło ci się to słowo, co często się zdarza, przypadkiem: przynio-

słeś tekst napisany, rozważony i przemyślany.

[3,6] Gdyby ktoś cię uwolnił od zwyczaju uwłaczania dobrym lu-

dziom w tak wielu sprawach, nie zabrakłoby ci zalet, które każdy

pragnąłby posiadać. Weź się więc w garść, uspokój i w końcu po-

hamuj swe zapędy, usłuchaj ludzi dobrych - z wieloma takimi masz

do czynienia. Porozmawiaj ze swym zięciem, człowiekiem niezwy-

kle mądrym, częściej słuchaj jego niż siebie, a wnet staniesz się

wreszcie godny najwyższego zaszczytu. Czy ty za nic masz to, nad

czym ja z przyjaźni i troski o twój los zwykłem ubolewać - a mia-

nowicie, że idzie w świat i do uszu narodu rzymskiego dociera wia-

domość, iż nikt się nie zgadza z senatorem, który jako pierwszy wy-

powiada swe zdanie? Także i dziś, jak sądzę, to nastąpi.

Zabierasz Brutusowi legiony. Jakie? Te właśnie, które odwiódł

od udziału w zbrodni Gajusza Antoniusza i dzięki swemu autoryte-

towi przeciągnął na stronę rzeczypospolitej? Chcesz więc znowu

widzieć go ogołoconym i wypędzonym, z dala od rzeczypospolitej?

[3,7] Wy zaś, ojcowie, jeśli opuścicie i zdradzicie Marka Brutu-

sa, jakiegoż potem obywatela obdarzycie czcią, komu będziecie

sprzyjać? Chyba że przypadkiem za godnych zachowania przy ży-

ciu uważacie ludzi, co tamtemu zakładali koronę,

a opuścić chce-

cie tych, którzy znieśli groźbę władzy królewskiej. Ja już nic wię-

cej nie powiem o owej boskiej przecież i nieśmiertelnej chwale

Brutusa, bo jako zawarta w przepełnionej wdzięcznością pamięci

wszystkich obywateli jeszcze uroczyście nie została uznana urzę-

dowo. Jakże zadziwiająca jest jego cierpliwość, dobrzy bogowie!

Jakże niezwykłe jego umiarkowanie, w obliczu krzywdy jakiż spo-

kój i skromność! Mimo że jest pretorem miejskim, opuścił Miasto

i sądów nie sprawował, choć wszelkie prawa przywrócił rzeczypo-

spolitej i mógł otoczyć się niezliczoną rzeszą wszystkich dobrych,

którzy codziennie zwykli go odwiedzać, a cała Italia mogła stanąć

w jego obronie. Brutus wolał, by nieobecnego bronił szacunek u lu-

dzi dobrych, niż by jako obecny został zmuszony do użycia broni.

Nawet na igrzyska apolinaryjskie, które przygotował stosownie do

własnej i narodu rzymskiego godności, nie przybył, aby nie dać

okazji do wybuchu zuchwałości zbrodniarzy. [4,8] A czy kiedykol-

Aluzja do słynnego incydentu w czasie Luperkaliów; zob. Cyceron (Phil.

2,34,85).

166

wiek odbyły się igrzyska bądź nastały dni weselsze od tych, kiedy

to po każdym wersie naród rzymski, głośno krzycząc i klaszcząc,

dawał wyraz swej pamięci o Brutusie?

Wyzwoliciel ciałem był

tam nieobecny, lecz czuło się obecność pamięci o wyzwoleniu:

zdawało się, że w niej można dostrzec i postać Brutusa.

Tymczasem w owe świąteczne dni na wyspie,

w domu przezac-

nego młodzieńca, Lukullusa, Brutusowego krewniaka, widziałem

jego samego, jak nieustannie rozmyślał tylko o pokoju i zgodzie

obywateli. Później

spotkałem go w Welii, gdy ustępował z Italii,

aby nie stać się powodem wojny domowej. O, żałosny to był widok,

nie tylko dla ludzi, lecz dla samych fal morskich i brzegów! Z oj-

czyzny ustępował jej oswobodziciel, w ojczyźnie pozostawali ci, co

ją gubią! Po kilku dniach odpłynęła flota Kasjusza.

Toteż wstydzi-

łem się, ojcowie, wracać do Miasta, z którego oni odeszli. Dlacze-

go zaś wróciłem, wnet usłyszeliście,

a potem i samiście się prze-

konali. Brutus czekał na odpowiednią chwilę. [4,9] Dopóki bowiem

widział, że wy na wszystko przystajecie, sam wykazywał niewiary-

godną cierpliwość, później, kiedy zobaczył, że jesteście gotowi od-

zyskać wolność, przygotował obronę dla waszej wolności.

Jakże zgubnej i groźnej zarazie się przeciwstawił! Gdyby Ga-

jusz Antoniusz mógł dokonać tego, co zamierzał - a mógłby,

gdyby jego zbrodni nie przeciwstawiło się męstwo Marka Brutu-

sa - utracilibyśmy Macedonię, Iliryk, Grecję. Po odparciu Antoniu-

sza Grecja stałaby się jego kryjówką czy bazą wypadową przeciwko

Italii. Teraz wreszcie pod rozkazami szlachetnego Marka Brutusa nie

tylko w wojsko zaopatrzona, lecz raczej nim przyozdobiona Grecja

podaje Italii prawicę i obiecuje swą pomoc. Ten, kto Brutusowi pra-

gnie zabrać wojsko, pozbawia rzeczpospolitą najpiękniejszego

schronienia i najpewniejszej pomocy. [4,10] Pragnę, aby Antoniusz

jak najprędzej to wszystko usłyszał i pojął, że to nie on zamknął

w oblężeniu Decymusa Brutusa, lecz sam jest oblegany.

[5,10] Antoniusz posiada na całej ziemi trzy miasta.

Największy jego

wróg to Galia, ale również Transpadańczycy, na których naj-

Podczas wspomnianych igrzysk Brutus wystawił tragedię Akcjusza Tereus.

Na wyspie Nizydii, gdzie znajdowała się willa Gnejusza Pompejusza. Cyceron

gościł tam w lipcu 44 r.

Tj. 17 sierpnia 44 r.

Gajusz Kasjusz Longinus również płynął na Wschód, aby objąć zarząd nad

prowincją Syrią.

Zob. Cyceron (Phil. 1,3,7-4,10).

Trzy miasta sprzyjające Antoniuszowi to Bononia, Regium i Parma.

167

bardziej liczył, żywią do niego wielką wrogość, cała Italia go nie-

nawidzi. Obce narody, od najbliższych brzegów Grecji aż po Egipt,

znalazły się pod władzą i rozkazami najlepszych i najdzielniej-

szych obywateli. Antoniusz całą nadzieję pokładał w bracie Gaju-

szu; ten, średni z braci, prześcigał się z pozostałymi w występkach.

Żwawo pognał do Macedonii, jakby go tam senat wypychał, a nie

- zabraniał mu jechać. [5,11] O dobrzy bogowie, nąjgwałtowniejsza

nawałnica, przeraźliwa pożoga, spustoszenie i zaraza spadłyby na

Grecję, gdyby niewiarygodne i boskie męstwo nie powstrzymało

zapędów i zuchwałości tego szaleńca! Szybkość, dokładność, od-

waga - wszystko to było udziałem Brutusa! Jednak nie należy lek-

ceważyć chyżości nawet Gajusza Antoniusza, o którym można by

powiedzieć, że omal frunął, a nie stąpał po ziemi, gdyby go po dro-

dze nie zatrzymały spadki pozbawione dziedziców. Gdy chcemy,

by inni ruszyli w drogę w sprawie publicznej, ledwo dajemy radę

ich wypchnąć, a tego popchnęliśmy - zatrzymując. Lecz po cóż je-

chał do Apollonii, Dyrrachium, do Iliryku, po co udał się do woj-

ska imperatora Publiusza Watyniusza? Jak sam mówił, chciał tam

zastąpić Hortenzjusza. Granice Macedonii nie są narażone na nie-

bezpieczeństwo, jej sytuacja jest bezpieczna, a co do wojska, jeśli

jakieś kiedykolwiek było niezagrożone, to właśnie wojsko w Mace-

donii. Po co Antoniusz pojechał do Iliryku i legionów Watyniusza?

[5,12] „Brutus też nie miał po co" - niechybnie powie jakiś nikczem-

ny obywatel. Wszystkie legiony i wszystkie wojska, gdziekolwiek

są rozmieszczone, stanowią własność rzeczypospolitej. Przecież

nie można powiedzieć, że legiony, które opuściły Marka Antoniu-

sza,

należały bardziej do Antoniusza niż do państwa. Wszak czło-

wiek, który przy użyciu powierzonej mu władzy i wojska atakuje

rzeczpospolitą, traci wszelkie prawo do wydawania rozkazów i do

kierowania tym wojskiem. [6,12] Gdyby sama rzeczpospolita wyda-

wała wyrok, a jej postanowienia były źródłem wszelkiego prawa,

komuż przysądziłaby legiony narodu rzymskiego: Antoniuszowi

czy Brutusowi? Pierwszy z nich leciał co tchu, aby grabić i dopro-

wadzić do zguby sprzymierzeńców, by niszczyć wszystko tam, do-

kądkolwiek udałoby mu się dotrzeć, by rabować i kraść, by woj-

skiem narodu rzymskiego posłużyć się przeciwko temuż właśnie

rzymskiemu narodowi. Drugi wziął sobie za punkt honoru, by,

gdziekolwiek trafi, tam zdawało się, że zabłysło światło nadziei na

ratunek. Wreszcie pierwszy szukał środków, by rzeczpospolitą

Mowa o Legionie Marsowym i Legionie IV; zob. Cyceron (Phil. 3,3,6-7).

168

obalić, drugi - by podźwignąć. I oto nie my widzieliśmy to lepiej,

lecz żołnierze, od których wszak nie wymaga się szczególnej roz-

tropności w ocenie sytuacji.

[6,13] Brutus pisze, że Antoniusz z siedmioma kohortami

sta-

cjonuje w Apollonii i albo już został ujęty - oby sprawili to dobrzy

bogowie! - albo też ten człowiek pełen szacunku dla senatu zapew-

ne dlatego nie wkracza do Macedonii, by się nie zdawało, że dzia-

ła wbrew uchwale senatu.

W Macedonii Kwintus Hortenzjusz

starannie i gorliwie przeprowadził pobór do wojska. Z listu Brutu-

sa mogliście dowiedzieć się o jego szczególnej odwadze, godnej

jego samego i przodków. Legion, którym dowodził legat Antoniu-

sza, Lucjusz Pizon, poddał się pod rozkazy mego syna, Cycerona.

Podzieloną na dwie części jazdę prowadzono do Syrii: jedna

w Tessalii opuściła kwestora, który ją prowadził, i przeszła na stro-

nę Brutusa; drugą Gnejusz Domicjusz, młodzieniec niezwykle od-

ważny, mądry i konsekwentny, skłonił w Macedonii do wymówienia

posłuszeństwa legatowi syryjskiemu.

Natomiast Publiusz Waty-

niusz - jego już przedtem słusznie pochwaliliście, a i teraz też za-

sługuje na waszą pochwałę - otworzył przed Brutusem bramy Dyr-

rachium i przekazał mu swoje wojsko. [6,14] Rzeczpospolita

utrzymuje więc w posiadaniu Macedonię, dzierży Iliryk, broni

Grecji. Nasze są legiony i lekkie oddziały, nasza jazda, a najbar-

dziej nasz i nasz na zawsze - Brutus, bo do ratowania rzeczypospo-

litej w równym stopniu przeznaczyło go najwyborniejsze męstwo,

jak i los przypisany do rodów i imion jego ojca i matki.

[7,14] Kto mógłby się obawiać działań wojennych ze strony czło-

wieka, który wolał bezczynnie czas pędzić w pokoju, niż wykazać

się na wojnie, nim - zmuszeni - przystąpiliśmy do niej?

On ni-

gdy nie leżał bezczynnie - to słowo nawet nie może paść w obli-

czu tak świetnego męstwa. Przecież całe państwo tęskniło za nim,

był na ustach i językach wszystkich. Tak bardzo wojna mu niemi-

ła, że gdy Italia pałała pragnieniem odzyskania wolności, on wolał

Czyli z niewielką liczbą (ok. 4200) żołnierzy. Antoniusz usiłował wymknąć

się z Apollonii, lecz został pojmany przez Brutusa.

Mowa o uchwale senatu z dnia 20 grudnia 44 r., która dotyczyła wstrzymania

się z obsadzaniem prowincji do czasu, aż nowy rząd obejmie władzę. W słowach

Cycerona pobrzmiewa oczywiście ironia.

Najprawdopodobniej mowa o Aulusie Allienusie.

Brutus „wolał bezczynnie czas pędzić" wówczas, gdy po zabiciu Cezara ra-

zem z pozostałymi spiskowcami opuścił Rzym.

169

raczej nie czynić zadość zapałowi obywateli, niż narazić ich na nie-

bezpieczeństwo walki. Nawet ci, którzy ganią powolność Brutusa,

jednak podziwiają zarazem jego umiar i cierpliwość.

[7,15] Ale już słyszę, co gadają inni, bynajmniej nie potajemnie.

Mówią, że się obawiają, jak weterani zniosą fakt, iż Brutus dowo-

dzi wojskiem. Jakby była jakaś różnica między wojskami Aulusa

Hircjusza, Gajusza Pansy, Decymusa Brutusa, Gajusza Cezara

a wojskiem Marka Brutusa. Skoro cztery wspomniane przeze mnie

wojska chwalimy za to, że chwyciły za broń w obronie wolności

narodu rzymskiego, to czy jest jakaś przyczyna, dla której żołnie-

rzy Marka Brutusa nie można potraktować jak tamtych? Że niby

imię Marka Brutusa jest podejrzane dla weteranów? Czy bardziej

niż imię Decymusa Brutusa? Dobre sobie! Chociaż bowiem każdy

z dwóch Brutusów w równym stopniu przyłożył rękę do tego, co

się stało,

i obaj zyskali jednakową sławę, jednak to na Decymu-

sa ludzie bolejący nad tym, co się stało, gniewali się bardziej i mó-

wili, że nie powinien był tego czynić. A cóż teraz robią tak liczne

wojska, jak nie to, że dokładają starań, aby Brutusa wyrwać z ob-

lężenia? I kto prowadzi te wojska? Już w to wierzę, że ci, którzy

chcą obalić postanowienia Cezara i chcą zdradzić sprawę wetera-

nów. [8,16] Zastanawiam się, czy sam Cezar, gdyby żył, broniłby

swych postanowień usilniej, niż robi to dzielny Hircjusz. Albo, czy

można znaleźć kogoś bardziej oddanego sprawie niż syn?

Tym-

czasem pierwszy z nich, jeszcze nie powróciwszy do zdrowia po

długotrwałej i ciężkiej chorobie, ile tylko miał sił, wszystkie skie-

rował ku obronie wolności ludzi, których modlitwy, jak sądził, ura-

towały go od śmierci. Drugi, silniejszy raczej mocą męstwa niż

wieku, właśnie z weteranami wyruszył, by z oblężenia uwolnić De-

cymusa Brutusa. A zatem owi najpewniejsi i zarazem najbardziej

zagorzali obrońcy postanowień Cezara toczą wojnę o życie Decy-

musa Brutusa. W ślad za nimi idą weterani, bo widzą, że trzeba

walczyć o wolność narodu rzymskiego, a nie o własne korzyści.

[8,17] Jaka jest więc przyczyna, że ci, którzy wszelkimi siłami chcie-

li uratować Decymusa Brutusa, mieliby krzywo patrzeć na wojsko

Marka Brutusa?

Przecież gdyby było coś, czego należałoby się obawiać ze stro-

ny Marka Brutusa, czyż nie dostrzegłby tego Pansa albo czy próż-

nowałby, gdyby coś takiego dostrzegł? Któż od niego mądrzejszy

Cyceron delikatnie wspomina zgładzenie Cezara.

Mowa o Oktawianie, adoptowanym synu Cezara.

170

w przewidywaniu przyszłych zdarzeń, kto bardziej gorliwy w usu-

waniu zagrożeń? Poznaliście teraz, co myśli on o Marku Brutusie

i jak go ceni. W swej mowie pokazał wyraźnie, co winniśmy po-

stanowić w sprawie Brutusa i jakie względem niego wypada żywić

uczucia. Tak daleki jest od tego, by wojsko Brutusa uważać za nie-

bezpieczne dla rzeczypospolitej, że upatruje w nim najdzielniejszą

i najpewniejszą podporę państwa. A może Pansa ma umysł przytę-

piony lub dopuszcza się zaniedbania? Czy nie troszczy się o utrzy-

manie postanowień Cezara, mając zamiar na mocy naszej uchwały

wnieść pod obrady korniej ów centurialnych ustawę postanowienia

te potwierdzającą i sankcjonującą?

[9,17] Niech więc przestaną udawać, że boją się o rzeczpospolitą

ci, co się nie boją, a ci, co obawiają się wszystkiego, niech wyzbę-

dą się bojaźni, by nie przyniosły szkody gra jednych i tchórzostwo

drugich. [9,18] Do licha, cóż to za pomysł przeciwko najlepszej spra-

wie powoływać się ciągle na imię weteranów? Gdybym jednak,

wielbiąc ich męstwo, co czynię, dostrzegł, że cokolwiek sobie uzur-

pują, nie mógłbym ścierpieć ich zuchwałości. Czy przeszkodzi

nam, pragnącym zerwać pęta niewoli, człowiek, który powiedział-

by, że weterani sobie tego nie życzą? Czyż nieliczni są ci, co chwy-

tają za broń w obronie wolności? A może oprócz żołnierzy wetera-

nów nie ma człowieka, którym by nie owładnął szlachetny gniew

i pragnienie zrzucenia jarzma niewoli? Czy rzeczpospolita zdoła się

ostać, ufając jedynie weteranom - bez znacznej pomocy młodzieży?

Weteranów przecież powinniście wielbić jako obrońców wolności,

ale gdy gotują niewolę, iść za nimi nie możecie. [9,19] Na koniec -

niech wyrwie się z piersi głos słuszny i godny mojej osoby! -jeśli

skinienie weteranów rządzić będzie umysłami stanu senatorskiego

i wszystko będziemy tu mówić i robić zgodnie z ich wolą, winni-

śmy życzyć sobie śmierci, którą obywatele rzymscy zawsze nad

niewolę przedkładali. Wszelka niewola jest nieszczęściem, lecz na-

wet gdyby była konieczna, [+] kiedyż wreszcie zaczniecie myśleć

[+] o poświęceniu się sprawie wolności. Skoro nie ścierpieliśmy

poprzedniej niewoli, koniecznej i przez los zesłanej, tę na własne

życzenie znosić będziemy? Cała Italia pała żądzą odzyskania wol-

ności, naród dłużej służyć nie może. Strój wojskowy i oręż daliśmy

narodowi rzymskiemu później, niż on się tego domagał.

Senat na posiedzeniu 17 marca 44 r. przegłosował uchwałę utrzymującą

w mocy postanowienia Cezara (Phil. 1,1,1), a konsul Pansa miał przedstawić ją do

ostatecznego zatwierdzenia ludowi na komicjach centurialnych.

171

[10,20] Przystąpiliśmy do sprawy odzyskania wolności z wielką

nadzieją, czy nawet pewnością; choć, jak przyznaję, wynik wojny

jest niepewny i Mars grozi wszystkim jednakowo, to jednak walkę

o wolność trzeba toczyć z narażeniem życia. Przecież ono nie po-

lega jedynie na oddychaniu, a życie niewolnika w ogóle nie jest ży-

ciem. Wszystkie ludy mogą znosić niewolę, ale nasz naród znosić

jej nie może.

Nie dla innej przyczyny tamci znoszą niewolę, jak

dlatego, że uciekają przed trudem i bólem i wszystko mogą ścier-

pieć, byleby tylko się przed nimi uchronić. Nas przodkowie na-

uczyli i wpoili nam, że wszelkie nasze decyzje i czyny powinny

wynikać z godności i cnoty. Odzyskanie wolności jest sprawą tak

zaszczytną, że aby to osiągnąć, nie należy unikać nawet śmierci.

Choćby poprzez unikanie obecnego niebezpieczeństwa można by-

ło dostąpić nieśmiertelności, jednak pewnie tym bardziej należało-

by jej unikać, bo niewola byłaby dłuższa. Skoro zaś we dnie i w no-

cy wszędzie nam śmierć zagraża, nie przystoi mężowi, a już

najmniej Rzymianinowi wątpić, że winien oddać ojczyźnie ducha,

którego zawdzięcza naturze.

[10,21] Zewsząd biegną, by gasić pożar, co ogarnia już wszystko.

Wszak idąc za Cezarem, weterani jako pierwsi odparli zakusy An-

toniusza. Jego szaleństwo uśmierzył później Legion Marsowy,

a Legion IV okiełznał. Potępiony przez własnych legionistów,

wtargnął do Galii i poznał jej wrogość oraz nieprzychylność, po-

twierdzone na polu bitwy. Ścigały go wojska Aulusa Hircjusza

i Gajusza Cezara. Później Pansa przeprowadził pobór do wojska,

czym podniósł na duchu Rzym i całą Italię. Jeden jest wróg wszyst-

kich, choć przebywa z nim jego brat Lucjusz, obywatel tak drogi

narodowi rzymskiemu, że naród dłużej znosić nie może tęsknoty za

nim. [10,22] Czy istnieje potwór bardziej obmierzły i bardziej nieludz-

ki niż on? Jak się zdaje, on urodził się po to, by Marek Antoniusz nie

był najobrzydliwszym ze wszystkich śmiertelników. Jest z nimi

Trebelliusz, który wrócił do łask po zniesieniu długów, jest Tytus

Plankus i pozostali im podobni, co walczą i postępują tak, byśmy

myśleli, że przywołano ich z wygnania przeciwko rzeczypospoli-

tej. Saksa zaś i Kafon, sami - nieokrzesani wieśniacy, co właści-

wego ustroju ani nigdy nie widzieli, ani nie są gotowi go oglądać,

niepokoją niedoświadczonych ludzi. Bronią postanowień nie Ceza-

ra, lecz Antoniusza. Tak ich zaślepił ogrom Pól Kampańskich, że

Zob. Cyceron (Phil. 3,1,3. 5,12. 11,29. 14,36; 6,6,19).

172

im nie wstyd, czemu bardzo się dziwię, gdy widzą, że za sąsiadów

mają komediantów i aktorki.

[11,23] Dlaczego mielibyśmy się niepokoić tym, że wojsko Mar-

ka Brutusa przybyło, by zlikwidować tę zarazę? Czy to człowiek

nieumiarkowany i wzbudzający niepokoje? Przyjrzyjcie się, może

on aż nazbyt cierpliwy. Przecież w zamiarach i czynach tego męża

nigdy nie było niczego ani za dużo, ani za mało. Ojcowie, wszyst-

kie pragnienia Marka Brutusa, każda myśl, cały jego umysł mają

na względzie władzę senatu i wolność narodu rzymskiego. Oto je-

go cel, na tym mu zależy. Próbował, co mógłby zyskać cierpliwo-

ścią; skoro nie zyskał niczego, uznał, że przeciwko sile trzeba użyć

siły. Teraz zatem jemu, ojcowie, powinniście przyznać to samo, co

dwunastego dnia przed kalendami styczniowymi

na mój wniosek

przyznaliście Decymusowi Brutusowi i Gajuszowi Cezarowi.

Waszą powagą zaaprobowaliście i pochwaliliście to, co prywatnie

przedsięwzięli i czego dokonali. [11,24] Tak uczyńcie też względem

Marka Brutusa, który rzeczypospolitej zgotował nieoczekiwaną

i błyskawiczną pomoc w postaci legionów, jazdy oraz silnych li-

czebnie wojsk pomocniczych. Dołączyć do niego trzeba Kwintusa

Hortenzjusza, bo gdy otrzymał on w zarząd Macedonię, w groma-

dzeniu wojska okazał się wiernym i najbardziej konsekwentnym

pomocnikiem Brutusa. Co do Marka Apulejusza, uważam, że jego

sprawę trzeba w senacie rozważyć oddzielnie. Świadczy o nim

w liście Marek Brutus, że jako pierwszy postanowił gromadzić

wojsko.

[11,25] Skoro tak się sprawa przedstawia, przeto biorąc pod uwa-

gę słowa konsula Gajusza Pansy na temat odczytanego w senacie

listu prokonsula Kwintusa Cepiona Brutusa,

proponuję uchwałę

następującej treści: „Ponieważ w bardzo trudnym dla rzeczypospo-

litej czasie, dzięki staraniom, rozwadze, przemyślności i męstwu

prokonsula Kwintusa Cepiona Brutusa prowincja Macedonia, Ili-

ryk i cała Grecja, legiony, wojska i konnica zostały utrzymane we

władzy senatu, narodu rzymskiego i konsulów, oświadczamy, że

Kwintus Cepion Brutus dobrze się tym zasłużył dla rzeczypospoli-

Obdarowanych przez Antoniusza komediantów i aktoreczki, którzy z reguły

nie cieszyli się wówczas szacunkiem, Cyceron wspomina niejeden raz; zob. Cyce-

ron (Phil. 2,39,101; 8,3,9. 8,26).

Tj. 20 grudnia 44 r.

Zob. Cyceron (Phil 3,15,37-38).

Marek Brutus jest tu nazwany Kwintusem Cepionem Brutusem, jako adopto-

wany (w 59 r.) syn swego wuja Kwintusa Serwiusza Cepiona.

173

tej, pozostawszy w zgodzie z własną i swych przodków godnością

oraz obyczajami działania dla dobra rzeczypospolitej. Oświadcza-

my, że czyn ten jest i będzie miły senatowi i narodowi rzymskie-

mu. [11,26] Niech prokonsul Kwintus Cepion Brutus troszczy się

Marek Antoniusz 1

o prowincję Macedonię, o Iliryk i całą Grecję, niech ich broni,
strzeże i w całości je zachowa. Niechaj sprawuje dowództwo nad
wojskiem, które sam wystawił i zgromadził. Niech ma możność
żądać z publicznego skarbca, jeśli zajdzie taka potrzeba, pieniędzy
potrzebnych na wydatki wojskowe, niech z nich korzysta i ich uży-
wa. Na wydatki wojskowe może pożyczać od kogokolwiek uzna za
słuszne. Niech żąda dostaw zboża i niech dołoży wszelkich starań,
aby wraz ze swymi wojskami przebywać jak najbliżej Italii.

Ponadto, ponieważ z listu prokonsula Kwintusa Cepiona Brutu-

sa dowiedzieliśmy się, że rzeczpospolita uzyskała znaczną pomoc

dzięki działalności i męstwu prokonsula Kwintusa Hortenzjusza,

a wszystkie jego decyzje pozostawały w zgodzie z decyzjami pro-

konsula Kwintusa Cepiona Brutusa i w wielkiej mierze przysłużyły

się rzeczypospolitej, dlatego oświadczamy, że prokonsul Kwintus

Hortenzjusz należycie, wedle porządku i dla dobra rzeczypospoli-

tej uczynił to wszystko, a wolą senatu jest, by prokonsul Kwintus

Hortenzjusz wspólnie z kwestorem, prokwestorem i legatami

otrzymał w zarząd prowincję Macedonię aż do czasu, gdy mocą

uchwały senatu zostanie wyznaczony jego następca".

174

FILIPIKA JEDENASTA

[1,1] Ojcowie, mimo wszystko uważam, że rzeczpospolita odnie-

sie pewną korzyść z wielkiego bólu, czy raczej żałoby, jaka stała się
naszym udziałem po zadanej z niezwykłym okrucieństwem nie-
szczęsnej śmierci Gajusza Treboniusza, najlepszego obywatela i
najstateczniejszego człowieka. Wyraźnie zobaczyliśmy bowiem,
jak wielkiego bestialstwa dopuszczają się ci, co występnie chwycili
za broń przeciwko ojczyźnie. [1,2] Jest dwóch najbardziej pluga-
wych bandytów, odkąd ludzie pojawili się na ziemi: Dolabella i
Antoniusz. Spośród nich jeden dokonał tego, czego pragnął, a o
drugim doskonale wiadomo, co postanowił. Lucjusz Cynna był
bezwzględny, Gajusz Mariusz w gniewie zacięty, Lucjusz Sulla
gwałtowny, ale okrucieństwo żadnego z nich nie posunęło się dalej
niż zadanie śmierci w akcie zemsty, co jednak uważano za nazbyt
okrutne wobec obywatela. Aż zjawiła się oto niezwykła, niesłycha-
nie dzika para barbarzyńców dorównujących sobie w zbrodni. Pa-
miętacie wielką nienawiść i wojnę, jaką ze sobą toczyli.

Później

tychże ludzi ze względu na podobieństwo naj ohydniej szych cha-
rakterów i niegodziwe życie złączyły wyjątkowa zgodność i miłość
wzajemna. A więc tym samym, czego dopuścił się Dolabella wobec
człowieka będącego w zasięgu jego możliwości,

Antoniusz

zagraża wielu innym. Lecz podczas gdy tamten trzymał się z dala
od naszych konsulów i wojsk, nic zgoła nie wiedząc o zgodzie se-
natu i narodu rzymskiego, jednak ufny wojskom Antoniusza, dopu-
ścił się zbrodni, które - jak sądził - w Rzymie już popełnił towa-
rzysz jego szaleństwa.

O sporach Antoniusza i Dolabelli zob. Cyceron (Phil. 2,32,79-84. 48,99).

Mowa o zamordowanym przez Dolabellę namiestniku Azji, Gajuszu

Treboniuszu.

175

[1,3] Uważacie zatem, że ten drugi, tocząc wojnę, coś innego

knuje i odmienne ma życzenia albo cel? Wszystkich, którzy o spra-
wach państwa bez skrępowania myślimy i wypowiadamy zdania
godne nas samych, którzy pragniemy, by naród rzymski był wolny,
wszystkich nas Antoniusz uznał nie za przeciwników, lecz za wro-
gów. Jednak gorsze kary obmyśla dla nas niż dla wrogów, bo
uważa, że śmierć jest karą, jaką wymierza natura, natomiast gniew
powinien zadawać męki i tortury. Cóż więc trzeba myśleć o wrogu,
który, gdy zwycięży, śmierć inną niż na torturach będzie uważał za
dobrodziejstwo? [2,3] Dlatego, ojcowie, chociaż nie potrzebujecie
zachęty, sami bowiem z własnej woli zapłonęliście pragnieniem
odzyskania wolności, jednak proszę: z tym większym zapałem i
gorliwością brońcie wolności, im gorszych kar spodziewacie się dla
pokonanych, gdy popadniemy w niewolę.

