Przypisy

Pe ne tytu y wa niejszych róde staro ytnych znajduj si w aneksie zamieszczonym

za przypisami (s. 526 i d.). Pe ne tytu y cytowanej literatury pomocniczej — w bibliografii na
stronie 529 i d. Autorzy prac, do których si gni to nie wi cej ni raz, wyst puj w przypisach
pod samym tylko nazwiskiem. Przek ady cytatów z Biblii za: Biblia tysi clecia, wydanie
trzecie poprawione, Pozna,-Warszawa 1980; Biblia polska 064, wydanie XII, Warszawa
1984.

Motta
1. Nietzsche III 826
2. HalbfaB, H., Gide, Andre 89
3. Reich, Die sexuelle Revolution 22, 47 i d.
4. Comfort, Der aufgeklarte Eros 67

Wielce buduj cy wst p
1. Hoche 84
2. Metz, J. B. 493
3. Tam e 489, 495
4. Tam e 490
5. Tam e 496
6. Wyra nie mówi o tym liczne partie tej ksi ki. Por. w tej sprawie stwierdzenia u: Stephens 259.

Tak e: Bell 21 i d.

7. Por. Packard 69. W kwestii wp ywów przykaza, moj eszowych na nasze prawo tak e: Ullestram 30
8. Jager 29 i d. Bauer, F., Schuld und Si hne 1 i d. Ott, Christliche Aspekte 167 i d.
9. Por. Hanack 32 i d., 256 i d.
10. Cyt. za Ott, Christliche Aspekte 183
11. Hanack 256. Por. tak e Ott, Christliche Aspekte 167 i d.
12. Por. w tej sprawie Roz. 22. Roz. 24 w sprawie kazirodztwa i in.
13. Por. Kinsey, Das sexuelle Verhalten des Mannes 418
14. Por. Ahlmark-Michanek 67
15. Znani politycy, ministrowie i burmistrzowie wielkich miast trac urz dy z powodu b ahych

przygód erotycznych. Spotka o to Jacka Profumo, brytyjskiego ministra obrony w 1963 r. i burmistrza
Hamburga Paula Nevermanna w 1965 r. Tymczasem politycy prowadz cy polityk wyzysku i zniewalania,
winni wybuchu wojen i ich prowadzenia, sprawuj swe urz dy, ciesz c si powa aniem

16. ChoK jesteLmy przede wszystkim istotami dziennymi, a wLród zwierz t tylko te parz si w nocy,

które s zwierz tami nocnymi. Zwierz ta dzienne parz si w ci gu dnia. Ka dy rodzaj zgodnie ze sw
najwi ksz aktywnoLci . Por. Ford-Beach 89 i d.

Wprowadzenie
Rozdzia 1
1. Neumann, E. 157
2. Cyt. przez Stob. flor. IV 25, 13
3. Hartmann 147 i d.
4. Dobry komentarz do poj cia „prehistoria" daje Pannwitz 3
5. Varagnac, A., w: Grimal I 29
6. Por. Neumann, E. 256 i d., 267 i d. i in.
7. Matka nigdy nie jest w tpliwa, niepewnoLK dotyczy tylko ojca
8. Por. Neumann, E. 99 i d. Bohmers Marin-ger 193 i d. James, The Cult 13 i d. Schuch-hardt 27 i d.

Menghin 148. Miiffer, A. v. 29 i d. Kiihn, Das Erwachen 168. Wed ug K. ta „pramatka", owo kobiece „bóstwo"
zosta o stworzone przez „Boga samego, ojca wszystkich rzeczy"

9. Por. poza dzie ami wymienionymi w ostatnim przypisie: Grimal I 29. Barton, G. A., w: Proceedings

of the American Philoso-phical Society, Philadelphia, 1940, 1354 i d. Albright, Von der Steinzeit 127 i d. Heiler,
Die Religionen 60 i d. Weber, A. 32. Ryciny w: Neumann, E. Tablica I, Muller, A.v. Tablica 2, Hancar 93 i d.,
Behn Tablica 2, Leicht 27, Maringer Tablica 14, Narr 318 i d. Równie odkryte w 1969 r. w Nadrenii
(Feldkirchen/Gónnersdorf opodal Andernach), licz ce 13000-15000 lat statuetki Wenus z epoki lodowcowej
(sporz dzone z koLci, poro y lub k ów mamucich) i wiele analogicznych wyobra e,,

wyró niaj si brakiem g ów, bardzo w skimi taliami i wydatnymi poLladkami: Schulze-Reimpell

10. Tak u Heilera, Erscheinungsformen 412. Por. tak e Bergmann 240 i d. Dreikurs 31 i d. Millett 43 i

d. i in.

11. Heiler, Erscheinungsformen 457, 464. Por. tak e 56 Ajschyl. Suppl. 890 i d., 899 i d.
12. Albright, Von der Steinzeit 134 i d. Neu-mann, E. 101 i d. James, The Cult 22 i d.
13. Maringer 240 i d.
14. Tam e 235 i d. Kiihn, Die Felsbilder 121, 150, 195, 205 i in. James, The Cult 42 i d. Jettmar, K., w:

Die Religionen Nordeur-asiens 317

15. Por. Heiler, Die Religionen 67
16. Neumann, E. 270
17. Por. w tej sprawie doskona e wywody de Beauvoir 73 i d. Tak e zawieraj c wiele informacji prac

Herrmanna 208 i d. Neumann, E. 60 i d., 268 i d. podkreLla jednak, e „archetypowa struktura Wielkiej Matki"
si ga o wiele dalej w g b czasu. W sprawie twórczej dzia alnoLci kobiety w pierwotnych strukturach
spo ecznych por. te Hays 28 id.

18. Soph.Ant. 339. Heiler, Erscheinungsformen 38 i d. Vacano 166 i d., zw . 170. O kulcie Ziemi tak e

u Clemena I 166 i d. Sprawy podstawowe: Dieterich

19. Hesiod. theog. 535, 586; Fr. 216. Por. Horn. II. III 243, 265. Od. III 3. Ajschyl. Pers. 618; Hik. 890

i d.; Ch. 127; Pind. Nem. 6, 1 i d.; Eur. Phoin. 686

20. Nestle I 59. Por. te Wilamowitz-Moellen-dorff I 276
21. Por. Leese 12
22. Tak e rysunki naskalne Europy w ostatnich tysi cleciach przedchrzeLcija,skich przedstawiaj

p odnoLK jako „punkt wyjLcia wszelkiego doLwiadczenia religijnego": Kiihn, Die Felsbilder 103, 177

23. Przyk ady u Meyera, J. J. 201
24. Bertaux 165
25. Albright, Von der Steinzeit 234
26. Wielkie znaczenie wody w kultach p odnoLci zaznacza si , byK mo e, ju w zwyczajach ofiarnych

myLliwych epoki lodowcowej: Maringer 141. Na temat prastarych wyobra e, o Lwi toLci wody i jej znaczeniu
w religiach: Heiler, Erscheinungsformen 39 i d. Na temat „wody ycia" w baLniach wielu ludów: Rohde II 390
Przyp. 1

27. Albright, Von der Steinzeit 190
28. Bergmann 171
29. Deschner, Abermals krahte der Hahn 365 id.
30. Miiller, J. 12 z odniesieniem do egipskiej „Bogini Matki Neith", która pó niej stopi a si w jedno z

Izyd : Bertholet, Wórterbuch 11

31. Heiler, Die Religionen 666. James, The Cult 11
32. Por. Wagner 109 i d. Meyer, J. J. III 195;
I 80. Na piecz ciach syryjsko-babilo,skich widniej ryby i symbolizuj ce vulv romby: Herrmann 245.

Na terenie Lwi tyni syryjskiej bogini Atargatis znajdowa y si Lwi te ryby: Ros 59. Podbrzusze beockiej
Wielkiej Bogini jest ukszta towane w formie ryby: Neumann, E. 262. Por. tak e Maringer 274. Heiler,
Erscheinungsformen 79. Leisegang 151 i d. Neumann, E. 143 i d.

33. Grupp III 38. Heinz-Mohr 280 i d., 107 i d., 255 i d. Rothes 400. Betz 14. Deschner, Abermals

krahte der Hahn 272 i d. Ca oLciowo Dólger, Ichthys, w ró nych miejscach

34. Apul. met. 12,5. Bertholet, Wórterbuch 265, 30, 54. Bulletin of the American Schools of Oriental

Research, Baltimore 77, 6 i d. Bergmann 171

35. Licht 154. Wallis 213 i d.
36. Heiler, Die Religionen 376. Por. tak e Gonda I 232 i d.
37. Zimmer 190
38. Beauvoir 159
39. Por. Herrmann 216. Rustow 1 i d.
40. Cyt. za de Beauvoir 84
41. Neumann, E. 99 i d. James, The Cult 138 i d. Por. tak e Kirchner 680 i d. Herrmann 82 i d. de

Beauvoir 80 i d.

42. Ros 15
43. Herrmann 127, 214. Heiler, Erscheinungsformen 62 i d., 38 i d.
44. Hom. Od. V, 125 i d. Por. Hesiod. theog. 969 i d.
45. Herrmann 127 i d. Por. tak e 82. Gonda 1257
46. Ajschyl. frg'. 395, 25. Cyt. za V. Groenbech
II 243

Rozdzia 2
1. Jako sentencja Siwy cytowane w: Meyer, J. J.1 181

2. Alain 120
3. Meyer, J. J. I 202. Por. tak e I 8
4. Vacano 39
5. Herrmann 214. Dalsze przyk ady w: Meyer, J. J. 17 i d. Por. tak e Disselhoff 197 i d.
6. Meyer, J. J. I 201 i d.
7. de Beauvoir 84
8. Herrmann 214. Groenbech II 243. Por. Deubner 65 i d. Jambl. myst. 1, 11
9. Deubner 66
10. Por. Heiler, Erscheinungsfonnen 102. Van der Leeuw, Der Mensch 157
11. Gonda II 200
12. Meyer, J. J. I 61
13. Van Leeuwen 115
14. Evola 244
15. Tam e
16. Tam e 243. Por. tak e Stoll 664
17. Kónig, M. 92
18. Maringer 200, 226, 233. Heiler, Die Reli-gionen 61. Por. tak e Kuhn, Die Felsbilder 100
19. James, The Cult 35 i d., 103. Gonda I 6 i d. Heiler, Die Religionen 209 i d.
20. Meyer, J. J. III 163 i d., 180. Przytaczane niekiedy w nawiasach przez M. s owa w j zykach

orygina u opuszczono

21. Tam e III 186
22. Stoll 638. Heiler, Die Religionen 371
23. Gonda II 79
24. Tam e I 256. Glasenapp, Glaube und Ri-tus 43. Podobnie: Die nichtchristlichen Religionen 165.

Heiler, Erscheinungsfonnen 35, 103. Podobnie: Die Religionen 304. Meyer, J. J. I 68. Evola 309. Grimal II 77 i
d.

25. Stoll 676 i d. Grimal II 179 i d. Heiler, Er-scheinungsformen 102. Por. tak e Licht 20 oraz

Lewandowski 188 i d. Tiillmann 199 id.

26. Dammann 9, 150, 211, 103. Nieco obszerniej Stoll 673 i d.
27. Meyer, J. J. I 15 Przyp. 2. Cole 140 i d.
28. Hippol. refut. V 7
29. Wilamowitz-Moellendorff II 379 i d. Por. tak e Licht 91. Stoll 650 i d.
30. Licht 75. Por. tak e Wilamowitz-Moellendorff 1 205
31. Herter 10 i d., 48 i d.
32. Por. Arystof. Ach. 247 i d., 263, 276. Plut, De cupiditate Divitiarum 527 D. Deubner 141 i d., 134 i

d. Meyer, J. J. I 238, 71. Stoll 656 i d.

33. Firm. err. c. 10; Klem. Al. protr. II14,2. Ar-nob. udv. nat. V 19. Paus. 1, 27, 3. Deubner 16 i d. Por.

tak e 10, 60 i d. Broneer, Eros

and Aphrodite 49 i d. Podobnie A. Myce-naean, Fountain 428 i d.
34. Ov. fast. I 400, 415; 6, 319 i d., 334. Mart. 6,16. Wilamowitz-Moellendorfl II 320 i d.
35. Stoll 665. Por. tak e Ros 173. Heiler, Er-scheinungsformen 103
36. Herod. II51. Por. tak e Paus. VI26,5. Ros 143, 147. Kerenyi 101. Klem. I 232
37. Aug. civ. Dei 7, 21. Por. tak e Varro ling. 6, 14. Ov. fast. 3, 725 i d.
38. Meyer, J. J. I 188. Por. 154. Stoll 664
39. Evola 244 i d.
40. Bertholet, Wórterbuch 177. Stoll 668. Fri-schauer, Mora 8
41. Kuhn, Die Felsbilder 181 i d. Por. Bertholet, Wórterbuch 558. Tak e s owia,skie bóstwo imieniem

Jary a, b d ce personifikacj wiosny, by o przedstawiane ityfallicznie: Heiler, Erscheinungsformen 103. Tak
samo bywa wyobra any nawet Mitra, choK zwi zany z tym bóstwem kult podkreLla surowy idea czystoLci:
Meyer, J. J. I 30. Deschner, Abermals krahte der Hahn 76 i d.

42. Por. w tej sprawie tak e Meyer, J. J. 116,30, 230; II 111; III 228 i d., 91 Przyp. 1. Tutaj cytat
43. Frischauer, Mora 23. Heiler, Erscheinungsformen 103
44. Ronner251
45. Tam e. W sprawie kontrowersyjnej ortogra-fii por. z ote ABC; „Das Veilchen schreibt sich stets

mit V; bei Fotze weiB man's nicht genau": Kiipper II 307

46. Schubart 62
47. Heiler, Erscheinungsformen 103

Rozdzia 3
1. Evola 304 i d.

2. Herod. I 199. Por. tak e Strab. XI 532. W sposób mniej suchy i zapewne bli szy rzeczywistoLci,

szeroko i z upodobaniem, maluje t i inne orgie Fiirstauer w: Sitten-geschichte des Alten Orient 172 i d.

3. Herod. II 64
4. Strab. XI 14, 16
5. James, Das Priestertum 145
6. Por. Evola 304 i d. Heiler, Erscheinungsformen 415. Jastrow II 387
7. Evola 304 i d. Por. Heiler, Erscheinungsformen 244
8. Tak Pannwitz 80 i d. Por. tak e Hays 122 id.
9. Bomeman II 422
10. Dóller 12. Heiler, Erscheinungsformen 217 i d. Por. tak e Die Religionen 191 i d. O zasi gu

prostytucji Lwi tynnej w Egipcie: Otto, W, Beitrage zur Hierodulie 27, 29. W ostatnim wierszu swej d ugiej
rozprawy autor zauwa a: „Z prostytucj Lwi tynn spotykamy si równie w zwi zku z niewolnicami
Lwi tynnymi!"

11. Por. w tej sprawie Otto, W., Beitrage zur Hierodulie 71 i d., Przyp. 223, tak e Farnell 74 id.
12. Bertholet, Wórterbuch 29
13. Cyt. w Rudeck 239. Por. Strab. VIII 6, 20; 12,2,3. W tej sprawie Licht 276. Tak e Selt-man 141 i d.
14. S.Mos. 23,18; 2. Krl. 23, 7; Am. 2, 7. Dalsza polemika proroków: Oz. 4, 13 i d.; Mi. 1, 7; Jr. 5, 7;

Iz. 57, 9 i d. Por. tak e Ringgren 38 i d., 242

15. Clemen I 354
16. Gonda I 7 i d., 232 i d.; II 49 i d. Mod 68. Evola 305, 388 i d. Meyer, J. J. w ró nych miejscach.

Glasenapp, Glaube und Ri-tus 43. Heiler, Die Religionen 372

17. Langdon, St., w: Schmókel, Heilige Hoch-zeit 17. Por. tak e 35
18. Evola 307 i d. Baumann 77, 129. Topitsch 24
19. Heiler, Die Religionen 183 i d. Schmókel, Heilige Hochzeit 11 i d. James, The Cult 50 i d. Tego

samego autora: Das Priestertum 146, 149

20. Herod. I 181 i d. Por. Leeuwen 56. Obszerniej na temat „wie y Babel" Gamm, Sach-kunde 29 i d.
21. Tak James, Das Priestertum 146. Por. tak e Frankfort 297
22. Widengren 41 i d.
23. Ringgren/Stróm 50 i d.
24. de Vries 138 i d., 127 i d. Por. tak e 227 i d., 239 i d.
25. Heiler, Die Religionen 535, 531. O szacunku dla kobiet u Germanów: Tac. germ. 8
26. Ringgren 38 i d. Por. tak e James, The Cult 74 i d. Heiler, Die Religionen 569. Ringgren/Stróm 85
27. Ringgren/Stróm 71
28. Schmókel, Heilige Hochzeit 36 i d. Streszczenie 118 i d. Patrz tak e Ringgren 12,180 id.
29. Gonda II 49
30. Heiler, Die Religionen 395 i d. Tego samego autora, Erscheinungsformen 243 i d. Stoll 689. Por.

tak e Gonda II 33

31. Heiler, Erscheinungsformen 244. Por. tak e Evola 408 i d.
32. Findeisen. Por. tak e Fuhrmann
33. Heiler, Erscheinungsformen 77 i d., zw . 84. Ros 175 i d. Nebel 131. Neumann, E. 140, 259 i d.
34. Maringer 246, 312. Por. tak e Heiler, Erscheinungsformen 78 i d., 82 i d. Kiihn, Die Felsbilder 140.

Pouczaj cy w tym wzgl dzie jest opis rytua u ofiary z byka, z obszaru Afryki Zachodniej, przytoczony przez
KerKnyi'ego 169 i d.

35. Herod. II 46. W tej sprawie Evola 312
36. Ov. fast. II 438 i d.
37. Licht 99. Meyer, J. J. I 89, 116, 125, 154; III 163. Heinz-Mohr 54
38. Ros 154, 163 i d. dtv-Lexikon der Antike, Religion/Mythologie II 143
39. 3. Mos. 16,5 i d.; Mt. 25,31 i d. Heinz-Mohr 54 id.
40. de Vries 244. Por. tak e Ringgren/Stróm 389 i d.
41. Por. Ringgren/Stróm 148, 358, 409 i d., zw . 210. Nast pnie Heiler, Erscheinungsformen 205, 243.

Herrmann 219. Clemen I 179 i d.

42. Cyt. w: Meyer, J. J. III 241 i d. Przytaczane niekiedy w nawiasach przez M. s owa w j zykach

orygina u opuszczono

43. Tak Meyer, J. J. III 248
44. Ringgren/Stróm 320, 333. Ros 97
45. Cyt. w: Nestle I 87. Por. Deubner 84 i d. Evola 384 i d.
46. Arnob. adv. nat. V 21. Klem. Al. protr. II 16. Por. tak e James, The Cult 148
47. Zabarwiony beletrystycznie przez Fiirstau-era opis tego rodzaju orgii masowych: Sit-tengeschichte

des Alten Orient 175 i d. byK mo e lepiej trafia w sedno ni niejeden suchy i uczony komentarz

48. Bomeman II 148 i d.

49. Heiler, Die Religionen 521
50. Epiph. haer. 26, 4 i d. W tej sprawie Fendt 3 id.
51. Por. Klem. Al. strom. 3, 34 i d., 3, 2, 27
52. Evola 345 i d.
53. Tam e
54. Tam e
55. Tam e 302 i d. Heer, Abschied von Hóllen 164 id.
56. Evola 383 i d.
57. Pot. w sprawie powy szego Bomeman 137, 267, zw . zaL 28 i d.
58. Nietzsche II 869, 859, 864

Ksi ga pierwsza
Rozdzia 4
1. Fromm, Das Christusdogma 115 i d.
2. Mehnert 11. Por. tak e de Beaurair 85
3. Brock 146
4. Iz. 26, 19. Ringgren 218 i d., zw . 224 i d., 293 i d. Bousset, Die Religion des Juden-tums 400 i d.
5. Grimal I 135 i d.
6. 1. Mos.14,18 i d. Por. tak e 21,33: El Olam; 31,13: El z Bethel; 33,20: El Elohe Yisrael. Nast pnie:

1. Mos. 16,13; 17,1; 28, 3; 35,7; 11, 37; 48, 3 i in. Ringgren 92. Por. tak e 18 i d., 52 i d. Albright, Von der
Steinzeit 232. Cornfeld V. 1110 i d., zw . 1112. Eissfeldt 25 i d. Ringgren 55 i d. W ka dym razie „jest rzecz
oczywist ", e religia zwi zana z Elem zasadniczo ró ni si od religii zwi zanej z Jahwe: Alt I 4 i d., 64. Por.
tak e Beek 19 i d.

