1

KOMENTARZ DO „OPOWIADANIA O SMOKU”

„Opowiadania o SMOKU” zostały napisane jako materiał pomocniczy do programu nauczania „Okno na świat i drzwi do Polski. Program nauczania zintegrowanego dla klas I-III

szkoły podstawowej przeznaczony dla polskich dzieci uczących się za granicą. Blok przedmiotów humanistycznych.”. Zamieszczone w tym projekcie opowiadania są fragmentem
zaprojektowanej całości. Nie stanowią one podręcznika do programu nauczania, a jedynie materiał ilustracyjny do proponowanych w nim treści i zakresu problematyki.

Komentarze zamieszczone poniżej są otwartymi rozważaniami i propozycjami, które nauczyciele być może zechcą wykorzystać w swojej pracy.

Postać Smoka została wymyślona w taki sposób, żeby z jednej strony był on interesujący jako bohater fantastycznych, na poły baśniowych przygód, z drugiej zaś funkcjonował po

prostu jako mały mieszkaniec współczesnej Polski. Dzięki takiej konstrukcji Smok staje się dla dziecka uosobieniem jego własnych zainteresowań, wątpliwości, niepokojów. Różne etapy
procesu edukacji – kulturowej, historycznej, społecznej czy też obyczajowej – jakie przechodzi ten bohater, są tożsame z poznawczymi aspektami „Opowiadania o SMOKU”, z którymi winno
się zaznajomić samo dziecko. Postać Smoka przyjmuje zatem rolę rówieśnika-przewodnika, wprowadzającego ucznia w świat dawnej i współczesnej Polski.

Nieco inna funkcja została przypisana postaci Kraka. Już sam fakt, że jest to legendarny książę, a zatem ktoś z racji swojej pozycji winien znać wszystkie tajniki rządzonego przez

siebie kraju, sprawia iż pełni on funkcję wyrozumiałego nauczyciela. Z łagodnością i cierpliwością wyjaśnia swojemu małemu przyjacielowi, Smokowi, a co za tym idzie także dzieciom, różne
konteksty istnienia państwa, związku współczesności z tradycją i życia obywateli.

Oprócz postaci fantastycznych na planie akcji pojawiają się także bohaterowie, którzy swoim wizerunkiem nie odbiegają od mieszkańców współczesnej Polski. Niekiedy wysuwają się

nawet na plan pierwszy i zaczynają animować cały przebieg akcji. Nakładanie się w „Opowiadaniach o SMOKU” dwóch planów – rzeczywistych wydarzeń z motywami fantastycznymi –
sprawia, że jego poznawczy aspekt przybiera formę łagodnego pouczenia, dalekiego od natrętnej dydaktyki: dziecko śledzi z zainteresowaniem na poły bajkowe, na poły realistyczne przygody
Smoka i Kraka, a przy okazji zaznajamia się z historią i współczesnością rodzinnego kraju.

„Opowiadania o SMOKU” są skonstruowane w taki sposób, by nauczyciel w zależności od wieku uczniów oraz „bieżącej potrzeby” i scenariusza prowadzonej lekcji mógł kreatywnie

wykorzystać fragmenty opowiadania. Każdy z rozdziałów stanowi kompletną całość, dzięki czemu można je wykorzystywać niezależnie od z siebie i niekoniecznie w takiej chronologii w jakiej
zostały zamieszczone w książeczce. Oczywiście, rozdział pierwszy, wprowadzający ucznia w „smoczy świat” powinien pojawić się jako pierwszy. Podobnie rzecz ma się z rozdziałami
podzielonymi na części- np. wycieczka w góry, czy rozdziały dotyczące Świąt Bożego Narodzenia, ale i w tym przypadku, każdy z rozdziałów może być użyty bez konieczności powiązania go z
drugą jego częścią.

„Opowiadania o SMOKU” powstały w dwóch wersjach. Pierwsza z nich to wersja standardowej książeczki – do czytania, bogato ilustrowana rysunkami dzieci oraz fotografiami.

Stanowi pomoc dydaktyczną do wykorzystania w pełnym znaczeniu edukacji zintegrowanej - zarówno w edukacji polonistycznej (nauka czytania, pisania, ćwiczenia ortograficzne, gramatyczne,
etc), jak i obrazów z przeszłości Polski – przy propedeutycznym nauczaniu elementów historii, geografii, przyrody, edukacji społecznej, elementów edukacji matematycznej, muzycznej,
plastycznej, motoryczno-zdrowotnej. Materiał ilustracyjny może również stanowić bazę do porównań i odniesień do miejsca przebywania dziecka i charakterystycznych cech krajobrazu,
przyrody etc. Drugą wersją opowiadania jest wersja słuchowiskowa, służąca zapewnieniu kontaktu z polskim językiem. Może ona służyć również ćwiczeniom w rozumieniu słuchanego tekstu.
Poruszana tematyka i problematyka, oprócz typowo polskich elementów zawiera także elementy o charakterze ponadnarodowym i uniwersalnym (bezpieczeństwo w różnych sytuacjach,
przyjaźń, ochrona przyrody, zmienność losów historycznych, pomaganie słabszym, równouprawnienie osób niepełnosprawnych, działania na rzecz pokoju w Europie i na świecie itp.)
„Opowiadania o SMOKU” mogą być wykorzystywane również poza lekcjami nauczania języka i kultury polskiej i stanowić pomoc dydaktyczną „pasującą” nie tylko do polskiego programu.

„Opowiadania o SMOKU” można wprowadzić na każdym etapie nauczania początkowego i w zależności od stopnia umiejętności i sprawności dzieci należy dokonać wyboru

fragmentów opowiadania. Jeśli dzieci jeszcze nie znają liter i nie umieją czytać, to można w oparciu o ten tekst wprowadzać litery i analizować budowę wyrazów i zdań. Jeśli dzieci już potrafią
czytać, można doskonalić tę umiejętność, ćwiczyć logiczne myślenie, rozbudzać wyobraźnię, prowadzić ćwiczenia ortograficzno-grmamatyczno-syntaktyczne, ćwiczenia w mówieniu - zarówno
wypowiedziach swobodnych jak i w oparciu o zadawane pytania lub dotyczące jakiegoś wybranego aspektu lub problemu. Tej wyboru powinien dokonać nauczyciel.

Oprócz elementów wspólnych (zapoznanie uczniów z polską poezją dla dzieci, układanie planu wydarzeń, wprowadzenie nowego słownictwa, przyzwyczajenie dzieci do rozumienia

tekstów odsłuchiwanych z magnetofonu/CD i zachęcenie do samodzielnego czytania, etc), każdy z rozdziałów zawiera specyficzne treści dydaktyczo-wychowawcze. Stanowi bazę do
rozpoczęcia rozmów, dyskusji, na zawarte w opowiadaniu tematy. Może być on pomocą do wprowadzania określonego zagadnienia bądź cyklu zagadnień do programu szkolnego.

Autor proponuje aby zadania wzbogacające wiedzę dziecka były przeprowadzane w formie zabawy a przekazywanie „naukowej wiedzy” odbywało się „mimochodem” bez

systematycznej nauki nazw geograficznych, przyrodniczych etc. Celem tych opowiadań, w pierwszej fazie nauczania jest emocjonalne związanie dziecka z postaciami opowiadania, pobudzenie
kreatywnego myślenia i oswojenie dziecka z „konkretną wiedzą” – nowymi nazwami, innym i prawdopodobnie nowym dla dziecka sposobem postrzegania rzeczywistości (świadome zwracanie
uwagi na określone czynniki lub cechy).

2

W opowiadaniu, oprócz problematyki historycznej, przyrodniczej i społecznej pojawia się także problematyka dotycząca tradycji związanych ze świętami religijnymi. Niektóre

rozdziały opowiadania („Przygotowanie do Świąt” i „Wigilia”) osnute są na polskiej, katolickiej tradycji religijnej obchodzenia Bożego Narodzenia. W treści swojej zawierają one informacje o
innych religiach i mogą stanowić tło dla rozważań międzykulturowych, ale w kasach do których uczęszczają dzieci innych wyznań powinno się te rozdziały omawiać po wcześniejszym
dokładnym przemyśleniu struktury lekcji, lub w porozumieniu z rodzicami. Ma to szczególne znaczenie jeśli do klasy uczęszczają dzieci wyznawców Świadków Jehowy, którzy często nie życzą
sobie by ich dzieci w takich lekcjach uczestniczyły

1

. W związku z tym, nauczyciel samodzielnie musi zadecydować w jakiej formie i w jakim stopniu będzie mógł wykorzystać powyższe

rozdziały. Nie musza być one odtwarzane w całości. Nauczyciel w oparciu o własne doświadczenia i specyfikę grupy dzieci, w zależności od potrzeb może wykorzystać dowolny fragment tych
rozdziałów.

„Opowiadania o SMOKU” jest napisane językiem przystępnym dla dzieci, lecz zawiera wiele zwrotów i wyrażeń frazeologicznych, które mogą być dla nich niezrozumiałe. W

zależności od poziomu dzieci, nauczyciel może je wprowadzać systematycznie, lub jedynie okazjonalnie. Pojawiają się w nim fragmenty stylizowane na mowę staropolską (w wypowiedziach
Kraka), elementy mowy potocznej, gwara, powiedzonka młodzieżowe i dziecięce. Dzięki nim nauczyciel może czynić odwołania do kompetencji językowych uczniów.

„Opowiadania o SMOKU” są osnute wokół legend i tradycji Krakowa, które dla dzieci pochodzących z innych regionów Polski lub zza granicy mogą być nieznane. Włączenie ich do

programu szkolnego nie tylko przybliży uczniom tę tematykę, ale także da okazję do porównań „świata Smoka” z bliskim dzieciom ich obszarem kulturowym.

W klasach I-III, kolejnych rozdziałów opowiadania nie należy traktować jako „jednostek lekcyjnych”, gdyż każdy z nich zawiera zbyt bogaty zestaw treści (dydaktycznych i

wychowawczych) by można je było omówić podczas jednej lekcji. Dlatego też w młodszych klasach szkolnych kolejne rozdziały należy raczej potraktować jako element uzupełniający
realizację tematycznego cyklu lekcji. Jako „elementy jednej lekcji” można te opowiadania wykorzystywać w klasach starszych szkoły podstawowej, gdy uczniowie posługują się bogatszym
zestawem pojęć i słów i nie mają problemów ze zrozumieniem lub przeczytaniem tekstu.

Komentarze do kolejnych rozdziałów zawierające wskazania do korelacji międzyprzedmiotowej

i odniesienia do modułów tematycznych proponowanych w programie nauczania.

1

Takie uwagi zgłosiły nauczycielki pani Renata Mascewicz oraz Renata Zawilińska, które testowały program nauczania i materiały dydaktyczne. Nauczycielki te pracują w

szkole polskiej w Brukseli.

3

Celem rozdziału pierwszego jest wprowadzenie ucznia w tematykę i problematykę opowiadania i zainteresowanie go tekstem czytanym przez nauczyciela lub odsłuchiwanym z CD,
a co za tym idzie zachęcenie ucznia do podejmowania prób samodzielnego czytania. Rozdział ten jako wprowadzający ucznia w świat Smoka powinien być omawiany w pierwszej
kolejności.

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

Wprowadzenie do słownictwa dziecka związki frazeologiczne: „pomiatać czymś z kąta w kąt”, „egipskie
ciemności”, „nastawiać ucha”, „biec co tchu”, „cicho jak makiem zasiał”

•

Tworzenie i wymyślanie wyrazów rozpoczynających się na określoną literę, grupowanie ich według klucza- imiona,
kolory, rzeczy, maszyny

•

Twórcze kończenie opowiadania – co wydarzyło się w grocie, kto mógł hałasować etc?

•

Nazwy kolorów, części ciała – rzeczownik, przymiotnik

•

Tworzenie zdań oznajmujących, pytających, wykrzyknikowych- wyróżnianie w tekście, zasady ich stosowania, znaki
–pytajnik, wykrzyknik, kropka na końcu tych zdań

•

Tworzeniem i stosowaniem wyrazów dźwiekonaśladowczych (np.: kap,kap, plus, plusk, zgrzyt etc)

•

Swobodne wypowiedzi na określony temat

•

Nauka na pamięć wybranego wiersza

•

Wygłaszanie wiersza z zachowaniem modulacji głosu i interpunkcji

Elementy edukacji historycznej – obrazy z przeszłości

•

Elementy edukacji przyrodniczo-geograficznej

•

Problematyka ochrony przyrody - nietoperze- łatające ssaki mieszkające w jaskiniach – czy należy ich się bać,
ochrona przyrody, oglądanie ilustracji przedstawiających nietoperze, czy mieszkają także w okolicy,

•

Elementy lokalnego środowiska geograficznego i przyrodniczego – nazwy lokalnych rzek, drzew, mórz, etc

•

Wprowadzenie nazwy: Polska, Kraków, Wisła, Bałtyk, (z wykorzystaniem wiedzy dzieci na ten temat)

•

Wstępna praca z mapa, globusem

Elementy edukacji kulturowej

•

Elementy edukacji społecznej

•

Przekazanie informacji o istnieniu bezpłatnych numerów alarmowych (straż, policja, pogotowie). Istotnym jest
odniesienie tych informacji do prawdziwych lokalnych numerów alarmowych

•

Sposoby wzywania pomocy w przypadku zagrożenia

•

Sposoby przeprowadzania rozmowy telefonicznej – zawiadamianie o pożarze, wypadku

•

Zabawy dzieci w Polsce – gra „w chłopka” i „w klasy”, „w chowanego” – lokalne gry dziecięce

•

Reguły gier („chłopka” , „klasy”, lub lokalne lubiane przez dzieci) i rozmowa na temat przestrzegania reguł- jako
czynnika decydującego o kontynuacji gry, osiągnięcia efektu końcowego-wygranej. Można rozpocząć rozmowę o
tym, co by się stało, gdyby nie było reguł gier, lub gdyby je w trakcie dowolnie zmieniać – czy gra mogłaby się
toczyć, jakie efekty społeczne- w grupie zawodników mogłoby to przynieść (np.: niezadowolenie, skłócenie, niechęć,
etc). Ten temat może to być wstępem do omawiania zasad i reguł zachowania się na jedni, w szkole, w różnych
innych sytuacjach.

•

Zasady bezpieczeństwa - zachowanie się podczas burzy

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

•

Plastyka- ilustrowanie ciągu dalszego opowiadania, historyjka obrazkowa

Utwory literackie

•

Ewa Szelburg-Zarembina „Do domu! Do domu!”

•

Ewa Szelburg-Zarembina „Idzie niebo”

•

Halina Szayerowa „Wielkim wozem jedzie noc”

Roz

d

zia

ł 1. Narodziny

Sm

oka.

Uwagi

4

Celem tego opowiadania jest wprowadzenie dzieci w jego tematykę i problematykę, oraz wzbudzenie emocjonalnego stosunku do postaci Smoka, zapoznanie uczniów z
polakimi/krakowskiemi legendami, postaciami

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

wprowadzenie do słownictwa dziecka związków frazeologicznych „stanąć jak wryty”, „zmienić się w słup soli”,
„wyrosnąć jak spod ziemi”, „wziąć nogi za pas”, „czmychnąć w krzaki”, „głowa rozpalona gniewem”, „wyciskać łzy
z oczu”, „rzucać słowa na wiatr”, „mieć złote serce”

•

tworzenie zdań oznajmujących, pytających, wykrzyknikowych - wyróżnianie w tekście, zasady ich stosowania, znaki
– pytajnik, wykrzyknik, kropka na końcu tych zdań

•

zasada pisania imion, nazw własnych wielką literą

•

zapoznanie z legendami polskimi – w odniesieniu do lokalnych

•

opowiadanie legendy

•

ustalanie przebiegu wydarzeń – jako przygotowaniem do pisania planu opowiadania

•

wyszczególnianiem cech wyglądu zewnętrznego Smoka i Kraka (korelacja z zajęciami plastycznymi) –
przygotowanie do opisu postaci

Elementy edukacji historycznej – obrazy z przeszłości

•

zapoznanie uczniów z legendą o Krakowie, Kraku, Szewczyku i krakowskim Smoku

Elementy edukacji przyrodniczo-geograficznej

•

odnajdywanie na mapie Polski, Krakowa, kraju i miejscowości zamieszkania

•

odczytywanie oznaczeń na mapie - kolory symbole

Elementy edukacji kulturowej

•

polskie i lokalne legendy - poszukiwanie analogicznych legend lokalnych (o księciu, założeniu miasta/grodu, smoku)

•

porównywanie imion polskich i lokalnych (podobieństwa i różnice)

Elementy edukacji społecznej

•

zapoznanie uczniów z zawodem szewca i innymi zawodami także współczesnymi

•

kształtowanie postaw tolerancji i niestereotypowego patrzenia na ludzi w odniesieniu do wykonywanych przez nich
zawodów

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

•

plastyka – ilustracje do opowiadania

•

wychowanie techniczne – makieta smoczej jamy i sylwetka Smoka - plastelina

Utwory literackie

•

Ewa Szelburg Zarembina „Złoty jeż”

Roz

d

zia

ł 2. Nowy

miesz

k

aniec

groty.

Uwagi

•

Rozdział ten zawiera bardzo istotny fragment, który może być wykorzystany w oddziaływaniach wychowawczych.
Na podstawie tego fragmentu można przeprowadzić z dziećmi rozmowę o ocenianiu innych, o tolerancji, o
stereotypach. Jest to scena, w której Krak mówi: „Zmyliły mnie te ogniki, które umiesz pyszczkiem puszczać i
kolorowy grzebień na grzbiecie. (...) Ale ty przecież jesteś całkiem inny. Masz dobre serce i dobrze ci z oczu patrzy.
To tylko opowieści z dawnych lat i strach kazały mi w tobie poczwarę zobaczyć.... A nawet gdyby tamta poczwara
jakimś twoim pra – pra – pra - pra przodkiem była, to cóż ty jesteś winien jej czynom?.”

5

Celem tego rozdziału jest wprowadzenie dzieci w tematykę i problematykę opowiadania, oraz wprowadzenie uczniów w tematykę ochrony przyrody i właściwego zachowania w
Parkach narodowych oraz podczas wycieczek.

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

wprowadzenie do słownictwa dziecka związków frazeologicznych „bolec jak diabli”, „pachnieć na kilometr”,
„zatopić się w lekturze”

•

zasada pisania nazw własnych wielką literą – nazwy gór - Tatry

•

rytm w wierszu ( w oparciu o „Lokomotywę” Tuwima)

Elementy edukacji historycznej – obrazy z przeszłości

Elementy edukacji przyrodniczo – geograficznej

•

wprowadzenie do problematyki ochrony przyrody- parki narodowe, zwierzęta i rośliny chronione

•

zasady zachowania się w lesie, parku narodowym

•

niebezpieczne zwierzęta/rośliny/sytuacje jakie można napotkać w miejscu zamieszkania dziecka lub podczas
lokalnych wycieczek i jak zachowa się w przypadku takiego spotkania

•

zachowanie się w przypadku napotkania dzikich zwierząt – żmija (w Polsce)

•

zasady bezpiecznego zachowania się w górach

•

znaki i symbole turystyczne

•

sposoby odczytywania mapy turystycznej

Elementy edukacji kulturowej

•

lokalne sposoby pozdrawiania się na ścieżce

Elementy edukacji społecznej

•

wdrożenie do stosowania „proszę-dziękuję-przepraszam” w odpowiednich sytuacjach

•

zasady zachowania się na wycieczce, wzajemna pomoc, pozdrawianie się na szlaku

•

właściwe przygotowanie się do wycieczki - po co Smok i Krak zabrali: czapkę z daszkiem, gwizdek, latarkę, sweter,
pelerynę, butelkę wody, bandaż, czekoladę, nóż, kanapki, jabłko

•

sposoby zachowania się gdy ktoś zgubi się w lesie- zapoznanie dzieci z telefonami i sygnałami alarmowymi,
sposobami zostawiania znaków

•

zasady bezpiecznego wsiadania i wysiadania z autobusu

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

•

obliczenia zegarowe

•

odczytywanie rozkładów jazdy

Utwory literackie

•

Julian Tuwim „Lokomotywa”

•

Jan Brzechwa „Entliczek-Pentliczek”

Roz

d

zia

ł 3. W

ycieczka

w

góry.

Uwagi

•

Można zastosować zabawy dydaktyczne – poruszanie się po szkole za wskazaniami „turystycznych szlaków”
przygotowanych na zajęciach z wychowania technicznego – oswojenie dzieci i wdrożenie do odczytywania
międzynarodowych symboli turystycznych (oznakowanie szlaku, znaki ostrzegające przed lawina, zwierzętami,
drogowskazy etc), planowanie wycieczki na podstawie mapy. Podczas zajęć z wychowania technicznego lub zajęć
komputerowych uczniowie mogą wykonywać potrzebne do zabaw dydaktycznych tabliczki ostrzegawcze, znaki
turystyczne.

•

W oparciu o wiersz „Entliczek-Pentliczek” Jana Brzechwy można wprowadzić problematykę zdrowego odżywiania
się, mycia owoców przed spożyciem, zawartości kalorycznej i odżywcza niektórych spożywanych przez dzieci
artykułów spożywczych.

6

Podobnie jak w poprzednim rozdziale, celem tego opowiadania jest wprowadzenie problematyki ochrony przyrody, właściwego zachowania się w parku narodowym, udzielania pierwszej pomocy.

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

wyrazy dźwiękonaśladowcze

•

układanie planu wydarzeń

•

układanie zdań pytających, wykrzyknikowych, oznajmujących

Elementy edukacji historycznej – obrazy z przeszłości

Elementy edukacji przyrodniczo – geograficznej

•

zasady poprawnego zachowania się w lesie, w górach i w parku narodowym

•

znaki i symbole turystyczne

•

sposoby odczytywania mapy turystycznej

•

zasady przygotowania się do wycieczki

•

udzielnie pierwszej pomocy i zakładanie opatrunku

•

zasady przygotowania i wyposażenia apteczki pierwszej pomocy

•

numery lokalnych telefonów alarmowych służb ratowniczych w górach, nad wodą

•

dziko żyjące zwierzęta (polskie i lokalne), które mogą być niebezpieczne dla człowieka

Elementy edukacji kulturowej

•

porównywanie góralskich piosenek z różnych regionów i krajów

Elementy edukacji społecznej

•

zasady kulturalnego zachowania się na turystycznym szlaku- pozdrawianie się turystów, nie odmawianie pomocy, udzielanie
prawdziwych informacji (niebezpieczne sytuacje wynikające np. z podanych dla żartu błędnych informacji)

•

służby społeczne- Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe – w odniesieniu do lokalnych

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

•

matematyka – obliczenia zegarowe, posługiwanie się zegarkiem, obliczanie długości trasy wycieczki, mierzenie odcinków

Utwory literackie

•

Konstanty Ildefons Gałczyński „Jutro popłyniemy daleko”

•

Julian Tuwim „Spóźniony słowik”

•

„Hej bystra woda” – piosenka góralska

Roz

d

zia

ł 4.

Pr

zygoda z

Mic

h

asiem.

Uwagi

•

Opowiadanie to jest także doskonałą okazją do nauczenia dzieci w jaki sposób opatrywać i bandażować skaleczenia, jak zakładać
opaskę uciskową (na wypadek ukąszenia przez żmiję). Należy zwrócić uwagę na zachowanie ostrożności przy robieniu
opatrunków- możliwość zarażenia się chorobami poprzez kontakt z krwią. Tematem, który należałoby poruszyć jest zapoznanie
uczniów z telefonami i sygnałami alarmowymi (czy mama Michasie miała rację chcąc wezwać Górskie Ochotnicze Pogotowie
Ratunkowe), sposobami zostawiania znaków, by wiedziały co zrobić gdy ktoś zgubi się w lesie. Użytecznym może okazać się
„przećwiczenie” rozmowy telefonicznej- zgłoszenia wypadku.

•

Na podstawie wiersza „Spóźniony słowik” Tuwima- nauczyciel może przeprowadzić rozmowę o punktualności (jak należy się
zachować gdy wiemy, że się spóźnimy, uczucia osób czekających na spóźnialskiego, szanowanie pracy i uczuć innych, empatia) i
spróbować odpowiedzieć na pytanie o to co mogło przytrafić się słowikowi i czego obawiała się Pani Słowikowa.

7

Problematyka tego opowiadania jest bardzo trudna. Jego głównym celem jest: podtrzymanie pamięci o wydarzeniach 11 września, uwrażliwienie dzieci na rozróżnianie dobrych i złych czynów,
kształtowanie postawy tolerancji wobec innych ludzi z uwzględnieniem granic tej tolerancji. PATRZ KOMENTARZ PSYCHOLOGA

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

pisanie listów do świata – wyrażanie życzeń i marzeń w kontekście pokojowego współistnienia

•

swobodne wypowiedzi na zadany temat

Elementy edukacji historycznej – obrazy z przeszłości

Elementy edukacji przyrodniczo – geograficznej

Elementy edukacji kulturowej

Elementy edukacji społecznej

•

wdrożenie uczniów do dbania o własne zdrowie i bezpieczeństwo (umiejętność mówienia „nie” w sytuacjach zagrożenia,
przemocy)

•

sposoby wyrażania uczuć i emocji - mimika, gesty, muzyka, wiersze, malarstwo

•

sposoby okazywania pamięci- np. zapalanie świec (należy zwrócić uwagę na różnice w aspekcie kulturowym i religijnym)

Korelacja z inny i przedmiotami nauczania

•

wychowanie muzyczne - słuchanie muzyki Mozarta -„Requiem”

•

wychowanie plastyczne – wyrażanie uczuć i emocji za pomocą kolorów- barwy ciepłe i zimne

•

poszukiwanie i selekcjonowanie informacji w TV, radio, internecie

Utwory literackie

•

Elżbieta Mach „Biała chusta”

•

Elżbieta Mach „Pamięć”

Roz

dzia

ł 5

. Smu

tna

Ro

czn

ica

Uwagi

•

Podczas omawiania tego rozdziału należy unikać sformułowania – muzułmanie - by nie siać nienawiści religijnej, dyskusję i
rozmowy należy raczej skierować na fanatyzm i zachowania „złych ludzi”.

•

Omówienie tego rozdziału w dużej mierze zależeć będzie od dojrzałości i wrażliwości dzieci. Rocznica 11 września jest na tyle
"świeża" i bolesna, że nie w każdej grupie dzieci będzie ten temat można poruszyć, tym bardziej, że być może znajda się w klasie
uczniowie, których bliscy lub znajomi zginęli w tamtym dniu.

•

Wskazane jest, jeśli nauczyciel podejmie decyzję o omawianiu tego tematu- powinien skonsultować swój pomysł na lekcje z
psychologiem, aby nie przyniosła ona dzieciom więcej szkód niż pożytku.

•

Ważne by dzieci zastanowiły się co one mogą zrobić na rzecz pokoju na świecie, jaka jest rola pamięci w "przedłużaniu życia”
tym, którzy odeszli. Można w tym celu zastosować metodę „pisania listów i deklaracji do świata” poprzedzone rozmową o tym co
ja mogę zrobić, żeby być dobrym człowiekiem, np.: „chciałbym aby na świecie nie było....”.

•

Istotnym elementem lekcji powinno być uświadomienie uczniom, że nie wszystkie dzieci na świecie są bogate piękne i
szczęśliwe, że są dzieci osierocone.

•

Rozdział napisany jest tak, by dać wrażenie emocjonalne tamtego dnia-gdy do normalnego beztroskiego życia wkradła się
tragedia. Dlatego też smok spędza ten dzień leniwie, nie przewidując nieszczęścia. Można też uciec się do słuchania Requiem
Mozarta i w oparciu i płynące z muzyki emocje wyzwolić dziecięcą twórczość- rysunki, plakaty etc. Niebagatelne jest rozważanie
co mały człowiek, smok lub dziecko w klasie może zrobić dla tolerancji, pokoju etc. Można też powiedzieć o fanatyzmie jako
złym elemencie każdej religii czy światopoglądu- sprowadzając tę trudna problematykę do poziom dzieci. Problem zmuszania
kogoś do robienia czegoś według własnych wyobrażeń. Jest to dobra lekcja do ćwiczeń z asertywności i mówienia „nie”,
kształtowania i wyrażania własnego zdania.

•

Jeżeli w klasie są dzieci, które z jakichkolwiek przyczyn straciły kogoś ze swoich bliskich (niekoniecznie podczas wydarzeń z 11
września, choć i taką ewentualność należy brać pod uwagę), lekcja ta powinna dać dziecku wsparcie, nauczyciel powinien
postarać się złagodzić smutne wspomnienia lub ciągle żywe jeszcze uczucia.

Patrz komentarz psychologa

8

Celem tego rozdziału jest zapoznanie uczniów z obrazem polskiej zimy, zachęcenie do niesienia wzajemnej pomocy oraz stworzenia płaszczyzny do rozmów na temat
bezpiecznego spędzania wolnego czasu.

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

budowa wiersza

•

rym i rytm w wierszu

Elementy edukacji historycznej – obrazy z przeszłości

Elementy edukacji przyrodniczo – geograficznej

•

pory roku (z uwzględnieniem różnic klimatycznych)

•

nazwy miesięcy

•

sposoby prowadzenia obserwacji pogody (kalendarz pogody)

Elementy edukacji kulturowej

•

polskie i lokalne zwyczaje zimowe, świąteczne (mikołajki)

Elementy edukacji społecznej

•

zasadami bezpieczeństwa podczas zimowych zabaw - ślizganie się na zamarzniętych zbiornikach wodnych (kaczki mają swoją
ślizgawkę- czy dzieci tak jak kaczki tez mogą jej używać?)

•

sposobami udzielania pomocy w przypadku załamania lodu (jeśli dotyczy)

•

sposobami bezpiecznego spędzania wolnego czasu na świeżym powietrzu

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

•

matematyka - liczenie do 10, liczebniki główne i porządkowe, dodawanie i odejmowanie, obliczenia kalendarzowe

•

muzyka – śpiew w kanonie

Utwory literackie

•

„Panie Janie” – kanon

•

Jan Brzechwa „Kaczka Dziwaczka”

•

Józef Czechowicz „Pada śnieg”

•

Wanda Chotomska „Dziesięć bałwanków”

Roz

d

zia

ł 6.

Zi

mowy por

an

ek.

Uwagi

Znana w wielu wersjach językowych piosenka „Panie Janie”, która rozpoczyna opowiadanie, daje okazję do wykazania zarówno
wspólnych europejskich elementów kulturowych jak i czynników różnicujących kultury. Opis polskiej zimy także może być okazją
do porównań i odniesień, tym razem w kontekście czynników przyrodniczych (pór roku, zachowań ludzi i zwierząt). Przygoda
Smoka i pomoc koleżeńska kaczek może być pretekstem do rozważań na temat wspólnych europejskich wartości, w tym przypadku
– okazywania, przyjaźni, niesienia wzajemnej pomocy

9

Celem tego rozdziału jest stworzenie możliwości do dokonywania odniesień kulturowo-historycznych na temat różnych sposobów świętowania, nie tylko Bożego Narodzenia, ale ogólnie ujmując - dni
ważnych”, w różnych kulturach, religiach, krajach i w różnym okresie historycznym.

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

pisanie kartek i życzeń świątecznych

•

adresowanie kopert

•

układanie i zapisywanie przepisów kulinarnych

•

wielka litera w imionach, nazwiskach i zwrotach grzecznościowych

Elementy edukacji historycznej – obrazy z

przeszłości

•

sposoby obchodzenia Świąt w dawnych czasach – na podstawie tekstu, wspomnień rodziców, dziadków

Elementy edukacji przyrodniczo – geograficznej

•

rodzaje drzew polskich i lokalnych - liściaste i iglaste

•

nazwy polskich i lokalnych drzew iglastych

•

ochrona przyrody – sztuczne czy naturalne choinki

•

rekultywacja zniszczonych lasów - szkółki leśne

•

znaczenie lasu w środowisku człowieka

Elementy edukacji kulturowej

•

sposoby świętowania Bożego Narodzenia w Polsce

•

sposoby świętowania Bożego Narodzenia w miejscu zamieszkania ucznia (UWAGA: nie wszystkie dzieci świętują Boże Narodzenie,
patrz uwagi ogólne tego rozdziału)

•

charakterystyczne potrawy świąteczne i sposoby ich przygotowania

•

podania i legendy (Słowianie)

•

przepisy na polskie potrawy świąteczne

•

kolędy polskie i o zasięgu międzynarodowym

Elementy edukacji społecznej

•

funkcja społeczna Świąt – spotkania rodzinne, przebaczenie, pogodzenie się osób zwaśnionych

•

sposoby składania świątecznych życzeń (osobiście, wysyłanie kartek z życzeniami)

•

zawody naszych rodziców – leśnik, ogrodnik, listonosz etc

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

•

wychowanie plastyczne i techniczne – wykonywanie kartek świątecznych, ozdób choinkowych

•

matematyka – rysowanie figur geometrycznych, odmierzanie odcinków

•

wychowanie muzyczne – piosenki o tematyce zimowej i świątecznej, nauka śpiewu

Utwory literackie

•

„Zielony gość” muz. Franciszka Leszczyńska, sł. Krystyna Wodnicka

Roz

d

zia

ł 7 i

8.

Przy

go

to

w

ani

a d

o

Ś

wi

at.

Uwagi

•

Skorelowanie tego tematu z edukacją społeczną może powadzić do rozmów o tym jak w rodzinie, w domu ucznia świętuje się ważne
dni. W przypadku klasy wielokulturowej należy mieć na uwadze, że nie wszystkie dzieci w taki sam sposób mogą świętować Boże
Narodzenie, a cześć dzieci w ogóle tych Świat może nie obchodzić. W takich sytuacjach należy raczej nawiązać do dni świątecznych
w ogóle. Ważne jest by wykazać i podkreślić zróżnicowanie i równouprawnienie wszystkich sposobów na świętowanie dni ważnych.
Tłem do nawiązania i prowadzania takiej rozmowy mogą być przygotowania Smoka i Kraka do Bożego Narodzenia spędzanego
zgodnie z polską tradycją. Trzeba mieć na uwadze, że Wigilia, dzielenie się opłatkiem i składanie przy tej okazji życzeń są typowe dla
polskiego Bożego Narodzenia i nie spotyka się tego zwyczaju w innych krajach. Opisany w tym rozdziale zwyczaj zostawiania
jednego wolnego nakrycia dla niespodziewanego gościa, może być wstępem do rozmów o empatii, dobroczynności (być może w
miejscowości zamieszkania dziecka organizuje się dla osób biednych/bezdomnych akcje charytatywne, można nawiązać przy tej
okazji – do problematyki wolontariatu)

•

Innym tematem, który mógłby być przy okazji tego rozdziału omówiony to przygotowywanie własnoręcznie wykonanych prezentów
świątecznych, przyjmowanie i dawanie ich. Podobnie jak w kolejnym rozdziale o Wigilii można porównać ulubione przepisy
świąteczne, uczniowie mogą poszukiwać przepisy w domowych archiwach, prowadzić rozmowy i wywiady z rodzicami i dziadkami.

•

Lekcja może zawierać także elementy savoir vivre-u, sposób przygotowania i przystrajania stołu, kultury zachowania się przy stole.

10

Celem tego rozdziału jest stworzenie możliwości do dokonywania odniesień kulturowo-historycznych na temat różnych sposobów świętowania, nie tylko Bożego Narodzenia, ale ogólnie ujmując -
dni ważnych”, w różnych kulturach, religiach, krajach i w różnym okresie historycznym. Zapoznanie uczniów ze specyfika polskiego Bożego Narodzenia- wigilia i związanymi z tym dniem
zwyczajami- współczesnymi i legendarnymi.

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

wprowadzanie do słownictwa uczniów związków frazeologiczne np. „kiszki marsza grają”

•

poszerzanie słownictwa uczniów o nazwy przyborów kuchennych i naczyń stołowych

•

utrwalanie pisowni i znajomość liczebników głównych i porządkowych (w oparciu o wiersz „Trudny rachunek”
Tuwima)

•

rozwijanie wyobraźni uczniów – twórcze kończenie opowiadania- kto zapukał do drzwi

•

pisanie kartek i listów świątecznych

•

adresowanie kopert

•

pisownia imion, nazwisk, zwrotów grzecznościowych dużą literą

•

twórcze kończenie opowiadania, układanie ciągu dalszego,

•

pisownia liczebników porządkowych i głównych

Elementy edukacji historycznej – obrazy z przeszłości

•

wyszukiwanie w tekście fragmentów opisujących jak w dawnych czasach obchodzono Boże Narodzenie lub
analogiczne święta

Elementy edukacji przyrodniczo – geograficznej

•

odniesienia do kraju zamieszkania dziecka, jaka pogoda jest w grudniu ( w czasie Świąt)

Elementy edukacji kulturowej

•

zapoznanie uczniów z charakterystycznymi świątecznymi potrawami i sposobem ich przygotowania

•

porównania kulturowo-historyczne – różne sposoby świętowania „dni ważnych” w różnych kulturach/religiach/krajach

•

sposoby świętowania dni ważnych dla rodziny, nie tylko w odniesieniu do Bożego Narodzenia (patrz uwagi)

•

zwyczaje związane z tym dniem- post, przystrajanie choinki, prezenty pod choinką etc

•

charakterystyczne potrawy świąteczne i sposoby ich przygotowania

•

kolędy polskie i o zasięgu międzynarodowym

Elementy edukacji społecznej

•

sposoby składania i przyjmowania świątecznych życzeń (osobiście, wysyłanie kartek z życzeniami), jak się zachować

•

zasady bezpieczeństwa obchodzenia się z urządzeniami elektrycznymi– zawieszanie lampek choinkowych

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

•

wychowanie plastyczne i techniczne - wykonywanie ozdób choinkowych (papierowych łańcuchów, gwiazdy,
piernikowych ciasteczek (lub z masy solnej albo papierowej), słomianych gwiazdek itp)

•

wychowanie muzyczne – śpiewanie kolęd i piosenek o tematyce zimowej, czytanie nut

•

matematyka – nazwy figur geometrycznych, rysowanie ich i wycinanie (przy okazji robienia zabawek na choinkę) ,
liczenie, liczebniki porządkowe i główne

•

wychowanie plastyczne – rysowanie historyjki obrazkowej – ciąg dalszy opowiadania

Roz

d

zia

ł 9

. Wig

ilia

Utwory literackie

•

Julian Tuwim „Trudny rachunek”

•

Tadeusz Kubiak „Wieczór wigilijny”

•

„Wśród nocnej ciszy” – kolęda

•

„Cicha noc” - kolęda

11

Uwagi

•

Jeżeli nauczyciel zdecyduje się na naukę śpiewania kolęd, powinien zwrócić szczególną uwagę czy wszystkie dzieci
mogą w takiej lekcji uczestniczyć i czy nie kłóci się to z ich regułami religijnymi. Na podstawie kolędy „Cicha noc” –
obecnej w wielu wersjach językowych, można wykazać wspólne elementy kulturowe dla wielu krajów.

•

Wigilia, dzielenie się opłatkiem i składanie przy tej okazji życzeń są typowe dla polskiego Bożego Narodzenia i nie
spotyka się tego zwyczaju w innych krajach. Ważne jest by wykazać i podkreślić zróżnicowanie i równouprawnienie
wszystkich religii.

•

W oparciu o wiersz „Wieczór wigilijny” Kubiaka, można zastanawiać się nad znaczeniem życzeń mamy – co to znaczy
być dobrym dla ludzi i jak można tego dokonać, dlaczego jest to takie ważne.

•

Twórcze kończenie opowiadania- kto zapukał do drzwi- tu jest okazją do wprowadzenia lokalnych zwyczajów –
niespodziewanym gościem może okazać się ktoś z lokalnej społeczności i „przynieść” ze sobą lokalne zwyczaje, może
też być to przedstawiciel innej kultury bądź religii, który nie wiedział o tym, że Smok świętuje Wigilię i może się wiele
o niej dowiedzieć. Nauczyciel może albo pokierować rozważaniami w kierunku wprowadzenia wątków
wielokulturowych, albo nie ograniczać twórczości dzieci. Uczniowie w zależności od poziomu edukacyjnego - mogą
pisać na ten temat wypracowania, mogą dyskutować, opowiadać, młodsze dzieci mogą zilustrować swoje rozważania w
postaci historyjki obrazkowej.

Rozdział ten w pierwszej kolejności ma na celu kształtowanie postawy tolerancji wobec osób niepełnosprawnych i świadomości ich równouprawnienia w społeczeństwie.

Elementy edukacji językowo-literackiej

•

wprowadzanie lub utrwalanie nazw polskich owoców i warzyw- w oparciu o wiersz Brzechwy

•

porównywanie owoców polskich i lokalnych

•

opis owocu

•

rozwijanie wyobraźni ucznia - twórcze kończenie opowiadania – czy Smokowi udało się powrócić do groty i odnaleźć
Kraka

•

ustalanie przebiegu wydarzeń, pisanie planu opowiadania

•

tworzeniem zdań oznajmujących, pytających, wykrzyknikowych- wyróżnianie w tekście, zasady ich stosowania, znaki –
pytajnik, wykrzyknik, kropka na końcu tych zdania

Elementy edukacji historycznej – obrazy z przeszłości

Elementy edukacji przyrodniczo – geograficznej

•

warzywa i owoce rosnące w Polsce i w miejscu zamieszkania ucznia

Elementy edukacji kulturowej

•

należy zwrócić uwagę na to, że są kraje o ruchu prawostronnym i lewostronnym

Elementy edukacji społecznej

•

omówienie zasad podróżowania i zachowania się w środkach transportu publicznego – konieczność posiadania biletu –
gdzie kupić, jak skasować, jak odczytać trasę autobusu, tramwaju etc.

•

zasadami zachowania się w przypadku zagubienia się w mieście

•

zasadami bezpiecznego przechodzenia przez jezdnię

•

omówienie zdrowego sposobu odżywiania się – owoce, warzywa (mycie owoców przed spożyciem)

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

•

wychowanie komunikacyjne – bezpieczeństwo na drodze

•

wychowanie plastyczne i techniczne – rysowanie znaków drogowych

•

wychowanie fizyczne – zabawa w bezpieczne przechodzenie przez jezdnie, rozróżnianie lewej i prawej
strony, ćwiczenia orientacyjno-porządkowe

Utwory literackie

•

Jan Brzechwa „Na straganie”

•

Wiera Badalska „Gra w zielone”

Roz

d

zia

ł 10

. S

p

ot

ka

ni

e w

a

utob

u

si

e.

Uwagi

•

Istotnym elementem tego opowiadania jest wykazanie bogactwa przeżyć wewnętrznych Kasi i wewnętrznego dialogu
ze Smokiem.

12

UWAGI do rozdziału 5 pt: „Smutna rocznica”:

powrót

Z uwagi na stopień powagi i trudności tego rozdziału, nauczyciel zanim podejmie decyzję o wprowadzeniu go do programu nauczania, powinien skonsultować swój pomysł na

realizację lekcji z psychologiem który zna realia konkretnej szkoły i jej uczniów. Aby choć trochę wspomóc nauczycieli, poniżej zamieszczony został komentarz psychologa, pani Renaty Rosy-
Chłobowskiej

2

Komentarz psychologa.

Podjęcie na lekcji tak skomplikowanego problemu, jakim jest terroryzm i przemoc na wielką skalę, stawia nauczyciela wobec zadań wykraczających poza obszar typowych działań

edukacyjnych. Rozmowa z dziećmi na tematy trudnej współczesności pełni jednak na tyle ważną, znaczącą funkcję wychowawczą, że bez wątpienia należy ją w szkole zaaranżować.

„Smutna rocznica” operuje stylistyką baśniową; dzięki postaciom fantastycznym przekaz dramatycznych treści łagodnieje. Obecność przyjaznych, znanych postaci i ich naturalna w

opowieści personifikacja umożliwia dzieciom utożsamienie się z nimi oraz wyrażenie - na zasadach projekcji - własnych uczuć ewokowanych tragizmem wydarzeń z 11 września. Wrażliwość
Smoka uwrażliwia tych, którzy się z nim identyfikują.

Język baśniowo zabarwionej opowieści odpowiada możliwościom percepcyjnym dzieci 9 –11 letnich, a styl uwzględnia ich ograniczone jeszcze zdolności analizy zjawisk o

światowym zasięgu. Istotny ze względu na możliwości odbiorcze dziecka pozostaje ten element narracji, który uwzględnia perspektywę młodego bohatera, znanego dzieciom z legend. Dzięki
przyjęciu jego punktu widzenia przerażające sceny, o których mowa, docierają do małych czytelników przez filtr jego doznań i obserwacji. Nie mniej ważna pozostaje obecność u jego boku
bohatera dorosłego – księcia Kraka, tego, który objaśnia świat i udziela wsparcia. Dla dziecka to niezwykle znaczący sygnał: w chwilach naprawdę trudnych, przekraczających dziecięce
możliwości pojmowania, przy dziecku powinien być dorosły, mądry i opanowany, dzięki któremu można doznać otuchy.

Literackie walory „Smutnej Rocznicy” mogą być przedmiotem całkiem odrębnej analizy. Z psychologicznego punktu widzenia istotne wydają się te zagadnienia, które wywołują

silniejsze emocje, prowokując do rozważań.

Akcja opowiadania rozgrywa się na dwóch przenikających się planach – baśniowym i realistycznym. W naturalny sposób odbiorca utożsamia się z fantastycznymi bohaterami i ich

oczyma obserwuje dramat ofiar WTC. Obecność tego typu bohatera ułatwia dziecku uświadomienie i ujawnianie własnych uczuć. Ich nazwanie i omówienie może stanowić ważne ogniwo
lekcji, wspierające rozwój emocjonalny uczniów. Samo pojawienie się uczuć i przyzwolenie na ich ekspresję może jednak stanowić pewien problem dla nauczyciela zorientowanego jedynie na
przekaz merytoryczny. Można bowiem przewidywać, że zarówno w wypowiedziach, jak i w mowie niewerbalnej pojawią się emocje trudne i dla ucznia, i dla nauczyciela. Uczniowie
empatyczni będą odbierać tekst, mówiąc o lęku, przerażeniu i bezradności bezpośrednich ofiar, o strachu, niepewności i rozpaczy ich bliskich, o trwodze, smutku i zadumie wszystkich
pozostałych, którzy mimowolnie stali się świadkami tragicznych scen. W naturalny sposób wzbudzone mogą zostać także emocje wobec sprawców tragedii: protest, bunt, sprzeciw, a nawet chęć
odwetu. Nie należy tym uczuciom zaprzeczać ani ich dewaluować, lepiej spokojnie wysłuchać, wyrazić zrozumienie i kierunkować rozważania w stronę podejmowania odpowiedzialności za
siebie i własne czyny, co sugeruje końcowe pytanie opowiadania.

Rozmowa na poruszające tematy musi odbywać się w stosownych warunkach. Na najbardziej elementarnym poziomie należy zapewnić uczniom poczucie bezpieczeństwa podczas

lekcji, wykluczone są więc pośpiech, hałas i organizacyjny nieład. Stabilne, przyjazne warunki sprzyjają i uczniom, i nauczycielowi, bo to nauczyciel musi pozostawać wyczulony na to, co
dzieje się z dziećmi: jak reagują i które uczucia ujawniają. Warto uświadomić sobie, że w szczególnie trudnej sytuacji znajdą się dzieci, które spotkały się już bezpośrednio z dramatycznymi
okolicznościami i same doświadczyły tragicznych wydarzeń. Gdyby doszło do ich mimowolnej aktualizacji, dziecku może być szczególnie trudno zachować dystans i spokój, wtedy do
prowadzącego lekcję należały udzielenie mu wsparcia i akceptacji. Przy okazji trzeba z naciskiem podkreślić, że lekcja nie może być okazją do przywoływania przez uczniów ich własnych
bolesnych doświadczeń!

2

mgr Renata Rosa-Chłobowska – absolwentka filologii polskiej (1982r.) i psychologii (1986r.), trener warsztatu umiejętności psychospołecznych oraz treningu

interpersonalnego z rekomendacji Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, trener profilaktyki certyfikowany przez Polskie Stowarzyszenie Psychologów Praktyków,
autorka stałej rubryki psychologicznej w dwumiesięczniku „Nowa Polszczyzna”, od 2001 roku dyrektor Ośrodka Kształcenia Ustawicznego Nauczycieli Polskiego
Stowarzyszenia Psychologów Praktyków.

13

Przystępując do przybliżenia uczniom angażujących emocje tematów, należy się nastawić na to, że reakcje dzieci mogą być dla nauczyciela kłopotliwe, niełatwe do przewidzenia i

niejednoznaczne. Problemy zaczynają się czasem z powodu nietypowych zachowań tych dzieci, które silne przeżycia skrywają za maską reakcji wydawałoby się nieadekwatnych, takich jak na
przykład nieopanowany śmiech, błaznowanie, niepokój ruchowy, zajmowanie się czynnościami rozpraszającymi uwagę. Tego typu zachowania mogą się nasilać wobec trudnych uczuć, z
którymi dziecko nie potrafi sobie jeszcze – co zrozumiałe - dojrzale poradzić. Warto zaznaczyć, że w codziennej praktyce szkolnej taki wyraz emocjom częściej dają chłopcy niż dziewczęta,
znacznie łatwiej uzewnętrzniające swe przeżycia w sposób społecznie aprobowany. Ważne więc, by wobec nieoczekiwanych uczniowskich reakcji nauczyciel okazał zrozumienie i spokój, który
zawiera w sobie dar wyciszenia i modeluje u dzieci adekwatny typ ekspresji.

Osobny problem stanowią wpisane w tekst bariery percepcyjne odbiorcy dziecięcego. Wiążą się one głównie z dwiema kwestiami: modelem bohatera oraz otwartą konstrukcją

zakończenia. W strukturę opowieści wpisana jest obecność dwu typów bohatera. Postacie jednostkowe (Smok, Książę, „mama” powiewająca białą chusteczką z wieży WTC) wywołują silne
uczucia, budzą wzruszenie i zadumę. Stanowią punkt odniesienia dziecięcego rozumienia problemu ofiar hekatomby. Postać anonimowej „mamy”, która nie przyjdzie już nigdy po swoje
dziecko do przedszkola czy do szkoły, może być elementem najsilniej angażującym dzieci emocjonalnie, ponieważ ukazuje ogrom tragedii w wymiarze dostępnym dziecięcemu pojmowaniu.
Pilotażowe próby ujawniły u dzieci spory ładunek niepokoju związanego właśnie z tym fragmentem teksu – globalna liczba ofiar nie przemawia tak silnie do wyobraźni, jak to, że najbliższa
osoba już nigdy po dziecko nie przyjdzie.

Jednostkowi bohaterowie przeciwstawieni zostali uogólnionemu bohaterowi zbiorowemu, o którym w tekście mówi się ŻLI ludzie. W hierarchii wartości kultury Zachodu szacunek dla

życia ludzkiego zajmuje miejsce najwyższe, więc terroryzm spotyka się z jednoznacznym potępieniem. Właśnie dlatego - a nie tylko mimo to – można uwagę skupić na wyjaśnieniach, kim są
ŹLI ludzie. Warto przy tym uwzględnić tezę, iż to są ci, którzy dokonują strasznych czynów. Zło w tym rozumieniu wynika z aktu, łączy się z podjętym przez ludzi działaniem, a nie tkwi
immanentnie w niektórych ludzkich grupach. Mimo że jest to problem natury filozoficznej bardziej niż psychologicznej, to jednak z punktu widzenia wychowawczego warto go tak rozpatrywać,
by łatwiej przejść do rozmowy o granicy między dobrem a złem, która ma związek z konkretnymi decyzjami (czasem obłąkańczymi i nieludzkimi) a nie np. z wyznaniem. Dzięki temu można
będzie ukierunkować rozważania na działania i ich konsekwencje, w miejsce uproszczeń ogarniających całe anonimowe grupy.

Potrzeba ukonkretnienia pojawia się w przynajmniej jeszcze jednym fragmencie i jest to element zasadniczy dla wymowy całego tekstu. Chodzi o finałowe pytanie zadane przez

sympatycznego bohatera: „Co ja, mały Smok, mogę zrobić, aby już nigdy nie powtórzył się taki dzień jak wtedy 11 września 2001?...” Pytanie ma wymiar egzystencjalny, jest więc naprawdę
trudne, wobec tego znalezienie odpowiedzi bez pomocy nauczyciela może okazać się nawet niemożliwe. Trudność wiąże się zarówno z brakiem oczekiwanego szczęśliwego zakończenia, jak i
otwarciem pytania na czytelnika. Oryginalna konstrukcja zakończenia uprawnia do wyjścia poza tekst i podjęcia prób sformułowania własnej odpowiedzi. Należy jednak powiedzieć, że brak w
finale typowego w utworach dla dzieci rozstrzygnięcia wprawia małych odbiorców w zakłopotanie.

W próbie pilotażowej dzieci próbowały samodzielnie znaleźć rozwiązania, ale większość z nich odpowiadała w pierwszym odruchu bezradnie: nic nie można zrobić. Formułowały

jednocześnie uzasadnienia swojego wniosku, oparte na realiach wielkiej polityki i na przekonaniu o niemożności wpływania na bieg zdarzeń, o których decydują inni i to aż za oceanem.
Pojawiły się jednocześnie fantastyczne, zgodnie z konwencją tekstu, propozycje dla Smoka, który „powinien pofrunąć w góry Afganistanu, znaleźć bin Ladena i go zjeść” (chłopiec, lat 10).
Wobec takich wstępnych propozycji uczniów nauczyciel musi pokierować dalszą rozmową, dzięki której opowieść stanie się punktem wyjścia do rozważań o dobrych i złych uczynkach
sprowadzonych do skali bliższej dziecku. Stąd blisko do rozważań o odpowiedzialności za własne czyny a także do rozmowy o działaniach dla dobra innych.

Finałowe pytanie Smoka stanowi bowiem dla nauczyciela znakomity punkt wyjścia do wpływania na rozwój niektórych umiejętności społecznych u dzieci. Chodzi tu szczególnie o

umiejętności asertywne. W nowszych pracach psychologicznych wyróżnia się dwa typy asertywności: asertywność negatywną oraz asertywność pozytywną. Wydaje się, że pierwszy typ został
uprzednio w literaturze przedmiotu szeroko rozpropagowany, stąd niektórzy utożsamiają z nim całe pojęcie asertywności. Zawiera on umiejętność mówienia „nie” w sytuacji nacisku, odmowę,
sprzeciw, ekspresję negatywnych emocji, wyrażania własnego zdania, zaznaczania psychologicznych granic. Wieloletnie doświadczenia związane z psychoedukacją w zakresie owej negatywnej
asertywności doprowadziły badaczy do wniosku, że czasami, paradoksalnie wywiera ona odwrotny do zamierzonego skutek. Wiąże się to z przynależną dzieciństwu łatwością wyrażania
sprzeciwu, wszak dzieci zazwyczaj nie mają problemów z mówieniem „nie”. Miewają je za to dorośli, których w dzieciństwie oduczono skutecznej i stanowczej odmowy.

W nowszych programach edukacji dziecięcej postuluje się więc, by w większym niż dotąd zakresie położyć nacisk na rozwijanie asertywności pozytywnej. Składa się na nią zespół

umiejętności pozytywnego kontaktowania się z ludźmi: aprobata dla innych, nawiązywanie i podtrzymywanie rozmowy, a szerzej – budowanie właściwych relacji z otoczeniem, wyrażanie
zgody, okazywanie zainteresowania i szacunku, troszczenie o innych, ekspresja pozytywnych emocji. Wiadomo, że umiejętności wchodzące w skład asertywności pozytywnej sprzyjają
właściwemu funkcjonowaniu dziecka w świecie społecznym, ułatwiają też znacząco wejście w dorosłość i znalezienie w niej satysfakcjonującego dla siebie miejsca. Naturalne wydaje się więc
nawiązanie do niektórych z wymienionych umiejętności i splecionych z nimi wartości w toku procesu budowania odpowiedzi na zadane przez Smoka pytanie. Dobór odpowiednich środków
wyrazu, metod i stosownych technik dydaktycznych pozostaje już w gestii samych nauczycieli.

powrót