[2,4] Antoniusz napadł na Galię, na Azję Dolabella: każdy z nich

na prowincję cudzą. Jednemu przeciwstawił się Brutus, który z na-
rażeniem życia powstrzymał atak szaleńca chcącego wszystko spu-
stoszyć i rozgrabić, nie dopuścił, by szedł dalej, zamknął mu drogę
powrotu, a pozwoliwszy się oblegać, z dwóch stron uwięził
Antoniusza. Drugi wtargnął do Azji. Dlaczego? Jeśli zmierzał do
Syrii, stała przed nim otworem droga pewna i niedługa. Dlaczego z
legionem do Treboniusza? Wysłał przodem wiecznie potrzebują-
cego pieniędzy niejakiego Oktawiusza Marsa, zbrodniarza, zbója i
nędzarza, aby pustoszył pola, nękał miasta, nie w nadziei zbicia
majątku dla rodziny - ci, co go znają (ja nie mam przyjemności
znać tego senatora), mówią, że nie jest zdolny utrzymać majątku
przy sobie - lecz po to, by choć na czas krótki zaspokoić chęć ulże-
nia swej nędzy. Za nim podążał Dolabella. [2,5] Nie budząc
żadnych obaw co do wojny - któż by się przecież mógł jej
spodziewać? - poufale i serdecznie rozmawiał z Treboniuszem,
ściskał go i udając przyjaźń, dawał fałszywe oznaki najszczerszej
życzliwości. Uścisk dłoni, zwykły znak zaufania, został
pogwałcony zdradą i zbrodnią. Nocą, niczym do wrogiego miasta,
Dolabella wkroczył do najwierniejszego i najstarszego wśród miast
sprzymierzonych, do Smyrny. Napadnięto Treboniusza. Można by
mu zarzucić brak ostrożności, gdyby to uczynił jawny wróg.
Nieszczęsnego Treboniusza zaatakował człowiek, który wtedy
jeszcze udawał obywatela. Los zechciał nam dać aż nazbyt
oczywisty dowód tego, czego pokonani muszą się obawiać. Byłego
konsula, prokonsula prowincji Azji Dolabella wydał wygnańcowi
Samiariuszowi: żeby nie okazać się zwycięzcą zbyt łaskawym, nie
chciał zamordować go

176

natychmiast. Gdy zniewagami wydobywającymi się z plugawych
ust sponiewierał najlepszego męża, stosując chłostę i tortury, po-
prowadził dochodzenie, gdzie znajdują się pieniądze publiczne. I
tak przez dwa dni. A potem, skręciwszy Treboniuszowi kark, od-
rąbał mu głowę i kazał, by nabitą na włócznię obnoszono po mie-
ście. Resztę ciała wleczono i rozdzierano, wreszcie wrzucono do
morza. [2,6] Z tym wrogiem, którego odrażające okrucieństwo
przewyższyło dzikość wszystkich barbarzyńców, należy toczyć
wojnę. Cóż mam powiedzieć o rzezi dokonanej na obywatelach
rzymskich, co o grabieniu świątyń? Czy znajdzie się człowiek,
który zdołałby opłakać tak wielkie nieszczęścia? A teraz tamten
wałęsa się po całej Azji, jak król jeździ to tu, to tam. Myśli, że
jesteśmy zajęci inną wojną,

jakby to nie jedna toczyła się wojna

przeciw owej parze niegodziwych bezbożników.

[3,6] Obraz okrucieństwa Marka Antoniusza rozpoznajecie w Do-

labelli, bo jedno ukształtowało drugie. Antoniusz dał Dolabelli
przykłady zbrodni. Myślicie, że w Italii, jeśli się mu powiedzie, bę-
dzie bardziej łagodny niż tamten w Azji? Mnie się zdaje, że Dola-
bella doszedł do najdalszego punktu, do jakiego może się posunąć
szaleństwo zezwierzęconego człowieka. Lecz i Antoniusz, jeśli
znajdzie po temu okazję, nie zrezygnuje z żadnych kaźni. [3,7]
Ojcowie, niech staną wam przed oczami owe obrazy, wprawdzie
żałosne i opłakane, lecz niezbędne dla pobudzenia naszej odwagi:
nocny atak na najznakomitsze miasto Azji, wtargnięcie zbrojnych
do domu Treboniusza - nieszczęśnik pierwej mógł dostrzec miecze
łotrów, nim usłyszał, o co chodzi. Wyobraźcie sobie wkroczenie
furiata Dolabelli, jego słowa plugawe, dobywające się z ohydnych
ust, dalej kajdany, chłostę, tortury, wreszcie kata Samiariusza.
Mówią, że Treboniusz zniósł to mężnie i cierpliwie. Wielka to
chwała i moim zdaniem ze wszystkich największa. Jest przecież
cechą mędrca być przygotowanym na to, by ścierpieć z umiarem,
cokolwiek się wydarzy. Dużego rozsądku wymaga zadbanie o to,
by do czegoś takiego nie doszło, natomiast większego hartu ducha
trzeba, by mężnie znieść nieszczęście, skoro już nastąpi. [3,8] A
przecież Dolabella do tego stopnia zapomniał o właściwej ludziom
dobroci - jakkolwiek nigdy nie była ona jego udziałem - że dawał
upust swemu nienasyconemu okrucieństwu nie tylko na żywym,
lecz nawet na zmarłym, a choć dręcząc go i pastwiąc się nad jego
ciałem, nie mógł swej duszy nasycić, jednak napasł oczy.

Mowa o wojnie z Antoniuszem w obronie obleganego w Mutynie Brutusa.

177

[4,8] O Dolabello, tyś daleko nieszczęśliwszy niż mąż, którego

chciałeś uczynić najbardziej nieszczęśliwym. „Katusze Treboniusz
zniósł ogromne". W ciężkiej chorobie wielu ludzi zniosło jeszcze
większe, a jednak zwykliśmy ich nazywać nie nieszczęśliwymi,
lecz cierpiącymi. „Długo trwały katusze". Trwały dwa dni, a
przecież często wielu ludzi cierpi całymi latami i zaprawdę czasem
ból zadawany przez kata nie jest cięższy od tego, który towarzyszy
strasznym chorobom. [4,9] Ale są inne - do was, o zbrodniarze i
ludzie obłąkani, mówię! - są inne, o wiele żałośniejsze. Bo im
większa jest moc duszy niż ciała, tym cięższe od cielesnych są
cierpienia, które swój początek z duszy biorą. Bardziej więc godny
pożałowania jest ten, kto zbrodnią się kala, niż człowiek zmuszony
paść ofiarą zbrodni innego. Treboniusz doznał katuszy ze strony
Dolabelli, a przecież podobnie Regulus ze strony Kartagińczyków.
Skoro z tego powodu za niezmiernie okrutnych uznaliśmy
Punijczyków, mających do czynienia z wrogiem, co należy sądzić o
Dolabelli, który tak postąpił ze swym współobywatelem? Czy
naprawdę można jedno z drugim porównywać i zastanawiać się, kto
jest bardziej godny pożałowania: czy człowiek, którego śmierć
senat i naród rzymski pragną pomścić, czy ten, który przez senat
jednogłośnie został uznany za wroga?

Czy znajdzie się ktoś, kto

nie dopuszczając się największej zniewagi wobec Treboniusza,
mógłby zestawiać życie Treboniusza i Dolabelli? Któż nie zna
mądrości Treboniusza, talentu, wykształcenia, cnotliwości,
wielkoduszności, jakimi wykazał się w walce o wolność ojczyzny?
Dolabelli już w dzieciństwie okrucieństwo jawiło się jako rozkosz,
później tak obrzydliwa stała się jego sprośność, że nieustannie
znajdował radość w tym, czego przez wzgląd na własną
przyzwoitość nie mógłby mu wytknąć nawet nieprzyjaciel. [4,10]
Na bogów nieśmiertelnych, i ten człowiek należał do mojej
rodziny!

Przed niezbyt dociekliwym wady bywają ukryte. Teraz

też, być może, nie byłbym mu obcy ani on mnie, gdyby nie okazał
się wrogiem murów ojczyzny, wrogiem tego miasta i Penatów,
wrogiem ołtarzy i ognisk domowych nas wszystkich, wreszcie
wrogiem natury i ludzkości. Przez niego napomniani, z większą
pilnością i czujnością strzeżmy się Antoniusza.

[5,10] Przecież Dolabella nie miał przy sobie tak wielu

wszystkim znanych i wyróżniających się łotrów. Widzicie
tymczasem, jakich

Senat uznał Dolabellę za wroga publicznego podczas posiedzenia

poprzedzającego to, na którym Cyceron wygłosił jedenastą filipikę.

Dolabella był mężem ukochanej córki Cycerona, Tullii.

178

i jak licznych ma ich Antoniusz - przede wszystkim brata Lucjusza.
O bogowie nieśmiertelni, jakiż to zły duch, jedna wielka zbrodnia i
łotrostwo, bezdenna otchłań i przepaść! Czego on waszym zdaniem
nie wchłania w marzeniach, czego w myślach nie pożera, czyjej
krwi nie chłepcze, w czyje posiadłości i majątki nie wbija
bezwstydnych oczu z niecną nadzieją, ze złymi zamiarami?

[5,11] Co powiedzieć o Cenzorynie? On w słowach przekonywał,

że pragnie zostać pretorem miejskim, a zachowywał się jak gbur ze
wsi. Cóż mówić o Bestii? Ten zapowiada, że będzie się ubiegać o
konsulat w miejsce Brutusa. Niech Jowisz odwróci od nas ową
przeklętą wróżbę! Toż to absurd, by człowiek, co nie mógł być pre-
torem, ubiegał się o konsulat! Chyba że za preturę uznać wyrok
sądowy. Zaiste drugi z niego Cezar Wopiskus: mąż wielce
utalentowany, bardzo wpływowy i po edylacie o konsulat się
ubiega - zwolnijmy go z obowiązku przestrzegania ustaw!

Wszak

z powodu niesłychanej - już w to wierzę - godności ustawy go nie
obowiązują. Gdy go broniłem w sądzie, pięć razy został uwolniony
od zarzutów. Szóstą palmę w Rzymie nawet gladiatorzy otrzymują
z trudem.

Jednak nie ja ponoszę winę za wydanie tego wyroku,

broniłem go w najlepszej wierze, to sędziowie powinni zatrzymać
w Mieście tak znakomitego i wybitnego senatora. Zdaje się zatem,
że on cały czas stara się nas przekonać, że ci, których wyroki
unieważniliśmy, postąpili dobrze i z myślą o rzeczypospolitej.

[5,12] Nie o nim jednym można to powiedzieć: w owym obozie

są inni, słusznie skazani, których odwołanie z wygnania to hańba.
Myślicie, że jakie, jeśli nie najbardziej okrutne, będą zamiary ludzi
wrogich wobec wszystkich prawych? Do ich grona należy niejaki
Saksa - tego nam Cezar wytrzasnął z samych krańców Celtyberii i
dał za trybuna ludowego. Dawniej stawiał obozy wojskowe, teraz
ma nadzieję Miasto postawić na nowo. Oby się trzymał z dala, a
przekleństwo niech spadnie na jego głowę, nas przy tym ratując!
Wraz z nim weteran Kafon, przez weteranów jak nikt znienawidzo-
ny. Im niby ponad przydział, który otrzymali wśród domowych
nieszczęść, Antoniusz hojnie użyczył dóbr kampańskich, aby mie-

Zob. „Słowniczek", hasło: 'leges annales'.

Szóstej palmy, czyli oznaki zwycięstwa, nie otrzymał Cyceron po

przegranej obronie sądowej Lucjusza Kalpurniusza Pizona Bestii (57 r.),
którego skazano na wygnanie za nadużycia, jakich się dopuścił, zabiegając o
preturę.

Senat na posiedzeniu 17 marca 44 r. potwierdził wszystkie postanowienia

Cezara, również te, na mocy których przywołano banitów, a wśród nich
właśnie Bestię.

179

li z czego wykarmić pozostałe majątki. Oby się tymi zadowolili!
Znieślibyśmy i to, choć z trudem, lecz wszystko trzeba było znieść,
by uniknąć tej jakże haniebnej wojny.

[6,13] Cóż powiedzieć jeszcze? Czy nie macie przed oczyma

owych gwiazd obozu Marka Antoniusza? Najpierw dwaj koledzy
Antoniuszów i Dolabelli: Nukula i Lenton, co Italię porozdawali na
mocy ustawy, którą senat uznał za przeprowadzoną przy użyciu si-
ły.

Jeden z nich skrobnął kilka komedyjek, drugi tragedię odegrał.

A co wiemy o Apulusie Domicjuszu? Dopiero co widziałem na
liście jego dobra wystawione na licytację, wszak karygodne jest
niedbalstwo zarządców. Niedawno nie tyle podał, co wlał w gardło
truciznę synowi siostry. Zaprawdę nie mogą inaczej, jak tylko
rozrzutnie żyć ludzie, którzy na nasze dobra mają apetyt, skoro
trwonią własne. Oglądałem też licytację Publiusza Decjusza,
znakomitego męża, który idąc w ślad za przykładem przodków,
sam poświęcił się za długi.

Nie znalazł się jednak na tej licytacji

żaden nabywca. Śmieszny to człowiek, skoro uważa, że może
uwolnić się od długów, sprzedając cudze dobra. [6,14] Cóż mam
rzec o Trebelliuszu? Zdaje się, że ukarały go Furie dłużników, a
zemstą za to popieranie zniesienia długów stało się zniesienie
zobowiązań jego własnych dłużników. Co o Tytusie Planku?
Najzacniejszy obywatel, Akwila, wypędził go z Pollencji, łamiąc
mu przy tym nogę. Oby wcześniej to mu się przydarzyło, żeby nie
mógł tu wrócić! Ale niemal pominąłem gwiazdę i ozdobę całego
tego wojska: Tytusa Anniusza Cymbra, syna Lizydika, z grecka -
prawdziwego Lizydikusa, wszak wszelkie prawa naruszył; chyba że
Cymbrowi prawo pozwala zabić brata.

Przed jaką zbrodnią

powstrzyma się Antoniusz, mając taki i tego rodzaju zastęp, skoro
Dolabella z nieporównanie mniejszą zgrają łotrów dopuścił się
niezliczonych morderstw?

[6,15] Przeto jak niegdyś często, nierad temu, różniłem się zda-

niem z Kwintusem Fufiuszem, tak teraz chętnie zgadzam się z tym,

Zob. Cyceron (Phil. 6,5,14 i 13,15,31).

Ironia: przodkowie Decjusza poświęcili się bogom, by ratować wojsko.

Publiusz Decjusz, o którym mówi Cyceron, zaprzedał się Antoniuszowi z
nadzieją, że ten uwolni go od długów.

Cyceron drwi z Tytusa Anniusza Cymbra, najpierw wspominając, że zabił

swego brata, więc jak ojciec powinien nazywać się Lizydykiem (dosł.
'uwolniony spod prawa', od greckich słów lyo 'uwalniam' i dike 'prawo').
Kolejna drwina oparta jest na igraszce słownej: Cymber jest prawdziwie
Cymbrem, bo tak jak plemię Cymbrów walczyło z Germanami, tak i on może
zabić brata (po łacinie G(g)ermanus to 'Germanin' i 'brat').

180

co powiedział.

Powinniście z tego wywnioskować, że mam zwy-

czaj walczyć nie z człowiekiem, ale z poglądami. Nie tylko się z
nim zgadzam, lecz i składam Fufiuszowi wielkie dzięki, bo wy-
powiedział się surowo, poważnie i zgodnie z interesem rzeczypo-
spolitej: uznał Dolabellę za wroga i stwierdził, że jego dobra po-
winny trafić do publicznego skarbca. Choć nie ma niczego, co
można by dodać - czyż mógł wypowiedzieć się ostrzej i z większą
surowością? - dorzucił jednak, że jeśli ktoś z zabierających głos po
nim przedstawi bardziej radykalne zdanie, on się do niego
przychyli. Któż nie pochwali takiej nieustępliwości?

[7,16] Ponieważ Dolabellę już uznaliśmy za wroga, teraz musimy

z nim podjąć walkę zbrojną. On wszak nie próżnuje: ma legion, ma
zbiegów, ma przeklętą zgraję zbrodniarzy, a sam jest bezgranicznie
zadufany, skory do gwałtu, gotów na śmierć godną gladiatora.
Ponieważ z uznanym wczoraj za wroga Dolabellą trzeba toczyć
wojnę, należy wybrać wodza. Padły dwie propozycje, z których nie
popieram żadnej - jednej, ponieważ twierdzę, że zawsze jest nie-
bezpieczna, chyba że dyktuje ją konieczność, drugą w chwili obec-
nej uważam za niestosowną.

[7,17] Wszak przyznawanie nadzwy-

czajnej władzy schlebia ludowi, a to postępek lekkomyślny, co w
najmniejszym stopniu przystoi naszej powadze i temu stanowi. W
czasie niezwykle ciężkiej wojny z Antiochem, gdy Lucjuszowi
Scypionowi przypadła prowincja Azja,

a mniemano, że zbyt mało

w nim odwagi i mierne ma siły, senat chciał powierzyć ten obo-
wiązek jego koledze, Gajuszowi Leliuszowi, ojcu Leliusza Mądre-
go. Powstał wówczas Publiusz Afrykańczyk, starszy brat Lucjusza
Scypiona, i wyprosił zdjęcie tej hańby z jego rodziny. Powiedział,
że jego brat odznacza się prawdziwym męstwem i największą roz-
tropnością, a on sam mu pomoże jako legat, pomimo wieku i do-
konań. Po tych słowach nic nie zmieniono odnośnie do prowincji
Scypiona i już więcej nie domagano się przyznania nadzwyczajnej
władzy do prowadzenia tej wojny. Nie żądano tego także podczas
dwóch poprzednich wojen punickich, które toczyli i do końca do-
prowadzali albo konsulowie, albo dyktatorzy, podczas wojny z Pyr-
rusem, z Filipem i później, w czasie wojny achajskiej czy trzeciej

Kalenus tym razem sam wnióst o uznanie Dolabelli za wroga państwa.

Pierwsza propozycja zakładała powierzenie dowództwa człowiekowi

prywatnemu Publiuszowi Serwiliuszowi, a druga - konsulom Hircjuszowi i
Pansie.

Scypionowi przypadła w udziale nie Azja, lecz Grecja; prowincję Azję

utworzono dopiero z terenów wówczas Antiochowi odebranych.

181

punickiej - wtedy to, mimo że naród rzymski sam wybrał sobie od-
powiedniego wodza, Publiusza Scypiona, chciał jednak, żeby woj-
nę prowadził on jako konsul.

[8,18] Za konsulatu Publiusza Licyniusza i Lucjusza Waleriusza

trzeba było walczyć z Arystonikiem. Zapytano naród, kogo w tej
wojnie chciałby mieć za wodza. Konsul i najwyższy kapłan, Kras-
sus, zagroził karą pieniężną swemu koledze w konsulacie Flakku-
sowi, flaminowi Marsa, jeśliby odstąpił od sprawowania kultu. Od
kary naród rzymski odstąpił, jednak rozkazał flaminowi słuchać
najwyższego kapłana. Lecz nawet wówczas nie powierzono pro-
wadzenia wojny człowiekowi prywatnemu: choć żył Afrykańczyk,
który rok wcześniej odbył triumf nad Numancją i dalece wszystkich
przewyższał męstwem oraz chwałą wojenną, jednak otrzymał głos
tylko dwóch tribus. I tak prowadzenie wojny naród rzymski
powierzył konsulowi Krassusowi, a nie Afrykańczykowi, bo ten był
człowiekiem prywatnym.

Ustawę o przyznaniu nadzwyczajnej władzy Gnejuszowi Pom-

pejuszowi, mężowi wybitnemu i pierwszemu wśród obywateli,
wnieśli trybunowie ludowi wzbudzający niepokoje.

Jeśli zaś cho-

dzi o prowadzenie wojny z Sertoriuszem senat powierzył mu jako
człowiekowi prywatnemu, a to dlatego, iż konsulowie odmówili;
wówczas więc Lucjusz Filippus orzekł, że nie posyła go jako pro-
konsula, lecz zamiast konsulów.

[8,19] Cóż to zatem za komicja wielce rozsądny i poważny oby-

watel, Lucjusz Cezar, wprowadził do senatu, jaką kampanię wy-
borczą rozniecił? Przyznaje władzę mężowi znakomitemu i nieska-
zitelnemu, lecz jednak prywatnemu

- nakłada tym na nas ogromny

ciężar. Gdy się zgodzę - wprowadzę do kurii rywalizację o urząd.
Gdy zgody nie wyrażę - zda się, że jak na komicjach własnym
głosem wielkiemu przyjacielowi odmawiam przyznania urzędu
przynoszącego zaszczyt. Jeśli komicja w senacie mieć chcemy,
prośmy, kandydujmy, niech rychło podadzą nam tabliczki do
głosowania, jakie ludowi się daje. Dlaczego, Cezarze, dopro-
wadzasz do tego, by się wydawało, że albo znakomity mąż poniósł

Cyceron sugeruje tu, że decyzja o powierzeniu Pompejuszowi, wówczas

człowiekowi prywatnemu, dowództwa w wojnie z Mitrydatesem w 67 r. była
dziełem trybunów ludowych, Aulusa Gabiniusza i Gajusza Maniliusza, sam
tymczasem wygłosił słynną mowę Pro lege Manilia,

Mowa o Publiuszu Serwiliuszu Izauryku, synu Publiusza Serwiliusza

Watii Izauryka (który przyczynił się do odwołania Cycerona z wygnania).

182

porażkę - jeśli się z tobą nie zgodzimy, albo że nas wszystkich
pominięto - wszak równi z nim godnością nie zostaniemy uznani za
godnych owego zaszczytu?

[8,20] „Ale przecież młodzieniaszkowi Gajuszowi Cezarowi

przyznałeś nadzwyczajną władzę, oddając swój głos" - już słyszę
ten zarzut.

On przecież udzielił mi nadzwyczajnej pomocy, a kie-

dy mówię, że pomógł mnie, mówię tym samym, że pomógł sena-
towi i narodowi rzymskiemu. Miałbym nie przyznać nadzwyczajnej
władzy człowiekowi, który skutecznie i niespodziewanie przyszedł
rzeczypospolitej na ratunek, a bez niego ona mogłaby się nie ostać?
Trzeba mu było albo wojsko odebrać, albo władzę przyznać, innej
możliwości nie ma, bo jakże bez przyznania władzy można
dowodzić wojskiem? Nie należy jednak uważać, że przyznano coś,
czego po prostu nie odebrano. Odebralibyście, ojcowie, władzę
Gajuszowi Cezarowi, gdybyście mu jej nie przyznali. Weterani,
którzy w obronie rzeczypospolitej, idąc za jego powagą i imieniem
oraz posłuszni jego rozkazom, chwycili za broń, chcieli, by nimi
dowodził. Legion Marsowy i Legion IV uznały nad sobą władzę
senatu i opowiedziały się za majestatem rzeczypospolitej, lecz
Gajusza Cezara chciały mieć za wodza i naczelnika. Gajuszowi
Cezarowi wojenna konieczność dała władzę, a senat pęki rózeg.

Ale czy senat kiedykolwiek powierzył władzę człowiekowi
wolnemu od obowiązków publicznych i nieprowadzącemu działal-
ności politycznej? Zaklinam cię, Lucjuszu Cezarze, wszak mam do
czynienia z doświadczonym politykiem - odpowiedz!

[9,20] Lecz dość o tym, niech się nie wydaje, że odmawiam po-

parcia najbliższemu przyjacielowi, człowiekowi, który oddał mi
wielkie usługi. Chociaż, czy można odmówić poparcia komuś, kto
nie tylko o nie nie prosi, lecz nawet go nie chce?

[9,21] Ojcowie, jest druga propozycja: aby konsulowie ciągnęli

losy, który ma ścigać Dolabellę w Azji i Syrii. Niestosowne to,
zważywszy na godność konsulów i na powagę sytuacji, a zaraz po-
wiem, dlaczego i dla rzeczypospolitej jest bezużyteczne, lecz naj-
pierw zobaczcie, jakaż to hańba dla konsulów. Kiedy konsul desy-
gnowany w oblężeniu,

a od jego oswobodzenia zależy ratunek

O przyznaniu Oktawianowi nadzwyczajnych uprawnień zob. Cyceron

(Phil. 5,17,45-46).

Zob. „Słowniczek", hasło: 'rózgi'.

Konsul desygnowany, o którym mowa, to oblężony przez Marka

Antoniusza w Mutynie Decymus Brutus.

183

rzeczypospolitej, kiedy źli obywatele i mordercy odłączyli się od
narodu rzymskiego, my zaś toczymy wojnę, która rozstrzygnie o
godności, wolności i życiu - bo jeśliby ktokolwiek wpadł w ręce
Antoniusza, zostanie poddany torturom i umęczony - a wreszcie
kiedy walkę o to wszystko zlecono i powierzono najlepszym i naj-
dzielniejszym konsulom, czy można w takich okolicznościach robić
wzmiankę o Azji i Syrii, aby się zdawało, że dajemy pole do
podejrzeń i zazdrości? [9,22] Ale powie ktoś, że w uchwale są
słowa „po wyswobodzeniu Brutusa" - jeszcze brakuje, byśmy
napisali: „po opuszczeniu, osamotnieniu i zdradzie". Twierdzę, że o
owych prowincjach wzmiankowano w najbardziej niestosownym
czasie.

Gajuszu Panso, jakkolwiek wytężałbyś swą uwagę, co zresztą

czynisz, by z oblężenia uwolnić męża dzielnego i najsłynniejszego
ze wszystkich, jednak zaistniała sytuacja niechybnie zmusi cię, byś
się czasami zajął również pościgiem za Dolabellą i część swych
myśli oraz trosk poświęcił wydarzeniom w Azji i Syrii. Gdyby to
było możliwe, chciałbym, abyś miał wiele umysłów i wszystkie za-
jął sprawą Mutyny, lecz ponieważ to niemożliwe, prosimy: wytęż
cały swój umysł, tak przecież wybitny i znakomity, i o niczym in-
nym nie myśl, jak tylko o Brutusie. [9,23] Ty postępujesz w ten
sposób i wiem, że cały oddajesz się sprawie, jednak dwóch rzeczy
naraz, zwłaszcza wielkiej wagi, nikt nie tylko nie zdoła załatwić,
lecz nawet przemyśleć. Twą niezrównaną gorliwość winniśmy
pobudzać i podgrzewać, a nie kierować w inną stronę.

[10,23] Dodaj do tego, co ludzie mówią, dorzuć podejrzenia i za-

wiść. Naśladuj mnie, którego zawsze chwaliłeś. Wybornie zaopa-
trzonej i uporządkowanej prowincji ofiarowanej mi przez senat nie
przyjąłem, aby zaniechawszy wszystkiego, gasić pożar trawiący
ojczyznę.

Z wyjątkiem mnie jednego nie znajdziesz nikogo, komu

- przez wzgląd na naszą zażyłą przyjaźń - będziesz mógł się
zwierzyć z własnych spraw, nie spotkasz nikogo, kto uwierzy, że
wbrew twoim chęciom przyznano ci prowincję. Proszę cię, postę-
puj stosownie do swej wyjątkowej mądrości, oddal tę plotkę i
spraw, aby się nie wydawało, że pożądasz tego, o co nie dbasz.
[10,24] Przecież tym usilniej winieneś się starać, by to samo podej-
rzenie nie padło również na twego kolegę w konsulacie, wszak

Cyceron w 63 r. zamienił się z drugim konsulem, Gajuszem Antoniuszem

Hybrydą, przydzielonymi im prowincjami: Galią Przedalpejską i Macedonią, a
później również zrzekł się Galii na rzecz pretora Kwintusa Metella Celera, po
to, by nie opuszczając Rzymu, wziąć udział w rozprawie z katylinarczykami.

184

z niego mąż znakomity. Nic on o tym wszystkim nie wie, niczego
nie podejrzewa, wojnę prowadzi, w szyku stoi, toczy krwawą walkę
o życie.

O tym, że przyznano mu prowincję, usłyszy wcześniej

niż o tym, że ta sprawa w ogóle znalazła się na porządku dziennym.
Nasze wojska stanęły w obronie rzeczypospolitej nie z przymusu
służby wojskowej, lecz z własnej dobrej woli - obawiam się, by nie
ostygł ich zapał, jeśli dowiedzą się, że my myślimy o czym innym,
nie o wojnie. Skoro zdaje się właściwe, by konsulowie zabiegali o
prowincje, jak często czyniło wielu znakomitych mężów, najpierw
zwróćcie nam Brutusa, gwiazdę i ozdobę państwa. Strzec go trzeba
jak w przybytku Westy posągu zesłanego z nieba,

po to, byśmy

żyli bezpiecznie, póki on istnieć będzie. Wówczas, jeśli to
możliwe, ku niebu was wzniesiemy na naszych barkach, a w każ-
dym razie wybierzemy wam prowincje najodpowiedniejsze, ale te-
raz zajmujmy się tym, co najbardziej istotne, a najbardziej istotne
jest to, czy będziemy żyć wolni, czy czeka nas śmierć, którą nie-
wątpliwie należy przenieść ponad niewolę.

[10,25] A jeśli ta propozycja odwleka pościg za Dolabellą? Kiedy

wreszcie przybędzie tam konsul? Czy mamy czekać, aż nawet ślad
nie pozostanie po miastach i krajach Azji? „Konsulowie wyślą któ-
regoś ze swych poprzedników". Już pędzę się z tym zgodzić, ja,
który niedawno nie pozwoliłem przyznać nadzwyczajnej władzy
mężowi znakomitemu, lecz nie piastującemu żadnego urzędu. Czy
poślą kogoś godniejszego niż Publiusz Serwiliusz? Przecież w pań-
stwie nie ma takiego. A więc miałbym teraz dopuścić, aby od ro-
zeznania jednego człowieka uzależniono to, do czego prawa odmó-
wiłem nawet senatowi?

[10,26] Ojcowie, potrzebujemy człowieka kompetentnego i przy-

gotowanego, który na mocy prawa posiada odpowiedni zakres
władzy, prócz tego jest poważany, ma nazwisko, wojsko i dał się
poznać jako oddany sprawie oswobodzenia rzeczypospolitej.
[11,26] Kto nim jest? Albo Marek Brutus, albo Gajusz Kasjusz,
albo obaj razem. Uchwaliłbym tak, jak często się to robi:
„konsulowie, jeden z dwóch albo razem",

gdybyśmy wcześniej

nie skłonili Brutusa do pozostania w Grecji i nie woleli skierować
jego posił-

Hircjusz już wyruszył przeciwko Antoniuszowi; zob. Cyceron (Phil.

7,4,12).

Znak z nieba zesłany to palladium, które spadło z nieba u stóp Dardana,

założyciela Troi. Przywiezione do Italii przez Eneasza było z pietyzmem
przechowywane w świątyni Westy.

Zob. Cyceron (Phil. 6,19,53; 7,4,11; 8,11,33; 9,7,16).

185

ków do Azji, zamiast do Italii - nie żebyśmy nie uzależniali na-
szych losów od wyniku wojny z Dolabellą, lecz by wojska w Italii
otrzymały posiłki również zza morza. Poza tym, ojcowie, Marka
Brutusa zatrzymuje teraz także Gajusz Antoniusz - zajmuje on
Apollonię, miasto wielkie i potężne, trzyma też, jak podejrzewam,
Byllidę i Amancję, nastaje na Epir i nęka Orikum, a ma dość kohort
i jazdę.

Jeśli Brutusa skierujemy stamtąd na inną wojnę, z

pewnością utracimy Grecję. Trzeba również zadbać o Brundyzjum i
całe tamtejsze wybrzeże Italii. Swoją drogą dziwię się, że
Antoniusz tak zwleka, przecież ma zwyczaj sam rękawy zakasy-
wać

i zbyt długo nie nęka go lęk o wynik oblężenia. Jeśli Brutus

dopnie swego i dojdzie do wniosku, że rzeczypospolitej lepiej się
przysłuży, ścigając Dolabellę, niż pozostając w Grecji, uczyni tak,
jak sam uzna za słuszne, jak zresztą czynił dotąd, a wśród tylu po-
żarów, które trzeba ugasić bezzwłocznie, nie będzie czekał na de-
cyzje senatu, [11,27] Przecież Brutus i Kasjusz w wielu już
sprawach sami byli sobie senatem. W tak wielkim bowiem
zamieszaniu i zawierusze trzeba raczej sytuacji sprostać, niż
oglądać się na obyczaje. Wszak nie po raz pierwszy Brutus i
Kasjusz uznali dobro i wolność rzeczypospolitej za najświętsze
prawo i najlepszy obyczaj. A zatem, jeśliby nam nikt nie
przedstawił planu ścigania Dolabelli, i tak uznałbym go za
uchwalony, skoro żyją mężowie dzielni i cenieni, z najlepszych
rodów; wojsko jednego znamy doskonale, a o żołnierzach drugiego
już usłyszeliśmy.

[12,27] Czy więc, znając nasze pragnienia, Brutus poczeka na na-

sze uchwały? Przecież nie udał się do prowincji swojej, na Kretę,
lecz popędził do cudzej - do Macedonii.

Uznał za sprawę osobistą

to wszystko, co wy chcielibyście, żeby było wasze. Zaciągnął nowe
legiony, stare przeciągnął na swoją stronę, wziął do siebie jazdę
odebraną Dolabelli, a jego uznał za wroga, zanim jeszcze dopuścił
się on tak potwornego morderstwa. Gdyby nie uznał go za wroga,
w jaki sposób mógłby odebrać konsulowi jazdę?

[12,28] A Gajusz Kasjusz, obdarzony taką samą jak Brutus wiel-

kodusznością i roztropnością? Czyż nie wyjechał z Italii z zamia-
rem bronienia Syrii przed Dolabellą? Na mocy jakiej ustawy? Ja-

O działalności Gajusza Antoniusza zob. Cyceron (Phil. 10,5,10-11).

ZAKASYWAĆ RĘKAWY

(accipere manicas) - dosł. 'nasuwać rękaw na rękę',

na kształt rękawicy, aby być przygotowanym do pracy.

O Macedonii przyznanej Kwintusowi Hortenzjuszowi zob. Cyceron (Phil.

10,5,11. 11,26).

186

kim prawem? - tym, które Jowisz ustanowił: mówi ono, że za
zgodne z prawem i słuszne należy uznać wszystko, co służy dobru
państwa. Przecież niczym innym jak właśnie prawem jest prawy
rozum, będący cząstką rozumu boskiego, nakazujący czynić dobrze
i powstrzymywać się od czynienia zła. Tego więc prawa usłuchał
Kasjusz, gdy udawał się do Syrii, prowincji cudzej, jeśli weźmiemy
pod uwagę prawo pisane, ale po jego uchyleniu, zgodnie z prawem
natury - do własnej .

[12,29] Lecz abyście i wy to usankcjonowali, wnoszę, co nastę-

puje: „Ponieważ senat uznał za wrogów narodu rzymskiego Pu-
bliusza Dolabellę i tych, co byli jego wspólnikami, towarzyszami i
pomocnikami w tak okrutnej i haniebnej zbrodni, postanawia, że z
Publiuszem Dolabellą trzeba toczyć wojnę, aby w obliczu bogów i
ludzi należną karę poniósł człowiek, który wszystkie boskie i
ludzkie prawa pogwałcił zbrodnią nową, niesłychaną i nie-
wybaczalną, który niegodziwym morderstwem stargał ojczyznę.
[12,30] Toteż jest wolą senatu, aby prokonsul Gajusz Kasjusz spra-
wował zarząd nad prowincją Syrią na tych zasadach, jakby mu ją
przyznano zgodnie z obowiązującym prawem. Jest wolą senatu,
żeby Gajusz Kasjusz od prokonsulów Kwintusa Marcjusza Kry-
spusa i Lucjusza Stajusza Murka oraz od legata Aulusa Allienusa
otrzymał dowództwo nad wojskami przez nich mu przekazanymi

żeby z tymi wojskami i z innymi, które udałoby się zebrać, na lą-
dzie i morzu toczył z Dolabellą wojnę. Niech dla prowadzenia tej
wojny w Syrii, Azji, Bitynii i Poncie posiada uprawnienia i władzę
wydawania rozkazów wszystkim, którym uzna za słuszne, w kwe-
stii okrętów, marynarzy, finansów i innych środków potrzebnych na
ten cel. Do którejkolwiek prowincji wkroczy, by rozgrywać tę
wojnę, niech prokonsul Gajusz Kasjusz posiada władzę większą niż
zarządzający ową prowincją w chwili wkroczenia do niej pro-
konsula Gajusza Kasjusza. [12,31] Jeśli król Dejotar ojciec i król
De-jotar syn, podobnie jak często w wielu wojnach szli z pomocą
narodowi rzymskiemu, także teraz udzielą finansowego wsparcia

Cyceron nawiązuje do stoickiej nauki o prawie naturalnym - dziele

przenikającego cały świat boskiego rozumu, obecnego w każdej istocie żywej,
któremu jednak są posłuszni tylko ludzie dobrzy. Prawo naturalne jako władza
najwyższa uchyla prawo stanowione, gdy może ono doprowadzić do
pogwałcenia prawa naturalnego.

Kwintus Marcjusz Krispus w 45 r. zarządzał Bitynią, miał do dyspozycji

trzy legiony, Lucjusz Stacjusz Murek zarządzał Syrią, mając również trzy
legiony, legat Dolabelli Aulus Allienus miał cztery legiony.

187

i użyczą swych wojsk prokonsulowi Gajuszowi Kasjuszowi, to se-
natowi i narodowi rzymskiemu uczynią rzecz miłą. Jeżeli inni kró-
lowie, tetrarchowie i władcy uczynią to samo, senat i naród rzym-
ski nie zapomni ich pomocy. Niech konsulowie Gajusz Pansa i
Aulus Hircjusz, razem lub jeden z nich, zgodnie z tym, co uznają za
słuszne, w najbliższym czasie po odzyskaniu wolności przez
rzeczpospolitą przedstawią w senacie swoje wnioski w sprawie
prowincji konsularnych i pretorskich. Tymczasem w prowincjach
władzę mają sprawować ci, którym je powierzono, dopóki na mocy
uchwały senat nie wyznaczy następcy każdego z nich".

[13,32] Tą uchwałą rozpalicie zapał Kasjusza, uzbrojonemu dacie

nową broń. Nie możecie nie znać jego chęci ani sił jego wojska.
Chęci są takie, jak widzicie, o wojskach słyszeliście: złożone z
dzielnych i niewzruszonych mężów, którzy nawet wówczas, gdy
jeszcze żył Treboniusz, nie pozwolili Dolabelli wtargnąć do Syrii.
Allienus, mój przyjaciel i człowiek zaufany, po śmierci Treboniu-
sza zaprawdę nie zechce nawet zwać się legatem Dolabelli. Kwin-
tus Cecyliusz Bassus, choć człowiek prywatny, jednak mąż dzielny
i znakomity, posiada oddziały krzepkie i zwycięskie. [13,33]
Wojska króla Dejotara, tak ojca, jak i syna, są liczebne i
wyszkolone po rzymsku. Syn budzi wielkie nadzieje, jest
utalentowany i wyróżnia się męstwem. Cóż powiedzieć o ojcu?
Jego życzliwość dla narodu rzymskiego jest wprost proporcjonalna
do jego wieku. Podczas wojen był nie tylko sprzymierzeńcem
naszych wodzów, lecz także, dowodząc własnymi wojskami, brał w
nich udział. Co mówił o nim Sulla czy Murena, co Serwiliusz, co
Lukullus?

Jakże go wychwalali z wyrazami wielkiej czci i z

największą powagą, jakże często w senacie! [13,34] A Gnejusz
Pompejusz? Jednego Dejotara na całej ziemi uznawał za
serdecznego przyjaciela, naprawdę życzliwego i wiernego
narodowi rzymskiemu. Z Markiem Bibulusem dowodziliśmy
wojskami w sąsiednich prowincjach, graniczących z jego
ziemiami.

Król Dejotar wspomógł nas konnicą i piechotą. Później

nastąpiła owa straszna i haniebna wojna domowa.

Nie trzeba

W czasie pierwszej wojny z Mitrydatesem (87-84) Dejotar udzielił

pomocy Sulli. W latach 82-81 pomógł Lucjuszowi Licyniuszowi Murenie,
pozostawionemu w Foncie przez Sullę. W latach 79-75 pomógł Publiuszowi
Serwiliuszowi Wazjuszowi walczącemu przeciw Izaurykowi. W czasie trzeciej
wojny z Mitrydatesem wspierał Lucjusza Licyniusza Lukullusa. Podczas
wojny domowej poparł Pompejusza.

W 51 r. Cyceron jako prokonsul Cylicji i Marek Kalpurniusz Bibulus,

prokonsul Syrii, walczyli z Fartami; otrzymali wówczas pomoc od króla
Dejotara.

Mowa o wojnie między Pompejuszem i Cezarem, toczonej w latach 45—

49.

188

mówić, co musiał wtedy uczynić Dejotar, co zgoła było słuszniej-
sze, zwłaszcza że zwycięstwo w wojnie przypadło nie temu, które-
mu on sprzyjał. Jeśli wtedy popełnił błąd, podzielił go z senatem, a
jeśli słuszność była po jego stronie, nie wolno go ganić, nawet gdy
przegrał. Do wspomnianych sił dojdą inni królowie i inne wojska.
Nie zabraknie również floty: mieszkańcy Tyru żywią głęboki
szacunek dla Kasjusza, a jego imię jest wielkie w Syrii i Fenicji.

[14,35] Ojcowie, rzeczpospolita ma w Gajuszu Kasjuszu wodza

gotowego do walki z Dolabellą i nie tylko gotowego, lecz doświad-
czonego i mężnego. Przed przybyciem wielce znakomitego męża,
Bibulusa, dokonał on czynów wielkich: zgniótł potężne wojska
najsławniejszych wodzów partyjskich, a Syrię uratował od strasz-
nego najazdu Partów. Pomijam jego największą i wyjątkową zasłu-
gę, jeszcze bowiem nie wszystkim miłe jest jej głoszenie.

Zacho-

wajmy ją raczej w pamięci, nie rozpowiadając.

[14,36] Domyślałem się, ojcowie, a nawet obiło mi się o uszy, że

ponoć zbyt gorąco wychwalam Brutusa, zbyt gorąco Kasjusza, i to
dla niego swoją mową chcę nawet uzyskać najwyższą władzę i pa-
nowanie. Komu schlebiam? Wszak to ludzie, którzy są chlubą rze-
czypospolitej. Czy nie tak? Czyż nie chwaliłem zawsze Decymusa
Brutusa we wszystkich swych mowach? Miałżebym wielbić raczej
Antoniuszów, te zakały własnej rodziny, hańbiące samo imię Rzy-
mianina? Miałbym wychwalać Cenzoryna - podczas obecnej wojny
wroga, a w czasie pokoju nabywcę skonfiskowanych dóbr? Czy
wymieniać pozostałych straceńców z tej bandy zbirów? Daleki je-
stem nie tyko od chwalenia tych wrogów spokoju, zgody, praw, są-
dów i wolności, lecz nie mógłbym nie odczuwać w stosunku do
nich głębokiej nienawiści - równej mojej miłości do
rzeczypospolitej.

[14,37] „Uważaj, żebyś nie obraził weteranów" - jakże często

słyszę te słowa. Wszak mam obowiązek troszczyć się o weteranów,
lecz jedynie o tych, co się nie dali ogarnąć szałowi, zaś bać się ich z
pewnością nie muszę. A co do weteranów, którzy chwycili za broń
w obronie państwa, poszli za wykonawcą dobrodziejstw ojca,
Gajuszem Cezarem, i dziś z narażeniem życia bronią rzeczypospo-
litej, o nich powinienem nie tylko się troszczyć, lecz także pomna-
żać ich majątki. Uważam, że wielka chwała i sława należy się rów-
nież tym, którzy pozostają w spoczynku, jak Legion VII i VIII,

Kasjusz, legat Krassusa w czasie wojny z Partami, w latach 53-52

dowodził wojskami w Syrii aż do przybycia tam Bibulusa.

Zasługą tą jest zamordowanie Cezara.

189

natomiast nikt nie powinien uznać za godnych troski towarzyszy
Antoniusza, co przejadłszy dobrodziejstwa Cezara, oblegają kon-
sula desygnowanego, ogniem i mieczem temu Miastu grożą, za-
przedali się Saksie i Kafonowi, ludziom zrodzonym do zbrodni i
kradzieży. Mamy zatem do czynienia albo z zacnymi weteranami -
tym winniśmy szacunek, albo z pozostającymi w spoczynku - tych
musimy chronić, albo z niegodziwcami - przeciwko ich szaleństwu
trzeba toczyć słuszną wojnę.

[15,38] A zatem uczucia których weteranów boimy się urazić?

Tych, co Decymusa Brutusa pragną uratować z oblężenia? Skoro
drogie im życie Brutusa, czy mogliby mieć w nienawiści imię Ka-
sjusza? A może boimy się urazić tych, którzy nie opowiedzieli się
po żadnej ze stron? Nie boję się, że dla współobywateli przykrym
wyda się ktoś, kto przeszedł w stan spoczynku. Trzecia grupa to nie
weterani, lecz najbardziej zacięci wrogowie - im pragnę zadać naj-
większe cierpienia. Dokądże, ojcowie, będziemy głosować zgodnie
z upodobaniami weteranów? Cóż to byłaby za pycha i bezczelność,
gdyby żądali, byśmy im wybierali wodzów zgodnie z ich
upodobaniami! [15,39] Ojcowie, muszę powiedzieć, co myślę:
uważam, że powinniśmy bać się nie tyle o to, co o waszej powadze
myślą weterani, lecz jak oceniają młodzi żołnierze, kwiat Italii, co
nowo zaciągnięte legiony czekające w pełnej gotowości, by
wyzwolić ojczyznę razem z całą Italią. Nic przecież nie kwitnie
wiecznie, jedno pokolenie następuje po drugim. Długo odnosiły
sukcesy legiony Cezara, teraz kwitną Pansy, kwitną Hircjusza,
kwitną legiony Cezara syna, kwitną też legiony Pianka.
Przewyższają tamte liczbą, przewyższają młodością, a także
szacunkiem, który budzą, prowadząc wojnę przez wszystkie ludy
uznaną za słuszną. Dlatego obiecaliśmy im nagrody, a tamci już je
otrzymali. Niech cieszą się ci, co otrzymali, a to, co obiecaliśmy,
zostanie spłacone. Mam nadzieję, że bogowie nieśmiertelni uznają
to za rzecz jak najbardziej słuszną.

[15,40] Skoro tak się sytuacja przedstawia, uważam, ojcowie, że

powinniście się przychylić do mego głosu.

190

FILIPIKA DWUNASTA

[1,1] Ojcowie, choć wydaje się, że człowiekowi, z którym często

zgadzacie się w sprawach najważniejszych, najmniej przystoi chy-
biać, mylić się i popełniać błędy, pocieszam się, że błąd popełniłem
wspólnie z wami i z tak mądrym konsulem. Kiedy bowiem dwaj
mężowie konsularni

przynieśli nam nadzieję na godziwy pokój,

wyglądało na to, że jako zaufani i domownicy Marka Antoniusza
muszą wiedzieć o jakichś jego kłopotach nam nieznanych. U
jednego przebywa żona Antoniusza z dziećmi,

drugi codziennie

wymienia z Antoniuszem korespondencję i otwarcie mu sprzyja.

[1,2] Oni to nagle zaczęli zachęcać do zawarcia pokoju, czego
przez długi czas nie robili - a zdawało się, że postępują tak nie bez
przyczyny. Również konsul dołączył do ich zachęt. I to jaki konsul!
Jeśli szukamy roztropnego, jest niemal nieomylny, jeśli odważnego
- na zawarcie pokoju nie zezwoliłby nigdy, chyba że z wrogiem,
który się poddał i został pokonany. Jeśli szukamy człowieka silnego
duchem, oto ten, co śmierć przedkłada nad niewolę. Zdawało się, że
wy, ojcowie, w swych wielkiej wagi dekretach, niepomni
surowości, skupiliście się raczej na dyktowaniu warunków, a nie na
ich przyjmowaniu.

Błysnęła nadzieja, iż Antoniusz się podda, co jego przyjaciele

wolą zwać zawarciem pokoju. Gdy dowiedzieliśmy się, że jego
dom jest pogrążony w smutku, a żona rozpacza, dobre myśli opa-
nowały i mnie, i was, jak mniemam. Widziałem też zasmuconych
jego stronników, których z oczu nie spuszczam. [1,3] Jeśli nie tak

Tj. senatorowie Lucjusz Kalpurniusz Pizon i Kwintus Fufiusz Kalenus.

Mowa o Fulwii i Antillusie.

Zob. Cyceron (Phil. 2,5,5).

191

się rzeczy mają, dlaczego o pokoju napomyka Pizon, a przede
wszystkim Kalenus, dlaczego właśnie teraz i tak niespodziewanie,
dlaczego tak nagle? Pizon zaprzecza, jakoby coś wiedział, mówi, że
o niczym nie słyszał. Protestuje Kalenus, twierdzi, iż nie dotarła do
niego żadna nowa wiadomość. Tak teraz gadają, bo myślą, że
uwikłaliśmy się w to pokojowe poselstwo. Czyż trzeba podejmo-
wać nowe decyzje, skoro sytuacja nie uległa żadnej zmianie?

[2,3] Ojcowie, zostaliśmy oszukani, powiadam, oszukani! Przyja-

ciele Antoniusza działają w jego interesie, nie dla dobra publiczne-
go. Zdawałem sobie z tego sprawę, lecz jakby przez mgłę: troska o
ratunek dla Decymusa Brutusa przytępiła ostrość umysłu. Gdyby
podczas wojny można było zastępować obleganych, chętnie po-
zwoliłbym siebie samego zamknąć w oblężeniu, żeby tylko Decy-
mus Brutus odzyskał wolność. [2,4] Zwiodło nas pytanie Kwintusa
Fufiusza: „Czy nie wysłuchamy Antoniusza, nawet jeśli odstąpi od
Mutyny, nawet jeżeli powie, że się podda władzy senatu?". Zdawa-
ło się, że byłoby to postępowanie zbyt surowe, więc ugięliśmy się i
ustąpili. No i czy odstąpił od Mutyny? Kalenus na to: „Nie wiem".
Czy Antoniusz jest posłuszny senatowi? „Wierzę, że tak, ale pod
warunkiem że zatrzyma swą godność". Na Herkulesa, solidnie się
musicie, ojcowie, napracować, by własną, zgoła tak zaszczytną,
godność utracić, a zachować godność Antoniusza, który jej ni krzty
nie ma i mieć w żaden sposób nie może. Wówczas Antoniusz
otrzyma od was to, co sam roztrwonił z własnej winy. Gdyby coś
mówił, leżąc u waszych stóp, może wysłuchałbym go, chociaż...,

lecz wolę przyznać, że wysłuchałbym. Gdy stoi prosto na nogach,
trzeba mu stawić czoło albo razem z godnością oddać mu wolność.

[2,5] Ponoć mamy spętane ręce, bo uchwalono wysłanie posel-

stwa. Czy mądrego cokolwiek krępuje, gdy może zmienić decyzję?
Myli się każdy, ale tylko głupiec trwa w błędzie. Przecież później-
sze myśli, jak powiadają, zwykle są mądrzejsze.

Opadła mgła, o

której dopiero co powiedziałem, zabłysło światło, wszystko jest
widoczne jak na dłoni, i nie tylko dla nas samych, bo napominają
nas i przyjaciele. Słyszeliście słowa, jakie przed chwilą wyrzekł
przezacny mąż: „Zastałem dom pogrążony w smutku, smutną żonę,
dzieci. Dobrzy ludzie dziwili się, a przyjaciele oskarżali mnie, że
zwiedziony nadzieją na pokój podjąłem się poselstwa". I nic
dziwnego, Publiuszu Serwiliuszu, wszak twoje surowe i poważne

CHOCIAŻ

... - w domyśle: ... nie zasługuje na to.

Cytat z Eurypidesa (Hipp. 436).

192

słowa ogołociły Antoniusza z wszelkiej - nie mówię nawet - god-
ności, lecz przede wszystkim z nadziei na ratunek. [2,6] Któż by się
nie zdziwił, że właśnie ty masz iść do niego w poselstwie? Sam te-
go doświadczam, bo miałem takie samo zdanie jak ty i na własnej
skórze odczuwam naganę, z jaką się ono spotyka. Czy tylko nas
jednych ganią? A dzielny mąż, jakim wszak jest Pansa, czy bez po-
wodu niedawno przemawiał tak dobitnie i długo? Czy miał na celu
coś innego, jak nie oddalenie od siebie fałszywego podejrzenia o
zdradę? Skąd się ono wzięło? Z nagłej decyzji o zawarciu pokoju,
którą powziął zwiedziony błędem tym samym co my.

[3,7] Ojcowie, jeśli omamieni złudną i zwodniczą nadzieją po-

pełniliśmy błąd, powróćmy na właściwą drogę. Zmiana decyzji to
najlepszy ratunek dla tego, kto żałuje. Jakiż bowiem, na bogów
nieśmiertelnych, pożytek może przynieść rzeczypospolitej to po-
selstwo? O pożytku mówię - a jeśli jej zaszkodzi? Powiedziałem
„zaszkodzi" - a jeśli już zaszkodziło i przyniosło straty? Czy my-
ślicie, że tak gorące i mocne pragnienie odzyskania wolności, jakie
teraz żywi naród rzymski, na wieść o wysłaniu pokojowego posel-
stwa nie przygasło i nie osłabło? A municypia? a kolonie? a cała
Italia? Czy długo wytrwa w zapale, którym zapłonęła, przeciwna
powszechnej pożodze? Czy według was ci, którzy całą duszą i cia-
łem są oddani sprawie ratowania rzeczypospolitej, nie pożałują, że
otwarcie wyrazili swe przekonania i nie kryli swej nienawiści do
Antoniusza, że obiecali pieniądze i chwycili za broń? W jaki spo-
sób przyjmie naszą decyzję Kapua, która w tych czasach drugim
Rzymem się stała? Ona niegodziwych obywateli potępiła, wyrzu-
ciła i przepędziła.

Temu, powiadam, temu mężnie sobie poczyna-

jącemu miastu Antoniusza omal z rąk wyrwano.

[3,8] Czy ową decyzją nie osłabiamy siły naszych legionów?

Któż pełen zapału będzie się gotował do wojny, gdy dojrzy
nadzieję pokoju? Nawet zesłany z nieba, niemal boski Legion
Marsowy na tę wieść zmięknie, rozklei się i postrada owo
najpiękniejsze miano -Marsowy, wyślizgną się z dłoni miecze,
wypadnie z ręki broń. Najpierw poszedł za senatem, ale teraz uzna,
że nie większą nienawiść winien żywić do Antoniusza jak do
senatu. Wstyd przed tym Legionem, wstyd przed Legionem IV,
równie mężnym, który uznając naszą władzę, opuścił Antoniusza
niejako swego konsula i wodza, lecz jako wroga, co napadł
ojczyznę. Wstyd przed doborowym woj-

Antoniusz usiłował założyć w Kapui kolonię dla weteranów, lecz oburzeni

mieszkańcy wygnali go z miasta; zob. Cyceron (Phil. 2,39,100. 40,102).

193

skiem, co z dwóch złączone, po odbyciu przeglądu ruszyło do Mu-
tyny. Gdy usłyszy słowo „pokój", czyli dowie się o naszym
strachu, choćby się i nie cofnęło, z pewnością się zatrzyma. Po cóż
bowiem śpieszyć do walki, skoro senat ją odwołuje i trąbi do
odwrotu?

[4,9] Czy jest coś bardziej niesprawiedliwego niż fakt, że uchwa-

lamy pokój bez wiedzy toczących wojnę? I to nie tylko bez wiedzy,
lecz wbrew ich woli. Czy myślicie, że chce pokoju Aulus Hircjusz,
nasz znakomity konsul, i Gajusz Cezar, z łaski bogów na ten wła-
śnie czas zrodzony, którego listy, tchnące nadzieją na zwycięstwo,
w ręce trzymam? Oni pragną zwyciężyć, oni dążą do zwycięstwa,
najsłodsze zaś i najpiękniejsze słowo „pokój" chcą usłyszeć po od-
niesieniu zwycięstwa, nie dzięki układom.

A Galia? Jak waszym zdaniem Galia przyjmie tę wiadomość?

Przecież to ona zaczęła prowadzić i popierać tę wojnę, a teraz znosi
jej ciężary. Nie na rozkaz, lecz wręcz na samo skinienie Decymusa
Brutusa stając w gotowości, na samym początku wsparła tę wojnę
orężem, ludźmi i pieniędzmi. Właśnie Galia całą siebie wystawiła
na okrucieństwo Marka Antoniusza. Rabowana, pustoszona, cała
stoi w ogniu i ze spokojem znosi nieszczęścia wojny, byleby tylko
zażegnać niebezpieczeństwo niewoli. [4,10] Pomijając pozostałe
części Galii, wszak wszystkie jednakowe wykazują męstwo,
powiem o mieszkańcach Patawium, co przed jednymi posłańcami
Antoniusza zamknęli bramy, innych wyrzucili, naszych wodzów
wspomogli pieniędzmi, żołnierzami i orężem, którego brakowało
najbardziej. To samo uczynili pozostali, których dawniej połączyła
wspólna sprawa, choć myślano, że z powodu wieloletnich krzywd
żywią niechęć do senatu. Najmniej to dziwne, iż są wierni, gdy
dopuszczono ich do obywatelstwa, skoro także nie posiadając praw,
zawsze dochowywali wierności.

[5,10] A zatem tym wszystkim

ludziom oczekującym wygranej mamy zwiastować pokój, czyli
brak nadziei na zwycięstwo?

[5,11] Cóż dopiero, jeśli pokój jest niemożliwy? Jaki to bowiem

może być pokój, skoro człowiekowi, z którym go zawierasz, nie
można poczynić żadnych ustępstw? Wielokrotnie zachęcaliśmy
Antoniusza do zawarcia pokoju, jednak wolał wojnę. Wysłano
posłów, czemu się sprzeciwiałem, lecz jednak wysłano.

Zanieśli

mu rozka-

Mieszkańcom Galii Przedalpejskiej długo odmawiano praw

obywatelskich; nadał im je dopiero Cezar w 48 r.

Na temat tego poselstwa, uchwalonego przez senat podczas posiedzenia 4

stycznia 43 r., zob. Cyceron (Phil. 6,2,3-3,6; 7,4,14. 9,26; 8,7,21; 14,2,4).

194

zy i także ich nie posłuchał. Oznajmili: niech nie oblega Brutusa,
niech odstąpi od Mutyny - tym zacieklej prowadził oblężenie. I ma-
my słać posłów w sprawie pokoju do człowieka, który wzgardził
posłańcami pokoju? Myślimy, że w stosunku do nas będzie miał
skromniejsze wymagania niż wtedy, gdy wysyłał polecenia senato-
wi?

Przecież już wtedy jego żądania zdawały się całkiem niegodzi-

we, lecz jednak jakoś można było na nie przystać; jeszcze nie
napiętnowaliście go tak srogimi i tak licznymi wyrokami
potępienia.

Teraz domaga się tego, czego mu przyznać w żaden

sposób nie możemy, chyba że najpierw przyznamy, iż nas w tej
wojnie pokona.

[5,12] Uznaliśmy, że składał w skarbie publicznym sfałszowane

uchwały senatu. Czy uznamy je za prawomocne? Orzekliśmy, iż
przeprowadził je przy użyciu siły i wbrew wróżbom, zatem ani na-
ród, ani plebs nie jest zobowiązany do ich przestrzegania - czy
uważacie, że można je przywrócić?

Jak stwierdziliście, Antoniusz

przywłaszczył sobie ze skarbu państwa siedemset milionów sester-
ców - czy zatem człowiek, co sprzeniewierzył państwowe pienią-
dze, nie dopuścił się kradzieży? Posprzedawał przywileje, prawa
obywatelskie, urzędy kapłańskie i królestwa - czy znów należy
przybić tablice, które na mocy waszych dekretów zdjęto?

A jeśli

nawet upadną nasze postanowienia, czyż zdołamy wymazać z pa-
mięci to, co zaszło? [6,12] Kiedy zapomną potomni, czyja zbrodnia
kazała nam przywdziać niepiękne

wojskowe odzienie? Choćby

wytarto krew przelaną przez centurionów Legionu Marsowego w
Brundyzjum,

czy można zatrzeć świadomość popełnionego

okrucieństwa? Pominę to, co się wydarzyło później, ale jakiż upływ
czasu usunie szańce usypane wokół Mutyny, te pomniki hańby,
usunie dowody zbrodni i ślady łotrostwa?

[6,13] Na bogów nieśmiertelnych, czy mamy coś jeszcze, w

czym moglibyśmy ustąpić temu zuchwałemu i niegodziwemu
zabójcy

O żądaniach Antoniusza zob. Cyceron (Phil. 8,8,25-10,28).

Wyrokami potępiającymi Antoniusza Cyceron nazywa godzące w niego

uchwały senatu: ogłoszenie stanu wyjątkowego, przyznanie konsulom
nadzwyczajnych uprawnień, uchwalenie zaszczytów dla Sulpicjusza,
przyznanie Brutusowi imperium i ogłoszenie stanu wojny z Dolabellą.

O fałszowaniu uchwał senatu i gwałceniu wróżb przez Antoniusza zob.

Cyceron (Phil. 13,3,5; 1,9,21-23).

Zob. Cyceron (Phil. 1,1,1; 2,36,92-37,93. 38,97; 3,4,10; 5,4,11; 7,5,15).

Odzienie wojskowe niepięknym wydaje się w porównaniu z togą.

Zob. Cyceron (Phil. 3,2,4).

195

ojczyzny? Może oddamy mu Galię Zaalpejską i wojsko? Wszak nie
byłoby to zawarcie pokoju, lecz odroczenie wojny, a nawet jej
rozprzestrzenienie i w końcu wyrzeczenie się zwycięstwa. Czyż on
nie zwycięży, jeśli pod jakimikolwiek warunkami wkroczy ze swą
bandą do Miasta? Teraz z bronią w ręku panujemy nad wszystkim,
cieszymy się wielką powagą. Wielu zatraconych obywateli odeszło,
podążyli za swym niegodziwym wodzem, ale my nie możemy
ścierpieć widoku twarzy i słuchać rozmów tych, którzy jeszcze w
Mieście pozostali. Jak myślicie, do czego dojdzie, gdy oni wszyscy
w jednym czasie zaatakują? My złożymy broń - oni jej nie złożą.
Czy z powodu własnych decyzji nie zostaniemy pokonani osta-
tecznie? [6,14] Zamknijcie oczy i wyobraźcie sobie Marka
Antoniusza jako męża konsularnego, dołączcie do niego Lucjusza,
żywiącego nadzieję na konsulat, i jeszcze innych, którzy myślą nie
tylko o zaszczytach i władzy właściwych naszemu stanowi. Nie
lekceważcie nawet Tyronów Numizjuszów i Mustelów Sejuszów!
Pokój z nimi zawarty nie będzie pokojem, lecz zatwierdzeniem
niewoli.

Znakomitą mowę wybitnego męża, Lucjusza Pizona, słusznie,

Panso, pochwaliłeś nie tylko w senacie, lecz także na komicjach.
Powiedział, że wyjedzie z Italii, opuści Penaty i ojczyste strony,
gdyby - niech bogowie nas przed tym uchronią! - Antoniusz miał
zdławić rzeczpospolitą. [7,15] Pytam więc ciebie, Lucjuszu
Pizonie, nie sądzisz, że rzeczpospolita zostałaby zdławiona, jeśli
przyjęlibyśmy do niej tylu tak nikczemnych obywateli i
zuchwałych zbrodniarzy? Ledwo mogliśmy ich tolerować, kiedy
jeszcze nie skalali się tyloma morderstwami. Myślisz, że państwo
łatwo teraz zniesie owych ludzi, pogrążonych we wszelakich
zbrodniach? Uwierz mi, że trzeba będzie albo pójść za twą radą i
ustąpić, wyjechać, pędzić żywot biedaka i włóczęgi, albo położyć
karki pod topory bandytów i polec w ojczyźnie.

Gdzie się podziały, Gajuszu Panso, te twoje słynne przepiękne

zachęty, jakimi pobudzałeś senat i wzniecałeś zapał w narodzie
rzymskim, nie tylko głosząc, lecz i wpajając mu naukę, że dla Rzy-
mianina nie ma nic haniebniejszego niż niewola? [7,16] Czy po to
przywdzialiśmy wojskowe płaszcze, chwyciliśmy za broń, zgro-
madziliśmy młodzież z całej Italii, aby mając liczne i doborowe
wojsko, wysyłać posłów w sprawie pokoju? Jeśli mamy Antoniu-
szowi na ten pokój pozwolić, dlaczego on nas nie prosi, a jeśli ma-
my mu dyktować warunki, czego się boimy? Miałżebym ja wziąć
udział w tym poselstwie albo przyłączyć się do tego pomysłu, na-

196

wet nie podzielając zdania innych posłów, a naród rzymski nic nie
będzie o tym wiedział? Dojdzie do tego, że gdy się Antoniuszowi
w czymkolwiek ustąpi albo coś mu się przyzna, zawsze na mnie
spadnie odpowiedzialność za jego nieprawości, skoro będzie się
wydawało, że to ja dałem mu możność ich popełniania.

[7,17] Choćby nawet znalazł się powód do zawarcia pokoju z ło-

trostwem Marka Antoniusza, jednak jestem ostatnią osobą, jaką
należało wybrać, by zabiegać o ten pokój. Nigdy decyzji o posel-
stwie nie uważałem za słuszną. Zanim posłowie powrócili, odwa-
żyłem się powiedzieć, że choćby pokój przynieśli, należy go od-
rzucić, bo pod imieniem pokoju kryje się wojna. Jako pierwszy
włożyłem wojenny płaszcz, zawsze nazywałem Antoniusza wro-
giem, podczas gdy inni - przeciwnikiem. Nieustannie mówiłem o
wojnie, inni - o tumulcie. I zawsze mówiłem o tym nie tylko w
senacie, także wobec ludu. Skwapliwie szturmowałem nie tylko
samego Antoniusza, lecz także towarzyszy i pomocników jego
zbrodni: tu obecnych i tych, co są razem z nim; wreszcie przypusz-
czałem ataki na cały jego dom. [7,18] Przeto, gdy pojawiła się na-
dzieja na pokój, radośni i weseli źli obywatele winszowali sobie
wzajemnie, jakby odnieśli zwycięstwo, a mnie - niczym niego-
dziwca - wyklinali i skarżyli się na mnie. Nie ufali także Serwiliu-
szowi, pamiętając, jak swymi mowami pogrążył Antoniusza. Lu-
cjusz Cezar, choć to mąż dzielny i znakomity senator, jednak został
wujem Antoniusza, Kalenus - pełnomocnikiem, Pizon - przyjacie-
lem.

Ty sam, Panso, skądinąd skwapliwy i odważny konsul, już

uchodzisz za ułagodzonego, nie dlatego, że takim jesteś albo stać
się mogłeś, lecz twoja wzmianka o pokoju sprawiła, iż wielu
powzięło podejrzenia, że zmieniłeś zdanie. Przyjaciele Antoniusza
źle znoszą fakt umieszczenia mnie wśród tychże osób, wypada
zatem im ulec, skoro już zaczęliśmy być wspaniałomyślni. [8,19]
Niech posłowie jadą - wszystkiego dobrego! Lecz niech jadą ci,
których obecność nie urazi Antoniusza. Jeśli zaś nie o niego się
troszczycie, ojcowie, to przynajmniej miejcie na uwadze moje
dobro. Oszczędźcie me oczy i okażcie jakąś łaskę słusznemu
cierpieniu. Pomijam fakt, że musiałbym oglądać wroga ojczyzny,
wobec którego nienawiść z wami dzielę, lecz jakim sposobem
zdołam spojrzeć na mojego osobistego wroga, o którego wielkim
okrucieństwie świadczą zacięte wypowiedzi na mój temat?
Myślicie, że jestem tak nieczuły, bym mógł spotkać się z
człowiekiem, któ-

Mowa o posłach, którzy razem z Cyceronem mieli udać się do

Antoniusza.

197

ry - gdy niedawno na zgromadzeniu wojska miał obdarować mor-
derców w jego mniemaniu najśmielszych - powiedział, że moje
dobra darowuje Petuzjuszowi z Urbinum, temu, co podczas kata-
strofy, do jakiej sam doprowadził pokaźny spadek po ojcu, nadział
się na skały Antoniuszowe?

[8,20] Czy będę mógł oglądać Lucjusza Antoniusza, którego

okrucieństwa nie zdołałbym uniknąć, gdyby mnie nie obroniły
mury, bramy i miłość rodzinnego municypium?

Ten azjatycki

murmillon, łupieżca Italii, kolega Lentona i Nukuli, dając złote
sesterce Akwili, pierwszemu centurionowi legionu, powiedział, że z
mego majątku je daje. Powiedziałby pewnie, że ze swojego, gdyby
nie uważał, iż nawet sam Akwila w to nie uwierzy. Nie zniosą,
powiadam, moje oczy widoku Saksy, Kafona, dwóch pretorów ani
dwóch trybunów desygnowanych,

ani Bestii, ani Trebelliusza, ani

Tytusa Pianka. Nie dam rady spokojnie patrzeć na tylu bezczelnych
wrogów, najokropniejszymi zbrodniami skalanych. I nie wynika to
stąd, że mam zwyczaj pogardzać ludźmi, lecz dlatego, że miłuję
rzeczpospolitą. [8,21] Załóżmy, że się przezwyciężę i zapanuję nad
samym sobą: ukryję najsłuszniejszy gniew, jeśli nie zdołam go
stłumić. Myślicie, ojcowie, że idzie mi o zachowanie życia? Mało
je cenię, zwłaszcza odkąd Dolabella sprawił, iż należałoby sobie
życzyć śmierci, byleby bez cierpień i katuszy.

Dla was jednak i dla

narodu rzymskiego moje życie nie powinno być nic nie warte.
Jestem przecież tym - o ile przypadkiem się nie mylę - który
czuwając, okazując troskę, przemawiając, narażając się na
niezliczone niebezpieczeństwa, wynikające ze skierowanej
przeciwko mnie najbardziej zajadłej nienawiści ludzi nikczemnych,
tyle dokonał, że rzeczypospolitej nie zaszkodził. Więcej nie
powiem, by się nie zdawało, że jestem zbyt zarozumiały.

[9,22] Skoro tak się rzecz przedstawia, czy sądzicie, że o

własnym bezpieczeństwie zupełnie nie powinienem myśleć? Nawet
tu, w Mieście, w domu, częstokroć zasadzano się na moje życie, a
strzegą mnie przecież nie tylko wierni przyjaciele, lecz także oczy
całego państwa. Myślicie, że gdy wyruszę w drogę, i to długą, żad-
nych zasadzek nie powinienem się obawiać? Trzy drogi prowadzą

Cyceron przebywał w swym rodzinnym Arpinum jesienią 44 r.; brak

informacji na temat niebezpieczeństwa, jakiego wówczas uniknął.

Wspomniani pretorzy to Lucjusz Marcjusz Cenzorynus i Publiusz

Wentydiusz Bassus, a trybunowie desygnowani to Tullus Hostyliusz i Marek
Instejusz.

Aluzja do zamordowania Treboniusza.

198

do Mutyny, dokąd rwie się serce, by móc jak najszybciej oglądać
rękojmię wolności narodu rzymskiego - Decymusa Brutusa. W jego
ramionach chętnie oddałbym już ostatnie tchnienie, gdyby wszelkie
moje działania z ostatnich miesięcy i wszystkie moje mowy osią-
gnęły wyznaczony przeze mnie cel. Jak zatem powiedziałem - są
trzy drogi: droga Flaminiusza wzdłuż Morza Adriatyckiego, droga
Aureliusza od strony Morza Tyrreńskiego, a środkiem - Kasjusza.
[9,23] Teraz zastanówcie się, proszę, czy moja obawa o własne
bezpieczeństwo nie jest płonna. Droga Kasjusza przecina Etrurię, a
czy my wiemy, Panso, gdzie teraz Lenton Cezenniusz sprawuje swą
władzę septemwira? Z pewnością nie ma go z nami ni duszą, ni cia-
łem. Przebywa może w domu lub niedaleko od niego, w każdym ra-
zie w Etrurii, a więc na mojej drodze. Kto mi da gwarancję, że Len-
ton jedną głową się zadowoli?

Powiedz mi jeszcze, Panso, gdzie

bawi Wentydiusz,

którego przyjacielem zawsze byłem, dopóki nie

stał się jawnym wrogiem rzeczypospolitej i wszystkich dobrych.
Mogę unikać drogi Kasjusza i udać się drogą Flaminiusza, ale
jeżeli, jak mówią, Wentydiusz udał się do Ankony, czy spokojnie
dotrę do Ariminum? Pozostaje droga Aureliusza. Tam zaś, w
dobrach Publiusza Klodiusza, niechybnie się mną zaopiekują, cały
jego dom wybiegnie mi naprzeciw i w gościnę zaprosi przez
wzgląd na naszą doskonale znaną przyjaźń.

[10,24] Mam więc zaufać drogom, którymi niedawno, w czasie

Terminaliów, nie odważyłem się pojechać do wiejskiej posiadłości,
skąd zresztą zamierzałem powrócić jeszcze tego samego dnia? We
własnych ścianach bez opieki przyjaciół ledwie jestem bezpieczny.
Przebywam zatem w Mieście i jeśli będzie mi wolno, pozostanę,
wszak tu moja siedziba, tu wartownia i strażnica, tu stała placówka.
Niech inni zajmują obozy, toczą wojny, ścigają znienawidzonego
wroga, wy i ja, razem będziemy strzec Miasta i jego spraw, jak to
wielokrotnie mówiłem, a czyniłem zawsze, co przecież najważniej-
sze. Nie odmawiam podjęcia się obowiązku, lecz widzę, że naród
rzymski odmawia za mnie. Nie ma człowieka mniej bojaźliwego
ode mnie, ale też nie ma ostrożniejszego. Sprawa jest jasna. Dwu-
dziesty rok na mnie jednego zasadzają się wszyscy bandyci, co po-

Lenton w 45 r. pod Mundą zabił ciężko rannego, uciekającego Gnejusza

Pompejusza, syna Pompejusza Wielkiego.

Publiusz Wentydiusz Bassus przebywał w Picenum wraz z trzema

legionami, którymi dowodził; był w drodze do Antoniusza.

Oczywiście ironia.

199

nieśli karę - nie powiem, że robią to ze względu na mnie, lecz ze
względu na rzeczpospolitą. Mnie jak dotąd ona dla siebie samej za-
chowała przy życiu. Z bojaźnią to mówię, bo wiem, że niejedno
może spotkać człowieka: wszak już raz, otoczony doborowymi
siłami wpływowych mężów, rozmyślnie upadłem, aby powstać z
godnością.

[10,25] Czy zatem, udając się w drogę tak niebezpieczną i

groźną, wykażę dostateczną ostrożność i zadowalającą
przezorność? Polityk, gdy ginie, winien zostawić po sobie chwałę,
a nie piętno głupoty i przekonanie, że sam sobie zawinił. Czy
którykolwiek dobry człowiek nie opłakuje śmierci Treboniusza?
Któż nie boleje nad zgonem tak wielkiego obywatela i męża? Ale
są tacy, którzy, choć surowo, jednak mówią, że mniej należy nad
nim ubolewać, bo przecież nie ustrzegł się człowieka niegodziwego
i zbrodniarza. Przecież mądrzy uczą, że kto uważa się za stróża
wielu, musi być najpierw stróżem własnego życia. Powie ktoś, że
strzeżony przez prawo i majestat sądów nie muszę się niczego
obawiać ani szukać ochrony przed możliwymi zasadzkami. Któż
bowiem ważyłby się w biały dzień na wojskowym trakcie napaść
na znakomitego obywatela i jego liczną świtę? Wszystko to nie ma
żadnego znaczenia ani w obecnej chwili, ani w stosunku do mojej
osoby. [10,26] Wszak nie tylko kary nie będzie się obawiał
człowiek, który targnąłby się na mnie, lecz będzie nawet żywił
nadzieję, że u bandy łotrów zyska sławę i nagrodę.

[11,26] W Mieście potrafię niebezpieczeństwu zaradzić, bo łatwo

się orientuję, skąd wychodzę, dokąd idę, co z prawej, a co z lewej
strony. Czy tak samo będzie na apenińskich ścieżkach? Tam, nawet
jeśli nie wpadnę w zasadzkę, którą bardzo łatwo przygotować, jed-
nak niespokojne myśli zupełnie nie pozwolą mi skupić się na obo-
wiązkach posła. Ale załóżmy, że uniknąłem zasadzek, przedarłem
się przez Apeniny - z Antoniuszem bez wątpienia muszę się spo-
tkać i odbyć z nim rozmowę. Jakie miejsce zostanie na ten cel wy-
brane? Jeżeli poza obozem, ja, jak sądzę, [†] bezpieczny nie będę
[†] (co do pozostałych, to już ich sprawa). Znam szaleństwo tego
człowieka, znam jego nieokiełznaną porywczość, nieokrzesanie i
zwyrodniały charakter, którego nawet wino nie łagodzi. Gniewem i
szaleństwem rozpalony wspólnie z bratem Lucjuszem, obmierzłym
bydlakiem, zapewne nigdy nie utrzyma z dala ode mnie swych rąk
bezbożnych i splamionych zbrodnią.

Wspomnienie wygnania. Cyceron pozostawał poza Rzymem przez sześć

miesięcy w 58 r. Powrócił triumfalnie witany przez mieszkańców Miasta.

200

[11,27] Nie zapomniałem rozmów największych wrogów i śmier-

telnie poróżnionych ze sobą obywateli. Konsul Gnejusz Pompejusz,
syn Sekstusa, w mej obecności - a byłem wówczas w jego wojsku
świeżo upieczonym żołnierzem - prowadził między dwoma oboza-
mi rozmowę z Publiuszem Wettiuszem Skatonem, wodzem Mar-
sów. Pamiętam, że na tę rozmowę przyjechał z Rzymu Sekstus
Pompejusz, brat konsula, mąż uczony i mądry. Kiedy go Skaton po-
zdrowił, zapytał: „Jak mam cię nazwać?". Tamten odparł: „Wedle
serca gościem, a wrogiem z konieczności". Była to rozmowa rów-
nego z równym, najmniejszy strach, żadne podejrzenia jej nie towa-
rzyszyły, nienawiść zaś była umiarkowana, a to dlatego, że sprzy-
mierzeńcy nie usiłowali nam odebrać praw obywatelskich, lecz
sami chcieli je otrzymać. Sulla ze Scypionem, jeden mając po swej
stronie kwiat arystokracji, drugi - naszych sprzymierzeńców, mię-
dzy Kales i Teanum uzgadniali warunki i ustawy dotyczące władzy
senatu, głosowania ludu i obywatelstwa.

Chociaż nie dotrzymano

zobowiązań podjętych podczas tej rozmowy, jednak nie doszło do
użycia siły ani nawet do takiej groźby. [12,28] Czy my pośród
łotrów Antoniusza będziemy równie bezpieczni? Nie będziemy, a
jeśli niektórzy będą, wątpię, by mnie niebezpieczeństwo nie
groziło.

Jeżeli natomiast nie spotkamy się poza obozem, to gdzie dojdzie

do rozmowy? Do naszego obozu on nie przyjdzie nigdy, a my w
żadnym wypadku nie udamy się do jego. Pozostaje wysłać żądania
na piśmie i taką przyjąć odpowiedź. Zostaniemy więc w obozie. Na
wszystkie jego żądania mam jedną odpowiedź, którą wam teraz
przedstawię. Wyobraźcie sobie więc, że pojechałem, wróciłem i
odbyłem poselstwo. Wszystkie żądania Antoniusza, gdy się wypo-
wiem, przedłożę pod rozwagę senatowi, wszak nie godzi się postą-
pić inaczej, bo senat nie udzielił nam pełnomocnictw, jakich
zgodnie ze zwyczajem przodków udziela się dziesięciu posłom
zwykle po zakończeniu wojny, ani w ogóle nie otrzymaliśmy żad-
nych poleceń od senatu.

Gdy podczas narady przedstawię swe zdanie, a - jak sądzę - nie

obejdzie się bez sprzeciwu jakichś posłów, to czy nie powinienem

Kiedy przywódca optymatów, Sulla, wrócił ze Wschodu w 83 r., ruszył z

Brundyzjum przeciw popierającym Mariusza konsulom Gajuszowi Norbanowi
Bulbie i Lucjuszowi Korneliuszowi Scypionowi. Pokonawszy pierwszego pod
Kapuą, rozpoczął z drugim pertraktacje na temat głównych punktów spornych,
dzielących optymatów i popularów. Scypion pertraktacje zerwał, ale
opuszczony przez wojsko, które przeszło na stronę Sulli, został wzięty do
niewoli; później Sulla go uwolnił.

201

się obawiać, że rzesza nieobeznanych z polityką żołnierzy pomyśli,
iż odwlekam zawarcie pokoju? [12,29] Załóżcie, że mych rad nie
zgania nowo zaciągnięte legiony, bo jeśli chodzi o Legion Marsowy
i Legion IV, jestem absolutnie pewien, że spotkam się z pochwałą
tych, co nie myślą o niczym innym, jak o honorze i sławie. Ale czy
nie powinniśmy żywić obaw co do weteranów? Nie mówię o
strachu, wszak sami nie chcą go wzbudzać. Jak przyjmą moją
nieustępliwość? Przecież usłyszeli wiele kłamstw na mój temat,
wiele bzdur ludzie niegodziwi im nagadali. Wy jesteście najlepszy-
mi świadkami, że zawsze działałem na ich korzyść, zabierając głos
w senacie, wykorzystując swój autorytet i wygłaszając mowy, lecz
oni wierzą niegodziwcom, wichrzycielom, swoim towarzyszom.
Niewątpliwie są to ludzie dzielni, ale pomni na to, co zdziałali dla
wolności narodu rzymskiego i dla ratowania rzeczypospolitej - zbyt
hardzi i wszystkie nasze postanowienia oceniają wedle własnej siły.
[12,30] Nie obawiam się ich spekulacji, lękam się pierwszego
odruchu.

Jeśli nawet uniknę przedstawionych wcześniej, jakże wielkich

niebezpieczeństw, czy myślicie, że powrócę z poselstwa bezpiecz-
nie? Kiedy bowiem zgodnie ze swym zwyczajem obronię waszą
godność, dochowam wiary rzeczypospolitej i okażę nieugiętość,
będę musiał lękać się nie tylko tych, którzy mnie nienawidzą, lecz i
tych, którzy mi zazdroszczą. Niech więc moje życie rzeczpospolita
dla siebie ustrzeże i niech ono zostanie zachowane dla ojczyzny,
dopóki czy to godność, czy natura pozwalają. Oby śmierć przyszła
jako wyrok losu lub - jeśli wcześniej trzeba mi się z nią zmierzyć -
niech jej towarzyszy sława.

Skoro sytuacja tak się przedstawia, choć tego poselstwa rzecz-

pospolita, delikatnie mówiąc, sobie nie życzy, jednak - po otrzy-
maniu gwarancji bezpieczeństwa, pójdę. Ojcowie, w całej tej spra-
wie będę miał na względzie nie to własne bezpieczeństwo, lecz
pożytek państwa. Uważam, że skoro jest dużo czasu po temu, mu-
szę wszystko naprawdę jak najdokładniej rozważyć i zrobić to, co
uznam za najkorzystniejsze dla rzeczypospolitej.

202

FILIPIKA TRZYNASTA

[1,1] Ojcowie, na początku tej wojny, jaką podjęliśmy przeciwko

niegodziwym obywatelom i łotrom, bałem się, by zdradliwa propo-
zycja zawarcia pokoju nie ostudziła pragnienia odzyskania wolno-
ści. Słodkie jest bowiem samo słowo „pokój", a rzecz sama równie
miła, co zbawienna. Zdaje się jednak, że ani ogniska domowe, ani
publiczne ustawy i prawa wolności nie mogą być drogie człowie-
kowi, który znajduje przyjemność w waśniach, rozlewie krwi
współobywateli i w wojnie domowej. Uważam, że takiego należy
wykluczyć z grona ludzi, wypędzić poza granice natury ludzkiej.
Przeto jeśli Sulla, Mariusz, bądź obydwaj, jeśli Oktawiusz, Cynna i
jeszcze raz Sulla, młody Mariusz i Karbon czy ktokolwiek inny
pragnęli wojny domowej, uważam ich za obywateli zrodzonych na
pohybel rzeczypospolitej. [1,2] Bo cóż ja mogę powiedzieć o tym
ostatnim,

którego postanowień bronimy, przyznając, że go słusznie

zasztyletowano? W każdym razie nie ma nic bardziej odrażającego
od obywatela i człowieka, który pragnie wojny domowej, jeśli w
ogóle za obywatela i człowieka należy go uważać.

Ojcowie, po pierwsze trzeba zwrócić uwagę na to, czy ze wszyst-

kimi można zawierać pokój, czy może nieunikniona jest wojna, bo
pokój podpisany w trakcie jej trwania byłby równoznaczny z
uchwaleniem niewoli. Kiedy Sulla naprawdę zawierał pokój ze
Scypionem albo tylko udawał, że to czyni, nie było powodów, by
wątpić, że stan państwa będzie znośny, jeśli obaj dojdą do zgody.
Gdyby Cynna zechciał pojednać się z Oktawiuszem, ludzi w rze-
czypospolitej nie ogarnąłby szał. Gdyby w czasie ostatniej wojny

Tj. o Cezarze.

203

Pompejusz spuścił nieco ze swej surowości, a Cezar z ambicji, da-
ne by nam było zachować i trwały pokój, i jakąś rzeczpospolitą.

[2,2] Ale w obecnej sytuacji? Czy z Antoniuszami można

zawrzeć pokój? Z Cenzorynem, Wentydiuszem, Trebelliuszem,
Bestią, Nukulą, Munacjuszem, Lentonem, Saksą? Dla przykładu
wymieniłem nieliczne nazwiska, sami dobrze znacie niekończącą
się listę pozostałych i ich bestialstwo. [2,3] Dodajcie jeszcze
niedobitki przyjaciół Cezara: Barbów Kasjuszów, Barbacjuszów,
Pollionów, dodajcie kumpli Antoniusza i jego koleżków od kostek
do gry: Eutrapelusa, Melę, Poncjusza, Celiusza, Krassycjusza,
Tyrona, Mustelę, Petuzjusza. Pomniejszych pomijam, wymieniam
wodzów. Dochodzą do nich żołnierze z Legionu Skowronków i
pozostali weterani, wylęgarnia sędziów trzeciej dekurii

- oni

strwonili własne dobra, dobrodziejstwa Cezara przejedli i mają
apetyt na nasze majątki. [2,4] Zaiste godna jest zaufania prawica
Antoniusza, którą powyrzynał tylu obywateli! Pewne i święte
będzie przymierze, jakie z Antoniuszami zawrzemy! Jeśli je Marek
postanowi pogwałcić, nieskazitelny Lucjusz niechybnie go od tego
odwiedzie. Jeżeli znajdą oni w Mieście miejsce dla siebie, dla
Miasta miejsce już się nie znajdzie. Zamknijcie oczy i wyobraźcie

sobie ich twarze, a szczególnie Antoniuszów, ich chód, wzrok,
spojrzenie, sposób bycia, przyjaciół otaczających ich zewsząd i
tych postępujących przed nimi. Poczujcie ich oddechy cuchnące
winem, usłyszcie zniewagi i groźby, jakie wypowiedzą. Chyba że
przypadkiem sam pokój ich obłaskawi i gdy przyjdą do senatu,
przywitają się pięknie i przyjaźnie z każdym z nas porozmawiają.

[3,5] Na bogów nieśmiertelnych, czy nie pamiętacie, co mówili-

ście na ich temat? Obaliliście postanowienia Marka Antoniusza,
anulowaliście jego ustawy, stwierdziliście, że zostały przeprowa-
dzone przy użyciu siły i wbrew wróżbom. Ogłosiliście pobór do
wojska w całej Italii. Kolegę w konsulacie Antoniusza i jego
wspólnika we wszystkich zbrodniach

uznaliście za wroga. Jaki

pokój z nim teraz zawrzecie? Gdyby to był wróg zewnętrzny, po
tym, co zaszło, z trudem, lecz jednak można byłoby paktować. Mo-
rza, góry i połacie odległych krain oddzielałyby nas od niego. Nie-
nawidzilibyśmy takiego kogoś, ale nasze oczy by go nie oglądały.

Zob. Cyceron (Phil. 1,8,20).

Zob. Cyceron (Phil. 11,3,7; 12,6,14).

Mowa o Dolabelli, który sprawował z Antoniuszem konsulat w 44 r., po

śmierci Cezara.

204

Ci pozostaną w zasięgu wzroku i jeśli zdołają, rzucą się nam do
gardeł. Jakimi bowiem zaporami zdołamy powstrzymać te krwio-
żercze bestie?

Ktoś powie, że wynik wojny jest niepewny. Ale dzielni mężowie,

jakimi być powinniście, muszą okazać męstwo - tyle przecież
można - i nie wolno się lękać choćby pomyłki losu. [3,6] Skoro zaś
od stanu tego wymaga się nie tylko dzielności, lecz i mądrości,
choć się zdaje, że jednego nie można od drugiego oddzielić, to jed-
nak je rozdzielmy. Dzielność nakazuje walczyć, podsyca słuszną
nienawiść, pcha do boju, wzywa, by sprostać niebezpieczeństwu.
Cóż na to mądrość? Mądrość snuje ostrożniejsze plany, przewiduje
przyszłość, na wszelki sposób jest przezorna. Cóż zatem dyktuje?
Wszak trzeba usłuchać mądrości i za najlepsze uznać to, co zostanie
postanowione z największym jej udziałem. Jeśli mi każe niczego
nie cenić nad życie, nie narażać się na niebezpieczeństwo, uciekać
przed wszelkim ryzykiem, zapytam ją, czy także wtedy, gdy to
pociągnie za sobą niewolę. Jeżeli przytaknie, ja takiej mądrości nie
posłucham, choćby była bardzo głęboka. A jeśli, przeciwnie,
odpowie: „O życie i ciało, o majątek i dobra rodzinne w ten sposób
masz się troszczyć, by nie uważać ich za ważniejsze od wolności.
Zechciej z nich korzystać tylko w wolnej rzeczypospolitej i dla nich
nie rezygnuj z wolności, lecz dla niej je poświęć niczym okup
złożony bezprawiu" - wtedy głosu mądrości usłucham i będę jej
posłuszny jak bogu. [3,7] Przeto, jeśli uda się zachować wolność,
przyjąwszy tych ludzi, to przezwyciężmy nienawiść i znieśmy
zawarcie pokoju, ale skoro nie możemy zaznać godziwego pokoju,
póki oni są cali i zdrowi, radujmy się, że los dał nam sposobność do
walki. Albo będziemy się cieszyć ze zwycięstwa rzeczypospolitej,
gdy ich zabijemy, albo pokonani - niech Jowisz oddali tę groźbę! -
przeżyjemy, jeśli nie we własnym ciele, to przynajmniej w sławie
męstwa.

[4,7] Tymczasem Marek Lepidus, po raz drugi obwołany impera-

torem, najwyższy kapłan, człowiek wielce zasłużony dla rzeczypo-
spolitej w czasie ostatniej wojny domowej, zachęca nas do
zawarcia pokoju. Ojcowie, nikt nie cieszy się u mnie większym
autorytetem niż Marek Lepidus, tak z powodu męstwa, jak dla
dostojeństwa rodu. Dochodzą tu i osobiste względy, bo
wyświadczył mi liczne i cenne przysługi, również ja coś zrobiłem
dla niego. Za jego największe dobrodziejstwo poczytuję to, że
wykazuje dobrą wolę wobec rzeczypospolitej, która jest dla mnie
zawsze droższa od życia. [4,8] Wszak swym autorytetem nakłonił
do zawarcia pokoju znako-

205

mitego młodzieńca, syna wybitnego męża, Pompejusza Magnusa, i
bez użycia broni uwolnił rzeczpospolitą od najstraszniejszej groźby
wojny domowej.

Za owo dobrodziejstwo czuję się względem

niego bardziej zobowiązany, niż wówczas, gdybym łatwo mógł je
spłacić, dlatego wniosłem o przyznanie mu największych zaszczy-
tów, jakie przyznać mogłem, w czym zgodziliście się ze mną;
nigdy też nie przestałem pokładać w nim dużych nadziei i dobrze
się o nim wyrażam. Rzeczpospolita wieloma wielkimi dowodami
miłości związała ze sobą Marka Lepidusa: pochodzi on ze
szlachetnego rodu, wszelkie zaszczyty i urząd najwyższego kapłana
są jego udziałem, razem z bratem - jak przodkowie - ozdobił
Miasto licznymi budowlami,

ma najcnotliwszą żonę, dzieci, jakich

każdy by sobie życzył, majątek znaczny i niezbrukany krwią
obywateli. Nikt nie doznał gwałtu z jego strony, a wielu ocaliła
jego dobroczynność i miłosierdzie. Taki więc mąż i obywatel może
się pomylić w ocenie sytuacji, lecz w żaden sposób nie wolno mu
zarzucać braku dobrej woli wobec rzeczypospolitej.

[4,9] Marek Lepidus chce pokoju. Wspaniale, jeśli zawrze taki,

jak niedawno - na mocy którego rzeczpospolita będzie oglądać syna
Gnejusza Pompejusza i przyjmie go na swoje łono, i weźmie w swe
objęcia, uznając, że wraz z nim sama sobie została zwrócona. Oto
powód, dla którego uchwaliliście wystawienie przy mównicy
posągu ze wspaniałym napisem i nieobecnemu przyznaliście prawo
do triumfu. Chociaż bowiem wcześniej dokonał prześwietnych
czynów wojennych, godnych triumfu, nie można mu było przyznać
tego, czego nie przyznano Lucjuszowi Emiliuszowi, Emilianusowi
Scypionowi Afrykańczykowi Starszemu ani Mariuszowi, ani też
Pompejuszowi - wszak stoczyli wojny większe;

ale za to, że bez

wrzawy doprowadził do końca wojnę domową przy pierwszej nada-
rzającej się okazji, przyznaliście mu zaszczyty największe.

[5,10]Czy uważasz więc, Marku Lepidusie, że rzeczpospolita bę-

dzie miała w Antoniuszach takich obywateli, jak w osobie Pompe-

Pochwałę Lepidusa Cyceron wygłosił już wcześniej; zob. Cyceron (Phil.

5,14,38-15,41).

Lepidus jako edyl (52) odbudował świątynię Diany na Awentynie, a jego

brat, Lucjusz Emiliusz Lepidus Paullus, wzniósł na Forum bazylikę.

Lucjusz Emiliusz Paullus pokonał króla Macedonii Perseusza (168),

Publiusz Korneliusz Scypion Emilianus Afrykański Młodszy zburzył
Kartaginę (146) i Numancję (133), Publiusz Korneliusz Scypion Afrykański
Starszy pobił Hannibala pod Zamą (202), Mariusz - Cymbrów i Teutonów
(102-101), a Pompejusz - piratów (67) i Mitrydatesa (66), króla Pontu.

206

jusza? On odznacza się skromnością, powagą, umiarkowaniem i
prawością; tamci zaś, a mówiąc o nich, nie wyłączam żadnego z
owej bandyckiej watahy, przepełnieni są wszelakimi żądzami,
skłonni do zbrodni, najodważniejsi w popełnianiu wszystkich wy-
stępków. Zaklinam was, ojcowie, kto z was nie widzi tego, co For-
tuna - sama, zgodnie z powiedzeniem, ślepa - dostrzega? Utrzymu-
jąc w mocy postanowienia Cezara, jakich bronimy, by zachować
zgodę, otworzymy przed Pompejuszem drzwi jego domu i odkupi
go on za cenę, za którą nabył go Antoniusz. Dom Pompejusza od-
kupi, powiadam, odkupi jego syn. Ileż w tym goryczy! Lecz tę
sprawę dostatecznie długo z bólem opłakiwaliśmy. Uchwaliliście,
że Pompejuszowi wypłaci się tyle, ile z dóbr jego ojca mógł
roztrwonić zwycięski wróg. [5,11] Proszę również, aby przez
wzgląd na mą zażyłość z Pompejuszem ojcem powierzono mi
przeprowadzenie tej sprawy, ponieważ wymaga tego konieczność.
On wykupi ogrody, gmachy, posiadłości wiejskie, które
zawłaszczył Antoniusz, a srebro, odzież, kosztowne tkaniny i wina,
roztrwonione przez tamtego hultaja, ze spokojem uzna za
przepadłe. Posiadłości w Albie i For-mii odzyska od Dolabelli,
również dobra w Tuskulum odbierze Antoniuszowi. Anserów, co
teraz oblegają Mutynę i osaczyli Decymusa Brutusa, trzeba
wypędzić z Falernu. Być może są i inni, i to liczni, lecz umknęli
mej pamięci. Twierdzę też, że ci, którzy stoją po stronie naszych
wrogów, także oddadzą dobra Pompejuszowe za tyle, za ile je
nabyli. [5,12] Sięgając po jakąkolwiek ich cząstkę, wykazali duży
brak powściągliwości, by nie powiedzieć, że - zuchwałość. Kto
mógłby coś dla siebie zatrzymać, skoro państwo odzyska tak
znakomitego męża, ich właściciela? Czy nie zwróci ich ten, co
pilnuje schedy swego pana jak smok strzegący skarbu - niewolnik
Pompejusza, wyzwoleniec Cezara, który dzierży w posiadaniu Pole
Lukańskie? Co do siedmiuset milionów sesterców, które, ojcowie,
obiecaliście owemu młodzieńcowi, ich zwrot przeprowadźcie tak,
by się zdawało, że synowi Gnejusza Pompejusza przekazujecie
majątek ojca. Tyle zdziałał senat, a reszty naród rzymski dokona
dla tego rodu, który niegdyś oglądał w rozkwicie. Sekstus otrzyma
przede wszystkim miejsce w kolegium augurów, zajmowane przez
jego ojca. Sam zgłoszę jego kandydaturę na ten urząd, aby dać
synowi to, co od ojca otrzymałem.

Którego z nich ochoczo

wybierze sobie na augura Jowisz Najlepszy Największy (wszak
jego woli wykładowcami i głosicielami nas ustanowiono), którego z
nich chętniej za-

O otrzymanym na wniosek Pompejusza auguracie zob. Cyceron (Phil.

2,2,4).

207

twierdzi naród rzymski: Pompejusza czy Antoniusza? Mnie zaiste
wydaje się, że z woli bogów nieśmiertelnych los zechciał, by - bez
pogwałcenia prawomocnych postanowień Cezara - syn Gnejusza
Pompejusza mógł odzyskać i godność, i majątek ojca.

[6,13] Uważam, ojcowie, że nie należy pominąć milczeniem na-

wet tego, co oznajmiają nam znakomici mężowie, posłowie Lu-
cjusz Paulus, Kwintus Termus i Gajusz Fanniusz, których stałą i
niezmiennie dobrą wolę w sprawach państwa doskonale znacie.
Otóż donoszą, że zboczyli z drogi, żeby w Massylii spotkać się z
Pompejuszem. Dowiedzieli się od niego, że mógłby w pełnej go-
towości wraz ze swymi wojskami ruszyć pod Mutynę, gdyby nie
obawiał się rozdrażnić weteranów.

Jest prawdziwie synem swego

ojca, który mądrością wykazywał się nie mniej często niż dzielno-
ścią. Zdajecie więc sobie sprawę z tego, że ma zapał, a roztropności
też mu nie brakuje.

Marek Lepidus również powinien dołożyć wszelkich starań, aby

nie zdawało się, że postępuje bardziej zuchwale, niż mu na to po-
zwalają jego obyczaje. [6,14] Jeżeli bowiem straszy nas wojskiem,
to chyba nie pamięta, że wojsko należy do senatu i narodu rzym-
skiego, do całej rzeczypospolitej - nie do niego. Ponoć może go
użyć jako swojego. Cóż z tego? Czy szlachetni mężowie winni
czynić wszystko, co mogą, także jeśli jest to haniebne lub zgubne i
robić tego absolutnie nie byłoby wolno? A czy jest coś bardziej
haniebnego, wstrętnego albo niegodziwego, niż przeciwko senato-
wi, obywatelom, przeciw ojczyźnie prowadzić wojsko? Co godne
większej nagany, niż czynić to, co niedozwolone? Skoro dozwolo-
nym nazywamy postępowanie zgodne z ustawami, obyczajami
przodków i prawem, to nikomu nie wolno prowadzić wojska prze-
ciwko ojczyźnie. Nie wolno każdemu robić tego, co kto może, a je-
żeli coś nie spotyka się ze sprzeciwem, to jeszcze nie znaczy, że
jest dozwolone. Lepidusie, wszak ojczyzna dała ci wojsko, jak
twoim przodkom, po to, byś jej bronił! Z nim będziesz gromić
wroga, granice państwa rozszerzać, a senatu i narodu rzymskiego
usłuchasz, gdy cię może do czego innego powoła.

[7,15] Jeśli tak uważasz, Marku Lepidusie, jesteś najwyższym

kapłanem, prawnukiem najwyższego kapłana Marka Lepidusa.

Je-

Mowa o weteranach Cezara, którzy przeszli na stronę Oktawiana; zob.

Cyceron (Phil. 1,2,6; 10,7,15.9,19; 11,14,37-15,39; 12,12,29-30).

Lepidus, do którego zwraca się Cyceron, był praprawnukiem

wspomnianego Lepidusa, konsula w 187 r.

208

żeli zaś sądzisz przeciwnie, że ludziom tyle wolno, ile mogą, uwa-
żaj, aby się nie zdało, że wolisz iść za obcym, i to świeżym przy-
kładem, a nie za pradawnym i do rodu należącym. Jeśli chcesz, po-
służ się tu swym autorytetem, nie używając wojska, co znacznie
bardziej pochwalam, jednak zastanów się, czy to rzeczywiście ko-
nieczne. Choć cieszysz się dużym autorytetem, przynależnym mę-
żowi szlachetnemu, niemniej senat nie lekceważy sam siebie i na-
prawdę nigdy nie wykazywał większej powagi, stałości i męstwa.
Wszyscy pałamy żądzą odzyskania wolności i niczyje wpływy nie
zdołają ugasić tak płomiennego zapału senatu i narodu rzymskiego.
Nienawidzimy, przepełnieni gniewem walczymy,

nie uda się nam

broni z rąk wytrącić. Nie usłuchamy sygnału do odwrotu ani głosu
odwołującego wojnę. Żywimy najlepsze nadzieje. Wolimy
ścierpieć największe trudy, niż popaść w niewolę. [7,16] Cezar wy-
stawił armię niezwyciężoną, dwaj mężni konsulowie z wojskami
stoją w pogotowiu, nie brak nam różnorodnej i znacznej pomocy ze
strony konsula desygnowanego, Lucjusza Pianka. Toczy się walka
o życie Decymusa Brutusa. Jeden chory na głowę gladiator ze
zgrają najgorszych łotrów prowadzi wojnę z ojczyzną, z bogami
Penatami, z ogniskami i ołtarzami domowymi, z czterema konsu-
lami.

Jemu mamy ustąpić, jego warunków słuchać, czy uwierzy-

my, że z nim można zawrzeć pokój?

[8,16] Istnieje ponoć niebezpieczeństwo, że przegramy. Nie boję

się, że sam siebie miałby zdradzić człowiek,

który cieszy się

swym przeogromnym majątkiem tylko wtedy, gdy pozostają przy
życiu dobrzy. Dobrzy obywatele są tacy przede wszystkim z natury,
ale pomaga im w tym też majątek. W interesie wszystkich leży, by
państwo było w dobrym stanie, lecz w przypadku tych, którym się
w życiu poszczęściło, bardziej się to rzuca w oczy. Któż miał
więcej szczęścia od Lepidusa (o czym mówiłem wcześniej), kto ma
zdrowszy niż on rozsądek? Podczas Luperkaliów naród rzymski
widział jego smutek i łzy. [8,17] Widział, jak był przybity i
poruszony, gdy Antoniusz, zakładając Cezarowi koronę, wolał być
Cezara niewolnikiem niż kolegą w urzędzie. Uważam, że za ten
jeden czyn Antoniusz zasługuje na wszelką karę, nawet gdyby
mógł się po-

NIENAWIDZIMY

PRZEPEŁNIENI GNIEWEM WALCZYMY

(odimus, irati

pugnamus) - zob. Lucyliusz (4,156): „odi [...], iratus pugno".

Czterej konsulowie to Hircjusz i Pansa oraz desygnowani na rok 42 -

Decymus Brutus i Lucjusz Plankus.

Ciągle mowa o Lepidusie.

209

wstrzymać od popełnienia pozostałych zbrodni i łotrostw. Jeśli już
sam chciał być niewolnikiem, dlaczego nam pana narzucał? I skoro
sam w dzieciństwie

znosił żądze ludzi, którzy w stosunku do

niego postępowali jak tyrani, czy także dla nas i dla naszych dzieci
musiał szykować pana i tyrana? Kiedy zaś zabito tamtego czło-
wieka, stał się wobec nas tym, czym chciał, ażeby był tamten.

[8,18] Czy w jakiejś krainie barbarzyńskiej znajdzie się tak pluga-

wy i okrutny tyran, jakim w tym Mieście jest Antoniusz, otoczony
uzbrojonymi barbarzyńcami? Za panowania Cezara przychodzili-
śmy do senatu jeśli niejako ludzie wolni, to przynajmniej bezpiecz-
ni. Za tego herszta piratów - co ja go będę nazywał tyranem! - te
krzesła zajmowali Iturejczycy. Popędził nagle do Brundyzjum, aby
stamtąd z wojskiem w kwadrat uszykowanym podejść pod Miasto.
Krwią najdzielniejszych żołnierzy zbryzgał Suessę, znakomite
miasto, teraz zacne municypium, a niegdyś kolonię. W Brundy-
zjum, w objęciach nie tylko najbardziej chciwej, lecz i najokrut-
niejszej żony wymordował najlepszych centurionów Legionu Mar-
sowego. Z jaką pasją szaleniec ruszył stamtąd przeciw Miastu, to
jest, by dokonać rzezi wszystkich porządnych ludzi! Sami bogowie
nieśmiertelni zesłali wówczas nieoczekiwaną pomoc, gdyśmy się
jej najmniej spodziewali. [9,19] Niewiarygodne i boskie męstwo
Cezara powstrzymało bowiem okrutne i szaleńcze ataki tego łotra.
On myślał, że w swych edyktach szkaluje Cezara, a nie pojął, że co-
kolwiek fałszywego powie na temat najcnotliwszego młodzieńca,
ożywi pamięć rzeczywistej hańby własnego dzieciństwa. Z jakim-
że orszakiem, czy oddziałem raczej, wkroczył do Miasta! Na prawo
i lewo wśród jęku narodu rzymskiego groził właścicielom, wy-
znaczał domy, jawnie obiecywał swoim, że pomiędzy nich Miasto
rozdzieli. Wrócił do wojsk i wtedy miało miejsce owo zgubne
zgromadzenie w Tyburze. Potem znów do Miasta pobiegł. Obrady
senatu na Kapitolu. Jakiś były konsul miał na jego zlecenie zapro-
ponować uchwałę o konieczności ukrócenia poczynań młodzieńca,
aż tu nagle wiadomość o Legionie IV. Że Legion Marsowy zajął
Albę, to wiedział. Poruszony, zrezygnował z pomysłu wniesienia
pod obrady senatu sprawy Cezara, Miasto opuścił nie ulicami, lecz
zaułkami, w płaszczu wojskowym. Tego samego dnia przeprowa-
dził niezliczone uchwały senatu, które do publicznego skarbca za-
niesiono wręcz szybciej, niż je zapisano. [9,20] Z Miasta nie
podróż,

Na temat kompromitujących faktów z dzieciństwa Antoniusza zob.

Cyceron (Phil. 2,18,44-46).

210

lecz pośpieszna ucieczka do Galii. Pewnie myślał, że ściga go Ce-
zar z Legionem Marsowym, z Legionem IV, z weteranami, o któ-
rych ze strachu mówić nie mógł. Wdzierającemu się do Galii za-
grodził drogę Decymus Brutus, bo wolał sam rzucić się w wir
wojny, niż by ten szedł dalej lub się wycofał, a gdy mimo to dalej
się wyrywał, dał mu Mutynę, aby jego szał okiełznać. Kiedy Anto-
niusz szańcami ją otoczył, rowami okopał i ani dostojeństwo kwit-
nącej kolonii, ani godność konsula desygnowanego nie odstraszyły
go od tej strasznej zbrodni, wówczas - klnę się na was, na naród
rzymski i wszystkich bogów, co Miasta strzegą - wbrew mej woli i
przy moim sprzeciwie trzech mężów konsularnych wysłano jako
posłów do herszta łotrów i gladiatorów. [9,21] Czy żył kiedyś taki
barbarzyńca, taki potwór, takie zwierzę? Nie wysłuchał, nie odpo-
wiedział i wzgardził, za nic uznał nie tylko posłów tam obecnych,
lecz w o wiele większym stopniu nas, którzy ich wysłaliśmy. Jakie-
go przestępstwa, jakiej zbrodni nie dopuścił się później ten łotr?
Oblega mieszkańców naszej kolonii, wojsko narodu rzymskiego,
imperatora konsula desygnowanego, pustoszy pola najlepszych
obywateli. Wróg najbardziej plugawy wszystkim dobrym grozi
krzyżem

i torturami. [10,21] Z nim, Marku Lepidusie, można za-

wrzeć pokój? Wydaje się, że rzeczypospolitej nie zadowoli nawet
najsroższa kara, która by go spotkała.

[10,22] Jeśli dotąd ktoś mógł powątpiewać, że ten stan i naród

rzymski nie mogą mieć nic wspólnego z ową niebezpieczną bestią,
niech wreszcie pozbędzie się złudzeń, poznawszy list, jaki właśnie
dostałem od konsula Hircjusza. Gdy go wam będę czytał, opatrując
poszczególne zdania krótkim komentarzem, proszę, ojcowie, byście
mnie, jak dotąd, uważnie słuchali.

„Antoniusz do Hircjusza i Cezara". Nie nazywa siebie impera-

torem ani Hircjusza konsulem, ani Cezara propretorem: to oczywi-
ste, że wolał zrezygnować z przywłaszczonego sobie tytułu, niż
tamtym należne przyznać. „Dowiedziawszy się o śmierci Gajusza
Treboniusza, nie bardziej ucieszyłem się, niż zasmuciłem". Zo-
baczcie, co go - jak mówi - uradowało i co zasmuciło, a łatwiej o
pokoju podyskutujecie. „Trzeba się cieszyć, bo poniesioną karą
zbrodniarz odpłacił prochom i szczątkom wielkiego męża; i tak oto
ujawniła się wola bogów, że nim rok upłynął, jeden ojcobójca po-
niósł karę, a nad innymi ona zawisła". O Spartakusie - jakże ina-

Kara śmierci przez powieszenie na krzyżu była zarezerwowana dla

niewolników i podobnie jak tortury uchodziła za haniebną.

211

czej cię nazwać? - rozważając twe nikczemne zbrodnie, zdaje się,
że można było znosić Katylinę. Miałeś czelność napisać, że trzeba
się cieszyć, bo Treboniusz poniósł karę? Treboniusz zbrodniarzem?
Jakiej zbrodni się dopuścił, jeśli nie tej, że w idy marcowe uchronił
cię od śmierci, która ci się należała?

[10,23] Oto z czego się

cieszysz. Zobaczmy, co przyniosło smutek: „Żałować należy, że
senat uznał Dolabellę za wroga narodu rzymskiego, bo mordercę
zabił, i że - jak się zdaje - narodowi rzymskiemu droższy syn
błazna niż Gajusz Cezar, ojciec ojczyzny". Czego żałujesz? Że Do-
labella uznany za wroga? A nie rozumiesz, że za wroga uznano cie-
bie, w całej Italii ogłaszając pobór do wojska, wysyłając konsulów,
czcząc Cezara zaszczytami, wreszcie przywdziewając wojskowe
płaszcze? Czego więc jęczysz, zbrodniarzu, że senat uznał Dola-
bellę za wroga? Ty senat zupełnie lekceważysz, a mimo to toczysz
wojnę, żeby ten najwyższy stan doszczętnie wyniszczyć, po nim
zaś resztki dobrych oraz wszystkich bogatych obywateli. Treboniu-
sza nazywa synem błazna, jakbyśmy nie znali jego ojca, znamieni-
tego rzymskiego ekwity. Ma czelność gardzić niskim stanem dru-
giego człowiek, który z Fadią spłodził dzieci!

[11,24] „Jakże zaś smutne, Aulusie Hircjuszu, że ty, uczczony

przez Cezara, który uczynił cię tak wielkim, że aż sam się nadziwić
nie możesz..."

Nie mogę zaprzeczyć, że Cezar przyznał Hircju-

szowi oznaki czci, lecz one czerpią swój blask z męstwa i roztrop-
ności, którym są dane na ozdobę. Ty zaś nie możesz zaprzeczyć, że
ten sam Cezar i tobie przyznał oznaki czci, a kimże byłbyś, gdyby
ci on tak wielu ich nie przyznał? Dokąd doprowadziłoby cię to
twoje męstwo i jakże szlachetne urodzenie? Całe życie spędziłbyś
w domach publicznych, knajpach, na hazardzie i pijatykach, co
zresztą czyniłeś, głowę i rozum kładąc na łonach komediantek.

„I ty, chłopcze..." Chłopcem nazywa tego, którego nie tylko jako

męża, ale jako bardzo dzielnego męża poznał i jeszcze pozna. Toż
to określenie wieku, lecz najmniej stosowne w ustach człowieka
swym szaleństwem temu chłopcu torującego drogę do sławy. „... co
wszystko nazwisku zawdzięczasz..." Owszem, zawdzięcza i
wspaniale się ze zobowiązania wywiązuje. [11,25] Jeśli bowiem
tamten był, jak go nazywasz, ojcem ojczyzny -ja wiem, co o tym
myśleć - dlaczego nie bardziej ojcem jest ten, któremu zawdzię-

Zob. Cyceron (Phil. 2,14,34).

Hircjusz był plebejuszem i homo novus.

212

czamy życie uratowane z twych rąk, skalanych największymi
zbrodniami? „... doprowadziłeś do tego, że na mocy prawa potę-
piono Dolabellę..." Zaiste haniebna to działalność, bo ma na celu
obronę władzy najzacniejszego stanu przed szaleństwem najbar-
dziej okrutnego gladiatora! „... i tę czarownicę

chcesz uwolnić z

oblężenia". Masz czelność nazywać czarownicą męża, co znalazł
lekarstwo na twoje trucizny? Nowy Hannibalu - nazwałbym cię in-
nym mianem, gdyby ktoś był od niego bardziej szczwany - tak
Brutusa oblegasz, że sam się znalazłeś w oblężeniu i choćbyś
chciał, nie zdołasz się stamtąd wywikłać. Jeśli wycofasz się, wszy-
scy zewsząd rzucą się na ciebie, gdy zostaniesz, ugrzęźniesz tam na
dobre. Zgoła słusznie nazywasz czarownicą człowieka, który, jak
widzisz, uwarzył ci obecną zagładę.

[11,26] „I doprowadziliście do tego, że tak w siłę wzrośli Kasjusz

i Brutus". Można by pomyśleć, że mówi o Cenzorynie albo Wen-
tydiuszu czy o samych Antoniuszach, bo dlaczego senatorowie
mieliby nie chcieć, aby w siłę urośli mężowie nie tylko najlepsi i
najszlachetniejsi, lecz także ściśle z nimi złączeni, aby bronić rze-
czypospolitej? „Bez wątpienia na obecne wydarzenia patrzycie tak
samo jak na przeszłe". Na jakież to? „Obóz Pompejański

nazy-

waliście senatem". [12,20] A może raczej twój obóz mielibyśmy
nazywać senatem? Oczywiście, ty w nim jesteś mężem
konsularnym, choć cały twój konsulat wymazano ze wszystkich
pomników. Jest tam dwóch pretorów,

co bez powodu wątpią, że

coś im przypadnie w udziale - my przecież bronimy dobrodziejstw
Cezara. Wśród byłych pretorów są Filadelfus Anniusz i nieskalany
Galliusz, między byłymi edylami Bestia - worek treningowy dla
mych płuc i głosu,

Trebelliusz - patron rzetelności, co oszukał

wierzycieli, i Celiusz - człowiek zrujnowany i chory, oraz podpora
przyjaciół Antoniusza - Kotyla Wariusz, którego Antoniusz dla
zabawy rozkazywał niewolnikom państwowym siec batami na
uczcie. Dalej byli septemwirowie: Lenton i Nukula, no i Lucjusz
Antoniusz - ulubieniec i przedmiot miłości narodu rzymskiego. W
miejscu przeznaczonym dla trybunów mamy najpierw dwóch
desygnowanych:

Tj. Decymusa Brutusa.

Antoniusz stwierdził, że obozy Hircjusza i Oktawiana to kontynuacja

stronnictwa pompejańskiego.

Wspomniani pretorzy to Lucjusz Marcjusz Cenzorynus i Publiusz

Wentydiusz Bassus.

Cyceron sześć razy bronił Bestię w sądzie; zob. Cyceron (Phil. 11,5,11).

213

Tullus Hostyliusz, co miał pełne prawo wypisać swe imię na bra-
mie - to przez nią uciekał, opuściwszy swego wodza, którego nie
mógł wydać wrogom;

drugi trybun desygnowany to niejaki In-

stejusz - przedni, jak mówią, rozbójnik, jednak donoszą o nim, że w
Pizaurum był łaziebnym niekąpanym w gorącej wodzie. [12,27] Po
nich idą dawni trybunowie z Tytusem Plankiem

na czele, co

nigdy nie podpaliłby kurii, gdyby senat miłował. Skazany za tę
zbrodnię, uzbrojony powrócił do Miasta, skąd go na mocy prawa
wygnano. Licznych do niego podobnych spotkało to samo. Dziwne
jednakże jest to, że na owym Planku nie sprawdziło się powiedze-
nie, iż nie umrze, jeśli mu nóg nie połamią

- nogi mu połamali, a

żyje; to jednak uznajmy za jedną z licznych zasług Akwili.

[13,27] W obozie Antoniusza jest również Decjusz, pochodzący,

jak mniemam, z Decjuszów Musów, skoro podskubuje

prezenty

Cezara. Tak oto dzięki owemu zacnemu mężowi po długiej prze-
rwie przywołano pamięć o Decjuszach. Jakże mógłbym pominąć
Decydiusza Saksę, człowieka z końca świata sprowadzonego po to,
byśmy w roli trybuna ludowego mogli oglądać kogoś nigdy niewi-
dzianego jako obywatela? [13,28] Jest tam też drugi Sasema, ale
wszyscy oni są tak bardzo do siebie podobni, że mi się mylą ich
imiona. Nie wypada też pominąć kwestora Ekstytiusza, brata Fila-
delfa, by się nie zdawało, że zazdroszczę Antoniuszowi, przemil-
czając młodzieńca tak znamienitego. No i niejaki Azyniusz, senator
na własne życzenie, co sam siebie wybrał. Zobaczył otwartą po
śmierci Cezara kurię, zmienił buty

i natychmiast został senatorem.

Sekstusa Albezjusza nie znam, ale nie spotkałem żadnego tak
bezczelnego łgarza, co twierdziłby, że nie jest on godny senatu An-
toniusza. Sądzę, że niektórych pominąłem, jednak o tych, co
przyszli mi do głowy, milczeć nie mogłem. Ufając temu senatowi,
Antoniusz gardzi senatem Pompejańskim, w którym było nas
dziesięciu mę-

Trybun desygnowany Tullus Hostyliusz najprawdopodobniej opuścił

oblężonego w Mutynie Brutusa i przeszedł na stronę Antoniusza. Bramę, przez
którą uciekł, nazwano na pamiątkę tej zdrady „bramą Hostyliusza".

Cyceron wspominał już Pianka podpalacza (Phil. 6,4,10).

W powiedzeniu tym zawarta jest sugestia, że Plankus umrze na krzyżu -

skazanym na ukrzyżowanie łamano nogi, by przyśpieszyć śmierć; o łamaniu
nóg Pianka zob. Cyceron (Phil. 11,6,14).

Przydomek rodowy tej gałęzi Decjuszów - Mus (l. mn. Mures), jest

przydomkiem mówiącym: mus 'mysz'.

ZMIENIŁ BUTY

(mutavit calceos) - tyle co 'został senatorem'; senatorowie

nosili czerwone buty z wyszytą na nich literą P -p[ater conscriptus].

214

żów konsularnych. Gdyby wszyscy oni żyli, na pewno nie byłoby
tej wojny, zuchwałość uległaby powadze. [13,29] Jak wielką pomo-
cą służyliby pozostali, można poznać na moim przykładzie: mimo
że jako jedyny z wielu pozostałem przy życiu, przy waszej pomocy
zdołałem przełamać i skruszyć zuchwałość zbója już tańczącego z
radości.

[14,29] Cóż to za niepowetowana strata, że los dopiero co zabrał

nam Serwiusza Sulpicjusza, a przedtem jego kolegę, Marka Marcel-
lusa - jacyż to byli obywatele, jacy mężowie! Z pewnością senat
Pompejański, mając znakomitych konsularów, nie byłby godzien
pogardy, gdyby rzeczpospolita mogła zachować dwóch konsulów,

rozmiłowanych w ojczyźnie, razem wypędzonych z Italii, gdyby
zachowała znakomitego wodza Lucjusza Afraniusza i Publiusza
Lentulusa, obywatela wyróżniającego się zarówno we wszelkich
innych sprawach, jak i w trosce o moje ocalenie,

również Marka

Bibulusa, którego stałość w sprawach państwa zawsze słusznie
wychwalano, oraz znakomitego obywatela Lucjusza Domicjusza,
gdyby nie straciła Appiusza Klaudiusza, obdarzonego na równi
szlachetnym urodzeniem i dobrą wolą i Publiusza Scypiona,
przesławnego męża podobnego do przodków, [14,30] Cóż byłoby
bardziej sprawiedliwe, co lepsze dla rzeczypospolitej: żeby żył
Gnejusz Pompejusz czy licytator jego dóbr - Antoniusz? Jacyż tu
mężowie zasiadali w miejscu należnym pretorom! Pierwszy między
nimi Marek Katon, co nawet wśród wszystkich narodów prym
wiedzie pod względem cnoty. Po cóż mam wspominać pozostałych
przesławnych mężów? Znacie wszystkich. Bardziej się obawiam,
byście mnie nie uznali za zbyt rozwlekłego, gdy będę mnożyć ich
nazwiska, niż za niewdzięcznego, gdy niektóre pominę. Jakich ten
senat miał byłych edylów, trybunów, kwestorów! Nie trzeba tu
niczego więcej mówić Tak wielka była godność senatorów i tylu
ich było, że ci, co nie udali się do obozu Pompejusza, potrzebowali
ważkiego usprawiedliwienia. Teraz listu ciąg dalszy - posłuchajcie.

[15,30] „Za wodza mieliście pokonanego Cycerona". Tym chęt-

niej słowa „wódz" słucham, że on wbrew swej woli je wypowie-
dział, a o „pokonanego" zupełnie nie dbam. Zgodnie z moim prze-

Mowa o konsulach z 49 r., Gajuszu Klaudiuszu Marcellusie i Lucjuszu

Korneliuszu Lentulusie Krusie, którzy opuścili Rzym, chroniąc się przed
Cezarem w obozie Pompejusza.

Publiusz Korneliusz Lentulus Spinter, konsul z 57 r., przyczynił się do

odwołania Cycerona z wygnania.

215

znaczeniem bez rzeczypospolitej nie mogę ani zwyciężyć, ani zo-
stać pokonany. „Wojskami obsadziliście Macedonię". I wydarliśmy
ją twemu nieodrodnemu bratu.

„Afrykę powierzyliście wziętemu

dwukrotnie do niewoli Warusowi".

Tu mu się zdaje, że droczy się

z bratem Gajuszem.

„Do Syrii wysłaliście Kasjusza". Nie

pojmujesz zatem, że cała ziemia stoi otworem dla tej sprawy, a ty
poza swymi obwarowaniami nie masz gdzie nogi postawić? [15,31]
„Pozwoliliście, by Kaśka sprawował trybunat". A jakże inaczej?
Niczym Marullusa, niczym Cezetiusza mieliśmy z państwa usunąć
człowieka, dzięki któremu osiągnęliśmy to, że odtąd nie może dojść
do takiego gwałtu i do wielu podobnych? „Odebraliście Luperkom
dochody przyznane im przez Cezara".

Ma czelność mówić o

Luperkach i nie wzdraga się przypominać owego dnia,

w którym

pijany, namaszczony wonnościami, ważył się na golasa zachęcać
do niewoli płaczący naród rzymski? „Mocą uchwały senatu
zlikwidowaliście kolonie weteranów założone zgodnie z prawem".
My je zlikwidowaliśmy czy przeciwnie - usankcjonowaliśmy
ustawą zatwierdzoną na korniej ach centurialnych? Zastanów się,
czy nie ty pozbawiłeś nadziei weteranów - jednak tylko tych, co już
wcześniej stali się desperatami - i nie doprowadziłeś ich do
sytuacji, z której, jak sami już czują, nie ma wyjścia.

[15,32] „Obiecaliście mieszkańcom Massylii, że oddacie to, co

im zgodnie z prawem wojny odebrano".

Ja niczego o prawie

wojny nie powiem, można by o tym zaiste z łatwością rozprawiać,
ale czy warto - zwróćcie jednak, ojcowie, uwagę, jakim wrogiem
państwa od chwili urodzenia jest Antoniusz, skoro tak zacięcie
nienawidzi tego miasta, bo wie, że ono zawsze było wielkim
przyjacielem rzeczypospolitej. [16,32] „Twierdzicie, że żadnego
pompejańczyka, który ostał się przy życiu, nie obowiązuje ustawa
Hircjusza". Kto, pytam, jeszcze w ogóle wspomina ustawę
Hircjusza? Sądzę, że jej nie mniej żałuje sam autor niż ci, których
dotyczyła. Moim zda-

Kiedy 28 listopada 44 r. Antoniusz na komicjach uzyskał zamianę

przyznanej mu prowincji Macedonii na Galię Przedalpejską, Macedonia
przypadła Gajuszowi Antoniuszowi, ale senat na posiedzeniu 20 grudnia
odebrał mu ją i przyznał Markowi Brutusowi.

Mowa o Sekstusie Kwintyliuszu Warusie.

Gajusz Antoniusz również dwa razy trafił do niewoli.

W 44 r. Cezar rozszerzył kolegium Luperków, dodając kapłanów, którzy

mieli sprawować kult Luperka ku czci Cezara (Luperci Iuliani).

Tj. 15 lutego 44 r.

O sprawie Massylii zob. Cyceron (Phil. 8,6,18-19).

216

niem absolutnie nie godzi się tego nazywać ustawą, a choćby nią
było, nie powinniśmy uważać tej ustawy za dzieło Hircjusza. „Pie-
niędzmi Apulejusza uposażyliście Brutusa".

Jakże to? Który do-

bry obywatel odczuwałby żal, gdyby rzeczpospolita we wszystkie
swe bogactwa uzbroiła wybitnego męża? Przecież on bez pieniędzy
nie zdołałby wyżywić wojska, a bez wojska nie mógłby pojmać
twego brata.

[16,33] „Pochwaliliście fakt, że Petreus i Menedemus, obdarowa-

ni obywatelstwem przez Cezara i jego goście, dali karki pod topór".
Nie pochwaliliśmy tego, o czym nawet nie słyszeliśmy. W czasie
tak wielkiego zamętu w państwie mieliśmy myśleć tylko o tych
dwóch zbirach-Greczynkach? „Nic was nie obchodziło, że
Teopomp, nagi, wygnany przez Treboniusza, musiał uciekać do
Aleksandrii". Jakże wielkiej zbrodni dopuścił się senat! Nie za-
troszczyliśmy się o Teopompa, człowieka wybitnego. Któż wie i
kogo to zajmuje, w jakim miejscu na ziemi przebywa, co porabia,
czy żyje, czy umarł? „W obozie widzicie Serwiusza Galbę, co trzy-
ma za pasem ów sztylet". Na temat Galby, który jest bardzo dziel-
nym i niewzruszonym obywatelem, nic ci nie odpowiem, bo kiedy
on przyjdzie do ciebie, udzieli ci odpowiedzi sam osobiście oraz je-
go sztylet, przez ciebie winą obarczony. „Moich żołnierzy i wete-
ranów zgromadziliście po swojej stronie, rzekomo, aby zgubić tych,
co zamordowali Cezara, i gdy niczego nie podejrzewali, skło-
niliście ich, aby opowiedzieli się przeciwko swemu kwestorowi,
dowódcy i towarzyszom broni". Ależ jasne, że oszukaliśmy ich i
zwiedli: nie wiedziały Legiony Marsowy i Legion IV ani weterani
nie mieli pojęcia, co się dzieje. Nie poszli bronić powagi senatu i
wolności narodu, lecz chcieli mścić śmierć Cezara, którą wszyscy
uważali za wyrok losu. Naturalnie chcieli, żebyś ty był cały i zdro-
wy, szczęśliwy i w pełni sił. [17,34] O, jakże żałosny jesteś, także z
tego powodu, że nie dostrzegasz rozpaczliwego położenia, w jakim
się znalazłeś! Lecz posłuchajcie o zbrodni największej.

„Czegóż wreszcie nie pochwalaliście ani sami nie uczyniliście

takiego, co uczyniłby, gdyby ożył..." Kto? Przytoczy zapewne
przykład jakiegoś zbrodniarza. „... sam Gnejusz Pompejusz..." O,
jakaż to hańba, że naśladowaliśmy Gnejusza Pompejusza! „... albo
jego syn, gdyby tylko był w stanie". Będzie w stanie -wierz mi! W
najbliższych dniach powróci do domu i do ogrodów ojca.

O współpracy Brutusa z Apulejuszem zob. Cyceron (Phil. 10,11,24).

217

„Na koniec twierdzicie, że nie może być pokoju, jeśli nie wy-

puszczę z oblężenia Brutusa albo zboża mu nie dam". Inni tak
twierdzą, ja zaś uważam, że nawet gdybyś tak postąpił, nigdy Mia-
sto pokoju z tobą nie zawrze. „Czy popierają to weterani, którzy
wciąż jeszcze nie zdecydowali, po której stanąć stronie?" Może do-
wodem braku decyzji ma być to, że rozpoczęli walkę ze swym wo-
dzem i pełni zapału zgodnie go zaatakowali? [17,35] „Wy przyszli-
ście po to, aby ich zepsuć swymi pochlebstwami i darami". Czy
jednak wypada mówić o zepsuciu w wypadku tych, co dali się
przekonać do prowadzenia najsłuszniejszej wojny z wrogiem naj-
bardziej plugawym? „Oblężonym żołnierzom przychodzicie z po-
mocą. Nie mam nic przeciwko temu, by zachowali życie i poszli,
dokąd zechcą, jeżeli tylko pozwolą, żeby poniósł śmierć ten, który
na nią zasłużył". Jakaż wspaniałomyślność! Korzystając wreszcie z
łaskawości Antoniusza, żołnierze opuścili swego wodza i wielce
przerażeni przeszli na stronę wroga. Gdyby nie musiał z nimi wal-
czyć, Antoniusz pierwej złożyłby ofiarę zmarłemu koledze, zanim
ją swemu wodzowi złożył Dolabella.

[17,36] „Piszecie,

że w senacie mówiono o zgodzie i wysłano

pięciu posłów konsularnych.

Trudno uwierzyć, by w czymkol-

wiek z umiarem i po ludzku postąpili ludzie, którzy postanowili
mnie doprowadzić do zguby, gdy przedstawiałem im bardzo godzi-
we warunki, gotów nawet z nich częściowo się wycofać. Mało też
jest prawdopodobne, by ci, co uznali Dolabellę za wroga, bo słusz-
nie postąpił, mogli uszanować nas, którzy się z nim zgadzamy".
Czy nie dość wyraźnie przyznaje się do współudziału we wszyst-
kich przestępstwach Dolabelli? Nie widzicie, że wszystkie zbrodnie
wypływają z jednego źródła? On sam wreszcie wywodzi, i to dość
subtelnie, że ludzie, którzy uznali Dolabellę za wroga, bo słusznie
postąpił - tak się bowiem wydaje Antoniuszowi - nie mogą
przebaczyć człowiekowi z tamtym się zgadzającemu.

[18,37] Co zrobić z człowiekiem, który w liście przekazuje

pamięci potomnych, iż umówił się z Dolabella, że ten zabije
Treboniusza i - jeśli zdoła - także Brutusa i Kasjusza, poddawszy
ich pierwej torturom, a on te same katusze zada nam? Toż to
obywatel godzien,

Można się domyślać, że list Antoniusza był odpowiedzią na list Hircjusza

i Oktawiana.

Mowa o członkach drugiego poselstwa do Antoniusza, uchwalonego

przez senat na posiedzeniu poprzedzającym to, na którym Cyceron wygłosił
trzynastą filipikę.

218

by go strzec wraz z jego przymierzem tak zbożnym i sprawiedli-
wym! Żali się również, że nie przyjęliśmy jego jakże przecież
słusznych i skromnych warunków: by miał władzę w Galii Dalszej
- prowincji najbardziej odpowiedniej do wznowienia i prowadzenia
wojny, by Skowronki sprawowały sądy w trzeciej dekurii - to zna-
czy, by się w rzeczypospolitej znalazło schronienie dla wszelkiej
maści zbrodniarzy i najbardziej plugawych szumowin, dzięki
czemu zatwierdzono by jego postanowienia z czasów konsulatu, po
którym najmniejszy ślad nie pozostał. Troszczył się także o
Lucjusza Antoniusza, który jest najsprawiedliwszym mierniczym
dóbr publicznych i prywatnych, o Nukulę i o kolegę Lentona.

[18,38] „Dlatego wy się raczej zastanówcie, czy bardziej przystoi

i dla sprawy naszego stronnictwa jest pożyteczne mścić śmierć Tre-
boniusza czy śmierć Cezara i czy nam się godzi walczyć, by tym ła-
twiej mogła odżyć sprawa Pompejusza, której tyle razy głowę odci-
nano, czy też lepiej zjednoczyć się, aby nie stać się pośmiewiskiem
nieprzyjaciół". Gdyby jej głowę odcięto, nigdy by nie odżyła, co
oby ciebie i twych popleczników spotkało! „Czy bardziej przystoi"
- powiada. W obliczu tej wojny on przystojności szuka! „I dla
sprawy naszego stronnictwa jest pożyteczne". O stronnictwach,
szaleńcze, mówi się na forum i w kurii. [18,39] Zbrodniarzu!
Wydałeś wojnę ojczyźnie, szturmujesz Mutynę, oblegasz konsula
desygnowanego. Batalię przeciwko tobie toczy dwóch konsulów, a
wraz z nimi pro-pretor Cezar. Cała Italia uzbroiła się przeciwko
tobie. Ty ten bunt przeciw narodowi rzymskiemu nazywasz sprawą
swojego stronnictwa? Czyż my raczej mścimy śmierć nie
Treboniusza, lecz Cezara? Wystarczająco ją pomściliśmy, uznając
za wroga Dolabellę, a dla Cezara najlepszą przysługą będzie
zapomnienie i cisza. Lecz zwróćcie uwagę na to, co on knuje.
Kiedy uważa, że należy pomścić śmierć Cezara, zgubę szykuje nie
tylko tym, którzy uczestniczyli w spisku, lecz także ludziom, którzy
nie dość boleli nad tym, co zaszło.

[19,40] „Dla niektórych z nas, gdyby polegli, śmierć będzie zy-

skiem. Sama Fortuna nie chciała aż dotąd oglądać widowiska, w
którym dwie części tego samego ciała walczą, szczute na siebie
przez dozorcę gladiatorów, jakim jest Cyceron. On ciągle
szczęśliwy, bo oszukał was tymi samymi oznakami czci, którymi
zwiódł Cezara, czym zresztą teraz się pyszni". Ciska we mnie
obelgi, jakby dawniejsze pięknie mu się przysłużyły:

wiecznej

pamięci potomnych prze-

Aluzja do drugiej filipiki, która była odpowiedzią na wygłoszone przez

Antoniusza 1 i 19 września 44 r. mowy skierowane przeciwko Cyceronowi.

219

każę go jako napiętnowanego najbardziej zasłużonymi inwektywa-
mi. Ja dozorcą gladiatorów? Owszem, i to nie takim głupim, skoro
pragnę, żeby źli zginęli, a dobrym życzę zwycięstwa. „Dla mnie ta
śmierć będzie zyskiem" - pisze - „wszystko jedno czy my, czy wy
zginiecie". [19,41] O, wspaniały to zysk, gdy ty zwyciężysz - niech
bogowie do tego nie dopuszczą! - bo szczęśliwi będą ci, którzy z
życiem pożegnają się bez tortur. Mówi, że Cezara i Hircjusza zwio-
dłem tymi samymi oznakami czci. Pytam, jaką oznakę czci
przyznałem do tej pory Hircjuszowi? A Cezarowi

zaiste liczne i

wielkie zaszczyty się należą. Masz czelność mówić, że zwiodłem
Cezara? Ty, ty, powiadam, podczas Luperkaliów go zabiłeś.
Czemuż to, wielki niewdzięczniku, porzuciłeś urząd i godność jego
kapłana?

[19,42] Przyjrzyjcie się teraz podziwu godnej powadze wielkiego

i słynnego męża oraz jego stałości: „Mam silne postanowienie nie
tolerować zniewag, wyrządzanych mnie i moim zwolennikom, nie
opuścić stronnictwa, które Pompejusz znienawidził, nie pozwolę
wyrzucać weteranów z ich siedzib i żadnego z nich wlec na tortury,
nie zawiodę też zaufania Dolabelli". Resztę pomijam, ale nie
stwierdzenie, że „bogobojny człowiek" nie może zawieść zaufania
Dolabelli, tego męża nieskazitelnego. Jakiego zaufania? Czy chodzi
o wymordowanie każdego dobrego obywatela, podzielenie Miasta i
Italii, o spustoszenie i rozgrabienie prowincji? Bo cóż innego było
celem przymierza i porozumienia dwóch najbardziej plugawych
morderców? [19,43] „I nie chcę zrywać sojuszu z Lepidusem, czło-
wiekiem najbogobojniejszym". Ty trzymasz sojusz z Lepidusem
albo z którymkolwiek, nie powiem dobrym obywatelem - jakim jest
- ale w ogóle z jakimkolwiek zdrowym na umyśle człowiekiem?
Mówisz to, jakbyś chciał, byśmy go mieli za niegodziwca albo
szaleńca. Chociaż trudno za drugiego ręczyć, jestem pewien, że
niczego nie osiągniesz, zwłaszcza gdy idzie o Lepidusa, co do
którego nigdy nie mógłbym żywić najmniejszych obaw. Dopóki
można, w nim będę pokładał nadzieję. Lepidus chciał cię odciągnąć
od szaleństw, a nie w nich ci pomagać. I nie dość, że bogobojnych
szukasz, to jeszcze po najbogobojniejszych sięgasz, a że w ogóle
nie ma takiego słowa, przez swą boską pobożność nowy wyraz
wprowadzasz.

[19,44] „Pianka też nie zdradzę, wspólnika mych

zamia-

Cyceron wspomina o Oktawianie, mimo że Antoniusz pisał zapewne o

Juliuszu Cezarze.

NAJBOGOBOJNIEJSZY

(piissimus) - stopień najwyższy od przymiotnika

pius, który zaczyna być powszechnie stosowany w łacinie dopiero od czasów
Seneki.

220

rów". Plankus - twoim wspólnikiem?

Jego godna uwagi i nad-

przyrodzona cnota niesie światło rzeczypospolitej, więc chyba
przypadkiem nie sądzisz, że to tobie na pomoc z dzielnymi
legionami i siłą galijskiej konnicy idzie człowiek, który zgarnie
palmę pierwszeństwa w tej wojnie, jeśli przed jego przybyciem nie
poniesiesz kary wymierzonej przez rzeczpospolitą. Bo chociaż
bardziej pożyteczni są ci, którzy niosą pomoc na początku, jednak
ci, którzy zadają cios ostateczny, zwykle zyskują większą
wdzięczność.

[20,45] A już pod koniec listu bierze się w garść i zaczyna filozo-

fować: „Jeśli zgodnie z mą nadzieją bogowie nieśmiertelni dopo-
mogą mi, wszak kieruję się zdrowym rozsądkiem, chętnie życie za-
chowam. Jeżeli zaś przeciwnie - inny los przypadnie mi w udziale,
z góry cieszę się na myśl o karze, jaka was spotka, bo skoro poko-
nani pompejańczycy są tak zuchwali, wy pierwsi doświadczycie,
jacy będą, gdy zwyciężą".

Ciesz się, jeśli chcesz, ale nie toczysz

wojny z pompejańczykami, lecz z całą rzecząpospolitą. Nienawidzą
cię wszyscy bogowie i ludzie, najwyższego, średniego i najniższego
stanu, obywatele i cudzoziemcy, mężczyźni i kobiety, wolni i
niewolnicy. Odczuliśmy to przed chwilą, wraz z pojawieniem się
nieprawdziwych wieści,

i odczujemy, gdy lada dzień przyjdą

prawdziwe. Jeżeli dobrze to rozważysz, z większym spokojem bę-
dziesz umierać, czerpiąc stąd pociechę.

[20,46] „Na koniec wyrażam głębokie przekonanie, że mógłbym

znieść krzywdy wyrządzone przez przyjaciół, jeśli sami zechcieliby
zapomnieć, czego się dopuścili, albo są gotowi razem z nami mścić
śmierć Cezara". Czy myślicie, że poznawszy to zdanie Antoniusza,
konsulowie Aulus Hircjusz i Gajusz Pansa będą się wahać, czy aby
nie przejść na jego stronę, czy nie oblegać Brutusa, nie myśleć o
wzięciu Mutyny? Ale co ja będę mówić o Pansie i Hircjuszu? Czy
Cezar, młodzieniec bardzo kochający ojca, powstrzyma się od
pomszczenia krwią Decymusa Brutusa krzywd wyrządzonych
ojcu? No jasne! Oni po przeczytaniu tego listu przystąpili do
oblężenia Decymusa Brutusa.

Tym większy okazał się

Mowa o Lucjuszu Munacjuszu Planku.

Antoniusz sugeruje, że cezarianie Hircjusz i Oktawian po zwycięstwie

pompejańczyków nie mogą się spodziewać niczego dobrego ze strony swych
obecnych sojuszników.

Plotki dotyczyły zapewne rzekomego zwycięstwa, jakie Antoniusz miał

odnieść nad wojskami Hircjusza i Oktawiana.

Oczywiście ironia.

221

młody Cezar, a jego narodziny dla rzeczypospolitej są tym znacz-
niejszym dobrodziejstwem nieśmiertelnych bogów, że niezwie-
dziony pozornymi wymaganiami miłości należnej ojcu, którego
imię nosi, zrozumiał, iż największym wyrazem owej miłości jest
walka o ocalenie ojczyzny. [20,47] Gdyby to była walka
stronnictw, których nazwy już całkiem zapomniano, czy to raczej
Antoniusz i Wentydiusz mieliby bronić stronnictwa Cezara, czy
przede wszystkim młody Cezar, młodzieniec niezmiernie kochający
ojca i pamiętający o nim, a w następnej kolejności Pansa i Hircjusz,
co niczym skrzydłowi stali przy Cezarze wówczas, gdy naprawdę
chodziło o stronnictwa? Gdzie tu teraz stronnictwa, skoro jedni
mają za cel przywrócenie władzy senatu, wolność narodu rzym-
skiego i ocalenie rzeczypospolitej, a drudzy wymordowanie do-
brych oraz podział Miasta i Italii?

[21,47] Przejdźmy wreszcie do zakończenia. „Nie wierzę, żeby

posłowie przybyli"

- dobrze mnie zna - [†] „a chciałbym, żeby

przybyli"[†].

Jakże mają przybyć, zwłaszcza po tym, co zrobił

Dolabella? Nie wydaje mi się, by dla niego posłowie byli bardziej
nietykalni od dwóch konsulów, przeciwko którym toczy wojnę, niż
Cezar, którego ojca jest flaminem, niż konsul desygnowany, które-
go atakuje, niż Mutyna, którą oblega, i ojczyzna, której ogniem i
mieczem grozi. [21,48] „Kiedy przybędą, rozważę ich żądania".
Niech na twoją głowę spadną wszelkie cierpienia! Miałby do ciebie
udać się ktoś, kto nie byłby drugim Wentydiuszem? Posłaliśmy
znakomitych mężów, aby ugasili pożar, kiedy tylko zaczynał się
tlić. Wzgardziłeś nimi. Teraz, w taką pożogę, mielibyśmy ich wy-
słać, gdy ty nie pozostawiłeś sobie schronienia nie tylko na zawar-
cie pokoju, lecz nawet na poddanie się?

Ojcowie, odczytałem ten list nie dlatego, bym uważał, że An-

toniusz na to zasługuje, lecz po to, byście na podstawie jego
własnych wyznań jak na dłoni ujrzeli wszystkie jego zbrodnie.
[21,49] Czy Marek Lepidus, mąż tak hojnie wszelkimi dobrami ob-
darzony przez los i własną cnotę, doradzałby pokój, gdyby to prze-
czytał,

albo czy w ogóle uznałby go wówczas za możliwy? Prę-

dzej woda połączy się z ogniem, jak powiada jakiś poeta, prędzej

Antoniusz się tu nie pomylił: drugie poselstwo w końcu nie zostało do

niego wysłane.

Przyjmujemy poprawkę Pasoliego: „«velim» - qui veniant?", zamiast

lekcji rękopisów: „velim quod venias".

Poprawka Müllera: „si haec legeret, suaderet", zamiast „si haec videret".

222

wszystko może się stać, niż z rzecząpospolitą Antoniuszowie czy
raczej z Antoniuszami rzeczpospolita się pojedna. Są oni potwor-
nymi znakami zesłanymi przez bogów na złą wróżbę dla państwa.
Lepiej dla Miasta byłoby ruszyć się ze swej siedziby i - jeśli to
możliwe - odejść w dalekie strony, gdzie o Antoniuszów „ani
imieniu, ani czynach nie słychać",

niż żeby w swych murach

miało oglądać ludzi, których męstwo Cezara przepędziło, a Brutu-
sa - zatrzymało. Najlepsze jest zwycięstwo, a drugie w kolejności -
przekonanie, że dla godności i wolności ojczyzny można wszystko
znieść. Pozostała możliwość nie zasługuje na miano trzeciej, lecz
jest ze wszystkiego ostatnia: z miłości do życia znosić największą
hańbę.

[21,50] Skoro tak się sytuacja przedstawia, w sprawie poleceń i

listu znakomitego męża, Marka Lepidusa, zgadzam się z Serwiliu-
szem. Ponadto jestem zdania, że należy uchwalić, co następuje:
„Pompejusz Magnus, syn Gnejusza, postąpił zgodnie z miłością
okazywaną rzeczypospolitej przez jego ojca i przodków, ze swoim
dawnym męstwem, mądrością i dobrą wolą, gdy obiecał, że wraz
ze swymi wojskami dołoży wszelkich starań, aby wspomóc senat i
naród rzymski, co zostało przyjęte z wdzięcznością i co przysporzy
mu zaszczytów i sławy". Można to albo dodać do uchwały senatu,
albo oddzielić i spisać osobno, by pozostało wrażenie, że
Pompejusza pochwaliliśmy poprzez odrębną uchwałę.

Cytat z jakiejś tragedii, który Cyceron przytacza również w listach (ad

fam. 7,28,2; 30,1; Att. 14,12,2; 15,11,3).

BY POZOSTAŁO WRAŻENIE,

ŻE POMPEJUSZA

POCHWALILIŚMY POPRZEZ ODRĘBNĄ UCHWAŁĘ (ut proprio senatus
consulto Pompeius conlaudatus esse videatur) - ulubiona klauzula Cycerona;
według Kwintyliana (9,4,73) Cyceron nadużywał takiego zakończenia zdania,
żeby uzyskać ładny rytm.

223

FILIPIKA CZTERNASTA

[1,1] Ojcowie, z odczytanego listu dowiedziałem się, że wojsko

najniegodziwszych wrogów zostało wybite i rozproszone.

Gdybym

dowiedział się z niego o tym, czego jako skutku odniesionego
zwycięstwa wszyscy najgoręcej sobie życzymy i czego się spo-
dziewamy, a mianowicie, że Decymus Brutus (którego niebezpie-
czeństwo stało się powodem przywdziania przez nas wojskowych
płaszczy) już opuścił Mutynę, bez żadnej wątpliwości byłbym zda-
nia, że wobec jego ocalenia należy powrócić do zwykłego ubioru.
Zanim zaś dotrze do nas wieść oczekiwana przez całe Miasto z
wielką niecierpliwością, wystarczy nam radość ze wspaniałej i
sławnej bitwy. Z powrotem do zwykłego ubioru poczekajcie na
zwycięstwo. Kres tej wojnie położy uratowanie Decymusa Brutu-
sa. [1,2] Cóż to bowiem za pomysł zmieniać dziś ubranie, aby jutro
znów wkładać wojskowy płaszcz? Zanim wreszcie ubierzemy tak
pożądany i upragniony strój, postarajmy się, by móc go nosić już
zawsze. Wszak jest równie haniebne, jak i bogom nieśmiertelnym
niemiłe, gdy przystąpiwszy w togach do ich ołtarzy, odchodzimy po
płaszcze wojskowe. [1,3] Przestrzegam też, ojcowie, że niektórzy
pomysł ten popierają i obstają przy nim, dlatego że widzą, iż dzień,
w którym powrócimy do togi, będzie dla Decymusa Brutusa dniem
największej chwały. Chcą mu odebrać tę satysfakcję, tak by nie
przekazywać pamięci potomnych, że zagrożenie dotyczące jednego
obywatela stało się powodem, dla którego naród rzymski ubrał

W liście tym konsulowie Hircjusz i Pansa oraz Oktawian informowali o

pokonaniu 15 kwietnia (43 r.) wojsk Antoniusza i przedkładali wniosek o
uchwalenie dziękczynnych modlitw.

224

płaszcze wojskowe, a uratowanie tegoż obywatela pociągnęło za
sobą powrót do togi. Odrzućcie tę przyczynę, a nie znajdziecie żad-
nej innej, która tłumaczyłaby ów niedorzeczny pomysł. Wy zaś, oj-
cowie, nie odstępujcie od własnej uchwały, pozostańcie przy swym
zdaniu, pamiętajcie, o czym świadczyliście wiele razy: w całej tej
wojnie idzie o uratowanie życia jednego, bardzo dzielnego męża.

[2,4] Aby oswobodzić Decymusa Brutusa, wysłaliśmy w posel-

stwie pierwszych obywateli Miasta: mieli tamtemu wrogowi i mor-
dercy oznajmić, iż musi wycofać się z Mutyny. Na ratunek wyru-
szył wybrany drogą losowania konsul Aulus Hircjusz, któremu
męstwo i nadzieja zwycięstwa wzmocniły słabe zdrowie. Cezar,
który z zebranym przez siebie wojskiem już wcześniej uwalniał
rzeczpospolitą [†] od nękających [†] ją plag, ruszył teraz z pomocą
Brutusowi i dla miłości ojczyzny przezwyciężył osobistą boleść,

aby później nie doszło do kolejnej zbrodni. [2,5] Cóż innego jak nie
oswobodzenie Decymusa Brutusa było celem Gajusza Pansy, gdy
zaciągał wojska, gromadził pieniądze, przeprowadzał najsurowsze
uchwały senatu wymierzone przeciwko Antoniuszowi i zachęcał
nas, a naród rzymski wzywał do walki o wolność? Licznie zgroma-
dzony naród rzymski z takim zapałem jednogłośnie żądał od niego
troski o ratowanie Decymusa Brutusa, że ratunek ów uważał za
ważniejszy nie tylko od własnych korzyści, lecz nawet od
konieczności życiowych. Ojcowie, winniśmy mieć nadzieję, iż
Brutusa albo już uratowano, albo w tej chwili się to dokonuje, lecz
z radością ze spełnionej nadziei wypada poczekać na finał, aby się
nie wydawało, że przez pośpiech zbyt wcześnie dziękowaliśmy
bogom nieśmiertelnym czy też z głupoty zlekceważyliśmy potęgę
zmiennego losu.

[2,6] Ponieważ oznaki waszej przychylności wystarczająco do-

bitnie wskazują, jakie jest wasze zdanie, przejdę do sprawy listu
przesłanego przez konsulów i propretora, najpierw jednak powiem
nieco o tym, co ma z nim ścisły związek. [3,6] Ojcowie, miecze na-
szych legionów i wojsk unurzane są we krwi, czy raczej nią nasią-
kły podczas dwóch bitew stoczonych przez konsulów i trzeciej,
stoczonej przez Cezara.

Jeżeli była to krew nieprzyjaciół, żołnie-

rze najlepiej spełnili swój obowiązek, jeśli obywateli - dopuścili się
największej zbrodni.

Dokądże więc wreszcie nie będziemy na-

Osobista boleść Oktawiana wiąże się ze śmiercią jego przybranego ojca,

Cezara.

Trzy bitwy, o których mówi Cyceron, to właściwie trzy etapy wielkiej

bitwy stoczonej pod Mutyną.

O tym samym dylemacie zob. Cyceron (Phil. 3,6,14 i 5,2,4).

225

zywać wrogiem człowieka, który wszystkich wrogów w zbrodni
przewyższył? Chyba że chcecie, by zadrżały ręce naszych żołnie-
rzy, gdy nie będą wiedzieć, czy obywatela, czy wroga nabijają na
swoje miecze. Uchwalacie modły dziękczynne, a mimo to wrogiem
go nie nazywacie. [3,7] Czy będą miłe bogom nieśmiertelnym
nasze dziękczynne modły, czy będą miłe ofiary, gdy tak wielu oby-
wateli poległo? Mowa o „zuchwałych niegodziwcach" - wszak tak
ich nazywa ów znakomity mąż.

Obelgi takie padają zwykle w pro-

cesach cywilnych, nie jest to piętno wypalone jako znak sprawcy
śmiertelnej wojny. Mogłoby się wydawać, że oni fałszują testamen-
ty albo najeżdżają sąsiadów czy zwodzą młodzieniaszków, przecież
właśnie ludzi dopuszczających się takich występków i skażonych
tego typu wadami zwykliśmy nazywać niegodziwymi i
zuchwałymi.

[3,8] Jeden łajdak, ze wszystkich najbardziej nikczemny, wydaje

zajadłą wojnę czterem konsulom.

Toczy ją również z senatem i

narodem rzymskim. Chociaż sam pada, przygnieciony wywołanymi
przez siebie klęskami, wszystkim obwieszcza zgubę, zniszczenia,
cierpienia i tortury. Uroczyście przyznaje, że to za jego radą
Dolabella dopuścił się dzikiej i nieludzkiej zbrodni, do której nie
mogłaby się przyznać żadna barbarzyńska kraina.

A to, co

zdziałałby w Mieście, gdyby go sam Jowisz od tej świątyni i mu-
rów nie odpędził,

pokazało wyraźnie nieszczęście mieszkańców

Parmy, mężów najlepszych i przezacnych ludzi, ściśle złączonych z
powagą senatu i godnością narodu rzymskiego. Zgładził ich, dając
przykład największego okrucieństwa, ten potwór i zwyrodnialec
Lucjusz Antoniusz, przedmiot nienawiści wszystkich ludzi, a
pewnie i bogów, jeśli także i oni żywią nienawiść do tych, którzy
na nią zasługują. [3,9] Ojcowie, wzdragam się na myśl o tym i boję
mówić, czego Lucjusz Antoniusz dopuścił się wobec dzieci i żon
mieszkańców Parmy. Antoniuszowie z dziką radością gwałtem
zmuszają innych do znoszenia tych samych szpetnych praktyk, ja-

Znakomity mąż to Publiusz Serwiliusz, który przemawiał za uchwaleniem

czterdziestodniowych modlitw dziękczynnych.

Zob. Cyceron (Phil. 13,7,16) oraz przyp. 12.

Tu chyba hiperbola: Antoniusz w swym liście do Hircjusza i Oktawiana

przyznał tylko, że uważa czyn Dolabelli za słuszny, a jednak nie wspomniał o
tym, że miałby go doradzać.

Aluzja do ucieczki Antoniusza z Rzymu 28 listopada 44 r.; zob. Cyceron

(Phil. 3,1,2. 4,11. 10,24; 5,9,24; 13,9,19).

226

kim - z hańbą dla siebie - chętnie się poddawali.

Lecz gwałt za-

dany Parmeńczykom jest nieszczęściem, natomiast chuć Antoniu-
szów okryła hańbą całe ich życie. Czy zatem znajdzie się jakiś
człowiek, który nie miałby odwagi nazwać wrogami tych ludzi,
przyznając, że ich zbrodnie przewyższyły okrucieństwo Kartagiń-
czyków? [4,9] W jakimże przez siebie zdobytym mieście Hannibal
postąpił tak nieludzko, jak Antoniusz w Parmie, gdy tylko się do
niej wślizgnął? Chyba że jednak nie należy go uważać za wroga i
tej kolonii, i pozostałych, do których przecież ma ten sam stosunek.
[4,10] Jeżeli zaś bez cienia wątpliwości jest wrogiem kolonii i
municypiów, to waszym zdaniem, kim jest dla Miasta, którego
pożąda, aby nakarmić biedę swej bandy łotrów, a które niezwykle
biegły i doświadczony mierniczy Saksa już podzielił swoją miarką?
Na bogów nieśmiertelnych, przypomnijcie sobie, ojcowie, czego
przez dwa minione dni obawialiśmy się ze strony domowych
wrogów, gdy rozeszły się owe niegodziwe pogłoski.

Kto mógł,

nie płacząc, patrzeć na dzieci i żonę, na dom, na dachy i rodzinne
Lary? Wszyscy już widzieli oczyma wyobraźni najbardziej nik-
czemną śmierć albo żałosną ucieczkę. Tego właśnie obawialiśmy
się ze strony ludzi, jakich wahamy się nazwać wrogami. Jeśli ktoś
wynajdzie bardziej ostre określenie, chętnie się z nim zgodzę; tym
zwykłym mianem, choć niechętnie, zadowalam się, łagodniejszym
się nie posłużę.

[4,11] A zatem skoro - stosownie do odczytanego tu listu - jak

najsłuszniej powinniśmy uchwalić modły dziękczynne, czego pra-
gnie Serwiliusz, powiększę tylko liczbę dni, dlatego że przecież
należy je uchwalić nie dla jednego, lecz dla trzech wodzów. A
pierwszą rzeczą, do jakiej będę dążył, jest nadanie tytułu impe-
ratora ludziom, których męstwo, rada i pomyślność uwolniły nas od
największych niebezpieczeństw: od zagłady lub niewoli. Dla kogóż
bowiem w ciągu ostatnich dwudziestu lat uchwalono modły
dziękczynne, nie przyznając mu jednocześnie tytułu imperatora,
choćby i dokonał czynów mniejszej wagi czy zgoła żadnych? Dla-
tego ten, kto przede mną głos zabrał, nie powinien zgłaszać propo-
zycji uchwalenia modłów dziękczynnych albo zwyczajny i po-
wszechnie znany zaszczyt należy przyznać ludziom, dla których
winniśmy uchwalić zaszczyty także nowe i nadzwyczajne.

O niesławnym dzieciństwie i młodości Antoniusza zob. Cyceron (Phil.

2,18,44-19,47; 3,6,15; 13,9,19).

Mowa o pogłoskach donoszących o rzekomym zwycięstwie Antoniusza.

227

[5,12] Gdyby ktoś wybił tysiąc, albo i dwa tysiące, Hiszpanów,

Galów czy Traków, senat zgodnie ze zwyczajem, jaki się ukształto-
wał, nazwałby go imperatorem. Gdy tyle legionów wybito i
wymordowano ogromną liczbę wrogów - wrogów, powiadam, choć
tego nie chcą uznać ci nasi domowi nieprzyjaciele - to czy
przesławnym wodzom przyznamy modły dziękczynne, a tytułu
imperatora odmówimy? Wśród okrzyków jakże wielkiej czci,
radości i wdzięczności winni wkraczać do naszej świątyni ci
oswobodziciele Miasta, skoro wczoraj naród rzymski w podzięce za
ich czyny uczcił mnie hucznie i powiódł z domu na Kapitol niczym
wodza odbywającego triumf, a potem ponownie do domu
odprowadził? [5,13] Moim zdaniem słuszny i prawdziwy triumf ma
miejsce dopiero wtedy, gdy społeczność zgodnie daje świadectwo
tym, co się dobrze dla rzeczypospolitej zasłużyli. Bo kiedy naród
rzymski wśród wielkiej radości jednemu tylko człowiekowi
winszował, był to wielki dowód szacunku, kiedy jednemu tylko
dziękował - tym większy, ale od obu tych rzeczy jednocześnie nic
wspanialszego nie można sobie nawet wyobrazić.

Ty więc sam siebie chwalisz? - mógłby ktoś zapytać. Owszem,

niechętnie, ale ból doznanej krzywdy czyni mnie wbrew memu
obyczajowi chełpliwym. Czy nie dość, że ludzie niemający pojęcia
o cnocie nie są wdzięczni tym, którzy dobrze się dla państwa za-
służyli? Czy przedmiotem ataków, obmowy i nienawiści staną się
także ci, co wszelkie swe starania wiążą z ocaleniem rzeczypospo-
litej? [5,14] Wiecie przecież, iż w ostatnich dniach rozniosła się
plotka, że podczas Pariliów, czyli dzisiaj, przyjdę na Forum z
rózgami.

Myślę, że można o to posądzać jakiegoś gladiatora,

bandytę czy Katylinę, ale nie człowieka, dzięki któremu do niczego
takiego w rzeczypospolitej już dojść nie może. Czyż ja, co spisek
uknuty przez Katylinę udaremniłem, zniweczyłem i zgładziłem,
mógłbym raptem sam stać się nowym Katyliną? Na mocy jakich
wróżb jako augur sięgnąłbym po te rózgi?

Jak długo bym je

trzymał i komu bym oddał? Czy naprawdę znajdzie się ktoś aż tak
występny, by to wymyślić? Aż tak szalony, żeby w to uwierzyć?
Skądże więc to podejrzenie, czy raczej - skąd ta plotka?

[6,15] Kiedy - jak wiecie - przed trzema czy czterema dniami

przyniesiono spod Mutyny smutne wieści, nikczemni obywatele,

Bezprawne przywłaszczenie rózeg było oznaką zapędów dyktatorskich.

Do obowiązków augura, a Cyceron był nim wówczas, należało

przeciwdziałanie nielegalnym wystąpieniom publicznym.

228

pękając z radości, przepełnieni butą, zgromadzili się w jednym
miejscu przy owej kurii, która stała się nieszczęsna bardziej dla ich
złowieszczych planów niż dla rzeczypospolitej.

Tam, gdy podjęli

decyzję o wymordowaniu nas i ustalili między sobą, kto zajmie
Kapitol, kto mównicę, a kto bramy Miasta, przypuszczali, że ludzie
zbiegną się do Cycerona. Aby wzbudzić wśród nich niechęć do
mnie i narazić moje życie na niebezpieczeństwo, rozpuścili tę plot-
kę o rózgach. Sami mieli je do mnie przynieść. Gdyby to przepro-
wadzono jakoby z mojej woli, wówczas wynajęci ludzie mieli szy-
kować atak na mnie niczym na tyrana. Następnie dokonano by
rzezi na was wszystkich. Ojcowie, sprawa wyszła na jaw, lecz
źródło całej tej zbrodni w swoim czasie zostanie odkryte.

[6,16] Później trybun ludowy Publiusz Apulejusz - już od czasu

mego konsulatu powiernik moich zamiarów, a w niebezpieczeń-
stwach świadek i wspólnik - nie mógł znieść mego cierpienia:
zwołał korniej a, na których naród rzymski dał dowód, że jedno-
myślnie podziela jego zdanie. Podczas tego zebrania, kiedy przez
wzgląd na naszą wielką zażyłość i przyjaźń chciał mnie uwolnić od
podejrzenia o uzurpowanie sobie władzy, wszyscy jednym głosem
uroczyście oznajmili, że ja nigdy nic innego nie miałem na celu, jak
tylko dobro rzeczypospolitej. Dwie czy trzy godziny po zamknięciu
zebrania nadeszły oczekiwane wieści i listy. Tak w ciągu jednego
dnia nie tylko uwolniono mnie od najbardziej niegodziwych
podejrzeń, lecz mogłem także przyjmować powinszowania
składane mi tłumnie przez naród rzymski.

[6,17] Ojcowie, wspomniałem o tym nie po to, by mówić w obro-

nie własnej, wszak kiepsko byłoby ze mną, gdybym i bez obrony
nie wydał się wam całkowicie oczyszczony z zarzutów. Pewnym
zbyt małodusznym ludziom chciałem udzielić napomnienia, by
cnotę wybitnych obywateli uważali za godną naśladowania, a nie
wzbudzającą zawiść. Sam zawsze tak postępowałem. Wielkie jest
w rzeczypospolitej pole do popisu, jak mądrze zwykł mówić Kras-
sus, przed wieloma stoi otworem droga do sławy. [7,17] Ach,
gdyby żyli jeszcze owi wielcy pierwsi senatorowie,

którzy bez

niechęci

Mowa o kurii, zbudowanej przez Pompejusza na Polu Marsowym, w

której właśnie u stóp posągu Pompejusza zabito Cezara.

PIERWSI SENATOROWIE

(principes senatus) - senatorowie, których

nazwisko cenzorowie wpisywali w pierwszej kolejności na listę członków
senatu; po przedstawieniu projektu ustawy ich jako pierwszych pytano o
zdanie, mogli więc znacząco wpływać na przebieg obrad.

229

wskazywali mi pierwsze miejsce, gdy po odbyciu konsulatu ustę-
powałem im pierwszeństwa! W obecnym czasie tak bardzo brakuje
niewzruszonych i dzielnych mężów konsularnych - możecie więc
sobie wyobrazić, jak wielka boleść ogarnia mnie z tego powodu.
Widzę bowiem, że jedni źle życzą państwu, inni o nic się zgoła nie
troszczą, a jeszcze inni, przystąpiwszy do słusznej sprawy, mało
wytrwale przy niej obstają i nie zawsze kierują się dobrem państwa:
raz dla jakichś nadziei, raz z powodu obaw zmieniają zdanie. [7,18]
Kiedy ktoś trudzi się, zabiegając o pierwszeństwo (choć takie
współzawodnictwo w ogóle nie powinno tu mieć miejsca), bardzo
głupio postępuje, jeśli do walki z cnotą wystawia wady. Przecież
jak biegacza pokonuje się w biegu, tak też w przypadku dzielnych
mężów męstwo przewyższa się męstwem.

A ty, skoro ja jestem jak najlepiej usposobiony wobec rzeczypo-

spolitej, czyż sam miałbyś być usposobiony jak najgorzej, aby mnie
pokonać? Albo widząc, że dobrzy obywatele do mnie się zbiegają,
sam zaprosisz do siebie niegodziwych? Nie chciałbym tego, po
pierwsze ze względu na rzeczpospolitą, po drugie, ze względu na
twoją godność. Gdyby jednak chodziło o pierwszeństwo w senacie,
o które ja nigdy nie zabiegałem, czegóż innego goręcej mógłbym
sobie życzyć? Złymi mowami nie można mnie przecież pokonać,
dobrymi pewnie dałbym się pokonać, i to chętnie. [7,19] Niektórzy
źle znoszą fakt, że naród rzymski dostrzega to, rozważa i osądza.
Czy zatem mogłoby dojść do tego, że ludzie nie sądziliby każdego
wedle jego zasług? Jak bowiem naród rzymski najsłuszniej osądza
cały senat, że oto nigdy w czasach rzeczypospolitej nie był
silniejszy czy mężniejszy, tak o każdego z nas, a zwłaszcza o tych,
co tu głos zabierają, wszyscy się szczegółowo dopytują, chcą
usłyszeć, jakie kto ma poglądy, i takie mają zdanie na nasz temat,
na jakie w ich mniemaniu zasłużyliśmy.

[7,20] Ludzie wiedzą, że trzynastego dnia przed kalendami stycz-

niowymi

najusilniej popierałem sprawę przywrócenia wolności i

od tamtych kalend aż do obecnej chwili oka nie zmrużyłem w tro-
sce o dobro państwa, że mój dom i moje uszy były otwarte dniem i
nocą, by udzielać rad i przestróg wszystkim ludziom. Oni dobrze
pamiętają, że zawarte w moich listach wiadomości i zachęty sta-
wiały na baczność każdego, gdziekolwiek przebywał, wzywały, by
bronił ojczyzny. Nie zapomnieli, że przemawiając w senacie, za-

Tj. 20 grudnia 44 r., kiedy Cyceron wygłosił trzecią filipikę.

230

wsze byłem przeciwny wysłaniu posłów do Antoniusza, zawsze
uważałem go za wroga, a to, co się dzieje - za wojnę; ja, który w
każdym innym czasie zabiegałem o godziwy pokój, teraz, jako że
był to pokój zgubny, i ja byłem jego przeciwnikiem. Tak samo
Wentydiusza zawsze nazywałem wrogiem, podczas gdy inni - pre-
torem. [7,21] Gdyby te moje wnioski konsulowie zechcieli poddać
pod głosowanie, dzięki samej powadze senatu już dawno wszyst-
kim tym zbrodniarzom broń wypadłaby z rąk.

[8,21] Lecz to, czego wówczas czynić nie było wolno, w chwili

obecnej, ojcowie, nie tylko czynić wolno, lecz jest wręcz nie-
odzowne. Mianem wrogów trzeba napiętnować tych, którzy są nimi
w rzeczy samej, i w naszych wypowiedziach należy ich nazywać
wrogami. [8,22] Do tej pory, ilekroć mówiłem o wrogu i wojnie,
zaraz usuwano moje wystąpienie z listy wygłoszonych wypowie-
dzi, ale to już dłużej nie może trwać. Przecież stosownie do pism
konsulów Gajusza Pansy i Aulusa Hircjusza oraz propretora Gaju-
sza Cezara debatujemy nad uchwaleniem dziękczynienia bogom
nieśmiertelnym. Ten, kto przed chwilą uchwalił modły dziękczyn-
ne, mimowolnie również uznał pewnych ludzi za wrogów. Nigdy
bowiem podczas wojny domowej nie uchwalano takich modlitw.
Nie uchwalano? Nigdy listownie nie żądał ich nawet zwycięzca.

[8,23] Wojnę domową, wprowadziwszy do Miasta legiony, toczył

konsul Sulla: wygnał tych, których zechciał, zabił tych, których
mógł, a nikt nie wspomniał o modłach. Później wybuchła ciężka
wojna Oktawiusza, ale znów nie było żadnych modlitw dziękczyn-
nych ku czci zwycięzcy. Za zwycięstwo Cynny zemścił się impe-
rator Sulla, a senat również nie uchwalił modlitw. Publiuszu Ser-
wiliuszu, czy twój kolega

do ciebie samego wysłał jakieś listy

dotyczące owej przeklętej bitwy pod Farsalos? Chciał, żebyś wniósł
w senacie uchwałę o modlitwach dziękczynnych? Oczywiście, nie
chciał. Tymczasem później pisał o Aleksandrii, o Farna-kesie,

ale

z okazji zwycięstwa pod Farsalos nawet triumfu nie odbył. Ta
bitwa zabrała bowiem obywateli, których dalsze życie, a nawet
zwycięstwo nie byłyby przeszkodą, by państwo dalej bezpiecznie
trwało i kwitło. [8,24] Podobna sytuacja miała miejsce podczas
poprzednich wojen domowych. Wszak dla mnie, gdy byłem
konsulem, a nie doszło wówczas do użycia broni, uchwalono mo-

Kolegą Serwiliusza w konsulacie był w roku 48 Cezar.

Treścią tego listu były owe słynne trzy słowa: „Veni, vidi, vici".

231

dły dziękczynne nowego i niespotykanego dotąd rodzaju, nie dla-
tego że wrogów wybiłem, lecz że obywateli uratowałem.

Przeto

albo należy odmówić przyznawania modlitw dziękczynnych wo-
dzom, którzy ich żądają za przepiękne czyny, jakich dokonali dla
państwa, co do tej pory nie zdarzyło się wobec nikogo prócz jed-
nego Aulusa Gabiniusza, albo trzeba, byście uchwaliwszy modli-
twy dziękczynne, za wrogów uznali ludzi, których pokonanie było
przyczyną tych modlitw uchwalenia.

[9,24] Co zatem Serwiliusz w istocie ma na myśli, ja to ujmuję w

słowa, nazywając wodzów imperatorami. Tym samym uznaję za
wrogów tych już pokonanych i tych, którzy jeszcze się ostali, skoro
zwycięzcom przyznaję tytuł imperatorów. [9,25] Jakże bowiem
mógłbym inaczej nazwać Pansę, choć posiada on najwyższą
godność? Jak Hircjusza? Przecież i on jest konsulem, lecz jeden
zaszczyt dowodzi dobrodziejstwa narodu rzymskiego, a drugi
świadczy o męstwie i odniesionych zwycięstwach. Czy mam się
zawahać przed nazywaniem imperatorem Cezara, co z łaski bogów
dla dobra rzeczypospolitej się narodził? On pierwszy nie tylko od
naszych gardeł, lecz także od całego ciała i trzewi odegnał
nieludzkie i nikczemne okrucieństwo Antoniusza. Na bogów
nieśmiertelnych, iluż to, jak wielkich i dzielnych czynów dokonano
jednego dnia! [9,20] Pansa jako pierwszy stoczył bitwę i walczył z
Antoniuszem. Toż to wódz godny Marsowego Legionu, a Legion
godny wodza. Gdyby Pansa mógł powściągnąć porywczą
gwałtowność legionu rwącego się do ataku, całą sprawę
zakończyłaby jedna bitwa. Lecz gdy Legion złakniony wolności
zbyt zapalczywie rzucił się na wrogów, sam Pansa, walcząc w
pierwszym szeregu, odniósł dwie groźne rany i wyniesiono go z
bitwy, dzięki czemu zachował życie dla rzeczypospolitej. Ja
uważam go nie tylko za imperatora, lecz za imperatora najsławniej-
szego, za człowieka, który złożywszy ślub, że zadośćuczyni rzeczy-
pospolitej i albo poniesie śmierć, albo odniesie zwycięstwo,
dokonał tego drugiego, a niech go bogowie od tego pierwszego
uchronią.

[10,27] Cóż mam powiedzieć o Hircjuszu? Usłyszawszy o spra-

wie, z niewiarygodną gorliwością i odwagą wyprowadził z obozu
dwa legiony: Legion IV, który po opuszczeniu Antoniusza połączył
się uprzednio z Marsowym, i złożony z weteranów Legion VII,
któ-

Cyceron delikatnie, choć nie po raz pierwszy, przypomina swoje

największe osiągnięcie: udaremnienie spisku Katyliny; zob. Cyceron (Phil.
2,1,2. 6,13; 6,1,2).

Pansa zmarł kilka dni później, w Bononii.

232

ry dowiódł w tej bitwie, że żołnierzom drogie jest imię Cezara i
drogi jest senat i naród rzymski. Hircjusz z dwudziestoma kohor-
tami, bez jazdy, osobiście niosąc orła Legionu IV (nie oglądaliśmy
nigdy piękniejszego obrazu wodza), starł się z trzema legionami

jazdą Antoniusza, powalił, zmiótł i wybił niegodziwych wrogów,
zagrażających świątyni Jowisza Najlepszego Największego i innym
świątyniom bogów nieśmiertelnych, domom Miasta, wolności
narodu rzymskiego, życiu naszemu i krwi. Wtedy ów herszt łotrów
i wódz garstki niedobitków uciekł pod osłoną nocy, porażony lę-
kiem. O szczęśliwe słońce, które tego dnia, zanim zaszło, wśród
rozciągniętych na ziemi zwłok owych morderców zobaczyło Anto-
niusza uciekającego z niedobitkami!

[10,28] Czy naprawdę ktoś zawaha się nazwać Cezara imperato-

rem? Jego wiek z pewnością nie odstraszy nikogo od tej decyzji,
skoro ponad swój wiek jest mężny. Mnie zaś dobrodziejstwa Gaju-
sza Cezara zawsze wydawały się tym większe, im mniej można by-
ło ich żądać od kogoś tak młodego. Kiedy przyznawaliśmy mu wła-
dzę nad wojskiem, równocześnie poczyniliśmy pewne nadzieje na
tytuł imperatora.

On w pełni nań zasłużył i swoimi czynami do-

wiódł słuszności naszej uchwały. Ten młodzieniec, wielki duchem,
jak słusznie pisze Hircjusz, dysponując zaledwie kilkoma kohorta-
mi, obroni? obóz wielu legionów i stoczył pomyślną bitwę. I tak
jednego dnia dzięki męstwu, roztropności i szczęściu trzech
wodzów w wielu miejscach rzeczpospolita została ocalona. [11,29]
Wnoszę zatem w imieniu owych trzech wodzów o uchwalenie
pięćdziesięciu dni

modlitw dziękczynnych. Powody, jakimi się

kieruję, przedstawię w dalszym ciągu mej mowy i posłużę się
najchlubniejszymi wyrazami, jakie zdołam wynaleźć.

Właściwe jest dla naszej wierności i miłości dzielnym żołnie-

rzom okazywać pamięć i wdzięczność. Dlatego uważam, że trzeba
dziś mocą uchwały senatu ponowić nasze obietnice i zapewnienia,
że po skończonej wojnie otrzymają oni to, co przyrzekliśmy.

Rzecz to bowiem sprawiedliwa obdarzyć zaszczytami nie tylko

Antoniusz miał pod rozkazami sześć legionów: trzy nowo zaciągnięte

oraz Legiony II, V i XXXV; zob. Cyceron (Phil. 8,8,25).

Cyceron wykorzystuje tu związek etymologiczny miedzy wyrazami:

imperium 'władza' i imperator 'wódz'.

Najdłuższe, czterdziestodniowe modły dziękczynne do czasów Cycerona

przyznano Cezarowi w 46 r.

Zob. Cyceron (Phil. 5,19,53 i 7,3,10).

233

wodzów, lecz i żołnierzy, a zwłaszcza takich żołnierzy, [11,30] Oj-
cowie, obyśmy mogli przyznać nagrody wszystkim obywatelom!
Skrupulatnie i hojnie wypłacimy przynajmniej to, co obiecaliśmy, a
co - mam nadzieję - już czeka na zwycięzców, bo senat danego im
słowa dotrzyma. Ponieważ w najtrudniejszym dla rzeczypospolitej
czasie okazali wierność senatowi, trzeba, żeby nigdy nie poża-
łowali swej decyzji. Jakże łatwo wypełniać zobowiązania w sto-
sunku do ludzi, którzy nawet milcząc, zdają się od nas tego żądać,
lecz mądry senat winien jest coś jeszcze bardziej wspaniałego,
jeszcze większego i jak najbardziej stosownego: wdzięczną pamięć
o tych, co poświęcili życie za ojczyznę. Obym znalazł jak naj-
wznioślejsze sposoby wyrażenia należnej im czci! [11,31] Dwóch,
które jako pierwsze cisną się do głowy, z pewnością nie pominę:
jeden wiąże się z wieczną chwałą najdzielniejszych mężów, drugi z
pocieszaniem ich najbliższych w smutku i żałobie.

[12,31] Ojcowie, uznaję zatem, że należy wznieść jak najokazal-

szy pomnik dla żołnierzy Marsowego Legionu i tych, którzy wal-
cząc, padli razem z nimi. Wielkie przecież i niebywałe są zasługi,
jakie Legion ten wyświadczył rzeczypospolitej: on pierwszy ode-
rwał się od zbójeckiej bandy Antoniusza, on zajął Albę, to on udał
się do Cezara. Idąc za tym Legionem, równej chwały za męstwo
dostąpił Legion IV; ten, zwyciężając, nie stracił nikogo. Z Legionu
Marsowego padli nieliczni, i to w chwili, gdy już odnosili zwycię-
stwo. O, szczęśliwa to śmierć, jeśli poprzez nią dług należny natu-
rze wypłaca się ojczyźnie z nawiązką!

[12,32] Was uważam za synów ojczyzny, którzyście nawet imię

wzięli od Marsa, tak iż się zdaje, że ten sam bóg zrodził dla naro-
dów to Miasto,

a was dla Miasta. Haniebna jest śmierć podczas

ucieczki, a chwalebna, gdy wiedzie do zwycięstwa. Wszak sam
Mars ma zwyczaj najdzielniejszych żołnierzy w czasie bitwy za-
bierać dla siebie na ofiarę. Nikczemni, którym zadaliście śmierć,
także w podziemnej krainie odbiorą kary za próbę zamordowania
ojczyzny. Wy zaś, którzy wydając ostatnie tchnienie, odnieśliście
zwycięstwo, podążyliście do krainy cnotliwych, gdzie wasze miej-
sce. Krótkie życie dała nam natura, lecz pamięć o pięknie zakoń-
czonym żywocie jest wieczna. Gdyby nie trwała dłużej niż ono sa-
mo, któż byłby tak szalony, by wśród największych trudów i
niebezpieczeństw ubiegać się o sławę i chwałę?

Legenda głosi, że matka Romulusa i Remusa, którą zły stryj zmusił, by

została kapłanką Westy (tj., nie miała potomstwa), powiła synów za sprawą
Marsa.

234

[12,33] Piękny los zatem was spotkał, o żołnierze najmężniejsi za

życia, a i teraz uświęceni, bo waszego męstwa nie zdoła pogrzebać
niepamięć obecnie żyjących ani milczenie potomnych, skoro senat i
naród rzymski niemal własnymi rękoma wzniosą wam nieśmier-
telny pomnik. Liczne wojska zyskały ogromną i zaszczytną sławę
w czasie wojen punickich, galijskich, italskich, ale jednak żadnej
armii nie przyznano takiego zaszczytu. I obyśmy mogli jeszcze
większymi was obdarować, skoro otrzymaliśmy tak wielkie dobro-
dziejstwo! Odegnaliście od Miasta szaleńca Antoniusza. Odparli-
ście go, gdy zamierzał powrócić. Wzniesiemy więc wielki pomnik,
kunsztownej roboty, na którym wyryte zostaną litery na wieczne
świadectwo boskiego męstwa. Nigdy nie zamilkną o was ludzie
przepełnieni wdzięcznością, którzy ów pomnik wzniesiony na
waszą cześć będą oglądać albo o nim słyszeć. Tak oto w zamian za
śmiertelne życie dostąpiliście nieśmiertelności.

[13,34] Ojcowie, ponieważ zasługi naszych najdzielniejszych i

najlepszych współobywateli zostają nagrodzone zaszczytnym pom-
nikiem, pocieszmy ich bliskich, dla których najlepszą pociechą są
słowa: dla rodziców - że zrodzili obrońców rzeczypospolitej, dla
dzieci - że będą mieć pochodzący z ich własnego domu przykład
męstwa, dla żon - że straciły mężów, których bardziej chwalić, niż
opłakiwać przystoi, oraz dla braci - niech ufają, że łączy ich ze
zmarłymi podobieństwo nie tylko ciała, lecz i męstwa. Obyśmy
mogli dzięki naszym wypowiedziom i uchwałom otrzeć łzy im
wszystkim, albo niech jakaś wspaniała, wygłoszona publicznie
mowa sprawi, że porzucą smutek i przestaną płakać, a cieszyć się
raczej będą, że spośród tak wielu różnych rodzajów śmierci, które
zagrażają ludziom, ich bliskim przypadła w udziale śmierć najpięk-
niejsza. Ich ciała nie leżą niepogrzebane, nie zostały porzucone,
choć nawet tego nie uważa się za nieszczęście, jeżeli ktoś odda ży-
cie za ojczyznę. Nie spalono ich ciał na oddalonych od siebie sto-
sach, podczas skromnych uroczystości pogrzebowych, lecz na koszt
państwa złożono je w grobowcu, który dla potomnych stanie się
ołtarzem Cnoty. [13,35] Przeto wielką pociechą dla rodzin będzie
wzniesienie pomnika, co zaświadczy o męstwie ich bliskich, o mi-
łości narodu rzymskiego i wierności senatu, oraz uwieczni pamięć
owej jakże okrutnej wojny. Gdyby żołnierze nie wykazali się wów-
czas tak wielkim męstwem, Marek Antoniusz zamordowałby oj-
czyznę i przepadłoby imię narodu rzymskiego.

Ojcowie, uważam także, iż nagrody przyrzeczone przez nas żoł-

nierzom już po ocaleniu rzeczypospolitej należy w stosownym cza-

235

sie wypłacić zwycięzcom, którzy ocaleli. Natomiast nagrody obie-
cane tym, co polegli za ojczyznę, trzeba wypłacić ich rodzicom,
dzieciom, żonom i braciom.

[14,36] Podsumowując, przedstawiam następujący wniosek: „Po-

nieważ konsul imperator Gajusz Pansa pierwszy starł się z wrogiem
w bitwie, w trakcie której Legion Marsowy, wykazując niebywałe i
godne podziwu męstwo, bronił wolności narodu rzymskiego, w
czym i nowo zaciągnięte wojska wzięły udział; ponieważ sam
konsul imperator Gajusz Pansa w samym środku bitwy narażał się
na wrogie pociski i otrzymał rany; ponieważ konsul imperator Au-
lus Hircjusz, usłyszawszy o bitwie i dowiedziawszy się, co zaszło,
wykazał wielkie męstwo, wyprowadził wojsko z obozu oraz przy-
puścił atak na Marka Antoniusza i wrogie wojsko, oddziały jego
wybił, a sam nie stracił nawet jednego żołnierza; [14,37] ponieważ
propretor imperator Gajusz Cezar dzięki swej roztropności i energii
obronił obóz, a oddziały wroga, które się do niego zbliżyły, wybił -
dla wszystkich tych powodów senat uważa i stwierdza, że naród
rzymski uwolniły od najbardziej haniebnej i okrutnej niewoli
męstwo, sztuka dowodzenia, roztropność, mądrość, konsekwencja,
siła ducha i szczęście tych trzech imperatorów. Skoro ocalili
rzeczpospolitą, Miasto, świątynie bogów nieśmiertelnych, dobra,
majątki i potomstwo wszystkich obywateli, walcząc z narażeniem
życia, niech przez wzgląd na tak piękne, waleczne i pomyślnie
zakończone działania konsulowie imperatorzy Gajusz Pansa i Aulus
Hircjusz, razem lub jeden z nich, albo w razie ich nieobecności
pretor miejski

Marek Kornutus, ustanowią pięćdziesięciodniowe

modły dziękczynne we wszystkich świętych miejscach. [14,38]
Ponieważ legiony wykazały godne swych znakomitych wodzów
męstwo, senat jak najskrupulatniej po przywróceniu
rzeczypospolitej spełni obietnice nagród, jakie poczynił naszym
legionom i wojskom. Ponieważ Legion Marsowy jako pierwszy
starł się z wrogiem i tak umiejętnie walczył z przeważającą liczbą
wrogów, że wielu wybił, sam straciwszy niewielu; ponieważ ani
chwili nie wahał się oddać życia za ojczyznę; ponieważ żołnierze
pozostałych legionów, walcząc równie mężnie, ponieśli śmierć za
pomyślność i wolność narodu rzymskiego - z tych wszystkich
powodów jest wolą senatu, aby konsulowie imperatorzy Gajusz
Pansa i Aulus Hircjusz, razem lub jeden z nich, jeśli wyda się im to
słuszne, poczynili starania, by dla tych, co prze-

W razie nieobecności w Rzymie obu konsulów, zajętych wojną,

zastępował ich pretor miejski.

236

lali krew za życie, wolność i mienie narodu rzymskiego, za Miasto i
świątynie bogów nieśmiertelnych, wzniesiono jak najokazalszy
pomnik w odpowiednio wybranym miejscu. Mają oni nakazać kwe-
storom miejskim, by na ten cel przeznaczyli, wyliczyli i wypłacili
pieniądze, aby ów pomnik, wzniesiony na wieczną pamiątkę,
świadczył potomnym o zbrodni niesłychanie okrutnych wrogów i o
nadludzkim męstwie żołnierzy. Również nagrody, jakie swego
czasu senat przeznaczył dla żołnierzy, którzy w tej wojnie oddali
życie za ojczyznę, niech zostaną wypłacone rodzicom, dzieciom i
żonom. Niech przypadnie im w udziale to, co przypadłoby żołnie-
rzom, gdyby ocalili życie, śmiercią nie okupując zwycięstwa".

237

SŁOWNICZEK

AUGUR (augur) - wróżbita, kapłan; badał zachowanie zwierząt ofiarnych i

ptaków, obserwował zjawiska przyrodnicze, np. grzmoty, i na ich podstawie
rozpoznawał wolę bogów. Prawo przepowiadania (divinare) mieli wszyscy
augurowie i wyżsi urzędnicy (konsulowie, pretorzy, cenzorzy i trybunowie
ludowi), z tą różnicą, że augurowie mogli tylko ogłaszać znaki (nuntiare) i
przed rozpoczęciem komicjów powinni poinformować o ewentualnych
przeciwwskazaniach, urzędnicy natomiast mieli również prawo obserwowania
(spectio) znaków w trakcie trwania komicjów.

patrz kolegium augurów

AUSPICJA

(auspicia) - pierwotnie: rozpoznawanie woli bogów na podstawie

lotu ptaków, później: wszelkie próby rozpoznawania woli bogów. Stały się
aktem, który obowiązkowo poprzedzał wiele czynności i przedsięwzięć
państwowych.

BANITA - człowiek, któremu odmówiono prawa do wody i ognia (aqua et

igni interdicere). Na mocy wyroku sądu został zmuszony do opuszczenia
Rzymu, Italii lub w ogóle do znalezienia się poza zasięgiem panowania
państwa rzymskiego.

patrz interdictio aquae et ignis

BARBARZYŃCA

- dla Rzymianina człowiek niemówiący po łacinie.

CENTURIA

-jednostka administracyjna związana z podziałem ludności na

klasy majątkowe. Jej rodowód sięga dawnego systemu rekrutacji wojska.
Centurie stały się podstawą organizacyjną korniej ów centurialnych, na
których każdy obywatel głosował w swojej centurii. Były również
podstawową, najmniejszą jednostką w legionie rzymskim, liczącą 100
żołnierzy. patrz komicja centurialne

CENTURION

(centurio) - oficer w armii rzymskiej, dowodził 100 żołnierzami;

w jednym legionie służyło ich 60.

CENZOR

(censor) - urzędnik wybierany od 443 r. na komicjach centurialnych

co pięć lat na okres osiemnastu miesięcy. Do jego obowiązków należało:
przeprowadzanie cenzusu i sporządzanie listy senatu oraz czuwanie nad
moralnością obywateli, nadzór nad budową dróg i budowli publicznych.

238

CENZUS

(census) - przeprowadzany przez cenzora spis ludności, podczas

którego obywatele składali zeznanie dotyczące stanu majątku. Na tej
podstawie byli przydzielani do odpowiedniej jednostki wojskowej i
otrzymywali zgodę na piastowanie urzędów, wymagających określonego
cenzusu.

tu: stan majątku

CURSUS HONORUM

- ustalona kolejność piastowania urzędów.

patrz leges annales

DACH SPICZASTY

(fastigium) - charakterystyczny tylko dla świątyń; wieńcząc

nim swój prywatny dom, Cezar niejako czynił z niego świątynię; zob. Plutarch
(Caes. 69), Florus (4,2).

DEKRET

(decretum) - zarządzenie wydane przez urzędników (pretora,

konsula) lub senat.

DEKURIA

(decuria) -jeden z trzech zespołów sędziów przysięgłych

zajmujących się sprawami karnymi. Liczyły po 1000 osób rekrutujących się z
senatorów, ekwitów i trybunów skarbowych.

DESYGNOWANY

(designatus) urzędnik - człowiek, który został wyznaczony

do sprawowania określonej funkcji, ale jeszcze nie rozpoczął piastowania
urzędu.

DYKTATOR

(dictator) - urzędnik dysponujący nieograniczoną władzą,

mianowany w nadzwyczajnych okolicznościach zagrożenia państwa.
Powoływany był na okres sześciu miesięcy, formalnie przez konsula,
faktycznie przez senat. Dyktatorem wieczystym (dictator in perpetuum)
mianował się Cezar. Instytucję dyktatora zniósł Antoniusz.

EDYKT

(edictum) - rozporządzenie urzędnika posiadającego prawo

wydawania edyktu, ważne przez rok urzędowy lub przez czas krótszy,
określony w edykcie. Szczególnie ważne były ogłaszane corocznie edykty
pretora.

EDYL

(aedilis) - w okresie republiki niższy urzędnik. Do jego zadań

początkowo należała pomoc w zarządzaniu świątynią bogini Ceres
(sanktuarium plebejuszy), a później organizacja igrzysk publicznych (ludi),
dbanie o sprawy porządkowe w mieście oraz o zaopatrzenie w zboże.
Pierwotnie było dwóch edylów plebejskich, do których w 366 r. dodano
dwóch edylów kurulnych, wywodzących się spośród patrycjuszy.

EKWITA

(eques) - członek uprzywilejowanej warstwy społecznej, która

ukształtowała się na przełomie III/II w. Nazwa pochodzi od określenia 18
centurii najbogatszych obywateli, którzy w wojsku zobowiązani byli do służby
w jeździe (od łac. equus 'koń'). U schyłku republiki ekwici stanowili znaczną
siłę ekonomiczno-społeczną, prawnie wyodrębnioną. Cyceron nazywał stan
ekwicki „ornamentum civitatis, firmamentum rei publicae" (Planc. 23).
Ekwita to arystokrata finansowy, niemający prawa zasiadać w senacie; z kolei
członkowie senatu nie mieli prawa zajmować się handlem i operacjami
finansowymi, na czym fortuny robili ekwici.

FLAMIN

(flamen) - kapłan określonego bóstwa odpowiedzialny za jego kult.

Wśród 15 flaminów wyróżniano; 3 wyższych, odpowiedzialnych za
najważniejsze kulty państwowe (Jowisza, Marsa i Romulusa-Kwiryna), oraz
12 niższych rangą. Flaminami mogli być zarówno patrycjusze, jak i
plebejusze.

239

GLADlATOR (gladiator) - zawodowy zapaśnik walczący na arenie

amfiteatru lub cyrku z innym gladiatorem lub dzikimi zwierzętami.
Rekrutowali się głównie spośród niewolników i jeńców, a do walki na arenie
szkoleni byli w specjalnych szkołach. Gladiator uzbrojony był w miecz i
tarczę lub sieć i trójząb (nazwa wywodzi się od łac. gladius 'miecz').

U Cycerona gladiator to często synonim bandyty. patrz murmillon

GLADIATORÓW WALKI

- w Rzymie i prowincjach cieszyły się niezwykłą

popularnością. Gladiatorzy walczyli parami, a zwyciężonych zabijano, chyba
że publiczność skorzystała z przysługującego jej prawa łaski. Zwycięzca
otrzymywał nagrody pieniężne, a niekiedy też zwolnienie z dalszych walk.

HOMO NOVUS - człowiek, który jako pierwszy w swej rodzinie piastował

wyższe urzędy (kurulne). Takim był m.in. Cyceron.

IGRZYSKA

(ludi) - miały pierwotnie charakter świąt religijnych i były

połączone z rytualnymi ofiarami i procesjami. Można je podzielić na cyrkowe,
czyli odbywające się w cyrku, amfiteatralne z walkami gladiatorów i
sceniczne z przedstawieniami teatralnymi. Cieszyły się dużą popularnością,
dzięki czemu przetrwały aż po czasy późnego cesarstwa.

IMPERATOR

(imperator) - wódz, główny dowódca wojskowy; w okresie

republiki również honorowy tytuł przyznawany zwycięskiemu wodzowi przez
jego żołnierzy.

IMPERIUM

(imperium) - władza, która przysługiwała urzędnikom wyższym

(pretorom i konsulom) lub innym na mocy specjalnej uchwały senatu.
Urzędnik taki mógł wnosić projekty ustaw na komicjach, miał władzę
wojskową z prawem życia i śmierci w stosunku do żołnierzy i mógł
podejmować decyzje w różnych działach administracji.

interdictio aquae et ignis - kara wykluczenia ze społeczności; skazany pod

groźbą śmierci miał zakaz przebywania na rzymskim terytorium. patrz banita

ius intercessionis - przysługujące trybunom ludowym prawo do stawiania

weta w stosunku do uchwał senatu i projektów ustaw przedkładanych przez
urzędników zgromadzeniom ludowym. patrz trybun ludowy

JUGERUM

(iugerum, l.mn. iugera) - jednostka miary powierzchni gruntów

ornych (= ok. 0,25 ha); dwa tysiące jugerów to ok. 500 ha, trzy tysiące
jugerów to ok. 750 ha.

KANDYDAT

(candidatus) - człowiek ubiegający się o urząd; na znak

nieskazitelności obyczajów ubrany w śnieżnobiałą togę (toga candida).

KAPŁAN

(pontifex) - członek kolegium liczącego 16 osób, które zajmowało

się kultem publicznym. Na jego czele stał najwyższy kapłan (pontifex
maximus), któremu podlegały sprawy kultu państwowego oraz kalendarza
(Fasti). Pełnienie tej funkcji było wielkim zaszczytem, a dożywotniego
wyboru członków dokonywało specjalne zgromadzenie.

240

KLIENT

(cliens) - człowiek wolny, posiadający prawa obywatelskie,

związany ekonomicznie oraz politycznie ze swoim patronem. W zamian za
pomoc ekonomiczną i obronę praw klient miał obowiązek pracy na ziemi
patrona oraz udzielania mu pomocy zbrojnej. Klienci stanowili jakby świtę
patronów, stąd ich codzienne poranne odwiedziny u patronów w celu złożenia
uszanowania i zasięgnięcia rady. patrz patron

KOHORTA

(cohors) - jednostka wojskowa. Początkowo funkcjonowała tylko

w wojskach sprzymierzonych, a od czasu reform Gajusza Mariusza stanowiła
oddział legionu rzymskiego liczący 600 żołnierzy.

KOLEGIUM AUGURÓW

- kolegium kapłańskie złożone z augurów. Zajmowało

się odczytywaniem i interpretacją woli bogów głównie z lotu ptaków. Jego
stan liczebny zmieniał się: początkowo było 3, później 9 i ostatecznie 16
augurów. patrz augur

KOLONIA

(colonia) - osada zakładana na terytorium podbitym przez

Rzymian. Mieszkańcy, jako podlegający Rzymowi, posiadali prawa
obywatelskie. Zakładanie kolonii wiązało się z określonym rytuałem. Kolonie
posiadały mniejsze uprawnienia niż municypia.

KOMICJA

(comitia) — zgromadzenia narodu rzymskiego, jedyny organ, który

mógł wybierać urzędników, decydować o wojnie i pokoju oraz uchwalać
ustawy.

KOMICJA CENTURIALNE

(comitia centuriata) - zgromadzenia odbywane

zgodnie z podziałem na centurie. Przewagę w nich posiadali najbogatsi
obywatele. Do najważniejszych kompetencji komicjów centurialnych
należały: wybór najwyższych urzędników (którym przysługiwało imperium)
oraz prawo decydowania o wojnie i pokoju. patrz centuria patrz imperium

KONSUL

(consul) - najwyższy rangą urzędnik republiki rzymskiej,

posiadający pełnię władzy zarówno cywilnej, jak i wojskowej. Corocznie
wybierano dwóch konsulów. Do ich kompetencji należało m.in. zwoływanie
senatu i zgromadzeń.

KONSULAT

(consulatus) - sprawowany kolegialnie (cum collega) najwyższy

urząd w państwie. patrz konsul

KRZESŁO KURULNE

(sella curulis) - nie miało oparcia, było składane (na

czterech skrzyżowanych parami nogach); prawo zasiadania na krzesłach
kurulnych przysługiwało wyższym urzędnikom (kurulnym).

patrz urzędnicy kurulni

KURIA

(curia) - w okresie republiki miejsce zebrań, budynek senatu. Stąd

mianem tym często określano senat w ogóle. Nie było to jedyne miejsce obrad
senatu, gdyż zbierał się on także w świątyniach.

KURIA POMPEJUSZA

(Curia Pompeia) - miejsce obrad senatu, gdzie 15 marca

44 r. zamordowano Cezara.

KWESTOR

(quaestor) - urzędnik skarbowy u boku konsula lub namiestnika

prowincji. Pierwszy istotny urząd w karierze politycznej (cursus honorum) za
czasów republiki, gdyż dawał wstęp do senatu.

KWESTORZY MIEJSCY

(quaestores urbani) - urzędnicy niżsi. W Rzymie dwaj

kwestorzy przechowywali klucze od skarbu, który mieści) się w świątyni
Saturna, przyjmowali dochody i na polecenie senatu wypłacali pieniądze. Inni
losowali stanowiska urzędników skarbowych w Italii i w prowincjach.

241

LARY

(Lares) - dobre dusze zmarłych; opiekowały się żyjącymi członkami

rodziny. Ich wizerunki w postaci małych laleczek umieszczano w znajdującym
się w atrium Lararium i otaczano wielką czcią.

patrz Penaty

LEGAT

(legatus) - wysłannik, poseł w sprawach dyplomatycznych.

leges annales - uchwalone w 180 r. przez trybuna Lucjusza Williusza

Tappulusa ustawy określające wiek, w jakim można było ubiegać się o
poszczególne urzędy.

LEGION

(legio) — podstawowa jednostka wojska rzymskiego. Po reformach

Gajusza Mariusza w 107 r. liczyła 6000 żołnierzy (ciężkozbrojna piechota) i
składała się z 10 kohort. Solidarność żołnierzy legionu symbolizował jego
znak bojowy -srebrny orzeł. patrz kohorta

lex Clodia de auspiciis - przeprowadzona przez trybuna Publiusza Klodiusza

w 58 r. ustawa o auspicjach.

lex de maiestate - ustawa określająca karę dla człowieka, który działał

przeciwko własnemu państwu (zdrada stanu, współpraca z wrogiem, wszelkie
działania zmierzające do zmiany ustroju).

lex de vi - ustawa określająca karę dla człowieka, który dopuścił się gwałtu

lub działał z użyciem broni; rozróżniano przemoc publiczną i prywatną.

LIKTOR

(lictor) - członek świty wysokiego urzędnika państwowego

(konsula, pretora, dyktatora), noszący przed nim pęki rózeg (fasces).

patrz rózgi

LOSOWANIE PROWINCJI

- na mocy prawa Tyberiusza Semproniusza Grakcha

ze 133 r. senat co roku wyznaczał tzw. prowincje konsularne dla konsulów,
którzy przejmowali nad nimi namiestnictwo po zakończeniu sprawowania
swego urzędu. Przydział prowincji następował w drodze losowania.

MĄŻ

KONSULARNY

, KONSULAR (vir consularis) - były konsul,

zasiadający z tego tytułu w senacie, senator.

MILA

(mille passum) - miara długości (= 1000 kroków = 1482 m).

MŁODZIENIEC

(adulescens) - osobnik płci męskiej w wieku od lat 17

(wówczas kończyło się dzieciństwo - pueritia) do lat 40.

MÓWNICA

(Rastra) - mównica na Forum Romanum ozdobiona dziobami

(rastra) łodzi pirackich, zdobytych pod Antium w czasie wojny Rzymian z
Latynami w 338 r.

MUNICYPIUM

(municipium) - miasto w Italii, zależne od Rzymu. Od 338 r.

municypia dzieliły się na miasta posiadające prawo głosowania (civitates cum
suffragio) i nieposiadające takiego prawa (civitates sine suffragio). Od roku 90
na mocy lex Iulia zrównano w prawach wszystkie miasta italskie. Na czele
municypium stali quattuorviri.

MURMILLON

(murmillo) - gladiator w stroju galijskim, mający na szyszaku

narysowaną rybę.

patrz gladiator

PALLA

(palia) - wierzchnie okrycie Rzymianek, którym owijały się

dokładnie, zakrywając też głowę.

PALLIUM

(pallium) - odzienie rodem z Grecji: rodzaj płaszcza (odpowiednik

greckiego himationu), w Rzymie będące oznaką zniewieściałości i miękkiego
charakteru.

242

PALMA

(palma) - nagroda za zwycięstwo.

PATRON

(patronus) - osoba uprzywilejowana społecznie, udzielająca

klientom pomocy materialnej i stająca w obronie ich praw przeciw osobom
trzecim; w zamian oczekiwała pracy na swojej ziemi oraz pomocy zbrojnej.

patrz klient

PENATY

(Penates) - domowe duchy opiekuńcze związane z dawnym kultem

przodków. Przedstawiano je jako małe figurki z drewna, gliny, srebra lub
kości słoniowej; z czasem czczono razem z Larami jako bóstwa domowe.
patrz Lary

POSĄG

(simulacrum) - termin ten zarezerwowany był na określenie

rzeźbionego wizerunku boga (pomniki ludzi to: statua, effigies, imago).

PREFEKTURA

(praefectura) - terytorium podległe władzy prefekta,

mianowanego przez pretora. Pierwotnie prefektury nie posiadały pełnych praw
(civitas sine suffragio), uzyskały je na mocy lex Iulia (90) i lex Plautia Papiria
(89).

PRETOR

(pretor) - jeden z wysokich urzędników w okresie republiki;

przysługiwało mu imperium. Zajmował się sądownictwem i przewodniczył
trybunałom sądów przysięgłych, rozsądzających najważniejsze sprawy
kryminalne.

PROKONSUL

(proconsul) - urzędnik rzymski, którego po złożeniu urzędu

konsula mianowano namiestnikiem prowincji, gdzie zatrzymywał imperium.
patrz mąż konsularny

PROPRETOR

(propretor) - urzędnik rzymski, którego po złożeniu urzędu

pretora mianowano namiestnikiem prowincji, gdzie zatrzymywał imperium.
patrz imperium

PROSKRYPCJE

(proscriptiones) - spisy przeciwników politycznych

dokonywane podczas wojen domowych. Majątki proskrybowanych obywateli
konfiskowano, a ich samych wyjmowano spod prawa: kto zabił
proskrybowanego, otrzymywał nagrodę. Potomkowie proskrybowanych nie
mieli prawa ubiegać się o urzędy.

PROWINCJA

(provincia) - początkowo zakres działania urzędnika określany

przez senat. Od III w. termin, jakim określano tereny poza Italią, zdobyte i
przyłączone do państwa rzymskiego, zarządzane przez namiestnika w randze
prokonsula lub propretora (prowincja konsularna, prowincja pretorska). Po
146 r. ustalił się zwyczaj prolongowania kadencji konsulów i pretorów (po
rocznym okresie urzędowania w Rzymie) jako namiestników prowincji w
randze prokonsula lub propretora.

PRYWATNY CZŁOWIEK

(homo privatus) - osoba niepiastująca w danym czasie

żadnego urzędu.

PULWINAR

(pulvinar) - specjalne, miękko wymoszczone łoże (od pulvinus

'poduszka') do stawiania na nim wizerunków bogów podczas uczt sakralnych.

RÓZGI

(fasces) - pęki rózeg noszone przez liktorów przed urzędnikami,

którym przysługiwało imperium. Przed konsulem rózgi nosiło 12 liktorów,
przed pretorem - 6, a przed dyktatorem — 24. Poza granicami Rzymu w owe
pęki zatykano topory jako znak pełni władzy wojskowej.

SENAT

(senatus) - w republice rzymskiej najwyższy organ władzy. W jego

skład wchodzili byli urzędnicy państwowi (kurulni). Liczba senatorów ulegała
zmianie i w różnych okresach wynosiła od 300 do 900 członków.

243

SENATOR

(senator) - członek senatu. Senatorem można było zostać po

zakończeniu sprawowania jednego z określonych urzędów państwowych
(kurulnych).

SENTENCJE

(wybór)

haniebna jest śmierć podczas ucieczki, a chwalebna, gdy wiedzie do

zwycięstwa (in fuga foeda mors est, in victoria gloriosa; Phil. 14,12,32)

haniebna ucieczka przed śmiercią od każdej śmierci jest gorsza (turpis

autem fuga mortis omni est morte peior; Phil. 8,10,29)

inne narody mogą ścierpieć niewolę, narodowi rzymskiemu właściwa jest

wolność (aliae nationes servitutem pati possunt, populi Romani est propria li-
bertas; Phil. 6,6,19)

jak zwykle we wszelkich przedsięwzięciach zwłoka i odkładanie na później

nie popłacają (nam [...] plerisque in rebus gerendis tarditas et procrastinatio
odiosa est; Phil. 6,3,7)

jednak ludzie, jeśli mają w sobie coś ludzkiego, choćby targały nimi

niepokoje, chcą się czasem odprężyć (verum tamen homines, quamvis in
turbidis rebus sint, tamen, si modo homines sunt, interdum animis relaxantur;
Phil. 2,16,39)

krótkie życie dała nam natura, lecz pamięć o pięknie zakończonym żywocie

jest wieczna (brevis a natura vita nobis data est, at memoria bene redditae
vitae sempiterna; Phil. 14,12,32)

męstwo przewyższa się męstwem (virtus virtute superatur; Phil. 14,7,18)
myli się każdy, ale tylko głupiec trwa w błędzie (cuiusvis hominis est

errare, nullius nisi insipientis perseverare in errore; Phil. 12,2,5)

nic bardziej godnego nienawiści niż hańba, nic bardziej obrzydliwego niż

niewola; urodziliśmy się do sławy i do wolności, albo zatrzymajmy je, albo z
godnością ponieśmy śmierć (nihil est detestabilius dedecore, nihil foedius
servitute; ad decus et ad libertatem nati sumus, aut haec teneamus, aut cum
dignitate moriamur; Phil. 3,14,36)

niech każdy mówi, co mu się podoba, ale niekoniecznie należy w to wierzyć

(licet quod cuique libet loquatur, credere non est necesse; Phil. 1,13,33)

odzyskanie wolności jest sprawą tak zaszczytną, że aby to osiągnąć, nie

należy unikać nawet śmierci (ita praeclara est recuperatio libertatis, ut ne
mors quidem sit in repetenda libertate fugienda; Phil. 10,10,20)

o, szczęśliwa to śmierć, jeśli poprzez nią dług należny naturze wypłaca się

ojczyźnie z nawiązką (o fortunata mors quae naturae debita pro patria est po-
tissimum reddita; Phil. 14,12,31)

przed wieloma stoi otworem droga do sławy (multis apertus cursus ad

laudem; Phil. 14,6,17)

wszak życie zmarłych zależy od pamięci żywych (vita enim mortuorum in

memoria est posita vivorum) (Phil. 9,5,10)

SESTERCE

(sestertii) - monety srebrne używane w czasach republiki, o

wartości 0,25 denara, czyli 2,5 asa. Dopiero od czasów Oktawiana Augusta
były to monety o wadze jednej uncji (27,3 g).

SPRZYMIERZEŃCY

(socii) -

sojusznicy Rzymu. Początkowo stanowili większość mieszkańców Italii,
zależną od Rzymu, ale zachowującą odrębność ustrojową. Z czasem pojęcie to
rozszerzono na państwa i ludy spoza Italii, podporządkowane Rzymowi, choć
formalnie niezależne.

STOPA

(pes) - miara długości (= 0, 288 m).

244

TABLICE (tabulae) - kopie ustaw spisane na tabliczkach i przed

ostatecznym zatwierdzeniem ustawy wystawiane na widok publiczny przez
okres 27 dni.

TETRARCHIA

(tetrarchia) - jeden z czterech okręgów jakiegoś kraju w Azji

Mniejszej lub Syrii; tetrarchia zarządzał lub panował nad nią tetrarcha.

TOGA

(toga) - wierzchnia szata Rzymian zakładana na tunikę. Toga była

zarezerwowana dla obywateli. Senatorowie oraz synowie obywateli przed
osiągnięciem pełnoletności nosili togi z szerokim purpurowym pasem (toga
praetexta).

TRIBUS

- jednostka podziału społeczeństwa rzymskiego. Za czasów Cycerona

było ich 35:31 wiejskich (rusticae), do których należeli właściciele gruntów, i
4 miejskie (urbanae), które składały się z kupców, rzemieślników i
wyzwoleńców. Według nich naliczano podatki. Zmiana miejsca zamieszkania
nie wiązała się z przejściem do innej tribus. Zgromadzenie wszystkich tribus
to komicja tribusowe (comitia tributa).

TRIUMF

(triumphus) - uroczystość uchwalana przez senat dla wodza, który

odniósł spektakularne zwycięstwo i zdobył nowe terytorium.

TRYBUN LUDOWY

(tribunus plebis) - urzędnik plebejski, który powstał w 494

r. w celu obrony plebejuszy przed patrycjuszami. Trybun był osobą nietykalną,
posiadał prawo weta wobec decyzji innych urzędników oraz prawo inicjatywy
ustawodawczej.

patrz ius intercessionis

TRYBUN WOJSKOWY

(tribunus militum) - osoba sprawująca funkcję oficerską

u boku dowódcy legionu. Funkcja ta poprzedzała karierę urzędniczą.

UCHWAŁA SENATU

(senatus consultum) - postanowienie, rada senatu w

określonej sprawie. Formalnie nie miała mocy prawnej, ale w praktyce
politycznej nabierała charakteru zarządzenia obowiązującego.

UROCZYSTOŚCI POGRZEBOWE

(parentalia) - w odróżnieniu od publicznych

modlitw (suplikacji), uroczystości prywatne.

URZĘDNICY KURULNI

(curules) - dyktator, konsul, cenzor, pretor i edyl

kurulny.

URZĘDY

(honores) - w starożytnym Rzymie pełniono je kolegialnie.

Sprawowanie urzędu uznawano za zaszczyt, pełniono go bezpłatnie.

USTAWA O

PRZYZNANIU NADZWYCZAJNEJ WŁADZY

(senatus consultum

ultimum) - uchwała senatu stwierdzająca, że państwo znalazło się w
najwyższym niebezpieczeństwie; ogłaszała stan wyjątkowy, a jednocześnie
przekazywała konsulom władzę nadzwyczajną.

WESTYBUL

(vestibulum) - przedsionek domu rzymskiego, w którym każda

szanująca się rodzina umieszczała maski pośmiertne swych przodków oraz
trofea wojenne.

WETERAN

(veteranus) - żołnierz, który brał udział w kampaniach wojennych,

przesłużył w wojsku 25 lat i odszedł na emeryturę.

WOJSKA POMOCNICZE

(auxilia) - w okresie republiki w armii rzymskiej

kontyngenty wojsk złożone ze sprzymierzeńców italskich.

WYZWOLENIEC

(libertus) - niewolnik, który uzyskał wolność osobistą na

podstawie aktu wyzwolenia (w nagrodę za wierną służbę) bądź też w wyniku
wykupu. Od III w. wyzwoleńcy otrzymywali pełne obywatelstwo rzymskie, z
którego w całości korzystali na komicjach centurialnych na równi z wolno
urodzonymi, natomiast na komicjach tribusowych ograniczono im prawo
głosowania.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu LIST DO FILIPIAN
Hymn Filipin, 03. Hymny państwowe - teksty
1162 ?tumi filipinki PHBUDUMQVEJZI3KZP3PVUK4AZTZKDMALUQSUHBI
11 LIST DO FILIPIAN
Czytanie z Listu do Filipian, Nabożeństwo-Przyjęcie Jezusa jako Pana i Zbawiciela
Geografia, Kraje nowo uprzemysłowione, Kraje nowo uprzemysłowione: Meksyk, Brazylia, RPA, Turcja, In
Geografia, Kraje nowo uprzemysłowione, Kraje nowo uprzemysłowione: Meksyk, Brazylia, RPA, Turcja, In
11 Filipian
Cicero Paradoxes stoiciens
List do Filipian
Filipinki - do widzenia profesorze, Podkłady muzyczne, na pożegnanie np.maturzystów (nie tylko podkł
11 List do Filipian
Cicero ? Oratore
Fowler Social Life at Rome in the Age of Cicero
Filipiny
cicero o naturze bogow
Informatyka, suplementacja, Filipiak

więcej podobnych podstron