7. Beer 1, 4. Clemen I 164
8. Por. Heiler, Erscheinungsformen 34 i d. Bertholet, Wórterbuch 529 i d., 350
9. Roder 15 i d., 31, 55 i d.
10. Ringgren 21 i d. Heiler, Erscheinungsformen 112
11. 1. Mos. 29, 23; 29, 28; 30, 4; 30, 9
12. 1. Mos. 28, 11 i d. Por. tak e Cornfeld II 297 i d., V 1110 i d.
13. 1. Mos. 35,12 i d. Por. 31,43 i d.; 5. Mos. 16, 22; Oz. 10, 1 i d.; Mi. 5, 12; Jr. 43, 13 i in.; 2. Krl.

23,14. W tej sprawie te Beer 12 i d.

14. Por. Gressmann, Die Lad Jahwes 40. Gamm, Sachkunde 37 i d. Roder 79. Por. tak e Klem. Al.

Cohort. 100, 4

15. l.Mos. 24, 2; 47, 29. Beer 7. Nie wyprowadza wszak e ca ego izraelickiego kultu stel od kultu

fallusa, jak wielu innych badaczy

16. Iz. 57, 8; 16, 17; Jr. 2, 27; Pred. 3, 5. W tej sprawie Beer 7
17. Vacano 148
18. Morel I 14
IV. Obszernie: Neumann, E. 299 i d. Por. tak e Herrmann 130 i d. Clemen 41, 90 i d., 168 i d., 227 i d.,

338 i d. Heiler, Erscheinungsformen 67. Bertholet, Das Geschlecht 5 i d. Meyer, J. J. 1 17 i d., 98 i d.

20. 5.Mos. 12, 2 i d.
21. 1. Mos. 21, 33. Inne wa ne i Lwi te drzewa lub gaje Biblii: 1. Mos. 12, 6; 13, 18; 34, 4; Sdz. 9, 37;

Por. tak e Ps. 104, 16

22. 1. Mos. 12, 11 i d.; 20, 1 i d. Por. tak e 1. Mos. 26, 7 i d.
23. 16. Syn. Tol. c. 2
24. Syn. Paderb. c. 21. Por. tak e 2. Syn. Arles c. 23; Syn. Auxerre (585) c. 3; Syn. Nantes (658) c. 20
25. Wyj tki: Iz. 66, 13; 49, 15. Por. tak e 5. Mos. 32, 11; 32, 18 oraz niektóre psalmy. W tej sprawie

Bertholet, Das Geschlecht 8. Por. tak e tego samego autora, Worterbuch 240. Ringgren 28, 39, 41

26. Por. zw . Ksi g Jozuego, ale te Sdz. 1, 4 i d.; 1, 17; 1, 22 i d.; 4, 18 i in.
27. 5. Mos. 12, 2 i d.
28. 1. Mos. 9, 20 i d.; 26, 7 i d. i in. Por. Noth 133
29. Sdz. 1
30. Sdz. 6, 25 i d. i in. Albright, Von der Stein-zeit 293 i d. James, The Cult 78 i d. Noth 95 i d. Cole

151 i d.

31. 1. Krl. 11,4. Albright, Von der Steinzeit 293. Cdrnfeld II 417, 419
32. Albright, Von der Steinzeit 297 i d. Por. Cornfeld III 667 i d.
33. 2. Krl. 21, 3 i d.; Jr. 7, 18. Por. Albright, Ar-cheology 168 i d. James, The Cult 80. Ringgren 38 i d.,

42. Bertholet, Worterbuch 49

34. 1. Sm. 2, 22; Oz. 4, 14; Am. 2, 7 i d. Por. w tej sprawie na przyk ad Gressmann, Die alteste

Geschichtsschreibung 7. Doller 12. James, The Cult 81 i d. Cole 257 i d.

35. Jr. 5, 7; 4,30
36. 1. Krl. 18, 40
37. Am. 2, 7; 8, 14; 5, 5; Oz. 2, 13; 4, 12 i d.; Iz. 1, 11 i d.; Jr. 2, 5; 11, 10 i d. i in. Tak e Pedersen 25.

Cornfeld II 445 i d.

38. Por. Ringgren 246. Albright, Von der Steinzeit 296, 315 i d.
39. 2. Mos. 34, 13; 34, 15 i d.
40. Oz. 3, 2
41. Oz. 1, 2. Cornfeld III 648
42. Oz. 2, 13. Por. tak e 4, 1 i d.; 6, 8 i d.; 8, 5 i d. James, The Cult 83. Ringgren 244. Cole 13 i d.

Bertholet, Worterbuch 234

43. Cornfeld III 647
44. Iz. 57, 3 i d.
45. Hes. 8, 6 i d.; 23, 20. Por. tak e 6, 7; 23, 5 i d.; 23, 16 i d.
46. Jr. 5, 7 i d.
47. Bened. reg. 42
48. 1. Mos. 6, 1 i d.; 7, 17 i d.
477
49. 5. Mos. 27, 15 i d.
50. Tak Bousset, Die Religion des Judentums 425
51. Cudzo óstwo: 3. Mos. 20, 10. Kazirodztwo: 3. Mos. 20, 11; 20, 17. Homoseksualizm: 3. Mos. 20,

13. Sodomia: 3. Mos. 20, 15 i d. Por. tak e 2. Mos. 22, 19; 3. Mos. 18, 23; 20, 15; 5. Mos. 27, 21

52. 3. Mos. 15, 1 i d.; 12, 1 i d.; 2. Sm. 11, 4; 3. Mos. 13 i 14; 4. Mos. 19, 11 i d.
53. 3. Mos. 14, 18
54. 3. Mos. 15, 16
55. 3. Mos. 15, 3 i d.; 5, 2 i d.; Hag. 2, 14
56. 3. Mos. 19,20 i d.; 22,3; 1. Sm. 20, 26 i wy . Ca oLciowo: Schótz. Tak e Strahtmann I 46 id.
57. 1. Mos. 3, 7; 3. Mos. 16, 4
58. 2. Mos. 28,42 i d. Por. 20,26. Dalej Hes. 16, 37; 16, 39; 23, 18; 23, 29; Oz. 2, 12
59. 5. Mos. 25, 11 i d.
60. 1. Mos. 3,16. Tak e Dóller 6. Millett 66 i d.
61. Gamm, Sachkunde 16. Heiler, Erschei-nungsformen 485. Por. 200
62. Bousset, Die Religion des Judentums 426 id.
63. Tam e
64. Argumenty za u Strahtmanna 20 i d. Por. te Walter 8 i d. Frischauer, Sittengeschichte I 184 i d.

Schar 229 i d. Jetter 93. Brock 143 i d. Horst 1068

65. Strahtmann 19
66. Brock 143
67. Por. Doller 74 i d.
68. 2. Sm. 3, 2 i d. Walter 4
69. 1. Mos. 4,19; 16, 3; 29,23; 28,30; 4, 9. Por. odpowiednie fragmenty u Cole'a. Ringeling, Bund und

Partnerschaft 246 i d. Weber, M. 119. Doller 43 id.

70. 2. Mos. 20, 17; 5. Mos. 22, 13 i d.; 5, 21
71. 1. Krl. 11, 3. Swego czasu niektórzy mniej bogobojni w adcy, tacy jak król Loango lub król Mtesa

z Ugandy, pozwalali sobie na haremy z o one z 7 000 kobiet. Post 1307. Por. tak e Fangauer 9. Siebenschón 87

72. Rade 5
73. Por. Weber, M. 122. Bortholet, Wórterbuch 545
74. 3. Mos. 21, 7; 21, 14
75. Doller 39. Sdz. 11, 37 i d.; 1. Sm. 1, 6; 1. Mos. 30, I. W tej sprawie na przyk ad Le-grand 15 i d.
76. Por. Kohler 76
77. Weber, M. 119
78. Iz. 4, 1; 1. Sm. 1, 11
79. Tk. 1, 48
80. Strahtmann I 23
81. Por. Weber, M. 135. Borneman II 555. Elementy bardziej pozytywne podkreLla Oyen 165
82. Tak e Uydzi pozostaj cy w diasporze nie byli nastawieni na wstrzemi liwoLK. Por. Strahtmann I

101 i d.

Rozdzia 5
1. Rohde II 124
2. Nietzsche II 881

3. Horn. II. 16, 233
4. NajwczeLniej poLwiadczone u Pindara, pó niej u Herodota 4 36; P at. Charm. 158 B. Por. tak e Orig.

Cels. 3, 31

5. Herod. 4, 13 i d. W tej sprawie Bolton
6. Diog. Laert. I 109 i d. Arystot. Ath. poi. 1. Plut. Soi. 12
7. Rohde II 62 i d. Nestle I 60 i d., 82 i d.
8. Por. Nestle I 37 i d., 59 i d. Fehrle 222 i d. Wilamowitz-Moellendorff II 202 i d. Rohde II 89. Tak e

Kelsen 68 i d.

9. P at. rep. 364 B. Krat. 400 C. leg. 829 D
10. Por. P at. Krat. 400 C. Gorg. 493 A
11. P at. leg. 6, 782 C
12. P at. rep. 2, 363 C
13. Nestle II 42
14. Eur. Hipp. 952. P at. leg. 6, 782 C. D. Herod. II 81
15. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 82 i d. Dla zbawienia duszy od „ko a narodzin"

propaguje si tu „pitagorejski sposób ycia": ascez , oczyszczenie, powstrzymanie si od spo ywania mi sa i
ryb: P at. rep. 10, 600 B. Rohde II 163 i d.

16. Cyt. za Beauvoir 85
17. P at. rep. II 377 A i d., 414 B i d., leg. II 663 D i d., leg. X 907 D i d. Wilamowitz--Moellendorff II

247

18. P at. Tm. cap. 41. Phaid. 81 C. 83 C. D. Phaid. 250 C. rep. 10, 611 C/D
19. Klem. Al. wg Griindela, Aspekte der Ethik 80. Nietzsche II 892; III 1248. Por. tak e II 1028, 951;

III 1297

20. Wachter 2 i d. W sprawie tego rodzaju wyobra e, u innych ludów patrz tam e 34 i d. oraz 63
21. Rohde II 72 i d. Tam liczne przytoczenia róde . Podobnie u Wachtera 25 i d., 55 i d., 64 i d. Por.

tak e Strahtmann 197 i d.

22. Por. Rohde II 74 i. d., zw . Aneks II 405 i d. znów z licznymi dowodami. Wachter 35
23. Tak Heiler, Erscheinungsformen 186
24. Liczne dowody u Wachtera 7 i d.
25. Clemen 279 i d. Por. Deubner 75 i d.
26. Por. Strahtmann I 215 i d.
27. Clemen I 279
28. Deubner 76, 80. Bardzo podobne elementy powracaj pó niej w chrzeLcija,skiej komunii.

Obszernie na ten temat u Deschnera, Abermals krahte der Hahn 268 i d.

29. Dowody u Strahtmanna I 201
30. Demosth. w Timocr. 758. Wg Homstein--Faller 33
31. Tib. eleg. 2, 11
32. Plut. Ouaest. conv. 3, 6
33. Hornstein-Faller 33
34. Ov. met. 10, 434. Deubner 50 i d.
35. Liczne dowody u Fehrlego 90 i d.
36. Plut., De Pythiae oraculis 7, 589. Por. tak e Num. 9
37. p. 759 D
38. Por. Paus. 2, 33, 2; 7, 24, 4. Deubner 12
39. Paus. 9, 27, 5; 8, 13, 1
40. Tac. ann. 2, 86. Gell. noct. att. 7, 7, 4. Plin. nat. hist. 28, 13. Suet. Vit. 16. Por. Strahtmann I 159 i

d., 172 i d.

41. Plin. nat. hist. 28, 39. Stoll 976
42. Plut. Num. 10. Liv. 12, 57, 2 i d. Stoll 976
43. Tak Heiler, Erscheinungsformen 200
44. Tak Clemen I 276. Por. Strahtmann I 236 id.
45. Fehrle 110 i d.
46. Cyt. za Hays 140 i d.
47. Strahtmann I 207, 210
48. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 289 i d.
49. Epict. diss. 3, 27,1. Por. tak e 2, 4, 1; 1, 28, 13; 2, 22, 7. W tej sprawie Preisker, Chri-stentum und

Ehe 22 i d. Por. tak e Plut. amat. 4, 415 i d.

50. Por. Rohde, E., Der griechische Roman und seine Vorlaufer 466 i d. Wg Preisker, Chri-stentum und

Ehe 152. Por. tak e Preisker, tam e 25 i d. Miiller, J. 28 i d., 40 i d. Przecie by o nawet kilku myLlicieli

stoickich i neoplato,skich, którzy bez ennoLK stawiali wy ej ni ma e,stwo. Por. Epict. Diatr. 3, 22; 3, 26 i d.
Tak e: Oepke I 779

51. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 2K9 i d., 135 i d.
52. Overbeck, Uber die Christlichkeit unserer heutigen Theologie. Cyt. za Lampl, Over-beck 361
53. Meyer, J. 8. Ketter 11 i d., 30 i d.

Ksi ga Druga
Rozdzia 6
1. Rade 6
2. Preisker, Christentum und Ehe 110. Obszernie Brock 139 i d. Por. te Machler, Der christliche

Freigeist 51 i d.: „Der «von oben herab» behandelte Eros..."

3. Jego historycznoLci trudno z ca pewnoLci dowieLK. Por. zw . Raschke w wielu miejscach. Tak

samo jak niehistorycznoLci Jezusa. W ka dym razie wszystkie pozachrze-Lcija,skie ród a I w. milcz na jego
temat: W tej sprawie Deschner, Abermals krahte der Hahn 15 i d.

4. Obszernie Deschner, Abermals krahte der Hahn 493 i d., 410 i d.
5. Campenhausen v., Die Askese 26 i d., 29. Por. tak e Brock 143, 145. Savramis, Reli-gion und

Sexualitat 49

6. Mk. 2, 15; Mt. 9,10 i d.; Tk. 5, 30; 7, 37 i d.; Mt. 21, 31 i d.
7. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 361, 78, 272, 284
8. Mt. 1, 18 i d.; Tk. 1, 26 i d.; 2, 1 i d. W tej sprawie Campenhausen, Die Askese 42
9. Mt. 19, 12
10. Tak Legrand 37. Por. tak e 59 i d.
11. Por. Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 383 i d. Stelle 385 i d.
12. Boelens 14
13. Mk. 14, 3 i d.; Mt. 26, 6 i d.; Tk. 7, 36 i d.; 10, 38 i d. i in. W tej sprawie Leipoldt, Je-sus und die

Frauen, w ró nych miejscach. Schnackenburg, Die sittliche Botschaft 86 id.

14. Mt. 19, 28; Tk. 22, 30. Krytyczna teologia nie traktuje tych zda, jako autentycznych s ów Jezusa,

widz c w nich raczej odzwierciedlenie pogl dów gminy. W sprawie odniesienia do dwunastu pokole, por. tak e
Ap. 21, 12 i d.; Bara. 8, 3; Epiph. haer. 30, 13. Nast pnie: WeiB 34. Bultmann 38. Bornkamm, Jesus von
Nazareth 135, 138. Linton 176

15. Leipoldt, Die Frau in der antiken Welt 142 i d. W sprawie kr gu uczniów: Mk. 15, 40 i d.; Tk. 8, 2 i

d.; 10, 38 i d.

16. J. 4, 27
17. Tk. 13, 10 i d.; Mk. 1, 29 i d.; 5, 21 i d.; 7, 24 i d.; Tk. 8, 2; Mk. 15, 40; Mt. 27, 55
18. Tk. 7, 47; J. 8, 3 i d.
19. J. 8, 1 i d. Heiler, A. M. 201. Brock 236 i d.
20. Luther, Tischreden. Wg Borneman I 216. Koch, G. 102
21. Brock 241
22. Tam e 140. Ben-Chorin, patrz 120 i d. Por. w tej sprawie tak e Savramis, Religion und Sexualitat

155, gdzie jest mowa o listach oburzonych chrzeLcijan, którzy przypuszczenie, e Jezus byK mo e mia ycie
seksualne, uwa aj za wi ksze blu nierstwo ni twierdzenie niektórych teologów, i Bóg umar !

23. Mt. 5, 28. Nast pnie: Antweiler, Ehe 70
24. 1. Kor. 7, 25
25. Mk. 10, 8. Brock 143
26. Por. W tej sprawie Deschner, Abermals krahte der Hahn 360
27. 1. Kor. 9, 5; Mk. 1, 30; Mt. 8, 14; Tk. 4, 38; Mk. 1, 29 i d.; 10, 29; 1. P. 5, 13; Klem. Al. strom. 3,

6, 52; Orig. w Mt. 15, 21. W tej sprawie Bauer, W. w: Hennecke 117 i d. Zastrze enia por. np. Fischer, J., Ehe
und Jungfraulichkeit 60 i d. — nie przekonuj

28. OczywiLcie, ogólnie rzecz bior c, prachrze-Lcija,stwo by o zorientowane eschatologicz-nie i

ucieka o od spraw tego Lwiata i o tyle te „ascetyzm" tkwi w nim od samego pocz tku. Por. np. Heussi 15 i d.

29. Mt. 4, 2; Tk. 4, 2. W tej sprawie Lohmeyer, Die Versuchung Jesu 627 i d. Heussi 17
30. Por. Schneider, Geistesgeschichte I 53. Ak-kermann, Jesus 70. Stauffer 63 i d. Leipoldt, Der soziale

Gedanke 80 i d. Schniewind 12 id.

31. Tk. 18, 9 i d.; Mt. 11, 19. Griindel, Aspekte der Ethik 70 i d.
32. Por. Lohmeyer, Das Abendmahl 218 i d. Tego samego autora, Kultus 89 i d.
33. Mk. 2, 18; Dz. 2, 46. W II w. chrzeLcijanie poLcili w Lrody i pi tki — w przeciwie,stwie do

Uydów, „ob udników", którzy zachowywali post w poniedzia ki i czwartki: Did. 8, 1. Ju Dzieje Apostolskie
znaj post przed nabo e,stwem, wyruszeniem w podró misyjn i Lwi ceniami: Dz. 13, 2 i d.; 14, 23

34. Barn. c. 1. W sprawie Listu Barnaby por. Windisch

Rozdzia 7
1. Bousset, Die Religion 426 z wsk. na 1. Kor. 5, 10 i d.; 6, 9 i d.; 2. Kor. 12, 21; Ga. 5, 19; Rz. 1, 29 i

d.; 13, 13; Koi. 3, 5

2. Preisker, Das Ethos 180. Por. tak e Beau-voir 100. Ringeling, Die Frau zwischen ge-stern und

morgen 102 i d.

3. Campenhausen, Die Askese 37
4. Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 386
5. Phil. 3, 7 i d.; 2. Kor. 2, 15
6. Obszernie o tej sprawie Deschner, Abermals krahte der Hahn 168 i d., zw . 181 i d.
7. Lindner22
8. Askein: Dz. 24, 16. W tej sprawie Griindel, Aspekte der Ethik 69. O wygl dzie Paw a: Acta Pauli et

Thecl. 3. W tej sprawie tak e Baeck 99

9. Rz. 7, 18; 7, 24; 8, 6 i d.; 1. Kor. 9, 27; Ga. 5, 24; Rz. 8, 13; Koi. 3, 5
10. Por. Fascher, Zeitschrift fur neutestamentl. Wissenschaft, 28, 1929, 65
11. Hartmann 180
12. Rz. 13, 12 i d.; 1. Kor. 5, 9 i d.; 6, 9
13. Ap. 22, 15
14. 2. Kor. 12, 21
15. Ga. 5, 19 i d.
16. Koi. 3, 5; 1. Kor. 6, 18
17. Por. W tej sprawie Hartmann 180
18. Ga. 3, 28; 1. Kor. 11, U i d.
19. Por. Delling 48. Leipoldt, Dionysos 35, 55
20. 1. Kor. 14, 34; 11, 3 i d.
21. Delling 108 i d. W tej sprawie 1. Kor. 11, 3; 14, 34. Zdaniem K. Bartha 190 Pawe przypomina tu

„o jej w asnej godno ci, jej w asnym prawie"

22. 1. Kor. 11, 7 i d.
23. 1. Kor. 11, 10. W tej sprawie 1. Mos. 6
24. Kahler 84 i d. Weissgerber 273 i d., zw . 278. Przypadki tego rodzaju teologicznej Llepoty zdarzaj

si oczywiLcie tak e u wielu innych. Por. np. Leenhardt 17 i d.; 51 i d.

25. Por. Preisker, Christentum und Ehe 126 i d., 136 i d. Tego samego autora Das Ethos 175. Por. tak e

Jordan 21, 24 i d. Leipoldt, Jesus und die Frauen 109 i d. Weinel 192. Nawet strona katolicka musia a przyznaK,

e Pawe patrzy na „ma e,stwo bardzo jednostronnie, przez pryzmat p ciowoLci i nie ceni go wysoko" 17 (z

koLcielnym zezwoleniem na druk!); ca spraw próbuje si wyjaLniK niekompletnoLci wywodów Paw owych
na temat ma e,stwa — jakby to coL zmienia o!

26. 1. Kor. 7, 1 i d„ zw . 7, 7; 7, 26; 7, 28; 7, 40
27. 1. Kor. 7, 2; 7, 36 i d.
28. Por. np. Campenhausen, Die Askese 35. Delling 154, 78. Rade 17 i d. Zscharnack 5,10
29. Fangauer 36. Schumacher 78, z powo aniem
si na List do Efezjan i d., który przez pra-
i wie ca krytyczn teologi jest uwa any za
, falsyfikat: Rhyn, M. van 112 i d. Barnikol
/,! 7. Lietzmann, Geschichte der alten Kirche
I 226 i d. Dibelius-Kummel 10 i d. Knopf
-V; 73, 85 i d. Kasemann 138 i d. Pfannmiiller
fj 46. Goodspeed, The Meaning of Ephesians.
Tego samego autora, An Introduction of the
j

5

New Testament 222 i d.

Ksi ga Trzecia
Rozdzia 8
1. Schjelderup 12
2. Bomeman I 460
3. Nietzsche II 1234
4. Por. w tej sprawie Deschner, Warum ich aus der Kirche ausgetreten bin 17. Wszystkie dowody w

mojej historii KoLcio a „Aber-mals krahte der Hahn", por. zw . 56 i d., 252 i d., 292 i d.

5. Wulf 136 i d. Por. tak e dtv-Lexikon der Antike I 124 i d.
6. Wille 56. Borneman I 528. Heiler, Erschei-nungsformen 198
7. Nietzsche II 873
8. Rigweda 10, 136

9. Gonda I 9 i d., 184 i d.
10. Por. Haas 171
11. Zockler 39
12. Gonda I 212
13. Lanczkowski 54. Por. tak e Lortzing 22 i d., zw . 25. Mensching, Soziologie 70 i d. Ber-tholet,

Worterbuch 88 i d.

14. Por. Schulemann 19. Gonda I 283 i d. Ba-reau III 7 i d.
15. Por. Hamburger 80 i d.
16. Tym samym sta si twórc (czy raczej ponownym za o ycielem) d inizmu, zwanego tak e

d ainizmem. Ta, rozprzestrzeniona dzisiaj na terytorium ca ych Indii, religia, jednocz ca w znacznej mierze
kupców i bankowców (cz sto budz cych l k), ceni ascez jako g ówne ród o zbawienia. Jej wyznawcom nie
wolno wykonywaK wielu zawodów i zaj K, zw aszcza rze nika, myLliwego itp.: Mensching, Soziologie 151 i d.

17. Schubring w: Bareau III 236 i d. Por. tak e 219 i d. Czwarty spoLród ich wielkich Llubów brzmi:

„Powstrzymuj si od wszelkich

czynnoLci seksualnych", pi ty zaL: „Wyrzekam si wszelkiej w asnoLci": Bertholet, Re-

ligionsgeschichtliches Lesebuch 6 i d. Tego samego autora, Worterbuch 338, 251 i d. Por. tak e Mensching,
Soziologie 150 i d. Obszernie Glasenapp, Der Jainismus

18. Zockler 46. Budda odrzuci autorytet Wed i bramanów, co uczyni o ze, heretyka. Por. Glasenapp,

Buddhismus und Gottesidee. Mensching, Buddhistische Geisteswelt 326 i d. Ronner 24

19. Pentalog Buddy: „Nie zabijaj niczego, co yje; nie kradnij; nie czy, rzeczy nieczystych; nie k am;

nie wprawiaj si w oszo omienie napojami odurzaj cymi": Zockler 49. Por. Oldenberg 319

20. Mnich buddyjski winien mieK jedynie przepask wokó bioder, miseczk na jedzenie, brzytw i

cedzak do wody (by podczas picia nie po kn K adnego ywego stworzenia), tylko raz dziennie spo ywaK
wy ebrane jedzenie, mieszkaK w lesie lub w pobli u miejsca kremacji, spaK w pozycji siedz cej. Por. Bareau III
56,65. Bertholet, Worterbuch 94 id.

21. Cullavagga 10,1. Za: Mensching, Soziologie 122
22. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 64 id.
23. Jako pewnik przytacza teolog Griitzmacher: 39 i d. Por. tak e Bousset, Das Mónchtum 24 id.
24. Vólter 36 i d. Por. tak e Erman 167. Miiller, J. 12
25. Reitzenstein, Historia Monachorum 1, 104 i d. Heussi 292 i d. Strahtmann I 292 i d. Schmidt,

C./Polotsky, H. J.

26. Por. Koch, A., Nigg, Vom Geheimnis 63
27. Obszernie: Deschner, Abermals krahte der Hahn 17 i d.
28. Wskazanie licznych róde tam e 24 i d.
29. 1. Klem. 38, 2; 35, 1 i d. Herm. vis. 1, 2, 3; Ign. Polyk. 5, 2; Just. Apol. 1, 15, 6; Athen. suppl. 33;

Min. Fel. dial. 31, 5

30. Kriiger/Tyciak 217
31. Por. Heussi 39,54. Jednak e jeszcze w III w. chrzeLcija,scy asceci (m czy ni) nie nosili

specjalnych szat: Tert. virg. vel. 10

32. Gdy ok. 346 r., wraz ze stu innymi mnichami, na skutek zarazy umiera Pacho-miusz (niezbadane

s bowiem wyroki Bo e), istnia o dziewi K klasztorów m skich i dwa e,skie: Schiwietz 159. Wagenmann 12

33. Por. Schmitz, A. L. 197. Wiele danych liczbowych 195 i d.
34. Por. na przyk ad Casel 233
35. Kasj. inst. 11, 17. Por. Harnack, Das Mónchtum 24. Mensching, Soziologie 244. Patrz tak e

przyk ady i dowody w: Desch-ner, Abermals krahte der Hahn 332

36. Ambr. virg. 1
37. Cyt. u: Ronner 150
38. Ign. Smyrn. 13, 1; 1. Tm. 5, 11 i d.
39. Por. vita Ant. 3, gdzie Antoni, ojciec „mnichów chrzeLcija,skich", móg pos aK sw siostr do

domu dziewic, nim sam zacz ywot pustelniczy

40. Por. Feusi 22 i d., 57. Wilpert 15
41. Tam e 22
42. Argumenty u Wilperta 30 i d.
43. Atan. apol. Const. 33. Cypr. hab. virg. 3; Tert. ad uxorem 1. Por. tak e Aug. sanct. virg. 13, 12
44. Ambr. virg. 2. Por. tak e Wilpert 48 i d.
45. Cyt. za Rarisch, Arno Holz 60
46. Por. Wilpert 12
47. SteingieBer 15
48. Hieron. ep. 109. Analogiczne wypowiedzi w: Method. symp. 7,3,156 (tutaj ostatni cytat), Ambro y

i in.

49. Cyt. za SteingieBer 15 i d.
50. Hieron. ep. 18 ad Eustochium
51. Por. SteingieBer 13 i d.
52. E. A. 61. Patrz 196
53. Cyt. za Dannenbauer I 161
54. Zumkeller 203
55. Aug. coni d. 2, 2; Gen. ad litt. 9, 10
56. Aug. bono con. 10, 10. Zumkeller 207
57. Ambr. virg. 1. parad. 14, 72. Por. tak e ep. 63, 112
58. Ambr. virg. 1, 9; 3, 11. Por. tak e Hieron. ep. 5 ad Heliod. W tej sprawie tak e De-schner,

Abermals krahte der Hahn 450. Por. równie Zumkeller 99. Patrz Ambr. virg. 6, gdzie broni si on przed
zarzutem wprowadzania nowoLci, których Chrystus nie naucza , powo uj c si przy tym na Mt. 19, 12!

59. Z bardzo rozs dnym (i dlatego niebezpiecznym) argumentem: „Mog zostaK chrzeLcijanami, skoro

tylko b d w stanie poznaK Chrystusa." Tert. Bapt. 18. Obszernie o powstaniu obrz du chrztu wbrew misji
Jezusa, dok adnie wed ug wzorca chrztów poga,skich: Deschner, Abermals krahte der Hahn 258 i d., w
szczególnoLci o pojawieniu si zwyczaju chrzczenia dzieci tam e 265 i d.

60. Schopenhauer, Parerga und Paralipomena II. Roz. 26. Cyt. za Welter 181
61. Wilpert 30
62. Teresa II 208 i d., 89 i d. i. in.
63. Cyt. za Hornstein-Faller 54
64. Gópfert II 302. Ries 106. Thom. Aquino Patrz; Th. 2. 2 q. 152 a. 5
65. Por. W tej sprawie Baur 134 i d.
66. Pallad, hist. Laus. 150
67. Joh. Mosch. prat. spirit. 60
68. Lohr 82
69. Jone 183
70. Tam e 179. Haring, Das Gesetz III 216

Rozdzia 9
1. Pallad, hist. Laus. c. 38
2. Cyt. za Heussi 231 i d.
3. Antonii regulae n. 30
4. Viller-Rahner 83
5. Nigg, Vom Geheimnis 22 i d.
6. Tam e
7. Por. Freud, Das Unbehagen 457 i d., 463 i in. Tego samego autora, Jenseits des Lust-prinzips 6 i d.,

Massenpsychologie 90 i d., Darstellungen der Psychoanalyse 125 i d. Nietzsche II 847 i d.; III 428 i d. i in.

8. Cyt. za Packard 352. Por. tak e Comfort, Der aufgeklarte Eros 158
9. Por. Nietzsche II 245. Carrel 117. Domiz-laff 204 i d. Tak e, bardzo problematyczne co prawda,

uj cie ascezy u Schirmbecka 314 id.

10. Dwaj m odzi m czy ni bior sobie razem m od kobiet ; gdy przekwit a bior sobie jeszcze jedn

m od , która starcza im a do staroLci: w ten sposób zaopatrzone s dwie kobiety, a ka dy m czyzna p aci tylko
za jedn ...

11. Por. Rut. Claud. Namantianus, Itin. 1, 439 i d. Patrz tak e 1, 519 i d.
12. Nietzsche II 213, 849
13. Plack 64
14. Garrone 45 i d.
15. Sartory, T i G., Strukturkrise 18
16. Griindel (Hg.). Triebsteuerang? 92, 54 i in.
17. Tam e 67 i d., zw . 68 i d., 71, 75,80, 88 i d., 92 id.
18. Mausbach, Die Ethik 1, 364
19. Rauh 23 i d.
20. Por. Metz, J. 171 i d.
21. Klem. Al. paid. 1, 7
22. Powstrzymywanie si od mi sa i wina: paid. 2, 2, 20; strom. 7, 6, 33; 7, 12, 70; 3, 14, 95. Por. tak e

paid. 2, 3, 1 i d.; 2, 7, 3; 2, 12, 1; 2, 17, 3; 2, 8 i d.; 3, 2 i d. div. salv. 3, 3 i d. Ca oLciowo V61ker w ró nych
miejscach

23. Orig. in Rom. 9, 1; Euseb. h. e. 6, 3, 7 i d. Ca oLciowo Heussi 45 i d. Crouzel 20
24. Równie Antoni, Kasjan, a pó niej Bernard z Clairvaux nie ycz sobie Lmiechu, przynajmniej w

przypadku mnichów. Por. Ant. reg. n. 30. Kasj. inst. 4, 39. Bernh. De gra-dibus humilitatis et superbiae.

Fichtenau 37 i d. Basil. ep. 11,1; 2,6. Dziewictwo i ca kowita rezygnacja z dóbr ziemskich wydaj mu si
niekiedy prawie niezb dnym warunkiem osi gni cia zbawienia. Por. Schilling 86 i d. Tak e: Dirking, w ró nych
miejscach

25. Greg. Nyss. or. 4, 3; Lact. inst. 6, 22; Zeno 5 cont.
26. Aug. en. in ps. 70; serm. 1, 9. „Od czasu Ambro ego, Hieronima i Augustyna najbardziej

wykszta conymi lud mi Lwiata zachodniego s jednostki ho duj ce idea owi ascetycznemu": Bickel 461

27. Rzekomo jeszcze starszy mnich, Pawe z Teb, jest postaci wymyLlon przez Hieronima,

patrona uczonych! Por. Volter 6. Reitzenstein, Historia Monachorum 70. Heussi 70. Lacarriere 81 i d. Wi cej
pewnoLci mo na mieK co do istnienia Antoniego. Por. np. Dórries. Cudowny ywot Antoniego (Vita Antonii)
zosta spisany ok. 370 r. przez Lwi tego Atanazego. Od czasu prac Eichhorna, A., Athanasii de vita asce-tica
testimonia collecta, 1886, i Mayera, J., Uber die Echtheit und Glaubwiirdigkeit der dem Hl. Athanasius
zugeschriebenen Vita Antonii, jego autorstwo raczej nie podlega dyskusji. S awny Nauczyciel KoLcio a, któremu
udowodniono tak e fa szowanie dokumentów na wielk skal (por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 399 i
d., zw . 401), tu i ówdzie opowiada rzeczy jeszcze bardziej niewiarygodne, choK co prawda wed ug wyk adni
teologicznej podnosi swój materia jedynie „w wy szy rejon": Nigg, Vom Geheimnis 49. Por. tak e v. Hertling 5

28. Atan. vita Ant. c. 19. Co prawda Benedykt jedynie ze wzgl du na Llepe pos usze,stwo

chrzeLcija,skie reg. c. 7

29. Joh. Clim. scal. par. 24. Hilpisch, Die Tor-hcit 122
30. 1. Kor. 3, 18; 4, 10. Por. tak e 1, 21 i d.
31. Por. Reitzenstein, Historia Monachorum 48 i d., 57. Hilpisch, Die Torheit 123 i d. Heussi 114.

Lacarriere 120

32. Vita Joannis Columbini c. 98; c. 15
33. Alph. Makarios n. 41; Alph. Moses, n. 6. Alph. Paphnutius n. 5. Por. tak e dowody u Ranke-

Heinemann 26 i d.

34. Kasj. coli. 24, 9
35. J. Chrys. in Mt. hom. 68, 3; Makar. hom. 10,1; Ranke-Heinemann 66. Inne maksymy mnisie:

„B ogos awiony, który stale widzi swe grzechy." „W aLciwy sposób ycia mnicha to sta e pot pianie si ."
„Mnich musi byK zawsze smutny i stale myLleK o swoich grzechach." Cyt. za Ranke-Heinemann 60 id.

36. Cyt. za Heussi 190
37. Por. Schneider, Das Friihchristentum 17
38. Schjelderup 44
39. Lucius 377 i d. Por. tak e Lacarriere 154
40. Heussi 190. Por. tak e Schjelderup 44. Lucius 90
41. Cyt. za Dóbler, Vom Ackerbau zum Zahn-rad I 146
42. Vita Ant. c. 47
43. Schubert II 623
44. Hieron. ep. 125, 7. Hieronim wspomina tak e dobrowoln decyzj , polegaj c na rezygnacji z

higieny, podj t przez pokutuj c Fabiol , Rzymiank ze znakomitego rodu. Wydaje si , e w pewnych
okresach dla czyni cych pokut chrzeLcijan brak higieny cia a by czymL obowi zkowym. Por. Hieron. ep. 77, 2.
Sozom. h. e. 7, 16

45. Pocz tkowo s u y o zapewne obronie przed demonami, si ami tabu, ale tak e praktykom pokutnym

i czarodziejskim kuracjom, mia o równie pomagaK wojownikom, myLliwym i rybakom w uzyskaniu „si y-
mana", ale przede wszystkim stanowi o element przygotowania do czynnoLci kultowych, rytua ów obrzezania,
sk adania ofiar; powstrzymywano si niekiedy przed spo ywaniem mi sa z l ku przed dusz zabitego zwierz cia
— i by a to jedyna motywacja o walorach na po y etycznych

46. Obszernie Heiler, Erscheinungsformen 194 id.
47. 3. Mos. 16, 29 i d.; 23, 27 i d.; 4. Mos. 29, 7; 30, 14 i in.; 1. Sm. 7, 6; 31, 13; 2. Sm. 1, 12; 12, 16;

Sdz. 20, 26; Sach. 7, 5 i d.; 8, 19 i in. Ca oLciowo Arbesmann

48. Jon. 3, 7
49. Gópfert II 289. Por. tak e Haring, Das Ge-setz III 76 i d.
50. Neumann, V, Voltaire 83
51. Laut Did. 8, 1
52. Relacje te brzmi , choK nie tylko w tej sprawie, zupe nie nieprawdopodobnie. Do najs awniejszych

z wczesnego okresu nale y powsta a ok. 400 „Historia Monacho-rum", której autorem by archidiakon
Tymoteusz z Aleksandrii, oraz „Historia Lau-siaca", któr napisa Palladiusz, biskup Hel-lenopolis w Bitymi. Co
prawda nawet katoliccy teologowie przyznaj , e „Histori Monachorum" „w wielu fragmentach czyta si jak
powieLK podró nicz ". Znacznie bardziej godna zaufania zda a si pocz tkowo owym uczonym „Historia
Lausiaca". Jednak e, zauwa aj w przypisach, pojawi y si ostatnio wa kie argumenty przemawiaj ce
przeciwko niej, tak e obecnie za „bardziej niezawodn " uwa aj jednak „Histori Monachorum", to znaczy
dzie o, które zdaje im si prawie powieLci podró nicz ! Vil-ler/Rahner 111, 113

53. Heussi 221 i d. Por. tak e Nigg, Vom Ge-heimnis 55. Lacarriere 132
54. Kiihner, Gezeiten der Kirche I 235
55. Wg Marcuse, J. 14. Niejaki Jan y ca e lata tylko eucharysti . Hist. Mon. c. 15. Hist. Laus. c. 61
56. Euagr. hist. 1, 21
57. Sozom. h. e. 6, 33
58. Kasj. inst. 4, 22
59. Lacarriere 185
60. Tam e 184 i d.
61. Tam e
62. Theod. hist. rei. 3, 13
63. Lacarriere 196
64. Heussi 198
65. Theodor. hist. rei. c. 4, 29 i in. Mt. 10, 38. W sprawie nieautentycznoLci tego fragmentu por.

Deschner, Abermals krahte der Hann 122 i d.

66. Cyt. za Heussi 207. Por. tak e Wagemann 9. Reitzenstein, Historia Monachorum 124, 155 i wy .

Bousset, Das Mónchtum 39 i d. Lacarriere 227 i d. Inni znów nie Lmieli nawet spojrzeK na swe w asne nagie
cia o! Przyk ady u: Lucius 358. Tylko w nielicznych grupach chrzeLcijan pojawia si na powrót sakralna nagoLK,
która by a czymL zwyczajnym, w okresie przedchrzeLcija,skim, podczas takich czynnoLci i obrz dów jak
modlitwa, sk adanie ofiar, kult zmar ych, taniec,

sen rytualny i wieszczenie: dotyczy to Lredniowiecznych konwentów beginek, Braci Wolnego Ducha,

lub sporadycznie, holenderskich anabaptystów i czeskich taborytów. Por. Heiler, Erscheinungsformen 182 i d.
Spanie w niewygodnej pozycji lub na go ej ziemi: Hieron. ep. 22 ad Eust. 7. Greg. Naz. or. 11. Theod. 1 i in.
Inni mnisi oddaj si pracy tak e noc lub w inny sposób pozbawiaj si snu: Hist. Laus. c. 20, 22. Theod. hist.
rei. c. 16, 18, 21 i d., 27 i d. Sozom. h. e. 6, 29. W sprawie praktykowania milczenia: hist. mon. c. 6. Hist. Laus.
c. 50; 7; 9. Cyrill. Vita Joh. Silentiarii. Mensching, Das heilige Schweigen 111 i d. Heiler, Erscheinungsformen
336

67. Nietzsche II 872 i d.
68. Por. Zockler 268 i d. Jak wielkie znaczenie mia o w tym wszystkim trywialne popisywanie si ,

najbanalniejsza che pliwoLK, najlepiej Lwiadcz Lwi ci s upnicy, którzy, przynajmniej czysto zewn trznie,
osi gn li niew tpliwy szczyt histerii zwi zanej z chrzeLcija,sk ascez : Theod. hist. rei. 26. Zockler 265 i d.
Kriiger, GroBe Mónchsgestalten 256. Lacarriere 190 i d. Szczególnie spektakularny wydaje si przypadek
opowiedziany przez Jana Moschiusa o dwóch ship-nikach, ortodoksyjnym i monofizytyckim, którzy przebywali
na niezbyt od siebie odleg ych s upach i wzajemnie sobie z orzeczyli. Por. Lacarriere 195

69. Kruger, GroBe Mónchsgestalten 256, tu w sprawie stylitów. Theod. hist. rei. 26. Schiwietz I 25,

85. Franzen 102 i d. Prinz 449. Kruger, Der geschichtliche Weg des Monchtums 217 i d. Holzapfel 141

70. Wilpert, Wst p. Orthographie der heutigen angepaBt. Viller-Rahner 46
71. Schiwietz I 43. Por. np. tak e Wyneken 74. Asceza chrzeLcija,ska jest przede wszystkim ascez

seksualn , nawet tam, gdzie chodzi o post, abstynencj alkoholow i wiele innych rodzajów umartwie,.
Schjeldcrup 1 i d., 33 i d. Nie chc c jednak traciK z powodu przesadnych da, zbyt wielu wiernych. KoLció
zaciekle wyst powa przeciw bardziej rygorystycznej ascezie markionitów, imin-tanistów, wielu gnostyków i in.:
'lert. ndv. Marc. 1, 29; 5, 7; Iren. adv. hacr. 1, 28, 1; Klem. Al. paid. 2, 2, 33; Epiph. haer. 42, 3. Por. tak e
Euseb. h. e. 4, 23, 7

72. Por. Aug. Soli . 1, 17
73. Luther, Interpretacja 7. roz. 1. Listu Lw. Paw a do Koiyntian. Kazania na temat niektórych

rozdzia ów Ew. Lw. Mateusza. Równie Freud niewiele si myli twierdz c, e ycie mnichów uprawiaj cych
ascez „by o wype nione prawie wy cznie walk z pokusami libido": Uber die allgemeine Er-niedrigung des
Liebeslebens, Jahrbuch fur psychoanalytische und psychopathologische Forschungen, IV. 1912. Cyt. za
Boraeman II 369. Por. tak e Carrel 117

74. Co opat benedykty,ski Ildefons Herwe-gen s. 36 komentuje w nast puj cy sposób:

„Bezinteresowna mi oLK Boga zd awi a ar ziemskiego po dania i uczyni a jej zadoLK. Zwi ty Benedykt
zwyci sko przetrwa walk na LmierK i ycie, kryzys swego ycia."

75. Hor. ep. 1, 10, 24. Dest. Le Glorieux III 5
76. Kasj., Coli. 7, 20
77. Hieron. ep ad Eustochium c. 7
78. SteingieBer 22 i d. Por. tak e Schjelderap 110 i d.
79. Hist. Laus. 30. Por. tak e 95 i 140
80. Cyt. za Giinter, Psychologie 315
81. Cytaty: Vita Ant. c. 5 i Tondi 179. Por. tak e, DTesdner 272. Heussi 178 i d. Grutzmacher 83 i d.

Mehnert 39 i d. Lacarriere 217 i d.

82. Hieron. vita Hil. 28. Hist. mon. c. 15, 27. Hist. Laus. 86

83. Kasj., inst. 11, 17. Hist. Laus. 12
84. Hist. Laus. 29
85. Stern I 237
86. expos. fidei, cathol. Zob. Rudolfi. Por. tak e Bauer, W. 235 i d. Campenhausen, Die Askese 27 i d.
87. Tak w: Tert. cultu fem. 2, 9. Por. tak e Just. 2. Apol. de resurrect. carnis
88. Por. Schillebeeckx 22 i d. dtv-Lexikon der Antike, Philosophie, Literatur, Wissen-schaft IV

188

89. Theodor. h. e. 2,24; Socr. h. e. 2,26; Sozom. h. e. 3, 20. Por. Atan. fuga sua c. 26
90. Euseb. h. e. 6, 8, 2. Morus, Eine Weltge-schichte 93
91. Stern 237. Hays 141. Por. tak e Conc. Nic. c. 1; Syn. Arl. (452) c. 7
92. Smith, A. 72. W KoLciele prawos awnym przez ca e stulecia mo na by o kastrowaK przysz ych

mnichów. Arabowie ch tnie napadali na klasztory w obr bie Morza Egejskiego i w Anatolii, by sprzedawaK
trzebie,-cówjako niewolników do haremów. Kastra-tami byli tak e sprowadzeni z Grecji pierwsi metropolici
Kijowa. Ronner 124

Rozdzia 10
1. Druga regu a, Regu a 22, Balthasar 254
2. Cyt. za Schilgen 149
3. Teresa I 255
4. Taylor, Wandlungen der Sexualitat 23. Por. tak e Bjorneboe 207
5. Haring, Das Gesetz III 76
6. Miiller, M., Grundlagen 167
7. Tam e
8. Druga regu a, Regu a 17. Balthasar 251
9. Schubert II 623. Keller 68. Por. tak e Bo-ussard 108 i d.
10. Grupp III 358
11. Boehn 252
12. Nietzsche II 1181
13. W ko,cu lat pi Kdziesi tych, wraz z dyrektorem Instytutu Ameryka,skiego, odwiedzi em

Seminarium Jezuickie w Linzu, gdzie — bardzo goLcinny — duchowy prze o ony, pokaza nam zainstalowane
w piwnicy prysznice. Na pytanie, jak cz sto k pi si m odzi seminarzyLci, ojciec ywo zareagowa
odpowiadaj c: „Och, co cztery tygodnie!", a widz c zaskoczenie Amerykanina szybko doda : „A latem niekiedy
nawet jeszcze cz Lciej!"

14. Muller, M., Grundlagen 19
15. Browe, Beitrage 90 i d.
16. Tam e 91. Dwaj pierwsi w 709, Eryk Szwedzki zmar 1161
17. Fichtenau 40. Franzen 191
18. Schjelderup 143. Ronner 183
19. Schubert II 616
20. Franzen 189. Por. tak e Dresdner 288
21. Dresdner 288. Tak e Anzelmowi z Lukki i in.
22. Heiler, Erscheinungsformen 334 i d.
23. Por. Dresdner 293. Ritsert 287. Heiler, Erscheinungsformen 336
24. Por. Haring, Das Gesetz III 78. Tam e wskazanie róde
25. Thurston 407 i d. Od VIII wieku post obowi zywa wszystkich pokutników w okresie czterdziestu

dni przed Lwi tami Wielkiej Nocy i Bo ego Narodzenia i po Zielonych Zwi tkach oraz w feriae legitimae: w
ka dy poniedzia ek, Lrod i pi tek. Obyczaj ten wywodzi si z orientalnych wspólnot klasztornych. Schmitz,
Die BuBbiicher und BuBdisziplin 150. Por. Heiler, Erscheinungsformen 196 i d.

26. Por. Haring, Das Gesetz 1417. Cyt.: Phil. 3, 19
27. Jone 316
28. Tam e 316 i d. Kuria, której 18% dochodów pochodzi z Republiki Federalnej, por. Deschner, Das

Kapita der Kirche 302, ma na uwadze potrzeb utrzymania tej sytuacji. Na marginesie warto zauwa yK, e
zgody na wielkie arcie udziela si w momencie, gdy wspó czesna medycyna dochodzi do wniosku, e surowy
post sprzyja fantazji i libido, st d tak wielu seksuologów zaleca niekiedy wr cz g odowe kuracje dla
wzmocnienia potencji! Miiller, M, Grundlagen 131

29. Dresdner 296 i d. Borneman I 141
30. Dresdner 296 i d. Nie by o w tym nic nowego. Biczowanie, choK nie tak gwa towne, znano od

dawna w kultach niechrzeLcija,skich. W Sparcie, w okresie uroczystoLci poLwi conych Artemidzie biczowali si
m odzie,cy, sw krwi spryskuj c o tarze; byK mo e by a to namiastka dawniejszych ofiar z ludzi. W czasie

obchodów ku czci Kybele \— ich ostatni dzie, przypada na dies san-guinis, dzie, krwi — biczowali si jej
kap ani; biczowali si równie czciciele Deme-ter. Evola 218

31. Dresdner 296 i d.
32. Frusta 25. Por. tak e Mehnert 56. Posch-mann, Die Abendlandische KirchenbuBe, 1930, 148 i d.
33. Wykaz róde u Mehnerta 56
34. Frusta 202
35. Zeller 23 i d.
36. Schjelderup 107 i d. Gruhle 275
37. Keller30
38. Tondi 185 i d.
39. Schróteler 150
40. Keller 30
41. Pfiirtner37
42. Tondi 180 i d.
43. Gruhle 271
44. Feckes 184
45. Tondi 198, 205
46. Haring, Das Gesetz III 77. PodkreLlenie autora
47. Bauer, Deutsche Frauen 84 i d.
48. Cyt. w: Gruhle 275 i Underhill 291 i d.
49. Underhill 291 i d.
50. Waach 107
51. Por. Teresa VI 248 i d„ 241
52. Frusta 164
53. Tam e 148
54. Por. Borneman I 56 i d.; II 351 i d.
55. Tak Keller 365
56. Ronner 187. Hyde 77
57. Ronner 186. Beauvoir 635. Giinter, Psychologie 262
58. Ronner 187
59. DerNeue Herder, 1949,52. Por. tak e Ronner 187
60. Ronner 186 i d.
61. Cyt. w: Beauvoir 635
62. Por. Frusta 149. Patrz tak e Teresa II 235 id.
63. Miiller, J. 73
64. Por. Der Neue Herder, 1949, 4390
65. Teresa I 55, 197 i d., 255, 431
66. Underhill 240
67. Tam e 510 i d.
68. Tam e
69. Teresa II 236
70. Baroja96
71. Kober, Die kórperliche Ziichtigung 63 i d.
72. Boehn 94
73. Frusta 33. Orthographie der heutigen ange-paBt
74. Fink 165 i d.
75. Kober, Die kórperliche Ziichtigung 65. W sprawie pod o a ruchu biczowników por.

zajmuj c

rozmow

obu biskupów u Schenka 41 i d.

76. Stera I i II 246 i d.
77. Tam e. Jak wynika z odkrytej w 1866 r. statystyki obejmuj cej ponad 5444 skopców, 588 by o

wykastrowanych ca kowicie, 833 mia o amputowane j dra, 62 by o w jakiL inny sposób okaleczonych, na
przyk ad przez uci cie o dzi cz onka. 863, w tym 160 kobiet, dokona o samookalecze-nia. Mantegazza 159 i d.
Stern I i II 243

78. Stern, tam e 244. Por. tak e Ronner 126
79. Stera I i II 246 i d.
80. Tam e
81. Tam e
82. Tam e
83. Cyt. w: Ronner 124
84. Stoll 991

85. Morus, Eine Weltgeschichte 191
86. Kiihner, Lexikon 213 i d.
87. Tak to uj wiede,ski psychoanalityk Wil-fried Daim. Cyt. za Kahl 58
88. Hartmann 10

Rozdzia 11
1. Cyt. za Marcuse, L. 138
2. Bergmann 117
3. Tak Quint 120. Por. dtv-Lexikon der Antike, Religion/Mythologie 1970 II 107
4. Cyt. za Heiler, Erscheinungsformen 230
5. Van der Leeuw, Phanomenologie 257
6. Por. Ronner 233. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte II 12. W sprawie zasadniczej tego

aspektu: Reich, Massenpsycho-logie und Faschismus 217 i d.

7. Fischer, L., Fatima im Lichte 104 i d.
8. Por. Grupp IV 331 i d.
9. Por. Sombart 71
10. Sackur I 306. Tomek 45
11. Bauer, Deutsche Frauen 91. Por. Giinter, Psychologie 87
12. Deschner, Abermals krahte der Hahn 370
13. Dresdner 289
14. Drews 160 i d.
15. Menzel II 248, Anm. 2. Bauer, Deutsche Frauen 91. Gunter, Psychologie 87, 324
16. Do Goethego, 17.3.1082. Cyt. za Woll-schlager 226
17. Schjelderup 134 i d.
18. Keller 70. Gunter, Psychologie 100
19. Heiler, Erscheinungsformen 115
20. Por. Schjelderup 134 i d.
21. Rudeck 272 i d.
22. Teresa I 113; II 254
23. Mechthilda 234
24. Cyt. wg Marcuse, L. 139. Por. nawet katoliczk Górres 36
25. Por. Dresdner 289. Wilpert 4, 41, 82 i d. Heiler, Erscheinungsformen 245 i d.
26. Por. Allendy 139 i d.
27. Stammler 418 i d., 429 i d.
28. Tam e
29. Bernh. Sermones in cantica cantorum, Sermo VII
30. Haring, Das Gesetz III 385, 390. Zazwyczaj podkreLla si przy tym, e tego rodzaju narzecze,srwo

„w pe nej prawdzie" nie by o, powiedzmy, namiastk mi oLci narzecze,sko-ma e,skiej. „Trwanie w
czystoLci nie zast puje (!) bolesnej luki (!) po wymuszonej rezygnacji z mi oLci ma e,skiej; rezygnacja ta
wynika z przepe nienia mi oLci Chrystusa i jest przyjmowana z radoLci ." Tam e 385. (O Bo e, po smutnych
twarzach zakonnic tego nie widaK! Nigdy nic patrz na nie bez smutku)

31. Heiler, A. M. 203. Dragendorff, H. 281 i d.
32. Heiler, lirscheinungsformen 245
33. Iren. adv. haer. 1, 13, 2 i d., 1, 21, 3. Bous-sel, Huuptprobleme 315 i d. Reitzenstein, Poimandrcs

226 i d.

34. Heiler, Erscheinungsformen 246
35. Hieron. ep. ad Eustochium
36. Bauer, Deutsche Frauen 91. Ronner 233
37. Schjelderup 126. Marcuse, L. 137 i d. Por. tak e Strauch 20 i d., 87 i d.
38. Cyt. w: Schjelderup 127
39. SteingieBer 46 i d.
40. Neumann, H. 210
41. Tam e 174
42. Mechthilda 404 i d. A dalej Neumann, H. 216
43. Mechthilda 190
44. Tam e 62, 71, 237
45. Tam e 169
46. Tam e 72, 64, 181
47. Tam e 181, 68, 234; por. te 259 i in.
48. Tam e 116 i d., 132, 64

49. Tam e 94
50. Tam e 182, 189
51. Tam e 144
52. Tam e 242. Por. te 66
53. Tam e 116 i d. Mocno skrócone
54. Tam e 80. Por. tak e Heiler, Erscheinungsformen 246. Aster 148 i d. Underhill 111
55. Grundmann 89
56. Gruhle 256
57. Buchholz 22 i d.
58. Underhill 474 i d. Warto na marginesie zauwa yK, e Katarzyna traci a przytomnoLK po ka dej

komunii, któr

yta „przez lata", nie przyjmuj c adnej innej potrawy — wedle pewnego katolickiego

standardowego dzie a, by to niezwykle dobrze udokumentowany „fakt historyczny". Tam e 79

59. Thurston 259 i d. Por. te SteingieBer 47
60. Underhill 609, 240. SteingieBer 47
61. Underhill 243. Por. te 259. Równie zmar a w 1670 r. zakonnica Maria Villani, ju w pierwszym

zdaniu szeLKsetstronicowego dzie a na jej temat, przedstawiona przez biografa jako „piec mi oLci", by a „raniona
w piersi i serce ognist w óczni mi oLci". Jej spowiednikom wolno by o nawet t ran „widzieK, dotykaK i
bli ej sprawdziK". Jeszcze nawet po Lmierci, przy otwarciu jej serca, „tego prawdziwego pieca ognistego
niebia,skiej mi oLci", pojawi si „dym i ar", tak e operuj cy lekarz sparzy sobie r k ! Thurston 266 i d.

62. SteingieBer 47. Thurston 256. Keller 365
63. Thurston 31
64. Cyt. za Beauvoir 634. Niestety stosunek duchowy nie zawsze uszcz Lliwia . Por. np.: Underhill 445
65. Underhill 284. Czytaj c to wyznanie, które przypomina apel Lwi tego Bernarda, by podeptaK ojca i

matk i nie roni c ez pospieszyK do krzy a, nasuwa si pytanie, czy przynajmniej niektóre ze wspomnianych
„smutnych przypadków", tak czy inaczej, nie obci aj konta mistycznego potwora

66. Teresa V 86
67. Nigg, Vier groBe Heilige 146
68. Por. Teresa I 48, 139, 164, 53, 71, 85, 174, 71
69. Tam e I 79
70. Tam e I 50, 270 i d. Por. tak e Nigg, Vier groBe Heilige 155
71. Teresa I 56 i d.
72. Tam e I 77 i d.
73. Tam e I 49, 59, 61, 63, 77
74. Tam e I 50, 123. Por. 96 i d., 100, 170 i in.
75. Tam e I 408
76. Tam e I 330 i d., 387 i d., 395 i d.
77. Tam e IV 512 i d. W sprawie ogromnej chciwoLci — ze wzgl du na zakon — por. np. II 249, 317;

III 349 i d., 74, 379, 374, 445, 174, 398, 457, 297 i d„ 541, 378, 128, 622 i d., 159, 471 i d.; IV 328, 279, 243 i
d., 477, 159 i w wielu innych miejscach

78. Tam e I 295 i d. A przecie a si prosi o wezwaK jakiegoL doLwiadczonego egzorcyst , na

przyk ad jej s awnego wspó bo-jownika, Lw. Jana od Krzy a, któremu diab y, jak zapewnia a, by y „natychmiast
pos uszne". Dlatego zawsze mog a go ciep o polecaK innym. „Tutaj w Avila wyp dzi w aLnie z jednej osoby
trzy legiony zrych duchów." Tam e III 118. W 1926 r. cz owiek ten zosta zaliczony w poczet Nauczycieli
KoLcio a przez partnera faszystów, papie a Piusa XI!

79. Tam e I 296. Por. tak e 299 i d.
80. Tam e I 487, 261
81. Tam e VI 289; V 283; VI 285
82. Tam e VI 309 i d.
83. Tam e I 439. Nie bierzemy tu pod uwag subtelnych rozró nie, stosowanych przez Teres w

odniesieniu do poszczególnych stopni jej mistycznej mi oLci, olLnienia i zjednoczenia, olLnienia i ekstazy,
duchowych zar czyn i mistycznych zaLlubin itd. — zawsze chodzi o to samo...

84. Mackensen 118. Heinz-Mohr 102. Por. tak e Teresa I 275 i d.
85. Teresa I 192, 137
86. Tam e V 71; 111 467 i d.
87. Tam e V 89, 69, 210, 272
88. Tam e I 411, 413, 266, 98. Por. tak e I 234, 253; V 93, 282
89. Tam e I 408; V 282
90. Tam e I 279 i d.
91. Hausenstein, W. Essay iiber den Kitsch, „Die Neue Zeitung", 1950, Nr 42. Por. Egenter 136 i d.
92. Underhill 380

93. Teresa I 280 i d. Por. tak e Allendy 140
94. Underhill 558
95. Teresa I 280 i d.
96. Tam e I 418
97. Tam e I 406 i d.
98. Tam e
99. Tam e I 295 i d. Niezale nie od wszelkich roz arzonych ostrzy i innych aparatów wstrz sowych:

„jeszcze dziL", pisze wydawca jej dzie , „na zachowanym w dobrym stanie sercu Lwi tej Teresy,
przechowywanym w bardzo kosztownym relikwiarzu, który znajduje si w klasztorze karmelitanek bosych w
Alba de Tbrmes, mo na zobaczyK Llady po uczynionych przez anio a ranach, które mia y nie tylko duchowy, ale
tak e fizyczny charakter. Mianowicie w ca ym tym sercu wyra nie widaK, oprócz wielu ma ych otworów, które
zapewne pochodz od wielokrotnych zranie,, du ran , co najmniej pi ciocentymetrowej d ugoLci i bardzo
g bok , naznaczon na brzegach licznymi oparzelinami. Kryszta owe naczynie, w którym zamkni to serce, ju
kilkakrotnie p k o, a z jego wn trza wydoby a si cudowna wo,, która jeszcze dziL przenika do g bi." Przyp.
wydawcy I 281. Na marginesie warto dodaK, e serce Lwi tej zosta o wyj te przez zakonnic , gdy w kilka dni po
pogrzebie mnisi, pracuj c przez cztery noce, wydobyli cia o zmar ej spod stosu kamieni. Wtedy te zacz o si
wydzieranie sobie jego kawa ków. Z uwagi na pielgrzymów w sporach tych bra y udzia ca e miasta. Znalaz a w
tym odbicie znana katolicka czeLK oddawana relikwiom. Por. te Blei 126

100. Teresa I 187, 277. Por. tak e Underhill 490
101. Tam e I 151
102. Tam e I 231
103. Nigg, Vier groBe Heilige 160,164. Por. w tej sprawie Teresa I 181 i d.
104. Underhill 490. Sztuczka polegaj ca na obcowaniu z Panem w powietrzu „bez trzy-manki"

udawa a si tak e innym oblubienicom Bo ym. A poniewa ju w staro ytnoLci

poganin Jamblich podczas modlitwy unosi si ponad dziesi K okci nad ziemi , co poLwiadczyli jego

s udzy (Gruhle 287), poniewa tak e Lwi ty Makariusz moc swej modlitwy uniós w powietrze pewnego
ch opca (Pali. Hist. Laus. 18, 22), damy chrzeLcija,skie nie mog y byK mniej niewa kie. I tak na przyk ad
dominikanka Edelkint widzia a siostr Gery unosz c si przed o tarzem na wysokoLci trzech stóp (Gruhle 287).
Anna von Munzingen zaL pisze: „By y tak e w godnoLci, tak i niektóre zosta y uniesione od wielkiego
po dania, które mia y do Boga, i widziano je nad ziemi chyba na pó s nia" (bd.). Jeszcze nawet na pocz tku
XX w. siostra Maria od Ukrzy owanego Jezusa, karmelitanka z Pau, ulecia a „do wierzcho ka lipy", sk d zesz a
dopiero na rozkaz swej prze o onej (Thurston 49 i d.). — Jest rzecz oczywist , e tego rodzaju „podniesienia"
by y cz sto praktykowane tak e przez m skich Lwi tych KoLcio a — od najskromniejszych pocz tków Lwi tego
Ignacego Loyoli, którego „w 1524 r. wi cej ni raz widziano unosz cego si nad ziemi o cztery do pi ciu
szerokoLci d oni", poprzez znaczniejsze wyczyny Lwi tego Franciszka z Asy u, który cz sto „nieobecny duchem,
by unoszony nad ziemi , niekiedy na trzy, niekiedy na cztery okcie, a niekiedy nawet na wysokoLK buka", a po
jedyne w swoim rodzaju, nawet w przestworzach katolickich, wyczyny Lwi tego Józefa z Copertino w wieku
XVII. Zwi ty ów nie tylko „szybowa po swej celi w ka dej mo liwej pozycji", nie tylko podczas lotu porywa
wspó braci, robi c z nimi, by tak rzec, rund , lecz tak e poszybowa ku statui Maryi Niepokalanego Pocz cia
„oko o dwanaLcie kroków nad g owami obecnych", ba, pewnego razu „lecia pe en zapa u oko o 80 kroków"
(mniej wi cej 60 metrów) od wejLcia do klasztoru do krzy a (Thurston 20, 24, 32 i d.). Jezuita Thurston
odnotowa przy swym „bardzo niekompletnym i pobie nym przegl dzie... nazwiska ponad dwustu osób, które w
stanie ekstazy by y unoszone nad ziemi . Wydaje mi si , e w jednej trzeciej tych wypadków istniej , jeLli ju
nie logiczne (!), to co najmniej bardzo zas uguj ce na uwag dowody. Nie chc przez to powiedzieK, e
pozosta e dwie trzecie nale y mi dzy bajki w o yK..." s. 45 105. Tkresa V 141. Por. 1 389 i d.

106. Underhill 351. Tfcresa IV 132. Por. tak e 1501, 216, 265
107. Teresa 11 226
108. Mechthilda 138
109. Bj0rneboe212
110. Teresa I 52, 97; IV 289
111. Tam e V 69 i d. Heer, Europaische Gei-stesgeschichte 316. Jest rzecz zaskakuj c , e Heer,

który zwykle ju przy najmniejszych przes ankach rozpoznaje „kom-ponent patologii seksualnej" (por. Europa,
Mutter der Revolution 569), w aLnie tutaj ten aspekt ignoruje

112. Teresa I 495; II 298; I 109, 111, 170. Por. tak e I 166
113. Tam e 293, 171 i d. Por. tak e V 209 i in.
114. Reich, Die sexuelle Revolution 81
115. Cunz I 697
116. Cyt. za Hocke II 237
117. Por. Rudeck 210
118. Cyt. tam e 208 i d.

119. Tam e
120. Tam e 274
121. Por. w tej sprawie tak e wskazanie na prace zuryskiego teologa Pfistera na temat Zin-zendorfa,

Freud, „Selbstdarstellung" 172

122. Borneman II 38
123. Tam e
124. Ronner233
125. Por. Stoll 682 i d.
126. Por. tam e 683. Rohner 233 i d. Taylor, Sex in History 42 i d.
127. Hartmann 111 i d.
128. Stoll 685
129. Tam e
130. Tam e 684
131. Por. Pfister 289. Beauvoir 635
132. Thurston 165
133. Tam e 165 i d.
134. Tam e
135. Stoll 684 i d.
136. SteingieBer 47
137. Fahsel 43
138. Tam e 26. Nie zgodzono si na obserwacj kliniczn Neumann, która, wedle doniesie,

prasowych, przez trzydzieLci lat nie przyjmowa a adnego po ywienia — poza obowi zkow codzienn hosti !
Kiedy lekarz rosyjski, V Riis, dowiedzia si o tym przypadku z listu swego niemieckiego kolegi, odpisa : „Nasi
cz onkowie po prostu zaniemówili po otrzymaniu pa,skiego listu... nie mog zrozumieK, dlaczego wasi lekarze
nie s w stanie przywróciK zdrowia Teresie

489
Neumann. Uczestnicy mojego kursu prosz Pana o przystanie Teresy Neumann na leczenie do nas."

Por. Bohl 2. KoLció , który dopuLci do niebywa ego rozkwitu kultu wokó osób stygmatyzowanych, tych
zjawisk jednak e nie „uzna ". Musia byK ostro niej-szy. Zwi ci ju nie spadaj z nieba jak dawniej...

139. Por. Brautigam 80 i d. Teschner 13
140. Fischer, Fatima. Das portugisische Lourdes 91 id.

Rozdzia 12
1. Cyt. za Winter, Der Fruhhumanismus 89
2. Cyt. Mehnert 158
3. Teresa I 74
4. Mehnert 188
5. Heussi 114 i d. Por. tak e 301 i d. W tym samym sensie Leipoldt, Schenute von Atripe 70. Por. tak e

Vita Ant. 44

6. Grupp VI 205
7. Scheuten 27 i d.
8. Cyt. za Dhondt 242
9. Aug. ep. 78, 9
10. Salv. gub. Cyt. za Mehnert 37 i d.
11. Cyt. za Mehnert 29
12. Tam e 30
13. Epist. L. VI. ep. 15. Wg Kober, Die kórperliche Ziichtigung 431
14. de ruina ecclesiae c. 32
15. Kaiser, Giordano Brano 60
16. Neumann, Voltaire 89
17. Schiwietz I 185. PodkreLlenia moje
18. Tam e I 219
19. reg. c. 50 i d., 53,60 i d. Benedykt zabrania zakonnikom opowiadania tego, co widzieli lub s yszeli

poza klasztorem, „gdy powoduje to wielkie szkody". Tam e 67

20. Z6ckler410
21. Druga regu a, Regu a 12. Balthasar 247
22. Trzecia regu a, Regu a 11. Balthasar 266
23. Syn. Pary pars II, c. 3. Por. tak e c. 10. Co prawda niekiedy zarz dza si jedynie „pilnie" uwa aK,

by ograniczyK wizyty braci u zakonnic: Scheeben 106 i d.

24. Schnurer 1 225

25. Poen. Egberti 5, 13; Poen. Bedae 2, 11; Poen. Valicell. II, 19
26. Kiihner, Lerikon 49
27. Co do Siriciusa por. Gams 428. Boelens 43 i d. A tak e Syn. Tol. (633) c. 52. Co do
Zachariasza: Schmitz, Die BuBbiicher und das kanonische Bufiyerfahren, 48
28. Grupp VI 95. Frischauer, Mora 12
29. Syn. Avignon (1209) c. 17
30. Wilhelmi Abbatis vita c. 3. Syn. Mogunt. 1261, c. 52; tam e 1310, c. 93; Syn. Biter-rens. 1233, c.

23; Syn. Trvir. 1310, c. 44. Kober, Die kórperliche Ziichtigung 425 i d.

31. Mehnert 111. Kober, Die kórperliche Ziich-tigung 428 i d.
32. Bucher42
33. Teresa III 340
34. Haller II 198
35. Kober, Die kórperliche Zuchtigung 428
36. Mehnert 82
37. Tam e 129 i d.
38. Tam e 129 i d. oraz 157
39. Stern I i II 152
40. Mehnert 129 i d.
41. Holtzmann II 412. Mehnert 80, 78. CavovK 512 i d.
42. Winter, Der Josefinismus 115 i d. Cesarz Józef rozwi za w ci gu dwóch lat (1782-1784) nie mniej

ni 78 klasztorów m skich i e,skich w Czechach, na Morawach i w Górnej Austrii (Tam e 119). Co prawda
starym pra atom by o niekiedy ci ko. Jak na przyk ad owemu s dziwemu opatowi (donosi o nim proboszcz
Felix Hemmerlin — zamkni ty z powodu swych demaskatorskich pism, zmar w lochu klasztoru
franciszkanów), który przebywaj c w Baden ko o Zurychu, kaza sobie sprowadziK dwie dziewki (wielu
przebywaj cych tam zakonników i zakonnic kultywowa o zwyczaj wspólnych k pieli nago), a potem
wykrzykn : „Przekl te pokusy! W aLnie teraz ich nie ma!" (Cyt. za Mehnert 149). Kto wie, jak d ugo ju (i
jeszcze) ów stary opat zmuszany by do konfrontacji z sensem znakomitej sentencji o penisie, pochodz cej od
Hugona do Lw. Wiktora: „Ten cz onek cia a tak niewiele s ucha rozkazów duszy, e czasami nie rusza si , gdy
ona chce, a cz sto rusza si , gdy ona tego nie chce" (de sacramentis 1, 8, 12)

43. Obszernie Ahlheim, Kreuzziige 339 i d.
44. Bauer, Das Geschlechtsleben 85 i d. Mehnert 158 i d.
45. Bauer, tam e
46. Zarz dzenia pochodz ju od Pachomiusza. Por. Schiwietz 185. Zockler 205. Grutzma-cher 137,

tutaj cytat

47. Bened. reg. c. 22; Chrod. Regu a canonico-rum c. 3; Syn. Tours (567) c. 14; Syn. Pary (1212) c.

21; 4. Lateransyn. (1215) c. 14

48. Ju w fakcie bycia „dla siebie", czy te „mi dzy sob ", mnichów i mniszek widzi Karl Barth

„zamaskowany" i pierwszy krok na drodze do „jawnego" homoseksualizmu. Por. tak e Bauer, Das
Geschlechtsleben 80

49. Heussi 228. Griitzmacher 136
50. Leist 29 i d., 33, 23
51. Vita Platonis c. 4. Hilpisch, Die Dop-pelkloster 19 i d.
52. Druga regu a, Regu a 15. Balthasar 249
53. Bauer, Das Geschlechtsleben 86
54. Borneman I 290, 90. Plack 110 i d. Comfort, Der aufgekliirte Eros 29
55. Por. Borneman I 296, 331. Diihren II 354
56. Borneman 1141; II 498 i d. Jeszcze w XX w. egzaltowane dzieci katolickie bij si pokrzywami, by

si „umartwiK". Por. Fonseca 130

57. Hyde 77
58. Frusta 158 i d.
59. Statuty Towarzystwa Jezusowego, Szósta cz LK, Balthasar 318
60. Frusta 120
61. Tam e
62. Borneman I 141. Dalej Schjelderup 59
63. Frusta 119
64. Tam e 121 i d. Orthographie der heutigen angepaBt
65. Stern I i II 222. Por. tak e 205 i 149
66. Tam e 142 i d.
67. Tam e
68. Tam e I 107

69. Tam e 148 i d. Por. tak e Winter, RuBland und das Papsttum I 255
70. Stern 142

Rozdzia 13
1. Bauer, Das Geschlechtsleben 74
2. de corr. eccl. c. 23. Mehnert 139
3. Frischauer, Mora 26
4. Weber, M. 276. Grupp II 326
5. Cyt. za Bauer, Das Geschlechtsleben 84
6. Biicher 24 i d. Cook 223
7. Cook 222
8. Mcn/.el II 247
9. Cyt. za Schiwielz III 274 i d.
10. Aug. mor. eccl. 68
11. Nov. 133. Grupp I 140
12. Diepgen 1 173
13. Cyt. za SteingieBer 27
14. Schubert I 61. Por. tak e Grupp I 142
15. Bauer, Das Geschlechtsleben 28 i d. Tego samego autora, Deutsche Frauen 84 i d.
16. Syn. Aachen (836) c. 14; Syn. Sens. c. 4 i d.
17. Syn. Valladolid (1322) c. 13
18. Syn. Pary (829) c. 46; Syn. Halberstadt (1408) c. 8 zaleca karaK wi zieniem wizyty duchownych w

klasztorach e,skich. Por. tak e ustalenia podj te przez Syn. Par. (1248), a skierowane przeciw wybrykom
zakonnic

19. Teresa VI 218 i d.
20. Por. tam e IV 345
21. Tam e III 545, 547 i d.; IV 346 i d.
22. Sess. XXV. c. 5 de regular
23. Kober, Die Suspension 341 i d.
24. Waach 104 i d.
25. Bas. reg. fus. 33, 154. Cyt. za Hilpisch 11
26. Ambr. Expos. in Luc. 7, 86
27. Cyt. za Ries 274
28. Schiwietz I 185
29. Vita Alypii c. 18 i d.
30. Basil. reg. brev. 220; 109 i d.
31. Hilpisch, Die Doppelklóster 19
32. Jednak e pó niej powstawa y jeszcze gdzieniegdzie klasztory podwójne; ostatni przypuszczalnie w

XIV w.: Hilpisch, Die Doppelklóster 19 i d., 24

33. W wiekach VI-XII w Hiszpanii klasztory podwójne powstawa y cz Lciej ni gdzie indziej i

nierzadko przyjmowano w nich m czyzn, kobiety i dzieci. Wydaje si , e KoLció irlandzki, za o ony w
po owie V w. przez Lw. Patryka, w pierwszych pokoleniach sk ada si wy cznie z klasztorów podwójnych,
kierowanych przez onatych biskupów-opatów, którzy yli z kobietami i Lwieckimi „ogolonymi od ucha do
ucha". W Anglii zjednoczonemu konwentowi zakonników i zakonnic przewodzi a przeorysza. W Niemczech,
gdzie klasztory podwójne istnia y nad Mozel , Jeziorem Bode,skim, nad Chiemsee (w tym ostatnim nast pi
podzia w 894 r. na m ski i e,ski klasztor Chiemsee), instytucje tego rodzaju bardzo rozkwit y i by y tak
popularne, e wbrew wszelkim koLcielnym oporom, przetrwa y do XVI w. Pó niej przej o j wiele zakonów
m skich, ale te i kobiety zacz y wkrótce ci yK ku zwyczajom klasztorów m skich. Prawie wszystkie opactwa
benedyktynów i kanoników regularnych

w Niemczech po udniowych, Austrii i Szwajcarii mia y w pobli u konwenty e,skie: Hil-pisch, Die

Doppelklóster 33, 54 i d., 60 i d., 66, 80 i d. Zockler 279 i d., 382 i d.

34. Regu a ordinis Sempringensis VI. c. 6 i d., c. 17, 24, 20
35. Cyt. za Diihring I 69 i d.
36. Syn. Elvira (306) c. 13. Por. nast pnie Syn. Tours (461) c. 6; Syn. Vennes (465) c. 4; Syn. Lerida

(524) c. 6; Syn. Orleans (538) c. 16. Zob. tak e Feusi 100, 134, 166 i d.

37. Syn. Tol. c. 16 i d.
38. Hilpisch, Die Doppelklóster 6 i d. Steingie-Ber 24. Por. tak e Schiwietz I 241, Przyp. 2. Leipoldt,

Schenute 143, 155

39. Hilpisch, Die Doppelklóster 54 i d. Por. tak e Zockler 279 i d., 389. Syn. Rouen c. 10.

40. Syn. German, c. 6. O innych karach przewidywanych za stosunki seksualne zakonnic por. np. Poen.

Bedae 2, 10; Poen. Egberti 5, 4; 2, 3; Poen. Sang. trip. 3 — jest to zazwyczaj siedem lat pokuty

41. 10. Syn. Tol. c. 5 i d. Por. tak e Feusi 134, 99
42. Por. Frischauer, Mora 26 i d. Bauer, Das Geschlechtsleben 30 i d. Marcuse, L. 248. Dalej

Eppelsheimer I 141. Kindlera Litera-turlexikon I 1965 39, 2039

43. Syn. Elvira c. 13, 27
44. Feusi 164. W tej sprawie Bonif. ep. 53 ad Cuth.
45. Cyt. za Mehnert 104
46. Bauer, Das Geschlechtsleben 28 i d. Tego samego autora, Deutsche Frauen 84 i d. Jednak e do

spotka, dochodzi o. 1 tak przeorysza klasztoru Fraumunster ko o Zurychu utrzymywa a stosunki mi osne z
biskupem Konstancji, Salomonem. Córka, która urodzi a si z tego zwi zku, by a tak pi kna, e zakocha si w
niej nawet cesarz Araulf. Huch, Geschichte 2, X 128

47. Syn. Aachen (836). Mehnert 45. Schubert II 692 i d. Grupp II 300. Bauer, Das Geschlechtsleben

178 i d.

48. Bauer, Deutsche Frauen 84 i d., 90
49. Cyt. za Mehnert 73 i d.
50. Tam e 139
51. Cook 222. Grupp II 300
52. Stera I i II 150 Przyp. 1
53. Tam e 146 i d.
54. Por. Borneman I 32, 49
55. Beissel powo uje si na: P. Dufour IV, 181
56. Mehnert 80 i d.
57. Tam e 120 i d.
58. Kober, Die kbrperliche Zuchtigung 429. W sprawie wyp dze, por. tak e Mehnert 67. Menzel II

247

59. Mehnert 67
60. Por. Biicher 24 i d. Hauck IV 416. W Niemczech w latach 1100-1250 ich liczba wzros a ze 150 do

500

61. Bauer, Das Geschlechtsleben 76 i d.
62. Mehnert 139. Bauer, Das Geschlechtsleben 75
63. Menzel II 247
64. Tam e II 245 i d.
65. Tam e
66. Bauer, Das Gesehlechtsleben 87 i d.
67. Menzel II 245 i d.
68. Cyt. za Bauer, Das Geschlechtsleben 79
69. Zockler 543. Bauer, Das Geschlechtsleben 79
70. Bauer, Das Geschlechtsleben 79. W sprawie krytyki: Grisar II 444
71. Bauer, Das Geschlechtsleben 80. Równie duchownym s u y y siostry jako jawne na o nice, o

czym dowiadujemy si nie tylko dzi ki Syn. Aranda (1473) c. 9

72. Brant269.
73. Cyt. za Burckhardt 434 i d.
74. Bauer, Das Geschlechtsleben 76 i d.
75. Por. Mehnert 74 i d.
76. Stern I i II 151
77. Poen. Bedae 2, 24
78. Guardini 12
79. Tam e 27
80. Max Miiller, w: Schwerte/Spengler I 65
81. Por. s. 160, 161 tej ksi ki
82. Evola 309. Heiler, Erscheinungsformen 103
83. Stoll 976
84. Borneman II 350
85. Tam e I 121
86. Tam e 162
87. Syn. Rouen c. 4
88. Teresa III 554 Przyp. 4
89. Cook 225
90. Teresa II 71

91. Cyt. u: Fetscher 46. Nowicjuszk , która z obawy przed klauzur i surow ascez , odchodzi z

klasztoru, Teresa nazywa po prostu osob „bardzo melancholiczn ". Ona sama te co prawda cierpi niekiedy na
„przykr melancholi ", ale u niej to co innego; zreszt wkrótce uwalnia si od niej — dzi ki

syropowi!: II 71, 214; III 137. Smutnym zakonnicom aplikowano tak e niekiedy specjaln pociech

duchow . Burgundzki metropolita Vienne, Alcimus Ecdicius Avi-tus (494-518), sam b d cy synem biskupa
(swego poprzednika), przepisa swej najm odszej siostrze imieniem Fuscina, której ci y z o ony przy jej
narodzeniu Llub czystoLci, 666 wersów na temat wspania oLci ycia w dziewictwie. W takiej sytuacji lepszy
by by ju jednak zapewne syrop

92. Bauer, Deutsche Frauen 84 i d.
93. Tam e
94. Mehnert 96 i d.
95. Borneman I 284. Por. tak e Plack 206. Brautigam 81. Gruhle 270
96. Ronner 190
97. Huxley 108
98. Tam e
99. Tam e. Por. tak e Ronner 195
100. SteingieBer 54 i d.
101. Cyt. tam e
102. Huxley 101
103. Gunter, Psychologie 318 i d. z powo aniem si na M. 16,17
104. Huxley 109 i d., 169 i d.; tutaj cyt. 173 i d., 225 i in. Por. tak e Gruhle 271
105. Huxley 107
106. Por. Baroja 163 i d.
107. Augsb. Conf. a. 27. Art. 12 Wyznania Czterech Miast
108. Luther, Von den Concil. und Kirchen, E. A. 335
109. An Wolfgang Reissenbusch, 27.3.1525. W. A. 18, 270 i d; E. A. 53, 286 i d. Por. Pre-digten iiber

das Erste Buch Mosis, 1527. W. A. 24, 517; E. A. 34, 139 i d.

110. Przeciw fa szywie nazwanemu stanowi duchownemu E. A. 28, 199
111. W. A. 11, 394
112. Amsdorf ko o Kolde, Analecta Lutherana, 1883, 442
113. Cyt. u:Ries332
114. Tam e 331
115. Por. Rudeck 193 i d. Ronner 259
116. Wszystkie przytoczone powiedzenia za: Rudeck 92 i d.
117. Friedell I 138
118. Tak mnich Johann Fernand, cyt. w: Mehnert 139
119. Waach 106

Ksi ga Czwarta
Rozdzia 14
1. Klem. Al. strom. 3, 12, 90. Por. tak e byK mo e nieco mniej wyra ne Lwiadectwa w: Klem. Al.

strom. 2, 23, 40; 3, 12, 79; 7,12, 70

2. Atan. ep. ad Dracont.
3. SchiHebeeck* 16 i d. Schnackenburg, Die sittliche Botschaft 148. Por. Denzler, Zur Geschichte des

Zolibats 386

4. Saltin 135
5. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 217 i d. oraz 275 i d. Ostatnio tak e Blank 28
6. Obszernie: Deschner, Abermals krahte der Hahn 268 i d. oraz 275 i d.
7. Trzeci fragment: Tt. 1, 6. Ostrze enie przed fa szywymi nauczycielami 1. Tm. 4, 3
8. Die Welt, 10. 2. 1970
9. Takie przypuszczenie wyra a nawet Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 396. Por. tak e Boelens

22, 29. Schillebeecbi 16 i d.

10. Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 397
11. Por. Hefele 123 i d. Boelens 184
12. Apost. const. 6,17. W tej sprawie: Syn. Anc. 314, can. 10; Syn. Gangra 340 can. 4. Por. np. Funk

143 i d. Zockler 259. Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 388. Boelens 41 i d.

13. Atan. ep. ad Dracont. Atan. nie wspomina wprawdzie w swym liLcie do mnicha, e biskupi obcuj

cieleLnie z onami tak e ju w trakcie sprawowania urz du, ale te nie mówi, e tak nie jest. A pisz cy na
prze omie IV i V w. Hieronim, zna setki biskupów (!), którzy ca kowicie podzielali krytyczny pogl d
Vigilantiusa na temat celibatu i byli onaci: Hieron. ep. ad Oceanum. W V w. nestorianin Bersumas, metropolita

Nisibi, poj za on zakonnic i moc postanowienia synodalnego zalegalizowa tak e ma e,stwa swych
ksi y i mnichów. Podobnie post pi nestorianin Babaus II, patriarcha Seleucii, który podczas synodu w 499
udzieli zezwolenia na ma e,stwo patriarsze, ni szemu klerowi i mnichom. Równie u arian diakoni, kap ani i
biskupi mogli utrzymywaK stosunki ma e,skie: Carove 409

14. Greg. Naz. Carm. I de vita sua. Por. tak e Lwi tego Spirydiona, biskupa Cypru, który by onaty i

mia dzieci: Sozom. h. e. 1,11. Socr. h. e. 112. A tak e Ojca KoLcio a Sy-nesiusa z Cyreny ep. 105

15. Wg Schillebeeclot 31. Tam wskazanie róde
16. Can. 12
17. Can. 13. Por. tak e c. 3,12 i 30. Tylko biskup mia obowi zek wstrzemi liwego ycia. JeLli o eni

si przed otrzymaniem Lwi ce,, ona musia a udaK si do — odleg ego — klasztoru. Can. 48. Por. tak e Boelens
42 i d. Schillebeeckx 28 i d. Schiwietz I 40 i d. Funk 154

18. Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 395
19. Grupp I 425 i d. Jeszcze dziL w KoLciele greckim ksi a maj prawo si

eniK. Ma e,stwo jest

niedozwolone tylko biskupom, dlatego biskupi rekrutuj si g ównie spoLród mnichów

20. Boelens 102. Por. tak e Grupp I 343
21. Schubert II 568 i d.
22. Boelens 49. Rade 26 i d.
23. Boelens 77, 97 i d. Ba, zgodnie z ustaleniami Syn. Toledo (400), w Moguncji postanowiono: „Ten,

kto nie ma ony i zamiast z ni

yje z konkubin , ma nie byK odtr cony od komunii, jeLli zadowala si tylko

jedn kobiet , czy to on , czy konkubin ." Cyt. za Schnurer II 67 i d. Por. tak e Denzler, Zur Geschichte des
Zolibats 389 i d.

24. Mirbt 244
25. Tam e
26. Tam e 242 i d.
27. Schubert II475. Por. tak e Boelens 113. Nawet os awione „extraneae" by y przez jakiL czas legalne

w domu biskupa. Obszerniej na temat ma e,stw klasztornych w Anglii w XI i Xli w.: Brooke, Gregorian
Reform 1 i d. Tego samego autora, Married Men 187 i d. Syn. Enh. c. 2. Cyt. za Mehnert 73

28. Mehnert 66. Heiler, Erscheinungsformen 202

Rozdzia 15
1. Autorstwa pewnego katolickiego duchownego, Der Zólibat in seiner Entstehung, se-inen Griinden

und Folgen. Eine Zeitfrage fur das bevorstehende Concil 13 i d.

2. Por. Bóhmer 9 i d. Boelens 43 i d. Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 391. Obszernie Deschner,

Abermals krahte der Hahn 258 id.

3. Bóhmer 9 i d. Boelens 52
4. Przy czym chodzi o tylko o dyspens od celibatu dla diakona. Hamburger 17
5. Cod. Just. 42,1. Kótting, Der Zólibat 17 i d.
6. Por. Perecrin 76 i d. Bóhmer 8
7. Epist. Pelagii papae Cethego patricio
8. c. 1 Boelens 57 i d.
9. Czemu Schillebeeckx s. 47 w znacznym stopniu i bezpodstawnie przeczy, ale na przyk ad

Wahrmund 30 i d. z ca moc i s usznie potwierdza, niew tpliwie nie jest w tym pierwszy. Por. tak e
Mórsdorf/Eich-mann I 271

10. 1. Kor. 7, 32 i d. Por. tak e Epikt. Diatr. 3, 22. W tej sprawie Robertson/Plummer 158
11. Tak Kótting, Der Zólibat 22
12. Cyt. za Gschwind 136 i d. Orthographie der heutigen angepaBt
13. Carove 637
14. Cyt. Mehnert 141. Por. tak e Wahrmund 20
15. Mehnert 141. Por. tak e Marcuse, L. 18
16. Pfiirtner 279 i d.

Rozdzia 16
1. Gschwind
2. Boelens 185 i d.
3. Leist 92
4. Syn. Elvira c. 33
5. Wyra nie wskazuje na ten fakt Hódl 333, by zapobiec przecenianiu tych kanonów
6. Por. Boelens 104, 185
7. Sir. ep. I ad Himer. Tarrag. episcop. c. 7. Por. tak e Boelens 44 i d.

8. Liczne wskazania róde w: Bóhmer 7 Przyp. 3. Por. tak e Boelens 47 i d. Schil-lebeecbi 29 i d.

Plóchl I 70

9. 2. Syn. Tours (567) c. 14,20. Wskazanie dalszych Lwiadectw w: Schubert II 569
10. ep. ad Rusticum Narbonens, episc. Por. Schillebeeckx 30 i d. Denzler, Zur Geschichte des Zolibats

388

11. c. 5
12. Syn. Elv. c. 27
13. Sobór w Nicei (325) zezwala jeszcze tak e matce i ciotce na mieszkanie w domu ksi dza: c. 3
14. Syn. Agde (506) c. 10 i d.; Syn. Epaone (517) c. 20
15. Syn. Arles (443) c. 3 i d.; 4. Syn. Orleans (541) c. 17; 5. Syn. Orleans (549) c. 3 i d.
16. Greg. Tur. glor. conf. c. 75
17. Syn. Tours c. 12; c. 19. Ale por. tak e co w tej sprawie ju Syn. Gerona (517) c. 6 i d.
18. 4. Syn. Toledo c. 22. Por. tak e Syn. Pary (829) c. 20
19. Syn. Braga c. 4
20. Por. np. Syn. Agde (506) c. 10; Orleans (511) c. 29; Tours (567) c. 3
21. Syn. Agde c. 10
22. Syn. Macon c. 1
23. Por. Syn. Friuli (796) c. 4; Syn. Moguncja (888) c. 10; Syn. Metz (888) c. 5; Syn. Nan-tes (896) c.

3. Oko o 995 zakaz napotyka w Anglii: Liber legum ecclesiasticanim c. 12

24. Syn. Moguncja (888) c. 10
25. Constitutio Riculfi c. 14
26. Syn. Nant. (ok. 895) c. 3
27. Frage 16. W tej sprawie Hellinger 103
28. Por. podsumowanie w: Boelens 115. Nast pnie 67, 186
29. Redire canis ad vomitum. Syn. Elusa (551). W tej sprawie: Mirbt 328. Por. tak e Pere-crin 90
30. Schmitz, Die BuBbucher und die BuBdis-ziplin 128 i d.
31. Tam e 138 i d. Por. tak e Grupp II 259. Do ywotnie uwi zienie w klasztorze m.in. za seksualne

przewiny duchownych rozporz dza: 8. Syn. Toledo (653) c. 4 i d. Por. tak e ju 3. Syn. Toledo (589) c. 5; 3.
Syn. Orleans (538) c. 7. Por. tak e Boelens 91

32. Grupp II 259
33. 8. Syn. Tol. (653) c. 7 i d.
34. Perecrin 104
35. c. 31. Wg Mehnert 33
36. Schmitz, Die BuBbucher und die BuBdis-ziplin 331. Por. tak e tego samego autora, Die

BuBbucher und das kanonische Bu8-verfahren 230

37. Poen. Valic. I, 14; Poen. Sang. trip. 4; Poen. Valic. II, 33. Por. tak e Valic. I, 14. Poen. Sang. trip.

3. Cap. Judic. 7, 2. Wg innych ksi g pokutnych za nierz d z ancilla Dei mnich otrzymuje siedem lat pokuty:
Poen. Egberti 2, 3; 5, 4; Poen. Sang. tripart. 3

38. Reg. canon. Chrodeg. c. 15
39. Kober, Die kórperliche Ziichtigung 29. Por. tak e Boelens 82
40. Schmitz, Die BuBbucher und die BuBdis-ziplin 796
41. Canones poenitentiales (Astesani) 1
42. Mehnert 169
43. Carove 543
44. Tam e
45. decr. 26
46. Bauer, Das Geschlechtsleben 84
47. Boelens 103
48. Syn. Elvira c. 65. Por. tak e Syn. Neocaesa-rea (314-319) c. 8
49. Por. Syn. Toledo (400) c. 18; Syn. Orleans (511) c. 13; Syn. Rzym (743) c. 5. Ale ksi dza, który

udzieli im komunii, spotyka a de-pozycja. Syn. Rzym (743) c. 5

50. Syn. Agde (506) c. 16
51. Syn. Toledo c. 7
52. Lex Visegoth. 3, 4, 18; Fuero Juzgo 3, 4,17. Bóhmer 8. Winterer 370. Por. te np. Syn. Augsburg

(952) c. 4, gdzie jako alternatyw do ch osty wymienia si strzy enie g owy, a osobiLcie obecny król Otto
obiecuje wspieraK realizacj postanowie, synodalnych

53. 3. Syn. Toledo (589) c. 5; Syn. Sevilla (590) c. 3; 4. Syn. Toledo (633) c. 43
54. 8. Syn. Toledo c. 5
55. Boelens 92, 111 i d., 133 i d. Por. tak e Mirbt 239
56. Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 394 i d. Mehnert 56. Boelens 135. Mirbt 280

57. Syn. Melfi c. 10. Grupp 111 166
58. Gschwind 52. Por. tak e Hefele 133
59. Por. np. Syn. Szaboles (1092) c. 2; Syn. Londyn (1108) c. 10. Statuty KoLcio a z Min-den (1230) c.

10; Syn. Fritzlar (1246) c. 11; Syn. Tours (1239) c. 7; Syn. Samur (1253) c. 30; Syn. Longes (1278) c. 4; Syn.
Moguncja (1310) c. 75; Syn. Padwa (1350) Art. de vita et honest. cler. Por. tak e Winterer 377. Mehnert 124

60. Syn. Rouen cli
61. Legis Burgundionum addit prim Tt. 5, 4
62. Por. np. Syn. Oxford (1222) c. 35; Syn. Sala-manca (1335) c. 3; Syn. York (1518) c. 1 i d. Por.

tak e Winterer 375. Gschwind 89 i d. Denzler, Priesterehe und Priesterzólibat 35, 27. Lohr 30

63. Denzler, Priesterehe und Priesterzólibat 48
64. Por. nawet katolika Boelensa 147, 160 i d.
65. Petr. Dam. Contra intemperantes clericos 2 c, 7. Por. tak e Mirbt 280. Mehnert 59 i d.
66. Hamburger 95
67. Mehnert 84
68. Wyznanie wiary 429
69. Mehnert 92
70. 9. Syn. Tol. c. 10
71. Por. Winterer 370
72. c. 3, c. 5 i d. W tej sprawie Plóchl II163
73. Por. Perecrin 115 i d. Po cz Lci trzymam si tu LciLle wymienionej ksi ki
74. Grupp III 163
75. Cyt. Perecrin 115 i d.
76. Tam e. Por. tak e Mehnert 48 i d. Boelens 91 i d., gdzie papie , od razu brzmi
to bardziej niewinnie, „pomniejszy pozycj prawn dzieci"
77. c. 4 i c. 6
78. Grupp IV 436
79. Winterer 373 i d.
80. Por. tam e 375 i d.
81. Por. np. Syn. Borugas (1031) c. 8; Syn. Fritz-lar (1246) c. 11; Syn. Tours (1239) c. 7; Syn. Samur

(1253) c. 30; Syn. Longes (1278) c. 4; — Ten synod przypada na czasy Miko aja III, który sam znany by z
uprawiania nepo-tyzmu! Syn. Miinster (1279) c. 2; Syn. Moguncja (1310) c. 75; Syn. Valladolid (1322) c. 6;
Syn. Toledo (1324) c. 5; Syn. Tarra-gona (1329) c. 64; Syn. Salamanca (1335) c. 9; Syn. Palencia (1338) c. 2;
Syn. Padwa (1350) Art. de vita et honest. cler. i in. Por. tak e Grupp IV 437

82. Por. Mehnert 119. Równie w Jutlandii nie przestrzegano prawa o wydziedziczaniu dzieci ksi y.

Por. tam e 111

83. Por. np. Syn. Sevilla (1512) c. 27; Syn. Kolonia (1280) c. 2. Por. tak e Syn. Coustance (1231) c.

17; Syn. Ofen (1279) c. 26; Synod diecezjalny Aqui (1308) c. 22; Syn. Bi-terre (1310) c. 87; Syn. Rouen (1445)
c. 22; Syn. Lisieux (1448) c. 23 i d.; Syn. Erme-land (1582) c. 3. Synod w Padwie (1339) zabrania tego pod kar
40 weneckich so-lidów, z czego po ow obiecuje donosicielowi! (c. 4) Synod w Edynburgu (1559) zezwala
duchownym na trzymanie przy sobie dzieci zrodzonych z konkubin co cztery miesi ce po cztery dni, ale nie
mo e si to dziaK publicznie (c. 2)

84. Denzler, Zur Geschichte des Zólibats 394 id.
85. Conc. Trid. sess. 25 c. 15
86. Syn. Augsburg (1567) c. 3
87. Anno 1629. Carove 545
88. Hódl 335
89. Por. pierwsze motto nast pnego rozdzia u
90. Grupp III 166
91. Kiihner, Lexikon 81
92. Petr. Dam. Liber Gomorrhianus praefatio; c. 25. Tego samego autora, de coelibatu c. 4. Por.

Mehnert 59 i d. Mirbt 281, 453 i d.

93. Syn. Rzym (1059) c. 3. Bóhmer 19
94. Can. 3 Rzym 1059; can. 6 Tours 1060. He-fele I 132. Mirbt 448. Bóhmer 20
95. Gschwind 36
96. Ale nawet lud mia podobno pocz tkowo wi cej zaufania do ksi y onatych. Uwa ano, e

b ogos awie,stwo ksi dza onatego

ma szczególn moc uzdrawiaj c . Wielu onatym kap anom przypisywano nawet moc sprawiania

cudów: Mirbt 245 i d. Grupp III 162. Mehnert 57

97. Gschwind 87 i d. Mirbt 265, 447. Grupp III 164
98. Por. Gschwind 84 i d. Mirbt 447. Mehnert 57 i d. Grupp 111 165

99. Mehnert 62
100. Cyt. tam e 63
101. Syn. Ger. c. 7
102. Por. Mehnert 63
103. Por. Boelens 142 i d. Schillebeeckx 36. Mirbt 266 i d. Mehnert 64
104. Mehnert 82 i d.
105. W dalszych posuni ciach przeszkodzi mu cesarz Henryk i jego kleryfcalne otoczenie: Grupp III

153 i d.

106. Denzler, Priesterehe und Priesterzólibat 23
107. Mirbt 454. Grupp III 165. Mehnert 65. Bóhmer 22
108. Gschwind 46 i d. Por. tak e Mirbt 449
109. Por. Mehnert 64 i d. Boelens 150 i d.
110. Cyt. u: Mehnert 64 i d.
111. Tam e
112. Der Zolibat in seiner Entstehung 4. Boelens 145 i d. Gschwind 42. Mehnert 65. Denzler, Zur

Geschichte des Zólibats 400

113. Oswald 149. Denzler, Zur Geschichte des Zólibats 400. Mirbt 274. Mehnert 65
114. Cyt. za Hamburger 89
115. Gschwind 53. Carove 222. Mehnert 65
116. Mehnert 65. Gschwind 88
117. Mehnert 84
118. Wg Schillebeeckxa 34 przewodniczy mu papie Aleksander II, który jednak zmar ju w 1073 r.
119. c. 7, 21
120. Boelens 126 i d.
121. Tam e 137, 126 i d. Por. tak e 140 i d.
122. Syn. Londyn c. 10. Por. tak e Bóhmer 19
123. Kiihner, Lexikon 123. Por. Deschner, Das Jahrhundert der Barbarei 31
124. c. 7 i d. Pó niejsze synody hiszpa,skie jeszcze zaostrzy y te rozporz dzenia: Syn. Toledo (1324)

c. 5; Tarragona (1329) c. 64; Salamanca (1335) c. 9; Palencia (1338) c. 2. Na posiadacza ni szych Lwi ce,, który
nie oddali konkubiny w ci gu 15 dni, synod w Benevent (1331) nak ada grzywn jednej uncji z ota, na
subdiakona — dwie uncje, na diakona — trzy, wreszcie zaL na ksi dza cztery uncje do zap acenia kurii
biskupiej. Syn. Benev. c. 56. Podobnie Syn.

.$ Benev. (1378) c. 55; Syn. Benev. (1545) c. {!(; 51. Natomiast biskup utrzymuj cy konku-'.'< 'i: bin

mia wg ustale, Syn. Benev. (1374) c.

11 i d. zap aciK dziesi K uncji do skarbca
arcybiskupa
125. Mehnert 75. Carove 415, 478
126. Wahrmund 20
127. Mehnert 165 i d., 177
128. Lenz, M. Luther 18. Por. Carove 387 i d.
129. Por. Mehnert 117
130. Carove 415. W sprawie reformacyjnej krytyki odnoLnych taks porównaj tak e Vasella 28
131. Carove 413 i d.
132. Tam e
133. Denzler, Priesterehe und Priesterzólibat 25
134. Carove 413 i d. Denzler, Priesterehe und Priesterzolibat 25
135. Carove 413 i d.
136. E. A. 63, 304. Grisar II 203
137. Scherr II 13
138. E. A. 10, 465
139. Conc. Trid. sess. 24 c. 9
140. Syn. Salzburg (1569) c. 22, Syn. Kolonia (1622) tit. 2 c. 3; Syn. Praga (1565). Por. Carove 484
141. Conc. THd. sess. 25, c. 14
142. Tam e
143. Carove 698. Ries 206 i d. Boelens 43
144. Ries 210
145. Tam e 211 i d.
146. Tam e 214 i d.

147. Dla zredagowania mej historii KoLcio a „Abermals krahte der Hahn" jeszcze t prac

otrzyma em, ale pó niej ju nie, dlatego przy pracy nad t ksi k , gdzie przyda aby mi si du o bardziej,
musia em zadowoliK si skromnymi wypisami z ksi ki Mehnerta

148. Theiner I Vorwort XLI i d. Mehnert XXII.
149. Cytaty w: Ries 255. Por. tak e 220
150. Schillebeecbc 37
151. Tam e
152. Por. Hampe 235 i d.
153. Listy do kardyna a Tisseranta z 11.10.1965. Cyt. za Hamburger 20
154. Por. Leist 284. Por. tak e Saltin 129
155. Schillebeeckx 77 i d.
156. Cyt. za Hamburger 28 i d. Por. tak e 25 i d.
157. Prurtner278
158. „hriinkfurter Rundschau", 27.7.1967
159. Por. Hamburger 114
160. Fur. Dcschner (Hg.), Der manipulierte Olaubc, w wielu miejscach
161. Rahner 134
162. Tam e
163. Hesse 79

Rozdzia 17
1. Cyt. w: „Frankfurter Rundschau", 27.7. 1967
2. Huxley 10
3. ep. Bonif ad Zachar. c. 5
4. Cyt. Gmpp IV 441
5. Cyt. Carove 259
6. Mechthilda 277
7. Mehnert 189. Por. tak e Gschwind 138
8. Cyt. za Deschner, Das Christentum im Urteil seiner Gegner II 12
9. Sickenberger 44. Mehnert 12, 17 i d.
10. Powiadali na przyk ad, e nawet Eliasz mieszka u pewnej wdowy, Jan na rozkaz Jezusa wzi do

siebie jego matk , Chrystus siedzia przy studni z Samarytank i dawa sobie pos ugiwaK Marcie. Równie
Pawe rozkazywa : NoLcie jeden brzemi drugiego itd. Ps. Cypr. sing. cler. W tej sprawie Mehnert 35 i d. Por.
tak e Alph. Anton. n. 5

11. Por. anonimowy traktat De singularitate clericorum
12. Por. Ps. Klem. ad virg. 1, 10
13. Euseb. h. e. 7, 30, 14
14. Syn. Antiochion. Por. Denzler, Zur Ge-schichte des Zolibats 387
15. Dannenbauer I 165
16. Tert. virg. vel. 14 i d.
17. Cypr. ep. 4 ad Pomponium. Por. tak e ep. 6 ad Rogat
18. Cyt. za Mehnert 25
19. Cyt. za Baur 1141
20. De sing. cleric. W tej sprawie Mehnert 35 i d. W ród ach stale stykamy si z aktami syneis. Poza

ju wymienionymi porównaj tak e: Tert. exh. cast. 12; monog. 16. Cypr. ep. 4; 13, 5; 14, 3. Epiph. haer. 78, 11.
Euseb. h. e. 7, 30,12 i d.; Basil. ep. 55; Greg. Naz. Praecepta ad virgines vers. 96 i d. i in.

21. Poza ju wymienionymi porównaj na przyk ad: Syn. Ancyra (340) c. 19. Synody pó -

nocnoafryka,skie w Hippo (393) i Kartaginie (397 lub 398) c. 17; c. 25 i in. W tej sprawie Mehnert 12

22. ep. 4, 26 do biskupa Cagliari, Januariusa
23. de virg. 1, 10
24. Syn. Elv. c. 35; 18; 63; 65; 71
25. Cyt. za Mehnert 24 i d.
26. Basil. ep. 92
27. Syn. Hippo c. 28
28. August, ep. 22 ad Aurelium. Stale wyst puj przeciw temu synody; przede wszystkim (tak e) nie

chc one, by brali w tym udzia zwykli wierni: Syn. Hippo (393) c. 29; Syn. Auxerre (585) c. 9

29. Mehnert 39 i d. Kober, Deposition 709. Od schy ku antyku pija,stwo by o spraw powszechn

wLród kleru. Por. Syn. Tours (460) c. 2; Syn. Agde (506) c. 41. Kary soborowe pozostawa y jednak zwykle na
papierze. I nawet jeLli niektórzy biskupi, jak na przyk ad Atto z Vercelli, nakazywali ch ostaK pijanych ksi y
(Kober, Die kórperliche Ziichtigung 9. Por. tak e Mehnert 38), by o to chyba jeszcze gorsze ni samo pija,stwo

30. Nietzsche II 131
31. Greg. Tur. hist. Franc. 9, 37; 8, 7
32. Tam e 5, 41
33. Tam e 4, 12
34. Pustelnik Winnoch, który ubiera si jedynie w skóry zwierz ce i ywi si tylko zio ami, mia

zwyczaj takiego picia i popada w taki sza , e trzeba go by o przykuwaK a,cuchami w celi. Grupp I 252

35. Syn. Agde (506) c. 39; Syn. Auxerre (578) c. 40; Reg. z Priim I 58. Hellinger 52. Men-zel II 249

Przyp. 2. Mehnert 149. Kober, Deposition 710. Istnieli wszak e ksi a, którzy nigdy lub tylko rzadko odprawiali
msz . Por. Syn. Aurillac (1278) c. 1; Syn. Ravenna (1314) c. 13. Grupp IV 361

36. Cyt. za Mehnert 108 i d.
37. Ep. Bonif. ad Zachar. c. 5
38. Syn. Trosle c. 9
39. Mehnert 32 i d.
40. Cyt. za Dresdner 152 i d. Por. tak e Denzler, Zur Geschichte des Zolibats 399. Gschwind 80

i d.

41. Dresdner 97 i d. Gontard 193 i d.
42. Dresdner 97 i d. Kiihner, Lexikon 73. Sep-pelt/Schwaiger 124
43. Mirbt 241. Kuhner, Lexikon 78
44. Syn. Coyaca (1050) c. 3; Syn. St. Jago di Compostella (1056) c. 3
45. Por. Mehnert 73
46. Tam e 79
47. Tam e 76
48. Tam e 91
49. Tam e 67, 114 i d, 85, 78 i d., 83. Ac-kermann, Entstellung und Klarung 153.
:

Friedenthal 53. Dresdner 102. Stosunki

seksualne z ksi mi w koLcio ach tak e miary miejsce ju w czasach antyku: Sozom. 7, 16. JeLli chodzi

o epok nowo ytn porównaj na przyk ad Huxley 11 Przyp. 1

50. Koch, G. 153
51. Por. Preime 60,65,66 i d., 80,122,141,145, 108 i d., 120 i d. i in.
52. Tam e 127 i d.
53. Haller II 198; 409 z powo aniem si na Greg. VII. ep. coli. 16
54. Mehnert 82
55. Tam e
56. Tam e 98 i d.
57. Tam e 103
58. Bauer, Das Geschlechtsleben 68 i d. JeLli chodzi o „kacerzy", sprawa cz sto wygl da a podobnie.

Tak na przyk ad w okresie pe nego rozkwitu Lredniowiecza, biskup bo-gomilski Symeon, twórca radykalnego
KoLcio a dragowityckiego, zosta przy apany w sypialni z kobiet . W oski heretyk, biskup Garratus, straci
stanowisko w aLnie z powodu swych historii z kobietami. Podobna rzecz przytrafi a si jego konfratrowi Petru-
sowi Gallusowi z Vicenzy. Po udniowofran-cuski biskup Sicart de Figueiras wyznawa z ca a otwartoLci :
„Kiedy czasem przychodzi mi ochota na ch opca czy dziewczynk , grzech nic mnie nie kosztuje; sam sobie
udzielam rozgrzeszenia, gdy czasem si potkn . Nie ma takiej bezbo noLci i grzechu Lmiertelnego, którego
sprawca nie móg by zostaK uratowany, gdy tylko przyb dzie do nas." Koch, G. 119

59. Avign. (1209) c. 18. CarovK 283
60. Grupp IV 441. Wollschlager 293 i d. Mehnert 98
61. Honoriusz III. anno 1220 do arcybiskupa Rouen: Carove 259. Mehnert 95
62. Por. Mehnert 107 i d.
63. Tam e 112 id.
64. Tam e 118
65. Cyt. za Carove 287
66. Mehnert 108
67. Kober, Die kórperliche Ziichtigung 61. Por. tak e Frischauer, Sittengeschichte II125 i d. Denzler,

Priesterehe und Priesterzólibat 46

68. Historia Europae (1571) cap. 35. Bauer, Das Geschlechtsleben 68. Kober, Die kórperliche

Ziichtigung 61 z powo aniem si na Syn. Valadolid (1322) c. 7. Mehnert 138. Jeszcze na prze omie XIX i XX w.
pewien baskijski katolik opowiada niemieckiemu

i badaczowi: „Dajemy im (tzn. ksi om) konkubin , a eby zostawiali w spokoju nasze ony i córki."

Stoll 959

69. Cyt. za Friedell I 137 i d.
70. Mehnert 138

71. Tam e 135
72. Tam e 158
73. Narrenschiff, Vom Geistlichwerden c. 73
74. Niektóre z nich zosta y nawet pozbawione ycia przez ma onków lub krewnych, ale podobno nie

zrobi o to wi kszego wra enia na kardynale: Mehnert 134

75. Tam e
76. Schnurer III 274. Por. tak e Mehnert 135. Obszernie Friedenthal 241 i d.
77. Por. np. Syn. Melfi (1284) c. 5; Syn. Wurzburg (1411) c. 3; Syn. Osnabriick (1651)

decr. 26. Por. tak e Carove 490 i d.

78. Carove 383 i d.
79. Mehnert 153. Por. 136. Bronder, Christen-tum in Selbstauflósung 24
80. Mehnert tam e. Por. tak e Kiihner, Lexikon 153 i d.
81. Gontard 329
82. Por. Stoll 573 i d.
83. Morus, Eine Weltgeschichte 148. Por. tak e 155
84. Menzel II 249 i d. Przyp. 4
85. Por. pouczaj c relacj u Mehnerta 187
86. Regnum papisticum, p. 164. Cyt. za Meyer, J. J. II 112 i d. Na marginesie warto dodaK, e w

analogiczny sposób czczono ju sta-roklasyczne bóstwa chroniczne, duchy opieku,cze dusz zmar ych, wzrostu i
urodzaju poprzez obsceniczne rozmowy lub czynnoLci o charakterze seksualnym. Wg Meyer tam e

87. Mehnert 159 i d.
88. Carove 475 i d. Jeszcze w 1544 r. w Mar-tinsheim we Frankonii dziekan katedry wiirzburskiej

mia roczny (w listopadzie) „przywilej" dwunastu konnych, jednego posi ku i „pi knej kobiety". Rudeck 34.
Bauer, Das Geschlechtsleben 163 i d.

89. Carove 490 i d.
90. Por. Wahrmund 23 i d.
91. Syn. Salzburg (1569) const. 22 c. 18; Syn. O omuniec (1591) c. 13; Syn. Ypern (1577) tit. 3 c. 3;

Syn. Audomar (1583) tit. 16 c. 2; Por. tak e Syn. Ypern (1629) c. 20. Na wszelki wypadek ogranicza si wiek
tych kobiet do ponad pi Kdziesi ciu lat, a ponadto da cnotliwego ycia: Syn. Aqui (1585) tit. 17; Syn.
Benevent (1656) tit. 27 i grozi grzywnami i wi zieniem: Syn. Metz c. 48;

Syn. Ypern (1577) tit. 3 c. 2; Syn. Tyrnau (1560) c. 23; Syn. O omuniec (1591) c. 13
92. Carove 484
93. Ries 360 i d. Denzler, Priesterehe und Prie-sterzólibat 46
94. Denzler, Priesterehe und Priesterzólibat 48. Por. Carove 539 i d.
95. Denzler, Priesterehe und Priesterzólibat 47 id.
96. Bauer, Das Geschlechtsleben 84 i d.
97. Denzler, Priesterehe und Priesterzólibat 46 i d. Carove 484.
98. Carove 584, który cytuje tam braci Thei-ner. W ka dym razie papie e i synody tak e ostatnich

stuleci zabraniaj ksi om bli szych przyja ni nawet z dziewcz tami i kobietami ciesz cymi si dobr opini ,
zabraniaj im nauczania kobiet i dziewcz t sztuki pisania i Lpiewu, publicznego (!) pokazywania si w
towarzystwie dam, towarzyszenia im do teatru, jazdy w jednym poje dzie z osob p ci e,skiej, zabraniaj
s u ebnym wchodzenia do sypialni osób duchownych: Syn. Avranches (1682) c. 28; Syn. Benevent (1656) tit.
27. Por. tak e edykty papie y: Klemensa XI i Piusa VI z XVIII w.: Ca-rove 585, 615; Syn. Pozna, (1689) c. 1;
Syn. Zagrzeb (1690) c. 7; Syn. Pozna, (1720) c. 3

99. Ries 208
100. Theiner III 397
101. Tam e 355 i d.
102. Tam e 358 i d. Przyp.
103. Tam e 352 i d.
104. „Die Welt" 10.2.1970
105. Leist 11 i d.
106. Tam e 45 i d.
107. Tam e 73
108. Tam e 183
109. Tam e 205 i d.
110. Hóffner, Um des Himmelreiches willen 5
111. Leist 185 i d.
112. Tam e 208 i d.
113. Tam e 205

114. Mynarek. Por. zw . 320 i d. Tak e wypisy u Deschnera, Verrater leben gefahrlich. Istnieje bardzo

wiele nie opublikowanych listów tego rodzaju. Z cz Lci z nich mia em okazj si zapoznaK

115. Leist 23, 36, 96, 161, 195, 209 i d. i in.
116. Tam e 51 i d.
117. Mórdorf/Eichmann 283
118. Mynarek 29. Por. 165 i d., 353
119. Dekret z 3.12.1972
120. c. 1 i d.
121. Syn. Moguncja (888) c. 10
122. Mehnert 85. Cz ste przypadki nierz du z matkami i siostrami stwierdzaj m.in. tak e statuty

synodalne z Wurzburga (1298) i Bayeux. Por. Mehnert 100

123. Syn. O omuniec (1591) c. 13. Por. tak e Syn. Tyrnau (1560) c. 23
124. Mehnert 82. Por. tak e s. 208 tej ksi ki. W 865 r. Miko aj I poci gn Landfredusa do

odpowiedzialnoLci za t „nadmiern poufa oLK": ad Albinum c. 1

125. Mehnert 162. Por. tak e Stoll 958
126. Heussi 228
127. Kara przewidywana dla biskupa, uprawiaj cego nierz d i sodomi , wynosi 25 lat pokuty, z czego

5 lat o chlebie i wodzie, oraz z o enie z urz du; ksi dzu grozi za to same przewinienie 12 lat pokuty, w tym trzy
lata o chlebie i wodzie; mnichowi i diakonowi — 10 lat i tak e trzy lata o chlebie i wodzie. Poen. Casin. 11. Za
sam sodomi — 14 lat dla biskupa, 12 lat dla zwyk ego ksi dza. Poen. Paris. 93. Por. tak e Poen. Casin. 11;
Poen. Valic. II, 32 i in. Nast pnie Lib. Gomorrh. c. 17

128. Mehnert 154
129. Cyt. za Mehnert 166 i d.
130. Grupp VI 206
131. Por. Kuhner, Lexikon 195. Gontard 398. Wg Seppelt/Schwaiger 193 Innocenty mia zaledwie 15

lat, gdy otrzymywa kapelusz kardynalski

132. Mehnert 78
133. Bauer, Das Geschlechtsleben 80 i d.
134. Poenitentiale Sangallense tripartitum I 8. Tagodniejsze kary przewidywa Poen. Egb. 5, 22; Poen.

Valic. I, 20. Por. tak e Capitula Judiciorum 7, 4 i d.

135. Mehnert 43 i d. Por. tak e Kober, Die kórperliche Zuchtigung 40 Przyp. 3. Wszak ju Stary

Testament musia stale na nowo wbijaK do g owy dzieciom Boga, tak e p ci e,skiej, zakaz zaspokajania pop du
p ciowego ze zwierz tami, nawet pod gro b Lmierci. 2. Mos. 22, 18; 3. Mos. 18, 23; 20, 15; 5. Mos. 27, 21. W
tej sprawie Henry w wielu miejscach, zw . 28

136. Zwiadectwa u; Theiner I 257
137. Stera I i II 559 i d. Stupperich 41
138. Cyt. za Gópfert II 350 i d.
139. Mehnert 124. Por. tak e Grupp IV 436
140. Cyt. za Rudeck 323. Pustelnik augustia,ski Ansimirio z Padwy sypia prawie ze wszystkimi

swymi penitentkami. Gdy kazano mu

podaK ich nazwiska, wymieni wiele dziewcz t i on z najszacowniejszych rodzin miasta, w tym on

sekretarza ksi cia, który go przes uchiwa . Wg Mehnert 146 i d. Wiele kobiet przyst powa o do konfesjona u ze
sztyletem pod sukni . Koch, G. 153

141. Syn. Kolonia (1281) c. 8; Syn. Nimocium (1289) c. 4; Syn. A uileja (1339) c. 19; Syn. Namur

(1639) tit. 10 a. Por. tak e Carove 385

142. Syn. Tyrnau (1560); Syn. Cambrai (1631) tit. 10 c. 5 i d.
143. Syn. Trewir (1227) c. 8. Por. tak e Syn. Ypern (1631) tit. instr. conf.; Syn. Chiche-ster c. 3 i d.
144. Mehnert 91
145. Pius IV Const. Cum sicut, 16.4.1561; Grzegorz XV Const. Universi Dominici gregis, 13.8.1622;

Benedykt XIV Const. Sacramen-tum poenitentiae, 1.6.1741

146. Poza synodami wymienionymi w przypisach 141 i d. Por. tak e Syn. Rouen 1235 c. 97 i d.; Syn.

Saintes (1280) c. 40; Syn. Exeter (1257) c. 17; Syn. Leodium (1288) c. 4; Syn. Trewir (1310) c. 3; Syn. Angers
(1312) c. 1 i wiele innych

147. Tak Kober, Die Deposition 776
148. Naab 34
149. Tak postanowi w 1225 r. obraduj cy w Szkocji synod prowincjalny c. 53
150. Jone 496 i d.
151. Cyt. za Wahrmund 25 Przyp. 24
152. Theiner III 397
153. Tak Winterer 376

154. Por. Boelens 141
155. Mirbt 240
156. Por. Deschner, Das Christentum im Urteil seiner Gegner II 11
157. Cyt. za Carove 240 i d.
158. Por. Mehnert 31 i d. Poschmann, Die abendlandische KirchenbuBe im friihen Mittelalter

17

159. Syn. Longes c. 4
160. Syn. Konstancja (1300) c. 36
161. Carove 568. Ostatnie podkreLlenie pochodzi ode mnie
162. Mehnert 185
163. Sermo contra luxuriam Dominica IV. Ad-ventus p. 932. Cyt. za Mehnert 136 i d.
164. Gópfert II 316 i d. Por. tak e Jone 492 i d.
165. Syn. Pary c. 20
166. Orig. Comment. ad Mt. 23
167. Syn. Brandenburg c. 17
168. Gers. Sermo contra luxuriam Dominica II. Adventus III 917. Cyt. za Mehnert 137 i d.
169. Schalk II 57. W tej sprawie Saint-Beuve 386 i d., zw . 388, 395 i d.
170. Leist 79
171. Mynarek 171
172. Leist 208

Ksi ga Pi ta
Rozdzia 18
1. Haring, Das Gesetz III 289
2. Por. tak e Ef. 5, 33: „A ona niechaj si odnosi ze czci do swojego m a!"
3. Por. tak e 1. Tm. 2, 12; Tt. 2, 5; 1. P. 3, 3; 3, 5; Ef. 5, 22; 5, 24 i in.
4. Chryzostom w swej czwartej mowie o Ksi dze Rodzaju, gdzie powo uje si na Paw a
5. Odo Coli. 2, 9
6. Cyt. z wielu podobnymi fragmentami za Mi-terrer, Mann und Weib 518 i d.
7. ep. 92; ep. 106
8. can. 2
9. Cyt. za Rudeck 237 i d.
10. Teolog katolicki Ries 354, 407
11. W sprawie roli kobiety w religii antycznej por. poza wczeLniejszymi przytoczeniami tak e

systematyczne zestawienie dokonane przez Farnella 70 i d. Morus, Eine Weltge-schichte 86 i d. Heiler,
Erscheinungsformen 411 i d. Zob. tak e v. Walter 12 i d.

12. Por. w tej i nast pnej sprawie Heiler, A. M. 193 i d.
13. Por. tam e. Nast pnie Heiler, Erscheinungsformen 418 i d. Zlady kap a,stwa kobiet nawet w

religii staro ytnego Izraela: 2. Mos. 38, 8; 1. Sm. 2, 22; Sdz. 13, 23; 2. Krl. 22, 12 i d. i in.

14. Borneman I 341 i d. II 78 i d. Savramis, Religion und Sexualitat 67 i d.
15. Por. np. Preisker, Christentum und Ehe 152. Hartmann 89
16. Schar 229
17. 1. Mos. 3, 16
18. Heer, Kirche nach Kopernikus? 13 i d. Hir-schauer 212. Por. tak e Adler, A., Uber den nervosen

Charakter 242 i d.

19. Por. Muller, K. 6 i d.
20. v. Walter 34 i d.
21. Bauer, W, u: Hennecke 119
22. Tam e 117. Ewangelia Tomasza 112. W tej sprawie Leipoldt, Ein neues Evangelium? Por. tak e 1.

P. 3, 6. Ef. 5, 22

23. Joh. Mosch. Prat. spirit. 217
24. Cyt. w: Konkret 8. Mai 1970, s. 2
25. Nigg, Vom Geheimnis 55
26. Zwiadectwa u: Lucius 362. Por. tak e Leipoldt, Die Frau in der antiken Welt 216
27. Schjelderup 47
28. Schneider, Geistesgeschichte I 665 Przyp. 1
29. Griitzmacher 105
30. Wg Schjelderup 48
31. Leist 172

32. Por. np. Harnack, Mission und Ausbreitung I 233 Przyp. 1. Na temat niebywa ego lekcewa enia

kobiety w kr gach chrzeLcija,skich por. tak e Peterson 201 i d.

33. Fangauer 36 i d. Fink 75
34. Por. Tert. cultu fem. 1,1. c. 5 i d. virg. vel. 7 i d. 11; 17. coron. 14. W tej sprawie Zschar-nack 16.

Koch, H. 66 i d., 71. Dochodzi o nawet do publicznych sporów mi dzy virgi-nes velatae i virgines non velatae,
przy czym w spory te wkraczali biskupi i Ojcowie KoLcio a, a Tertulian tak zdecydowanie stan po stronie
zas aniaj cych twarz, e powiedzia : „Albo si zakryj, albo prostytuuj!": Tert. virg. vel. 3

35. Haec imago Dei est in homine, ut unus fac-tus sit... ideoque muliernon estfacta ad ima-ginem Dei...

Cyt. za Bartsch 50

36. Wskazanie róde u: Muller, M. Grund-lagen 58
37. Aug. in Hept. 1,153. Por. tak e serm. Dom. 1,34
38. Aug. in Joan. ev. 2, 14
39. Por. cyt. u: Mehnert 23. Beauvoir 100. Rudeck 236
40. Fink 79 i d.
41. Hieron. in ep. ad Titum 2, 5
42. Greg. Tur. hist. Franc. 8, 20 Por. tak e Borneman I 343
43. reg. canon. Chrodeg. c. 56. Frischauer, Mora 19 i d. oraz 30. Dresdner 294 i d.
44. Beauvoirlll, 101, 179
45. Cyt. za Machler, Eduard von Hartmann 381
46. Muller, M., Grundlagen 57
47. Por. Frischauer, Mora 38
48. Honor. August, in eccl. 7
49. Cyt. za v. Walter 45 i d.
50. Albert. Magn. De animalibus 16, 1, 14; 16, 2,11
51. Por. Fuchs 139, tam wskazanie róde
52. Por. w tej sprawie trafne uwagi Gmelina 119
53. Thom. II. Sent. D. 21. q. II. a. 1; III. Contr. Gent. 123; Patrz w: 1. Kor. 11. 3. S. th. I. q. 92, a. 1 ad

2

54. Jak te krótko i w z owato wyjaLnia, e ojca nale y kochaK bardziej ni matk ! Per se lo-quendo

pater magis est amandus quam ma-ter. Summa theol. II, qu. 26, art. 10

55. Wskazanie róde u: Mitterer, Mann und Weib 518 i d. Tam, gdzie autor ogranicza si do czystej

analizy, czyta si ten tekst z respektem, gdy unika on wszelkich eufemizmów, a to cecha rzadka wLród jemu
podobnych

56. Por. tam e 520 i d.
57. Thom. S. theol. I, q. 92, art. 1, czemu oczywiLcie ma byK winien wy cznie Arystoteles. Jakby rym

twierdzeniem Tomasz nie wpisywa si tak e w tradycj wi kszoLci Ojców KoLcio a!

58. Fuchs 139. Tam wskazanie odnoLnej literatury
59. „Niepe ny cz owiek" (homo incompletus), tak definiuje kobiet np. Colonna: de re-gimine

principium 2, 1, 18

60. Mitterer, Mann und Weib 515 i d.
61. Tam e 516. Por. tak e tego samego autora, Der Warmebegriff 720 i d. oraz Evola 254 id.
62. Com. in 1. Kor. 7. Por. Contr. Gent. 3, 137
63. Mitterer, Mann und Weib 514. Por. tak e Bernath 136, którego zdaniem u podstaw myLlenia

Tomasza na temat kobiety tkwi „skryty l k"

64. Por. w tej sprawie Hays 159 i d. Ca oLciowo: Wulff, w wielu miejscach
65. Grupp V 152
66. Por. Schmidt, J. W. R. XXXII i d.
67. Tam e 106 i d.
68. Baschwitz93
69. Schmidt, J. W. R. 98 i d.
70. Por. w tej sprawie Deschner, Abermals krahte der Hahn 488 i d. W sprawie liczby ofiar por.

np. v. Baeyer-Katte 222. W sprawie znacznego rozpowszechnienia wiary w czarownice w czasach
wspó czesnych: Auhofer 236 i d.

71. Cyt. za Tondi 180 i d.
72. Cyt. za Ronner 79
73. Por. Lohmeier, G. 7 i d.
74. Por. Rudeck 229 i d., zw . 236 i d.
75. Herzog-Diirck 33
76. Deschner, Das Jahrhundert der Barbarei 323 i d.
77. Jeszcze dzisiaj ponad po owa m odych Niemców, ale tylko jedna trzecia m odych

Niemek, jest krytycznie nastawiona do KoLcio a. Por. Schelsky, Die skeptische Gene-ration 374 i d.
78. Manser 5. Por. tak e 17 i d. Fangauer 3. Schilgen 105
79. Tak socjolog ameryka,ski, Ira Reiss. Wg Packarda 77
80. Enc. Hum. vitae
81. Jone 167
82. Haring, Das Gesetz III 112, 287
83. Por. t umaczenie u Heinzelmanna 99 i d.
84. Manser 9. Por. tak e Kampmann I 76 i d. Arnold, Die Frau in der Kirche 39
85. Fangauer S. VII, Por. 126. Schilgen 186. Por. tak e Berghoff 13. Fink X
86. Ketter 168, 109, 89. Meinertz II 204. Por. tak e Miiller, Grundlagen 56, 71. Arnold, F. X., Die

personale Wiirde 218. Ries 290. Schnackenburg, Die sittliche Botschaft 88. Ludat 300. Eberharter 176. Fischer,
J., Ehe und Jungfraulichkeit 7. Inni, jak na przyk ad Schreiber 114, próbuj przynajmniej zbagatelizowaK
wypowiedzi odzwierciedlaj ce niebywa e lekcewa enie kobiet w KoLciele mówi c, e wyra aj one „wielki
temperament kaznodziejów o ograniczonych jednak horyzontach". Inna sprawa, e do tych kaznodziejów nale y
zaliczyK prawie wszystkich, którzy w KoLciele coL znacz — od Paw a, poprzez Hieronima, Augustyna i
Chryzostoma, a po Tomasza z Akwinu itd.

87. Tak dos ownie Miiller, Grundlagen 56. Por. Mausbach, Altchristliche und modern Ge-danken 7 i

d.

88. Fangauer 70. Tak e Bopp, L., Jugendkunde und Sexualpadagogik 26, wszelk win przypisuje

heretykom

89. Koch, G. 129 i d.
90. Tam e 35, 156 i d., 169 i d.
91. Tam e 115 i d.
92. W A. 15, 420. Por. tak e Weber, M. 285
93. Por. Kahl 58. Morsdorf 94. Schipperges 212. W sprawie dochodz cego niekiedy do g osu

teologicznie uzasadnianego lekcewa enia kobiety we wspó czesnych koLcio ach protestanckich por. 482. Zob.
tak e Bour-beck 221

94. Heer, Abschied von Hóllen 155 94a. Haring, Das Gesetz 111 289
95. Obszernie na ten temat Deschner, Abermals krahte der Hahn 360 i d. Ostatnio Lampl, H. E., Die

Mariendogmen 183 i d.

96. Por. ju w: Protev. Jac. 18 i d. Lucius 426 i d. Niessen 141 i d.
97. Por. w tej sprawie Deschner, Abermals krahte der Hahn 360 i d.
98. Por. tam e 364 i d. Heiler, Erscheinungs-formen 492 i d. Bergmann 179 i d. Gontard 114. Por. np.

tak e Aug. civ. Dei 12, 24; 12, 27 i d.; 17, 6

99. Cyt. za Beissel 17
100. Tam e 276 i d.
101. Por. Koch, G. 100 i d., 121, 178 i d.
102. Por. np. Dz. 1, 14; 12, 12; 21, 9; 9, 36; 18, 26 i in. W tej sprawie Gottlieb 36 i d. Beth 530.

Dannenbauer I 163

103. Por. Zschamack Wid. Heiler, Erschei-nungsformen 421 i d.
104. Nawet nierz dnica dzia a a na najwy szym urz dzie na rzecz Chrystusa: „bogobojna

kochanka Kommodusa", Hippol. re-fut. 9, 12

105. Obszernie Zscharnack 44 i d., 94 i d. Por. tak e L., Ott 39
106. v. Boehn 158 i d. Schnurer I 207. Browe, Beitrage zur Sexualethik 3. Grupp II 488. Friedberg,

Aus deutschen BuBbiichern 47. Bachtold-Staubli i in., Handwórterbuch des deutschen Aberglaubens II 1929 Sp.
1756. Tutaj cyt. Por. nast pnie Gschwind 74 i d. Schnurer I 207. Bórsinger 42. Plóchl I 355. Hellinger 93.
Por. tak e Browe, Die letzte Ólung 524. Tylko gdy hostia (dzi ki szczególnej zr cznoLci podaj cego) upadnie
„w odzie osoby p ci e,skiej", osoba ta jeszcze dziL jest uprawniona, ba, nawet zobowi zana, sama j stamt d
wyj K: Jone 433

107. Marcuse, J. 46. Tymczasem ju tak e kobieta mo e w nag ych sytuacjach udzieliK chrztu, ba,

mo e to zrobiK nawet heretyk lub niewierz cy: Jone 390

108. Friedberg, Aus deutschen BuBbuchera 15 id.
109. Hellinger 73. Por. 1
110. Poza s. 119 i d. tej ksi ki por. tak e Marcuse, J. 46
111. OczywiLcie od dawna istnia y tak e poza-chrzeLcija,skie tabu zwi zane z menstruacj . Na

przyk ad w Rzymie westalka podczas miesi czki przerywa a pe nienie swych obowi zków. U Medów, Baktrów
i Parsów kobiety miesi czkuj ce musia y trzymaK si z dala od Lwi tych ywio ów, zw aszcza ognia. Zgodnie z
Nitya-Karma i Oadma-pu-rana odpowiedni przepis w Indiach brzmi: „[podczas tego okresu kobiecie nie wolno]
myLleK o Bogu, ani o s o,cu, ani ofiarach

lub modlitwach". Por. Evola 248. Obszernie Hays 56 i d.

112. Cyt. za Browe, P, Beitrage zur Sexualethik 2
113. Hamburger 48

j

114. Browe, Beitrage zur Sexualethik 9 i d., 2. * Por. Schepelern 137

i

115. Jonkers 158
116. Poen. Casin. 51; Poen. Cap. Jud. 10, 5. Por. tak e Poen. Valic. I, 31; Poen. Paris. 119. Browe,

Beitrage zur Sexualethik 12

117. Browe tam e 14. W sprawie oddzia ywania tego zabobonu jeszcze w XX w. por. przyk ady

przytoczone u: de Beauvoir 160 i d. Tak e Hays 60

118. Schreiber 85. Dóbler, Vom Amulett 223
119. Schepelern 137
120. