Temat: Wędrówka po motywach i tematach pozytywizmu.

Drodzy Słuchacze!

Ostatnią lekcję dotyczącą epoki pozytywizmu poświęcimy na syntezę literatury

dziewiętnastowiecznej. Pozytywizm jest dopełnieniem epoki romantycznej, choć
wyrażonym innym językiem i sięgającym po inne formy literackie. Dlatego literatura
XIX wieku stanowi "jedną formację, która ma dwie odsłony: romantyczną i
pozytywistyczną".

Porządek zajęć:

1. Główne tematy XIX-wiecznej literatury polskiej.
2. Tematyka utworów.
3. Przestrzenie literackie.
4. Podsumowanie. Zadania literatury.

Ad 1. Główne tematy XIX-wiecznej literatury polskiej.

Jakie były najważniejsze tematy literatury w XIX wieku?

- ojczyzna, jej los po utracie niepodległości, miejsce ojczyzny w Europie;
- narodziny nowoczesnego narodu i społeczeństwa;
- cywilizacyjna modernizacja społeczeństwa- szanse i zagrożenia;
- jednostka a grupa- wzajemne relacje;
- rola pisarza w życiu duchowym narodu.

TO WARTO WIEDZIEĆ!

Józef Chełmoński to przedstawiciel realizmu w malarstwie polskim XIX wieku.

Powyższy obraz Józefa Chełmońskiego pt."Babie lato" jest uważany za manifest
polskiego realizmu. Dzieło wyróżnia się nowatorstwem tematyki i kompozycji oraz
nastrojowością.

(http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Che%C5%82mo%C5%84ski_Indian_summer.jpg)

Ad 2. Tematyka utworów.

Twórcy XIX- wieczni poszukiwali do swoich utworów tematów związanych z

teraźniejszością, chcieli być świadkami swoich czasów. Odrzucili więc zasadę
klasycystycznego dystansu wobec współczesności, byli "tu" i "teraz". Po historię
sięgali, by zrozumieć procesy związane ze zmianami politycznymi, społecznymi i
kulturowymi. Czerpiąc z przeszłości szukali korzeni wydarzeń aktualnych i porządku
( historiozofii), który pozwoli zrozumieć sens teraźniejszości.

► historiozofia: filozofia dziejów, historii (Cyt za: http://sjp.pl/historiozofia)

Wiek XIX odwoływał się również do historii najnowszej, do bolesnych przeżyć:
powstania listopadowego (1830) i styczniowego (1864). Klęska obu powstań
odcisnęła piętno na całej dziewiętnastowiecznej literaturze.

Poniższa tabela przedstawia realizację tematów literackich w epokach: romantyzmu i
pozytywizmu.

romantyzm

pozytywizm

współczesność

realizm symboliczny ( na przykład w III
części Dziadów A. Mickiewicza i
Kordianie J. Słowackiego

realizm krytyczny- mieszczański, na
przykład w twórczości E. Orzeszkowej,
B. Prusa, M. Konopnickiej;
teksty publicystyczne (Kroniki B. Prusa)

historia

poszukiwanie prawdy dziejowej,
mesjanizm ( na przykład w Dziadach A.
Mickiewicza, w Nie-Boskiej komedii Z.
Krasińskiego)

powieść historyczna o funkcji
edukacyjnej i psychologicznej, pisana
"ku pokrzepieniu serc" (twórczość
Sienkiewicza)

historia najnowsza

powstanie listopadowe- punkt zwrotny w
twórczości romantyków emigracyjnych,
przywoływane jako symbol (na przykład
w Kordianie J. Słowackiego)

powstanie styczniowe- początkowo
nawiązanie poprzez mowę ezopową (E.
Orzeszkowa, Nad Niemnem, B. Prus,
Lalka); później bezpośrednio (E.
Orzeszkowa, Gloria victis)

(Podaję za: D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, Zrozumieć tekst-zrozumieć człowieka,

Warszawa 2013.)

TO WARTO WIEDZIEĆ!

Ignacy Aleksander Gierymski – polski malarz, przedstawiciel realizmu, prekursor
polskiego impresjonizmu. Poniżej jego obraz pt. "Piaskarze", który można odczytać
jako realizację pozytywistycznego programu pracy u podstaw (malarz połączył
realizm ciężkiej pracy robotników z poetycką nastrojowością- żagle w oddali).

(http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Gierymski_Sand_miners.jpg)

Ad 3. Przestrzenie literackie.

Zarówno twórcy romantyczni, jak i pozytywistyczni snuli refleksję na temat

przestrzeni jaką zajmuje człowiek- zastanawiali się, gdzie człowiek mógłby osiągnąć
szczęście i spokój. Interesowała ich natura i cywilizacja.
Jeżeli chodzi o naturę, to wśród dzieł każdej z epok można odnaleźć takie, które
sławiły urodę wiejskiego krajobrazu, doceniali jego piękno i spokój moralny ludzi
tam mieszkających. Twórcy pisali o swoich małych ojczyznach, które ukazywali jako
miejsce szczęśliwości- arkadię. W romantyzmie jako przykład może służyć Pan
Tadeusz Adama Mickiewicza, natomiast w pozytywizmie takim utworem będzie Nad
Niemnem Elizy Orzeszkowej.
Jeżeli zaś chodzi o podejście do cywilizacji, to było ono odmienne w omawianych
epokach. Romantyzm był niechętny cywilizacji; miasta kojarzone były ze złymi
doświadczeniami na emigracji. Jedynie Norwid wyróżniał się pod tym względem,
ponieważ "rozumiał wagę przemian cywilizacyjnych". Dla pozytywistów postęp
naukowo-techniczny był szansą na lepsze perspektywy edukacyjne i zawodowe.
Miasto stało się przestrzenią kultury, jednak nie tylko- twórcy ukazywali również

miejska nędzę i moralny upadek człowieka, co można zaobserwować w Lalce Prusa.

TO WARTO WIEDZIEĆ!

Władysław Podkowiński- polski malarz i ilustrator; prekursor polskiego
impresjonizmu. Jego obraz pt."Powrót ze spaceru" przedstawia polską arkadię XIX
wieku.

(https://www.google.pl/search?q=władysław+podkowiński+powrót+ze+spacer...)

Ad 4. Podsumowanie. Zadania literatury.

W podsumowaniu dzisiejszej lekcji chciałabym napisać o zadaniach

dziewiętnastowiecznej literatury. Zarówno pozytywizm, jak i romantyzm cechował
się "optymizmem i maksymalizmem programowym, przekonaniem o skuteczności
ludzkich działań, o możliwości zmieniania świata. Przyjmowano, że można
przekształcić człowieka i rzeczywistość społeczną. Literaturze przypisywano zatem
funkcję instrumentalną, tzn. stawiano przed nią zadania wychowawcze i społeczne."

(Cyt za: D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowsk, op.cit.)

Poniższa tabela przedstawia założenia programowe w epoce romantyzmu i
pozytywizmu, rolę pisarza, koncepcję zbiorowości i refleksję egzystencjalną.

(Tabela za: Ibidem.)

romantyzm

pozytywizm

program

czyn, radykalna przemiana
rzeczywistości- poprzez spisek,
powstanie, rewolucję;
udział Boga w historii świata

program małych kroków (praca
organiczna, praca u podstaw,
emancypacja kobiet, asymilacja Żydów);
człowiek właściwym podmiotem

przemian

rola pisarza

wieszcz, Tyrteusz, sumienie narodu; idea
"trzech wieszczów" (Mickiewicz,
Słowacki, Krasiński)

nauczyciel, wychowawca, lekarz-
wskazujący kierunek przemian
społecznych, przypominający bohaterską
przeszłość

koncepcja zbiorowości

naród jako ponadterytorialna wspólnota
ludzi mówiących tym samym językiem,
przywiązanych do tych samych wartości
(Ojczyzna), o które warto walczyć

społeczeństwo jako wspólnota ludzi
zamieszkujących dane terytorium,
których łączy wymiana usług
ekonomicznych- członkami
społeczeństwa polskiego są zatem
również mieszczanie niemieccy i
żydowscy (np. Lalka Prusa)

refleksja egzystencjalna

indywidualizm- człowiek jest niezależną
jednostką, połączoną jednak z
kolektywem (narodem); los jednostki
określają cele zbiorowości

bohater literacki jest typowym
przedstawicielem grupy społecznej czy
zawodowej, ma jednak rozbudowane,
indywidualne życie społeczne,
pełnoprawnym bohaterem staje się
kobieta