B i u l e t y n
Tarnowskiego Oddziału
Stowarzyszenia Elektryków Polskich.
Nr 17
Tarnów kwiecie 2003
do u ytku wewn trznego
SEP
Do czytelników
Wydawca:
Zarz d Oddziału
Tarnowskiego SEP
Tarnów ul. Rynek 10
tel. 621-55-29
KOLEGIUM
REDAKCYJNE:
Red. Nacz. mgr in .
A. Wojtanowski,
Redaktorzy działów:
mgr in . B.Kurowski
A. Liwo,
Zdj cia wykonuje:
Za tre ogłosze
Redakcja nie ponosi
adnej
odpowiedzialno ci
Na pierwszych stronach Biuletynu dzielimy si z
Pa stwem informacj dotycz c ycia Oddziału.
Z wielkim alem powiadamiamy o mierci naszego kolego
Franciszka Sumery.
Prezentujemy artykuł naszego kolegi o Niebieskim
Laserze, który jest wielkim osi gni ciem polskiej nauki.
Kontynuujemy artykuł dotycz cych szeroko poj tego
elektrobezpiecze stwa
Aby uatrakcyjni Biuletyn proponujemy Pa stwu k cik
„aforyzmów ...”. Zapraszamy do współpracy.
yczymy Pa stwu ciekawej lektury i miłego wypoczynku
Zarz d Tarnowskiego Oddziału SEP
Kolegium Redakcyjne Biuletynu
Z ycia Oddziału
1.
W dniu 15. lutego odbył si tradycyjny noworoczny bal w którym wzi ł udziało ok.
70 członków i sympatyków Tarnowskiego Oddziału SEP
2.
Ogłoszono drug edycj konkursu prac dyplomowych Pa stwowej Wy szej Szkoły
Zawodowej w Tarnowie w dziedzinie szeroko poj tej elektryki. Po wst pnej
weryfikacji do konkursu zakwali fikowano 6 najwarto ciowszych i najbardzi ej
przydatnych w przyszło ci prac dyplomowych. Komisja konkursowa działa pod
przewodni ctwem kol. Bolesława Kurowskiego. Nad organizacj konkursu czuwa
kol. Marian Strzała. Rozwi zani e konkursu przewidywane jest na koniec kwietnia
br.
3.
Bardzo aktywnie wł czyli si członkowie Oddziału do prac Izby In ynierów
Budownictwa /IIB/. I tak kol. Antoni Kawik został wybrany członkiem Prezydium
Zarz du Małopolskiej Okr gowej IIB, natomiast kol. Janusz Krzysztof został
wybrany członkiem Rady Małopolskiej Okr gowej IIB.
Prezes Oddziału SEP zadeklarował pomoc w zakresie organizacji punktu
inform acyjnego w biurze SEP, który obsługiwałby region tarnowski a tak e
udost pnienia łam Biuletynu T/O SEP do publikowania informacji IIB.
4.
6.03. odbyło si pierwsze – z planowanych w tym roku trzech – sympozjum pod
hasłem „SEP-owskie spotkania ektroinstalacyjne”. Udział wzi ło ok. 90 osób
głównie przedstawici eli zakładów elektroinstalatorskich. Organizatorem spotka jest
O rodek Szkolenia SEP pod kierunkiem kol. Anatola Wesołowskiego
Impreza ta została pomy lana jako cykl spotka szkoleniowo-dyskusyjnych.
5.
18.03. odbyło si pierwsze w tym roku posiedzenie Zarz du Oddziału na którym
mi dzy innymi przyj to:
−
sprawozdanie finansowe Oddziału za 2002 r w tym sprawozdanie
Izby Rzeczoznawców i O rodka Szkolenia
−
uchwały o dofinansowaniu imprez organi zowanych przez Koła SEP ,
−
inform acj o składkach członkowskich,
−
inform acj o działalno ci Rady Nadzorczej nad Komisjami
Kwali fikacyjnymi
−
harmonogram imprez planowanych do realizacji w pierwsze półroczu
2003 r.
Zarz d tak e rozpatrzył pozytywnie 11 deklaracji nowych członków SEP.
6.
20.03. w Warszawie miało miejsce spotkanie na temat dotychczasowych
do wiadcze w działaniach Komisji Kwalifikacyjnych oraz zada organizacyjnych
czekaj cych w najbli szym czasie w zwi zku z konieczno ci wyst pienia do
Urz du Regulacji Energetyki o powołanie Komisji Kwalifikacyjnych na kolejn
kadencj . W spotkaniu udział wzi li:
−
kol. Antoni Maziarka – Prezes Oddziału,
−
kol. Anatol Wesołowski – przewodnicz cy Komisji Kwalifikacyjnej nr
262,
−
kol. Ryszard Nowak - przewodnicz cy Komisji Kwalifikacyjnej nr 263,
Ry s.1 Widmo promieniowania ciała doskonale
czarnego
−
kol. Jan Sznajder – odpowiedzialny w Zarz dzie Oddziału za prace
O rodka Szkoleniowego,
−
kol. Antoni Kawik – przewodnicz cy Rady Nadzorczej Nad Komisjami
Kwali fikacynymi,
−
kol. Jan Kozioł - członek Komisji Kwalifikacyjnej nr 262.
Problematyk dalszego działani a Komisji Kwalifikacyjnych i nowych uwarunkowa
prawnych omówili przedstawi ciele Ministerstwa Gospodarki, Urz du Integracji
Europejskiej, Urz du Regulacji Energetyki i Zarz du Głównego SEP.
7.
2.04.2003 r odbyło si spotkanie w AGH w sprawie powołania Rady Programowej
cyklu seminariów po wi conych jako ci energii elektrycznej organizowanych w
ramach europejskiego programu dydaktycznego – Leonardo Pawer Quality Initative
(LPQI). Do prac w Radzie Programowej został zaproszony Prezes Tarnowskiego
Oddziału SEP.
W spotkaniu udział wzi li prezesi kilku oddziałów SEP, przedstawiciel e wy szych
uczelni technicznych oraz przemysłu. Na spotkaniu tym kol. Antoni Maziarka
zadekl arował zorganizowanie przez Tarnowski Oddział SEP seminarium w miesi cu
pa dzi erniku 2003r. Organizacj seminarium podj ł si kol. Stanisław Kozioł.
Z ałobnej karty
p. In . Franciszek Sumera
Z gł bokim alem informujemy, e w dniu
30.10.2002 r. na Wieczn Wart odszedł Nestor
tarnowskich elektryków i skautów – in . Franciszek
Sumera.
Nasz serdeczny Druh i Kolega urodził si
29.03.1913 r. w Trzebini. Szkoł powszechn i
gimnazjum ko czy w Tarnowie. Dyplom in yniera
uzyskuje w 1950 r. Pracuj c w Bielsku – Białej w fabryce
Schwabego (pó niej Indukta) opracowuj e projekt
wst pny fabryki silników elektrycznych zlokalizowanej w
Tarnowie. Pod Jego merytorycznym nadzorem został
zrealizowany i uruchomiony pierwszy et ap „FSE
TAMEL”. Tej fabryce po wi cił 50 lat swojego ycia.
Prostolinijny i rzetelny w post powaniu stawiał sobie
wysokie wymagania a równocze nie yczliwy i wra liwy na problemy yciowe
przyjaciół. Był niekwestionowanym autorytetem moralnym dla wszystkich, którzy Go
znali. Za swoje osi gni cia był odznaczony Złotym Krzy em Zasługi, Krzy em
Kawal erskim Orderu Odrodzenia Polski i Krzy em Ofi cerskim Orderu Odrodzeni a
Polski oraz odznaczeni ami SEP, resortowymi i regionalnymi.
Panie Franciszku Druhu i Kolego, dzi kujemy Ci za współprac , yczliwo i
wkład w rozwój naszego miasta.
Maj c przekonani e, e zapewne ju podgl dasz poza czasoprzestrzenn
maszyneri , yczymy Ci sukcesów po tamtej stronie Wieczno ci – a tak e sowitej
nagrody od Stwórcy.
egnaj Drogi Przyjacielu, Druhu i Kolego
Cze Jego Pami ci !
in . Krzysztof Giero
Niebieski laser
Ostatnio do cz sto pojawiaj si doniesienia
o badaniach dotycz cych konstrukcji i
wytwarzaniu półprzewodnikowych
ródeł
wiatła niebieskiego. Uwag przykuwa
przede wszystkim mo liwo zastosowania
półprzewodnikowego lasera emituj cego
wiatło niebieskie.
Dlaczego
mi d zynarodowe
konsorcja
inwestuj spore pieni dze w badania nad
niebieskimi półprzewodnikowymi ródłami
wiatła? Jakie s ograniczenia wynikaj ce
z praw fizyki? Przyjmuje si , e około 80%
inform acji dociera do nas za pomoc wzroku.
Niestety, nasze oczy wra liwe s na do
w ski
zakres
promieniowani a
elektromagnetycznego (od 0,7 mm-0,35mm),
a nasza percepcja ma swoje maksimum gdzie
po rodku wymienionej skali co odpowiada
wiatłu zielonemu.
W sztucznych generatorach wiatła t akich jak
wieca czy arówka czynnikiem emituj cym
wiatło jest temperatura. Rozgrzana mat eria
pełni tu rol wiec cego obiektu. Idealny przypadek opisany jest prawem
Rys.2 Struktura p asmo wa
półprzewodnika ze skro n przerw
energet yczn (minimum pasma górnego
wypada dla innego p du ni maksimum
w p a mie doln ym). Przej ciu
promienistemu elektronu ze stanu
wzbudzonego to warzyszy zawsze nie
tylko emisja kwantu promien io wania, ale
tak e wzbudzenie drg a ciepln ych
Rys.3 Struktura pas mowa półprzewodni ka z
prost przerw energetycz n to z nacz y tak ,
gdzie mini mum pas ma o wy szej energii
odpowiada takiemu s amemu p dowi, co
maksi mum pasma o ni szej energii. Pasma o
energii doz wol onej dla elektronu rozdziel one
s przer w wz bronion . Spadkowi elektronu z
poziomu wz budzonego towarz ysz y
bezpo rednia emisja kwantu promi eniowania
o energii nie ni szej ni wiel ko przerwy
energetycz nej.
promieniowania ci ała doskonale czarnego, które w danej temperaturze, okre la nat eni e
promieniowania jednostki powierzchni w zale no ci od długo ci fali (Rys 1).
Analizuj c wykres mo na stwierdzi , e arowe ródła wiatła bardziej grzej ni
wiec . Wyrazem tego jest ich sprawno , która dla wiecy wynosi 0,125% a dla arówki
3%. Aby j poprawi nale ałoby podnie temperatur elementów promieniuj cych. Nie
ma jednak takich materiałów, które mo na by rozgrza powy ej 3500K nie niszcz c ich
jednocze nie.
Do niedawna najwi ksz sprawno wieceni a(powy ej 20%) miały tzw. diody LED
wiec ce kolorem czerwonym i zielonym. Obecnie poprzez selektywnie wzbudzanie
promieniowania o okre lonych długo ciach mo liwe jest tak e wytworzenie
półprzewodnikowych ródeł wiatła
niebieskiego.
Dzi ki temu przełomowi mo liwe b dzie
stworzenie ródeł wiatła białego
zu ywaj cego około dziesi ciokrotnie
mniej energii elektrycznej, przy tej samej
wydajno ci wiecenia oraz naprawd
płaskich monitorów telewizorów i
komputerów o du ym kontra cie i
jaskrawo ci oraz szybko powielaj cych
obraz. Ekran taki nie wymaga pró ni przez
co nie stwarza zagro enia implozyjnego,
nie generuje promieniowani a
rentgenowskiego, nie wymaga zasilania
wysokonapi ciowego i mo e by zasilany
napi ciem technik cyfrowych.
Innym ciekawym zastosowani em
niebieskiego półprzewodnikowego lasera
jest mo liwo czterokrotnego zwi kszeni a
g sto ci zapisu płyt kompaktowych. Jest to
mo liwe, poniewa fala promieniowani a
niebieskiego jest dwukrotnie krótsza od
fali obecnie u ywanych laserów
czerwonych a e zapis odbywa si na
płaszczy nie dysku, to g sto informacji
mo e by czterokrotnie zwi kszona.
Dlaczego dopiero w latach dziewi d zie-si tych skonstruowano taki laser?
Aby da odpowied na to pytanie, nale y wyja ni , jak i dlaczego wiec
półprzewodnikowe ródła wiatła.
Produkcja półprzewodnikowych ródeł wiatła niebieskiego wymaga jako ciowego
skoku w technice półprzewodników. W diodach półprzewodnikiem emituj cy wiatło
mo e by azotek galu osadzony na
podło u szafi rowym, w glik krzemu lub azotek galu
osadzony na podło u z w glika krzemu. Dzi ju mo na powiedzie , e materi ałem
przyszło ci jest azotek galu. Wynika to z charakteru struktury pasmowej w glika krzemu,
który ma tzw. sko n przerw energetyczn (Rys. 2).
W efekcie ka demu przej ciu mi dzy pasmami towarzyszy generacja pewnej cz ci
energii w postaci drga cieplnych sieci krystalicznej. Powoduje to obni enie sprawno ci
energetycznej wiecenia a nawet mo e by przyczyn przegrzani a półprzewodnika. W
przypadku prostej przerwy energetycznej (Rys.3) zb dna generacja ciepła nie wyst puje.
Wytwarzanie ciepł a zachodzi zawsze na defektach sieci krystalicznej powoduj c jego
wytwarzanie tak e przez struktur emituj c wiatło.
Otrzymanie struktury o mo liwie idealnym porz dku kryst alografi cznym jest
podstawowym celem na obecnym etapie rozwoju półprzewodnikowych ródeł wi atła
niebieskiego. Jest to istotny problem gdy ze zwykłego emitera diodowego chcemy zrobi
emiter wiatła spójnego, czyli laser. Wzbudzeni e akcji laserowej stawia wy sze
wymagania co do poprawno ci struktur krystalograficznych gdy w momenci e emisji
promieniowania moc dostarczana do struktury lasera wynosi a 10 kW. Tylko prawie
idealne struktury mog pracowa pod takim
obci eniem.
O poprawno ci struktury krystalografi cznej
warstwy
laseruj cej
decyduje
przede
wszystkim warstwa podło owa. Odpowiada
ona za własno ci strukturalne warstwy
aktywnej oraz mo liwo odprowadzenia z
niej ciepła. Istotne jest tak e aby podło e było
z tego samego materiału co warstwa aktywna.
Do tej pory produkcj monokrystalicznych
podło y z azotku galu opanował tylko jeden
o rodek na wiecie a jest nim Centrum Bada
Wysokoci nieniowych PAN w Warszawie.
Podstaw działani a półprzewodnikowych
emiterów wi atła jest energetyczna struktura
pasmowa. Struktura ta odnosi si do
zale no ci
energii
elektronów,
jakie
wyst puj w półprzewodniku do ich p du. W
ciele stałym nie ma ona charakt eru ci gł ego.
Obszary energii, któr mo e posiada
elektron, oddzielone s przerw energetyczn
(rys.2 i 3)
Je li elektron, np. wskutek oddziaływania z
polem elektrycznym, uzyskał wy sz energi i znalazł si w pa mie o wy szej energii, to
straci mo e t energi (przechodz c do ni szego pasma), tylko w okre lonej ilo ci
(energii), to jest nie mniejszej ni szeroko przerwy energetycznej.
Zgodnie z zasad zachowani a energii takiemu przej ciu towarzyszy emisja kwantu
energii o warto ci minimum E
g
w formie promieniowania. Energia promieniowani a
zale y od szeroko ci przerwy energetycznej, szersza przerwa - wi ksza energi a
promieniowania. Promieniowanie niebieskie odpowiada energii poni ej 3 eV, gdy
granica widzialno ci wiatła czerwonego odpowiada energii 1,6 eV. Chc c wi c
zbudowa półprzewodnikowe ródło wiatła czerwonego, musimy mie półprzewodnik,
którego warto przerwy energetycznej wynosi około 1,5 eV. Natomiast w celu
zbudowania półprzewodnikowego ródła wi atła niebieski ego, materiał musi posiada
przerw energetyczn poni ej 3 eV.
Przerwa energetyczna jest cech charakt erystyczn danego materiału. Przewa ni e
twardsze materi ały, o wy szej energii wi zania, maj szersza przerw energetyczn .
Silniejsze wi zanie oznacza jednak wy sz temperatur topnienia czy sublimacji
powoduj c trudno ci w otrzymywaniu monokryształów danego półprzewodnika.
W materiałach z szerok przerw energetyczn takich jak azotki, temperatura topnieni a
przekracza w warunkach normalnych ich temperatur rozkładu. Oznacza to, e
monokryształy mo na otrzymywa tylko poprzez stosowanie czynników stabilizuj cych
takich jak np. wysokie ci nienia.
Wszystko wskazuje na to, e pozost aje jeszcze długa droga doskonalenia procesów
technologicznych. w celu obni eni a kosztów produkcji półprzewodnikowych emiterów
wiatła i rozpocz cia masowej produkcji. Polskiemu instytutowi zazdroszcz ju
wszystkie znacz ce firmy na wiecie zajmuj ce si tymi wła nie badaniami. Czy jednak
nie b dzie to tylko konkurowanie mi dzy instytutami, kto pierwszy i kto ma lepszy laser?
To si oka e.
Miejmy nadziej , e nasi naukowcy tym razem zrobi wszystko aby jak najszybciej
wprowadzi nowy wynalazek w
ycie. Produkcja nowoczesnych ekranów,
energooszcz dnych arówek, montowanie urz dze do komunikacji mi dzy okr tami,
rozpoznawani a nowotworów, wykrywania zanieczyszcze , znaczni e o ywiłaby polsk
gospodark . Niestety, konkurowanie z firmami wytwarzaj cymi tradycyjne ródł a
wiatła, monitory czy kompakty, jest bardzo trudne gdy wci obni aj ceny.
Mgr in . Bolesław Kurowski
Sekcja instalacji i urz dze elektrycznych
Instalacje elektryczne
w obszarach zagro onych wybuchem
3.9 Elektryczno statyczna
W ród szeregu teorii powstawania elektryczno ci statycznej
najpełniejsz jest teoria tzw. warstw podwójnych.
Zauwa ono, e przy zetkni ciu dwóch ró nych ciał (zarówno przewodz cych jak i
nieprzewodz cych) nast puje przemieszczanie ł adunków elektrycznych z jednego ciał a
do drugiego, przy czym jedno z tych ciał wykazuje ładunek dodatni a drugie ujemny.
Zauwa ono równie e szereg procesów mechani cznych j ak np. ciskanie lub tarci e
wzmaga proces elektryzacji. Przy rozdzielaniu warstwy podwójnej powstaje kondensator.
Warstwy zachowuj c ładunek przy rozwarstwianiu si zwi kszaj napi cie a do
warto ci krytycznej (ok. 330V) przy której wyst pi przeskok iskry.
Elektryzacja ci ał mo e te nast powa przez indukcj . Je eli do odizolowanego
przedmiotu B, wykonanego z materiału przewodz cego zbli y si ci ało A naładowane, to
na ciele B pojawi si ładunki.
Powstawanie ładunków elektryczno ci statycznej podczas ruchu ci eczy mo na tłumaczy
zjawiskami zachodz cymi na granicy faz – ciekłej z gazow i ciekłej ze stał .
Jednym z podstawowych procesów technologicznych jest transport cieczy i
gazów ruroci gami. Stwierdzono, e przy st ałej pr dko ci wypływaj cej cieczy z
przewodów o ró nych przekrojach, powstaj cy ładunek j est tym mniejszy im wi kszy
przekrój przewodu. Natomiast przy stałym przekroju przewodu i zmiennej pr dko ci
przepływu powstaj cy ładunek jest proporcjonalny do przekroju przewodu. Ustalono te ,
e decyduj cy wpływ na warto ładunku ma rezystywno cieczy.
3.10 Wyładowania atmosferyczne.
Wyładowania piorunowe maj param etry rz du:
ładunek 1÷9 C
pr d
do 250 kA
max
przy czym pioruny o warto ci do 25 kA
max
s najcz ciej spotykanymi.
Iskry towarzysz ce wyładowaniom wst puj cym jak i towarzysz ce głównemu
rozładowaniu mog powodowa zapalenie cieczy i gazów.
Przepływ pr du wyładowania ze wzgl du na znaczn stromo czoła fali pr dowej(di dt)
mog indukowa znaczne napi cia w znajduj cych si w pobli u przewodach
metalowych (rury wodne, grzewcze, gazowe, anteny)
Nale y zwróci uwag e pr dy piorunowe o znacznej stromo ci czoła (di dt )
przepływaj ce uziomami np. w pobli u uło onych kabli mo e spowodowa w ni ch
znaczne przepi cia, które mog si przeni e miedzy innymi do instalacji w
pomieszczeniach zagro onych wybuchem.
U
rob
kabla kV
Rodzaj powłoki
kabla
Rezystancja
uziemienia
Odległo kabla od
uziomu piorunowego
m
U>1
U 1
U 1
teleelektr.
metal, izolac
metal
izolacja
metal izolac.
R 10
0,5
0,5
0,75
0,75
U>1
U 1
U 1
teleelektr
metal, izolac
metal
izolacja
metal izolac
R>10
0,75
0,75
1,0
1,0
4. Klasyfikacj a przestrzeni zagro onych wybuchem
4.1 Wiadomo ci ogólne
O stopniu zagro enia wybuchem decyduj :
prawdopodobie stwo wyst powania mieszanin wybuchowych
cz sto i ilo ich wyst powania
stopie wentylacji pomieszcze
charakterystyki fi zyko-chemiczne mieszanin
skutki wybuchu dla ycia lub zdrowia ludzkiego oraz straty materialne
A wi c oceniaj c stan zagro enia nale y przede wszystkim wzi pod uwag :
intensywno wydzielania si substancji wybuchowej
granice st e wybuchowych
g sto wzgl dna tych substancji
usytuowanie ródeł i miejsc emisji substancji wybuchowych
jakie s ci nienia i temperatury w aparaturach technologicznych
miejsce wyst powania miejsc martwych (niewentylowanych)
naturalne ruchy powiet rza
Je eli czynnikiem palnym jest gaz, to jego mieszanina wybuchowa z powietrzem
mo e powsta w ka dej temperaturze.
W przypadku gdy czynnikiem palnym jest ciecz, to mo liwo wyst powani a
mieszaniny wybuchowej tej ci eczy zal e y od t emperatury. W temperaturze otoczenia do
40
0
C i przy ci nieniu 1013 hPa (760 mmHg) mog si tworzy mieszaniny wybuchowe z
powietrzem, pary cieczy łatwo zapalnych o temperaturze zapłonu nie przekraczaj cej
55
0
C. Je eli temperatura otoczenia j est wy sza ni 40
0
C, to mieszaniny wybuchowe z
powietrzem mog tworzy równie pary cieczy łatwo zapalnych o wy szej temperaturze
zapłonu.
Zwróci nale y uwag na szczególne zagro enia przy napełnianiu i opró nianiu aparatury technologicznej.
Mieszaniny wybuchowe mog wi c tworzy przestrzenne zagro enie. W poj ciu
przestrzeni mieszcz si pomieszczenia, przestrzenie otwarte, przestrzenie cz ciowo
ograniczone.
4.2 Strefy zagro enia wybuchem.
Na przestrzeni lat zwłaszcza 1964 – 1992, zmieniały si zasady, ustalenia i
symbole kategorii, którym przyporz dkowane były przestrzenne zagro enia
wybuchem:
1)
Z0 – strefa, w której mieszanina wybuchowa gazów par lub mgieł wyst puj e
stale lub długotrwale w normalnych warunkach pracy
2)
Z1 - strefa, w której mieszanina wybuchowa gazów par lub mgieł mo e
wyst powa w normalnych warunkach pracy
3)
Z2 - strefa, w której istnieje niewielkie prawdopodobie stwo wyst powani a
mieszaniny wybuchowej gazów par lub mgieł, przy czym mieszanina
wybuchowa mo e wyst powa krótkotrwale
4)
Z10 - strefa, w której mieszanina wybuchowa pyłów wyst puje cz sto lub
długotrwale w normalnych warunkach pracy
5)
Z11 – strefa, w której zalegaj ce pyły mog krótkotrwale stworzy mieszanin
wybuchow , wskutek przypadkowego zawirowani a powietrza
Nale y podkre li e od 1.07.2003 wejdzie do obowi zkowego stosowania w
Unii Europejskiej dyrektywa ATEX 100, zmieniaj ca kwalifikacj stref
zagro enia wybuchowego w oznaczeniu:
Z0 Z1 Z2 Z10 Z11
obecnie obowi zuj ca
Z0 Z1 Z2 Z20 Z21 Z22
zalecenia ATEX 100
Nale y zaznaczy e stosowane wcze niej symbole kategorii zagro enia wybuchem WI,
WII, WIII, WIV, WV, Z0, Z1, Z2, Z3, Z4 nie s stosowane.
Dokładne rozgraniczenia i przyporz dkowania dawniej stosowanych
kategorii – aktualnymi strefami zagro enia wybuchowego podaje zał cznik nr.2
do Dz.U. nr.92 z dnia 1.12.1992 r
Nie zalicza si do zagro onych wybuchem przestrzeni w których:
nast puje spalanie ciał stałych, gazów lub cieczy łatwo zapalnych
w procesie technologicznym stosuje si otwarty płomie lub elementy
nagrzewcze do wszystkich temperatur, wy szych od temperatur samozapaleni a
gazów i par otaczaj cego rodowiska np. otwierane piece elekt ryczne
4.3 Tworzenie si stref zagro enia
Znaj c punkty wydzielania si czynnika palnego mo na obliczy wymiary (w m)
stref o najwi kszym zagro eniu wybuchowym.
Je eli g sto wzgl dna gazów jest mniejsza ni 0,8 (d
p
< 0,8), strefa zagro eni a
w dół od punktu ich wydzielania h= 5 d
p
[m] , ale nie mo e by mniejsza ni 1m. Strefa
zagro enia w gór jest nieograniczona.
Promie strefy zagro enia w poziomie punktu wydzielania si gazów, mierzony od t ego
punktu
R = 15
d
p
Ale nie mo e by mniejszy ni 3m, w pomieszczeniach zamkni tych i 2m – w
pomieszczeniach zewn trznych.
Strefa zagro enia dla gazów i par o g sto ci wzgl dnej 0,8 ÷ 4,1 (np. cyj anowodór d
p
=
0,93) jest okre lona promieniem 15m od punktu wydzielania.
Strefy zagro enia dla gazów i par ci szych ni powietrze, g sto ci wzgl dnej
wi kszej ni 1,1 oblicza si w gór od punktu wydzi elania, w poziomie od punktu
wydzielania oraz na powi erzchni ziemi w promieniu mierzonym od rzutu tego punktu.
Natomiast strefa zagro eni a w dół jest nieograniczona.
Wymiary stref zagro enia wybuchem gazów i par o g sto ci wzgl dnej 1,1 ÷ 2 wynosz
w gór od punktu wybuchu
p
d
H
5
=
w dół warto H – nieograniczona
w poziomie punktu, mierzona od tego punktu
p
d
R
15
=
na poziomie poło enia przy powierzchni ziemi mierzon od rzutu punktu
r = 15 d
p
Wymiary stref zagro enia wybuchem gazów i par o g sto ci wzgl dnej 2 – 4
wynosz odpowiednio:
Przykłady kwalifikacji przestrzeni zagro onych wybuchem
4.4 Acetylownie
Acetylownia składa si zazwyczaj z pomieszczenia wytwornic, magazynów
karbidu i dołów na wapno pokarbidowe. Acetylen jest jednym z najbardziej
niebezpiecznych gazów palnych, tworz cych z powietrzem mieszaniny
wybuchowe.
Jego granice wybuchowo ci wynosz 2÷85%, g sto wzgl dna 0,9 (ma zdolno
rozchodzenia si we wszystkich kierunkach, zaliczany jest do grupy wybuchowo ci II C
B
klasy temperaturowej T2.
Na ogół aparatura wytwornic j est szczelna. Natomiast podczas opró niani a
wapna pokarbidowego mog si wydziela znaczne ilo ci acetylenu, st d te
pomieszczenia wytwornic powinno by zakwali fikowane do strefy Z0. Przestrze nad
dołem z wapnem pokarbidowym w promieniu 15m powinna równie posiada stref Z0.
Magazyny karbidu ze wzgl du na zawilgocenie zalicza si do strefy Z1.
4.5 Malarnie i lakiernie
Ze wzgl du na ró norodno technologii malarskich ka da kwali fikacj a powinna by
oddzielnie analizowana. Na przykład pomieszczeni a malarni natryskowej ze
stanowiskiem otwartym, oraz pomieszczenia z kabin mal arsk i suszark tunelow , oraz
wentylacj wyci gowo-nawiewn mechaniczn . Pary wszystkich rozpuszczalników i
rozci czalników s g stsze od powiet rza i zaliczane s do grupy wybuchowo ci II B i II
C oraz klasy temperaturowej T1 ÷ T3. Lotno par jest du a a temperatura zapłonu waha
si w grani cach od –10 do +20
0
C , a wi c w normalnych warunkach nast puj e
intensywne parowanie. Parowanie rozpuszczalników wyst puje zarówno w stani e
natrysku jak i z powi erzchni pomalowanych. Pary te najcz ciej ci sze od powi etrza
snuj si i pełzaj wypełniaj c zagł bieni a podłogi.
W pomieszczeniu z otwartym stanowiskiem malarskim najwi ksze st enia par
rozpuszczalników wyst puje nad przedmiotem malowanym w strefie działani a pistoletu
w dół do samej podłogi oraz wokół stanowiska malarskiego.
Malowanie natryskowe wymaga zastosowania wentylacji mechanicznej z miejscowym
odci giem na stanow
Rysunek podaje przykład mo liwego zagro enia wybuchem i po arem przestrzennym w
otwartym stanowisku malarskim. Oczywi cie j est to jeden przykład kl asyfikacji.
Jednak e ka dy obiekt czy st anowisko w trakcie kwali fikacji podlega szczegółowej
analizie techni cznej i ekonomicznej specj alistów technologów i elektryków. W wielu
wypadkach zastosowanie wy szej strefy (np. Z0 zamiast Z1) znaczni e podnosi koszty
inwestycyjne.
H
=
5
d
p
R
=
15
d
p
r = 30 – 6,5(d
p
– 2,1)
i
,
1,
5m
1,
5m
Z1
Z0
3m
6m
3m
Strefa zagro eni a po arowego
Nawiew
Nawiew
otwarte
stanow
G
A
Z
p. wydzielania
gazu
z b i o r ni k
Rys.2 Rozkład stref zagro enia gazów o g sto ci:
a)
mniejszej od g sto ci powietrza
b)
zbli onej do g sto ci powietrza
c)
wi kszej od g sto ci powietrza
5
5
.
.
K
K
o
o
n
n
s
s
t
t
r
r
u
u
k
k
c
c
j
j
e
e
u
u
r
r
z
z
d
d
z
z
e
e
e
e
l
l
e
e
k
k
t
t
r
r
y
y
c
c
z
z
n
n
y
y
c
c
h
h
w
w
w
w
y
y
k
k
o
o
n
n
a
a
n
n
i
i
u
u
p
p
r
r
z
z
e
e
c
c
i
i
w
w
w
w
y
y
b
b
u
u
c
c
h
h
o
o
w
w
y
y
m
m
.
.
5.1 Wst p
Ze wzgl du na to, e urz dzenia elektryczne zwykłej konstrukcji mog by
ródłem energii zapalaj cej , inicjuj cej wybuch (iskry, łuk), a tak e temperatury
ło ysk, uzwoje i obudó w maszyn. W pomieszczeniach, obszarach zagro onych
wybuchem stosuje si urz dzenia i maszyny w wykonaniu przeciwwybu-
chowym. Konstrukcje te s dostosowane do stref zagro enia wybuchowego, klas
temperaturowych i grup wybuchowo ci gazów.
5.2 Oznaczenia konstrukcji w wykonaniu przeciwwybuchowym
Urz dzenia konstrukcji przeciwwybuchowej s znakowane w sposób trwały (na
tabliczce znamionowej) w nast puj cy sposób:
1)
nazwa wytwórni lub zarejestrowany znak handlowy
2)
okre lenie typu ochrony nadane przez producenta
3)
„Ex” ogólny symbol konstrukcji przeciwwybuchowej. Jest to symbol wg
PN-EN 50014 ; 1997r , pozostaje równie w eksploatacji polskie
urz dzenia oznaczone symbolami „Ex” i „BM” podobnie jak zagraniczne
„Ex” i „Sch”
4)
symbol dla ka dego rozwi zania konstrukcyjnego
•
„d” – osłona ognioszczelna
•
„e” – budowa wzmocniona
•
„i” – wykonanie iskrobezpieczne (kategorie: „i
a
” , „i
b
”)
•
„m” – hermetyzowane mas izolacyjn
•
„o” – osłona olejowa
•
„p” – osłona gazowa z nadci nieniem
•
„q” – osłona piaskowa
•
„s” – wykonanie specjalne
•
„n” – wykonanie tylko dla strefy „Z2” (stosowane w UE)
5)
symbol grupy wybuchowej urz dzenia wybuchowego:
GAZ
p. wydzielania
gazu
a)
c)
G
A
Z
p. wydzielania
gazu
z b i o r ni k
Pełzanie
•
„I” – dla urz dze elektrycznych przeznaczonych dla kopalni
metanowych
•
„II” – dla przemysłu u ytkuj cego inne ni metan gazy
•
„IIA”, „IIB” lub „IIC” – podgrupy grupy „II” dla urz dze „d” oraz
„i” mo e by te informacja o dostosowaniu do konkretnego gazu
6)
klasy temperaturowe „T1” ÷ „T6” lub maksymalna temperatura
powierzchni, lub oba symbole np. 460
0
C (T1)
7)
numer fabryczny z wyj tkiem małych urz dze
8)
certyfikat stacji badawczej
9)
w przypadku gdy urz dzenie posiada ró ne konstrukcje przeciwwybu-
chowe dla ró nych jego cz ci, ka da cz
powinna by odpowiednio
oznaczona, np. buduje si silniki elektryczne budowy wzmocnionej „e” z
tabliczk zaciskow w wykonaniu ognioochronnym „d”
Przykłady oznaczenia urz dze w wykonaniu przeciwwybuchowym
•
EEx dI – urz dzenie elektryczne w osłonie ognioszczelnej dla
kopalni metanowych
•
EEx di
a
II C T4 - urz dzenie elektryczne cz ciowo w osłonie
ognioszczelnej i cz ciowo w wykonaniu iskrobezpiecznym,
klasa temperaturowa T4
•
EExe II (NH
3
) - urz dzenie elektryczne w obudo wie
wzmocnionej tylko dla amoniaku
Dyrektywa Unii Europejskiej 94/9/EC ATEX 100a podaje oznaczenia wg
przykładu:
•
II 2 DEx eds II C T4
•
II 2 GEx edmsi
3
II C T4
II – kategoria urz dzenia
D – urz dzenie dla gazów
G – urz dzenie dla pyłów
5.2.1 Osłona ognioszczelna „d”
Wszystkie cz ci mog ce wywoła zapłon mieszaniny wybuchowej,
umieszczone s w osłonie specjalnej wytrzymuj cej ci nienie wybuchu wewn trz
osłony i uniemo liwiaj cej przeniesienie ognia na zewn trz.
Osi ga si ten efekt dzi ki:
•
zastosowaniu tzw. szczelin gasz cych o odpowiednim do grupy gazowej
prze wicie
•
długo ci szczeliny
•
odpowiednio du ej obj to ci osłony
Przez te szczeliny mieszanina wybuchowa mo e przedosta si do wewn trz
osłony a urz dzenie elektryczne znajduj ce si wewn trz mo e spowodowa
wybuch, lecz spaliny wydostaj ce si z osłon s schłodzone – na zewn trz nie
wydostaje si ogie . Klasyfikacyjna długo szczeliny L=25mm, osłona powinna
gwarantowa stopie bezpiecze stwa co najmniej 10
-8
5.2.2 Konstrukcja wzmocniona „e”
Urz dzenie budowy wzmocnionej nie mo e zawiera cz ci, które w normalnej
pracy iskrz , nadmiernie si nagrzewaj , a tak e nie mog powstawa ładunki
elektrostatyczne (styki ł czników, komutatory, pier cienie). Ponadto budowa
wzmocniona ogranicza do minimum prawdopodobie stwo uszkodze
mechanicznych (ło yska) i elektryczne (izolacja). Urz dzenia budowy
wzmocnionej cz ci izolowane takiego urz dzenia powinny by w obudowie o
stopniu ochrony co najmniej JP44, dla nieizolowanych cz ci urz dzenia
znajduj cych si pod napi ciem, obudowa o stopniu ochrony co najmniej JP54.
Silniki powinny by dobrze chronione przed przeci eniem. Urz dzenie dobiera si m.in. do klasy temperaturowej substancji w której b dzie ono pracowa .
Przykład oznaczenia – EEx IIT3
5.2.3 Wykonanie iskrobezpieczne „i
a
” i „i
b
”
Urz dzenie iskrobezpieczne jest to układ o małej energii elektrycznej, którego
elementy tak dobrano, e iskry elektryczne i nagrzewanie powstaj ce w czasie
normalnej pracy jak i w czasie awarii nie mog spowodowa zapłonu mieszaniny
wybuchowej.
Obwody iskrobezpieczne charakteryzuj si parametrami:
pr d bezpieczny J
b
– najwy sza warto nat enia pr du przy którym
prawdopodobie stwo zapalenia mieszaniny wybuchowej jest równe 10
-8
pr d awaryjny J
a
- najwy sza warto nat enia pr du przy którym
prawdopodobie stwo zapalenia mieszaniny wybuchowej jest równe 10
-6
pr d zapalaj cy J
z
- najni sza warto nat enia pr du przy którym
prawdopodobie stwo zapalenia mieszaniny wybuchowej jest równe 10
-3
Wg aktualnej normy PN-EN 50020 ; 2000 urz dzenia iskrobezpieczne w
zale no ci od stopnia iskrobezpiecze stwa dzielimy na dwie kategorie „i
a
” oraz
„i
b
”
Rys.3
a – bocznik iskrobezpieczny
b – przykład instalacji AKP
1-
detektor parametru technologicznego
2-
bocznik iskrobezpieczny
3-
regulator
5.2.4 Konstrukcja w osłonie przewietrzanej
Konstrukcja w osłonie przewietrzanej polega na umieszczeniu wszystkich cz ci,
które mog si nagrzewa lub iskrzy w specjalnej osłonie do której
doprowadzono powietrze ze strefy niezagro onej wybuchem. Nawiew powietrza
nie dopuszcza wpływu gazó w palnych oraz spełnia rol czynnika chłodz cego.
Nawiew powietrza do osłony musi by pod kontrol automatyki. Przykładem
zabezpieczenia przeciwwybuchowego przez nawietrzanie mog by silniki
budowy normalnej w cało ci nawietrzane lub silniki pier cieniowe budowy
wzmocnionej gdzie wentylacji podlegaj komora pier cieniowa i ew tabliczka
zaciskowa.
5.2.5 Konstrukcja w osłonie gazowej pod ci nieniem
Jest to pewna odmiana konstrukcji przewietrznej i polega na urz dze w
szczelnej obudowie wypełnionej gazem niepalnym pod nadci nieniem 10÷40
mmH
2
O. Nadci nienie tego gazu musi by pod kontrol automatyki.
5.2.6 Hermetyzowanie mas izolacyjn „m”
Hermetyzowanie polega na tym e elementy przewodz ce pr d s zalewane mas
izolacyjn . Wykonanie hermetyzacji mas izolacyjn pozwala na stworzenie
stopni ochrony.
Stopie 1 ochrony – bezpieczne u ytkowanie w normalnych stanie pracy, jak i
przy zaistniałych mo liwych uszkodzeniach, przy grubo ci masy izolacyjnej nie
mniejszej ni 10mm.
Stopie 2 ochrony - bezpieczne u ytkowanie wył cznie w normalnych
warunkach pracy, przy grubo ci masy izolacyjnej nie mniejszej ni 5mm.
5.2.7 Osłona olejowa „o”
W urz dzeniach z osłon olejow , wszystkie cz ci mog wywoła zapłon
mieszaniny wybuchowej s zanurzone w oleju tak gł boko e iskry jak i gor ce
gazy nie mog spowodowa zapłonu mieszaniny wybuchowej, znajduj cej si na
zewn trz oleju. Osłony olejowe stosuje si przewa nie do wył czników. Nie
spełniaj jednak wymaga osłony wył czniki typu N110 . Osłony olejowe nie
wolno stosowa do urz dze przemysłowych.
Przykład oznacze – EEx oI/II T4 zastosowanie dla metanu i innych gazów.
5.2.8 Osłona piaskowa „q”
Osłona piaskowa polega na umieszczeniu cz ci iskrz cych lub nadmiernie
nagrzewaj cych si w piasku kwarcowym.
Obudo wy do zasypywania piaskiem powinny mie stopie ochrony co najmniej
JP54.
Przykład oznacze – EEx q T2
Osłona ma zastosowanie do urz dze w których nie wyst puj cz ci ruchome.
Analogi do osłony piaskowej mog by zł cza kontrolne zwodów instalacji
odgromowej, obiektów zagro onych wybuchem. Zł cza te nale y umie ci w
ziemi i zasypa piaskiem. Jako zasypk (wypełniacz) stosuje si piasek
kwarcowy.
W urz dzeniach o klasie bezpiecze stwa IIC przeznaczonych do pracy w
przestrzeniach zagro onych wybuchem gazów i par o klasie temperaturowej T4,
T5 i T6 minimalne grubo ci warstwy wypełniacza nie powinny by mniejsze ni
25mm – w urz dzeniach z ekranem ochronnym i 50mm w urz dzeniach bez
ekranu ochronnego.
a
1
2
3
przestrze
zagro ona
wybuchem
b
Ekran
R
D
Z
D
Z
Rys. Przekrój urz dzenia w osłonie piaskowej z ekranem
6
6
.
.
D
D
o
o
b
b
ó
ó
r
r
i
i
z
z
a
a
b
b
e
e
z
z
p
p
i
i
e
e
c
c
z
z
e
e
n
n
i
i
a
a
p
p
r
r
z
z
e
e
w
w
o
o
d
d
ó
ó
w
w
6.1 Ogólne zasady doboru przewodów
przewody przeznaczone do pracy w obszarach zagro onych wybuchem powinny
spełnia nast puj ce wymagania:
izolacja przewodów musi by odporna na szkodliwe działania substancji
tam wyst puj cych
izolacja nie mo e si zapali pod wpływem pr dów przet eniowych
iskra powstaj ca wewn trz przewodów w przypadku przerwania
metalowej yły lub zwarcia nie mogła si zetkn z mieszanin
wybuchow
izolacja przewodów nie mo e ulega uszkodzeniom pod wpływem
napi roboczych lub indukowanych
osprz t nie mo e przenosi płomienia
6.2 Przewody i kable
W instalacjach o napi ciu do 380V napi cie znamionowe izolacji przewodów i
kabli nie mo e by ni sze ni 500V.
W instalacjach o napi ciu roboczym do 500V, napi cie znamionowe izolacji nie
mo e by ni sze ni 750V. Izolacja przewodów neutralnych powinna by równa
izolacji przewodów skrajnych. yły przewodów o przekroju do 25mm
2
powinny
by miedziane.
Przewody płaszczowe (rzadko spotykane) nie nadaj si do stosowania w
obszarach zagro onych wybuchem.
6.3 Zabezpieczenia przewodów od przet e
Przewody i kable zabezpiecza si przed przegrzaniem izolacji spowodowanych
pr dem przet eniowym.
W instalacjach wyst puj pr dy przet eniowe:
przeci enia (nadmierne obci enie maszyn, zbyt du a liczba
przył czonych odbiorników)
zwarcia – st d te przewody w przestrzeniach zagro onych wybuchem
powinny by dobierane wg grupy (przykładowo przewód o obci alno ci
długotrwałej)
Silniki zabezpiecza si od:
przeci e – przeka nikami termicznymi
zwar – bezpieczniki z wkładkami topikowymi, przeka niki
elektromagnetyczne
Silniki elektryczne powinny by równie wyposa one w zabezpieczenia od:
powrotu napi cia po jego zaniku lub gł bokiej obni ce
pracy jednofazowej
O wietlenie przestrzeni zagro onych wybuchem
Do o wietlenia przestrzeni zagro onych wybuchem stosuje si oprawy
konstrukcji przeciwwybuchowej:
ognioszczelnej
wzmocnionej
przewietrzanej
Jako ródła stosuje si lampy arowe, wietlówki oraz lampy wyładowcze.
Zazwyczaj producent opraw przeciwwybuchowych okre la typ lampy ( a nawet
producenta)dopuszczonych do stosowania. Oprawy konstrukcji wzmocnionej
stosuje si oprawki posiadaj ce komor ognioszczeln .
cdn
Urz dzeni e
elektryczne
mgr in . Jerzy Zgłobica
Sekcja instalacji i urz dze elektrycznych
Aktualne zagadnienia dotycz ce ochrony
odgromowej i przepi ciowej obiektów budowlanych
w wietle obowi zuj cych przepisów.
5. Normy w przygotowaniu.
Tak jak i w yciu równie technika niesie nowe wyzwania i nowe
rozwi zania. Równie i w dziedzinie normalizacji przygotowywane s
nowe normy, z którymi b dziemy mogli si zapozna w bli szej lub
dalszej przyszło ci. Na razie znane s ich tytuły i numery. A oto one:
•
Instalacje elekt ryczne w obiektach budowlanych. Dobór i monta wyposa enia
elektrycznego. Urz dzeni a do ochrony przed przepi ci ami. PN-IEC 60364-5-534
•
Ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym ( LEMP ). Cz 2:
Ekranowanie obiektów, poł czenia wyrównawcze wewn trz obiektów i
uziemienia. PN-IEC 61312-2
•
Ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym ( LEMP ). Cz 3:
Wymagania ograniczników przepi ( SPD ). PN-IEC 61312-3.
6. Rozszerzenie niektórych zagadni e ochrony dla wybranych norm.
a) k ty ochrony
W zakresie ochrony odgromowej obecni e obowi zuj arkusze 01, 03, 04 normy
05003 i norma PN-IEC 61024-1:2001. Niektóre zagadnienia dotycz ce ochrony
traktowane przez te normy s rozpatrywane odmiennie, niektóre cz ciowo si
pokrywaj , norma mi dzynarodowa wprowadza nowe poj cia i metody.
Jednym z takich zagadnie jest okre lanie stref ochronnych. Nasza norma PN-
E/05003 operuje k tami ochronnymi przytoczonymi w arkusza 01– k tem zewn trznym
i k tem wewn trznym , których warto ci przytoczone s w kolejnych arkuszach 02 do
04. Na marginesie trzeba zauwa y , e obowi zuj cy arkusz odwołuje si do parametrów
podanych w arkuszu 02, którego form alnie nie ma, bo został wycofany z obiegu
stosownym rozporz dzeniem. K ty te s ró ne i w zale no ci od chronionych obiektów
wynosz w wi kszo ci przypadków dla k tów zewn trznych =45
0
, a dla k tów
wewn trznych =60
0
. W przypadku ochrony obostrzonej budynków zagro onych
wybuchem mieszanin par i/lub pyłów z powietrzem, urz dze technologicznych
zagro onych wybuchem mieszanin gazów, par i/lub pyłów palnych z powietrzem poza
budynkami i obiektów zagro onych wybuchem materiałów wybuchowych k ty te
wynosz generalnie; =30
0
, =45
0
. Rysunek nr 1 obrazuje sposób wyznaczani a strefy
ochronnej dla dwóch zwodów pionowych.
Rys. 1. Strefa ochronna s siaduj cych dwóch zwodów pionowych
1 — rzut poziomy powierzchni chronionej na wysoko ci h
1
,
2 — rzut poziomy powierzchni chronionej na wysoko ci h
2
,
3 — rzut poziomy powierzchni chronionej na powierzchni ziemi
a
0
= H
⋅ tg α
a
1
= (H – h
1
)
⋅ tg α
a
2
= (H – h
2
)
⋅ tg α
b
2
= (H – h
2
)
⋅ tg β
Natomiast norma PN-IEC 61024-1:2001 oprócz metody k tów ochronnych
przytoczonej powy ej, wprowadza metod tocz cej si kuli i metod wymiarowania
sieci. Zgodnie z t norm mo na te metody stosowa ka d odr bnie lub w dowolnej ich
kombinacji. Przytoczona tablica 1 z tej normy podaje zbiorczo rozmieszczenie zwodów i
podaje k ty ochronne w zale no ci od zastosowanej metody, wymaganego poziomu
ochrony, wysoko ci zabudowy zwodów. Norma ta dotyczy jedynie obiektów o
wysoko ci do 60 m ( norma 05003 nie wprowadzała takiego ograniczenia ), operuje ona
tylko jednym k tem ochrony , który w zale no ci od poziomu ochrony i wysoko ci
zabudowy zwodów mie ci si w przedziale 25
0
do 55
0
.
Tablica 1. Rozmieszczenie zwodów zgodnie z poziomem ochrony zgodnie z punktem
2.1.2 normy
Poziom ochrony
h (m)
R (m)
20
30
45
60
wymiar oka sieci
(m)
α
o
α
o
α
o
α
o
I
20
25
*
*.
*
5
II
30
35
25
*
*
10
III
45
45
35
25
*
10
IV
60
55
45
35
25
20
* W tych przypadkach tylko tocz ca si kula i sie .
Wprowadzone poziomy ochrony odpowiadaj przyj temu promieniowi tocz cej si
kuli. Szczegółowe informacje na temat przyj tych metod i zale no ciami pomi dzy
rozmieszczeni em zwodów i poziomami ochrony, jak podaje norma, zostan podane w
przyszłych publikacjach norm. Rysunek nr 2 podaje ide stosowania metody tocz cej si
kuli.
Rysunek 2 - Idea metody tocz cej si kuli.
uwaga. — Inne wysoko ci dla Tablicy 1 s w opracowaniu.
b) uziomy
W normie 05003 rezystancje uziomów obliczane s ze wzorów w
zale no ci od rodzaju uziomów podanych w zał czniku 3 i na podstawie
zał cznika 2, okre laj cego rezystywno gruntu. Zał czniki s podane w
arkuszu 01 normy. Natomiast wymagane warto ci rezystancji uziomów
okre laj arkusze 02 do 04 normy w zale no ci od tego, dla jakiego
obiektu jest budowana instalacja odgromowa.
W normalnych warunkach ( okre lonych przez wycofany z obiegu
arkusz 02 ) i dla obiektów zagro onych po arem ( arkusz 03 ) i kominów (
arkusz 04 ) podaje ona warto ci rezystancji uziomów sztucznych
obliczone zgodnie z norm lub zmierzon mostkiem udarowym jak
poni ej w Tablicy 2.
Tablica 2. Najwi ksze dopuszczalne warto ci rezystancji wypadkowej u ziemienia
obiektu, [ ].
Rodzaje gruntu
Rodzaje uziomów
podmokłe, bagienne,
próchnicze, torfiaste,
gliniaste
wszystkie
po rednie
rodzaje
kamieniste
i skaliste
poziome, pionowe i mieszane oraz stopy
fundamentowe
l0
20
40
otokowe, ławy fundamentowe
15
30
50
Dla budynków zagro onych wybuchem mieszanin par i/lub pyłów z
powietrzem i urz dze technologicznych zagro onych wybuchem
mieszanin gazów, par lub /i pyłów palnych z powietrzem poza budynkami
norma podaje rezystancje uziomów sztucznych jak poni ej w Tablicy 3.
Tablica 3. Najwi ksze dopuszczalne warto ci rezystancji wypadkowej u ziemienia
obiektu, [ ].
Rodzaje gruntu
Rodzaje uziomów
Wszystkie rodzaje
z wyj tkiem gruntów
skalistych
i kamienistych
skaliste
i kamieniste
poziome, pionowe
i mieszane oraz stopy
fundamentowe
7
10
otokowe oraz ławy
fundamentowe
10
15
Dla uziomów instalacji odgromowej obiektów zagro onych wybuchem
materiałów wybuchowych norma dopuszcza maksymaln warto
rezystancji uziemienia zgodnie z Tablic 4.
Tablica 4. Najwi ksze dopuszczalne warto ci rezystancji wypadkowej u ziemienia
obiektu, [ ].
Rodzaje gruntu
Rodzaje uziomów
Wszystkie rodzaje
z wyj tkiem gruntów
skalistych
i kamienistych
skaliste
i kamieniste
poziome, pionowe
i mieszane oraz stopy
fundamentowe
5
10
otokowe oraz ławy
fundamentowe
15
25
Dla d wigów budowlanych norma w arkuszu 04 podaje dopuszczalne
warto ci uziemienia z godnie z Tablic 5.
Tablica 5. Najwi ksze dopuszczalne warto ci rezystancji uziemienia d wigu, [ ].
Rodzaje gruntów
wszystkie rodzaje
z wyj tkiem gruntów
skalistych i
kamiennych
skaliste i kamieniste
Najwi ksza
dopuszczalna
rezystancja uziemienia
d wigów, .
20
50
Dla obiektów sportowych norma w arkuszu 04 podaje dopuszczalne
warto ci uziemienia z godnie z Tablic 6.
Tablica 6. Najwi ksze dopuszczalne warto ci rezystancji wypadkowej u ziemienia
obiektu, [ ].
Rodzaje gruntów
wszystkie rodzaje
z wyj tkiem gruntów
skalistych i
kamiennych
po redni
skaliste i kamieniste
Najwi ksza
dopuszczalna
rezystancja
uziemienia
, .
10
20
40
Dla linowych urz dze transportowych norma w arkuszu 04 podaje
dopuszczalne warto ci uziemienia zgodnie z Tablic 7.
Tablica 7. Najwi ksze dopuszczalne warto ci rezystancji uziemienia linowych
urz d ze transportowych , [ ].
Rodzaje gruntów
rezystancja po
odł czeniu
uziemionych lin dla
budynku stacji
urz dzenia
transportowego
rezystancja dla podpór
po odł czeniu
uziemionych lin
Najwi ksza
dopuszczalna
rezystancja uziemienia
linowych urz dze
transportowych , .
50
100
Powy sze tabele zawieraj warto ci rezystancji uziemie dla
warunków przeci tnych ochranianych obiektów.
Natomiast norma PN-IEC 61024-1:2001 traktuje zagadnienia ochrony
odgromowej nieco inaczej - wyodr bnia dwa układy uziomów:
•
w układzie typu A – s to uziomy promieniowe składaj ce si
z co najmniej dwu odcinków promieniowych o długo ci l
l
≥ 5
m lub pionowe o długo ci minimalnej równej 0,5 l
l
•
w układzie B – s to uziomy otokowe lub fundamentowe o
rednim promieniu obszaru obj tego uziomem r
≥ l
l
, w
przypadku niespełnienia tego warunku nale y zastosowa
dodatkowe uziomy promieniowe o długo ci l
r
= l
l
- r lub
pionowe o długo ci l
v
= 0,5 ( l
l
- r )
Długo l
l
wyznacza si z przedstawionego poni ej rysunku 3 , który
podaje j w zale no ci od rezystywno ci gruntu i od wymaganego
poziomu ochrony.
Rysunek 3 – Minimalna długo l
1
uziomu zgodnie z poziomami ochrony (patrz p.
2.3.2 i p. 2.3.3 normy PN-IEC 61024-1:2001 ). Dla poziomu II do IV długo uziomu
jest niezale na od rezystywno ci gruntu.
c) przekroje zwodów, przewodów odprowadzaj cych i uziomów
Norma 05003 podaje przekroje zwodów, przewodów
odprowadzaj cych i uziomów, które zostały przytoczone w Tablicy 8 w
zale no ci od zastosowanego materiału i funkcji jak dany element ma
pełni w instalacji odgromowej.
Tablica 8. Najmniejsze wymiary elementów stosowanych w ochronie odgromowej
Materiały
stal bez
pokrycia
stal
ocynkowana
cynk
aluminiu
m
mied
Przeznaczenie
Rodzaj wyrobu
wymiary znamionowe, mm
1
2
3
4
5
6
7
Zwody
i konstrukcje metalowe
przewody
odprowadzaj ce
wykorzystywane jako
cz ci urz dzenia
piorunochronnego jak:
zbrojenie, rury stalowe,
drabiny, balustrady,
maszty flagowe itp.
bez ograniczenia
drut
—
6
—
10
6
ta ma
—
20 x 3
—
20 x 4
20 x 3
linka
—
7 x 2,5
—
—
7 x 3
Zwody
i
przewody
odprowadzaj ce
blacha
—
0,5
0,5
1
0,5
drut
—
6
—
—
6
Przewody
uziemiaj ce
ta ma
—
20 x 3
—
—
20 x 3
druty
8
6
—
—
6
ta my
20 x 4
20 x 3
—
—
20 x 3
rury
20/2,9
15/2,75
—
—
—
Uziomy
kształtowniki
o
grubo ci cianki
5
4
—
—
—
druty
—
3
—
5
4
Poł czenia
ochrony
wewn trznej
ta my
—
25 x 1,0
16 x 1,5
—
—
—
Norma PN-IEC 61024-1:2001 podaje równie minimalne wymiary
materiałów stosowanych w instalacji odgromowej w zale no ci od funkcji
jak pełni dany element.
Tablica 9. Minimalne wymiary materiałów urz d zenia piorunochronnego wg. PN-
IEC 61024-1:2001
Poziom ochrony
Materiał
Zwód
(mm
2
)
Przewód
odprowadzaj cy
(mm
2
)
Uziom
(mm
2
)
Cu
35
16
50
Al
70
25
–
I do IV
Fe
50
50
80
Jak wida z przytoczonych tablic odchodzi ona od kształtu
materiałów ma rzecz przekrojów, którymi posługiwała si norma 05003 i
które po przeliczeniu na rednice w niektórych przypadkach s wi ksze
wg. nowej normy.
d) odst py stosowane w ochronie wewn trznej
Norma 05003 w arkuszu 01 w punkcie 4.4 podawała odst py
izolacyjne pomi dzy urz dzeniem piorunochronnym i innymi
urz dzeniami i instalacjami wewn trznymi je li nie było mo liwe
wykonanie poł cze wyrównawczych pomi dzy w.w. elementami, które
przedstawia rysunek
Rys. 4. Wyznaczenie
długo ci A
P
o
— przewód
odprowadzaj cy, I
nst
— rozpatrywana instalacja,
x
1
— miejsce wykonanego poł czeni a wyrównawczego,
x
2
, x
3
— miejsca obliczanych odst pów izolacyjnych
i okre la poni szy wzór
w którym:
x — odst p izolacyjny (w powietrzu i w nieprzewodz cych materiałach
budowlanych jak cegła, beton itp.), m,
A — odległo od miejsca zbli eni a do najbli szego poł czenia wyrównawczego
lub od ziemi wzdłu przewodów urz dzenia piorunochronnego (wg rys. 3 ),
m,
h — wysoko chronionego obiektu, m,
b — najwi ksza przek tna poziomego rzutu obiektu, m,
n — liczba przewodów odprowadzaj cych (je eli liczba przewodów jest wi ksza
ni 20, przyj n = 20).
Norma PN-IEC 61024-1:2001 równie okre la ten parametr, ale w
odmienny sposób. Okre la zwi kszony odst p izolacyjny s, który
powinien by wi kszy od odst pu bezpiecznego d, który wyznacza si
zgodnie z zale no ci :
s
≥ d
)
(m
l
k
k
k
d
m
c
i
=
gdzie:
k
i
— zale y od wybranego poziomu ochrony urz dzenia piorunochronnego LPS
(tablica 8)
k
c
— zale y od geometrycznej konfiguracji (patrz rysunek 3, 4, 5)
k
m
— zale y od materiału izolacyjnego (patrz tablica 8 )
l(m)
— jest długo ci mierzon wzdłu przewodu odprowadzaj cego od punktu
rozpatrywanego
zbli enia
do
punktu
najbli szego
poł czeni a
wyrównawczego.
b
nh
b
h
10
A
x
+
+
⋅
≥
Rysunek 5. – P tla w przewod zie odprowad zaj cym
Zale no ta jest wa na, je eli odległo mi dzy przewodami
odprowadzaj cymi jest rz du 20 m. Poni sze tablice podaj warto ci
współczynników k
i
i k
m
,.
Tablica 10. Zbli enie instalacji do urz d zenia piorunochronnego (LPS); warto ci
współczynnika k
i
Poziom ochrony
k
i
I
0,1
II
0,075
III i IV
0,05
Tablica 11. Zbli enie instalacji do urz d zenia piorunochronnego (LPS); warto ci
współczynnika k
m
Materiał
k
m
Powietrze
1
Dielektryk stały
0,5
a rysunki 6, 7 i 8 podaj współczynnik k
c
, który zale y od jedno, dwu lub
trójwymiarowego zbli eni a instalacji odgromowej do instalacji wewn trznych
chronionego obiektu.
Rysunek 6 – Zbli enie instalacji do urz dzenia piorunochronnego (LPS) w
jednowymiarowej konfiguracji
(warto wspólczynnika k
c
=1 )
Rysunek 7 – Zbli enie instalacji do urz d zenia piorunochronnego (LPS) w
dwumiarowej konfiguracji ( warto współczynnika k
c
=0,66 )
Rysunek 8 – Zbli enie instalacji do urz d zenia piorunochronnego ( LPS ) w
trójwymiarowej konfiguracji ( warto współczynnika k
c
=0,44 )
7. Zako czenie.
Powy sze opracowani e nie wyczerpuje wszystkich zagadnie w zakresie ochrony
odgromowej i przeciwprzepi ciowej. Ma ono jedynie na celu przybli enie niektórych
zagadni e ujmowanych odmiennie przez wybrane normy. Jest ono równie zaproszeniem
czytelników do si gni cia po nie zarówno przez osoby projektuj ce, buduj ce jak i
eksploatuj ce urz dzenia odgromnikowe i ochronnikowe.
Literatura:
mgr in . Fryderyk Łasak
COBR “ Elektromonta ” Kraków
tel/fax 0-12-4259269
Pomiary ochrony przeciwpora eniowej w sieciach
i instalacjach elektrycznych o napi ciu znamionowym do 1 kV
cd CZ
III
9. Pomiar rezystancji uziemienia uziomu
Rezystancj uziemie mierzy si pr dem przemiennym. Najcz ciej do pomiaru
rezystancji uziemienia uziomu od kilku
Ω
do kilkuset
Ω
u ywany jest induktorowy
miernik do pomiaru uziemie IMU (rys. nr 6).oparty na metodzie
kompensacyjnej, lub metoda techniczna do pomiaru małych rezystancji w
granicach 0,01-1
Ω.
Rys. 5. Układ do pomiaru rezystancji uziemie metod techniczn :
X - badany uziom, S - napi ciowa sonda pomiarowa i jej 3 poło enia dla
sprawdzenia poprawno ci przeprowadzania pomiaru, P - uziom pomocniczy
pr dowy, Tr - transformator izoluj cy, V - przebieg potencjału mi dzy uziomem
badanym i uziomem pomocniczym pr dowym.
Pr d dopływaj cy do uziomu rozpływa si w gruncie promieni cie na wszystkie
strony. G sto pr du jest najwi ksza koło uziomu, powoduj ca powstanie
lejowatej krzywej potencjału (rys. nr 5), której kształt jest zale ny od
rezystywno ci gruntu.
Odległo ci mi dzy uziomem X a sond pomiarow S i uziomem pomocniczym P
musz by takie by sonda była w przestrzeni o potencjale zerowym (ziemia
odniesienia).
Warto rezystancji uziomu oblicza si ze wzoru:
Rx = Uv/I
A
[
Ω
]
(11)
Metod techniczn mo emy mierzy rezystancj uziomu wykorzystuj c miernik
rezystancji p tli zwarcia, przy pomiarze w sieci TN i TT.
Rys. 6. Schemat poł cze do pomiaru rezystancji uziemie metod
kompensacyjn
Zał cznik C do normy podaje opis sprawdzenia poprawno ci pomiaru rezystancji
uziomu, przez pomiar w dwóch dodatkowych poło eniach uziomu pomocniczego
jak przedstawiono to na rys. 7.
Rys. 7. Sposób sprawdzenia poprawno ci przeprowadzenia pomiaru rezystancji
uziomu
9.1. Rezystancja uziomów pomocniczych
Dokładno pomiaru badanego uziemienia nie zale y od rezystancji uziomów
pomocniczych.
Badany uziom ł czymy z miernikiem krótkim przewodem pomiarowym, gdy jego
rezystancja dodaje si do rezystancji uziemienia. Od wyniku pomiaru nale y
odj rezystancj tego przewodu, któr nale y zmierzy oddzielnie.
Rezystancja uziomu zale y od: wielko ci i kształtu uziomu, rezystywno ci
wła ciwej gruntu, podlega zmianom sezonowym w zale no ci od opadów
atmosferycznych, zmiany te s tym mniejsze im uziom jest gł bszy. Najlepszymi
uziomami s uziomy gł bokie.
Czynnikiem utrudniaj cym pomiary s pr dy bł dz ce zniekształcaj ce pomiary.
Wyniki pomiaru nale y pomno y przez podany w tabeli 4 współczynnik Kp = 1,1
do 3 uwzgl dniaj cy aktualne nawilgocenie gruntu oraz rodzaj badanego
uziomu.
Tabela 4. Warto ci współczynnika korekcyjnego poprawkowego Kp
Rodzaj uziomu
Współczynnik korekcyjny poprawkowy Kp w
zale no ci od nawilgocenia gruntu
suchy
wilgotny
b. wilgotny
Uziom gł boki pionowy
pod powierzchni
ziemi ponad 5 m
1,1
1,2
1,3
j.w. lecz pod
powierzchni ziemi 2,5
- 5 m
1,2
1,6
2,0
Uziom poziomy w ziemi
na gł boko ci ok.1 m
1,4
2,2
3,0
Uziomy wykonywane s jako; pionowe - rurowe lub pr towe i poziome - otokowe
lub promieniste.
Mo na przyj zasad e:
- o ile nie wykonujemy pomiarów w okresie 2 do 3 dni po opadach,
- o ile wykonujemy pomiary od wrze nia do pa dziernika (najwi ksze
rezystancje uziomów w ci gu roku) to nie musimy stosowa współczynników
korekcyjnych.
9.2. Czynniki wpływaj ce na jako uziomu
O jako ci uziomu decyduj :
- niska warto jego rezystancji,
- niezmienno rezystancji w czasie,
- odporno elementów uziomu na korozj .
Rezystancja uziemienia uziomu zale y od sposobu jego wykonania, głównie od
gł boko ci pogr enia. Przez zwi kszenie gł boko ci pogr enia uziomu
uzyskuje si zmniejszenie jego rezystancji. Rezystancja uziomu gł bokiego jest
stabilna, gdy nie wpływa na ni wysychanie ani zamarzanie gruntu.
9.4. Pomiar rezystancji uziemie piorunochronnych miernikiem udarowym
Polska Norma PN-89/E-05003/03 dotycz ca obostrzonej ochrony obiektów
budowlanych wymaga pomiaru rezystancji uziemienia mostkiem udarowym,
którego schemat funkcjonalny i sposób podł czenia przedstawiono na rys. 8.
Mostek udarowy jako kryterium oceny stanu uziemienia podaje jego impedancj
zmierzon przy przepływie pr du o du ej stromo ci narastania, czyli w
warunkach zbli onych do wyst puj cych w chwili uderzenia pioruna.
Rys. 8. Schemat funkcjonalny i sposób podł czenia miernika WG-307
Udarowe mierniki uziemie produkowane s w wersjach „W” i „S”. Miernik wersji
„W” dokonuje pomiaru uziemienia udarem o czasie czoła 4
µ
s. Jest on
przeznaczony do pomiaru impedancji uziemie instalacji odgromowej budynków.
Na zlecenie energetyki opracowano miernik uziemie w wersji „S”, który
dokonuje pomiaru uziemienia udarem o czasie czoła 1
µ
s. Miernik ten daje
troch wi ksze warto ci impedancji, lecz jest mniej wra liwy na bocznikuj cy
wpływ s siednich uziomów. Jest on szczególnie przydatny przy pomiarze
uziemie słupów linii elektroenergetycznych bez konieczno ci odł czania ich od
konstru kcji słupa.
10. Normy i przepisy zwi zane
1. PN-IEC-60364-4-41 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
Ochrona dla zapewnienia bezpiecze stwa. Ochrona
przeciwpora eniowa.
2. PN-IEC-60364-6-61: 2000 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
Sprawdzanie. Sprawdzanie odbiorcze.
3. PN-IEC-60364-5-54 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobór i
monta
wyposa enia elektrycznego. Uziemienia i przewody
ochronne.
4. PN-IEC-60364-7-704 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
Wymagania dla specjalnych instalacji lub lokalizacji. Instalacje na terenie budowy
i rozbiórki.
5. Ustawa z 3 04 1993 r. Prawo o Miarach (Dz. U. nr 55 z 1993r. - poz 248
6. Zarz dzenie Ministra Gospodarki Materiałowej i Paliwowej (MP nr 8 z 1987r., poz. 70)
7. Zarz dzenia nr 198 z 1996 r. oraz nr 29 i 30 z 1999 r. Prezesa Głównego Urz du
Miar (Dz. Urz. Miar i Probiernictwa nr 27/96 i 4/99)
8. Ustawa z dnia 7 07 1994r. Prawo Budowlane (Dz. U. z 1994r. nr 89, poz. 414; z 1996r nr 100, poz. 465,
nr 106, poz. 496 i nr 146, poz. 680, z 1997r. nr 88, poz. 554 i nr 111, poz. 726 oraz z 1998r. nr 22, poz.
118 i nr 106, poz. 668)
9. Ustawa z dnia 10 04 1997r. Prawo Energetyczne (Dz. U. z 1997r. Nr 54, poz. 348 i nr 158, poz. 1042, z
1998r. nr 94, poz. 594 i nr 106, poz. 668)
10. Rozporz dzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 14 12 1994r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (tekst jednolity Dz. U. z
1999r. nr 15, poz. 140 i nr 44 poz. 434 oraz z 2000 r. nr 16, poz.214)
11. Rozporz dzenie Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 28 03 1972r. w
sprawie bezpiecze stwa i higieny pracy przy wykonywaniu robót budowlano-monta owych i
rozbiórkowych (Dz. U. z 1972r. nr 13, poz. 93).
12. Rozporz dzenie Ministra Spraw Wewn trznych z dnia 3 11 1992r. W sprawie ochrony
przeciwpo arowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. z 1992r. nr 92, poz.460).
13. Rozporz dzenie Ministra Gospodarki z dnia 16 03 1998r. w sprawie wymaga kwalifi-
kacyjnych dla osób zajmuj cych si eksploatacj urz dze , instalacji i sieci oraz trybu stwierdzania tych
kwalifikacji, rodzajów instalacji i urz dze , przy których eksploatacji wymagane jest posiadanie
kwalifikacji, jednostek organizacyjnych, przy których powołuje si komisje kwalifikacyjne, oraz wysoko ci
opłat pobieranych za sprawdzenie kwalifikacji (Dz. U. z 1998r. nr 59, poz. 377).
14. Rozporz dzenie Ministra Spraw Wewn trznych i Administracji z dnia 19 10 1998r. w sprawie ksi ki
obiektu budowlanego (Dz. U. z 1998r. nr 135, poz. 882).
15. Rozporz dzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 09 2000. w sprawie szczegółowych warunków
przył czania podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu energi elektryczn , wiadczenia usług
przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz standardów jako ciowych obsługi odbiorców.
(Dz. U. z 2000r. nr 85, poz.957).
16. Ustawa z dnia 10 09 1999 r. o zmianie ustawy - Prawo energetyczne
17. Rozporz dzenie ministra Gospodarki z dnia 17 09 1999 r. w sprawie
bezpiecze stwa
i higieny pracy przy urz dzeniach i instalacjach energetycznych. (Dz. U. z
1999r.
nr 80, poz. 912)
18. Zarz dzenie Prezesa Głównego Urz du Miar nr 12 z dnia 30 03 1999 r. w
sprawie
wprowadzenia przepisów metrologicznych o miernikach oporu p tli zwarcia.
Bolesław Galicyjski
J drzej Wola-Spicymirski
Aforyzmy i spostrze enia
S dwa sposoby odniesienia sukcesu – własna pracowito lub
głupota innych
La Bruyere
Natura nie znosi pru ni
Kultura pró no ci
Pro ciej byłoby wprowadzi podatek 100%, a obywateli utrzymywa
na zasiłku
Marek Niegodajew
Jaka jest ró nica mi dzy Marksem a marksistami. Taka jaka mi dzy
Kantem a kanciarzami.
Z czasów PRL-u
Ma du o racji ten, który przyznaje j innym.
Jaka jest ró nica mi dzy Uniwersytetem Jagielo skim a Wieczorowym
Uniwersytytem Marksizmu – Leninizmu?
Taka jak mi dzy Alma Mater a „na sermater”.
O ludziach kultury i sztuki zwykło si mówi , e s lud mi
nieprosuktywnymi. Rzecz dziwna , e po tych nieproduktywnych
osobach pozostaj dzieła wiekopomne i wspaniałe.
Notatki
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________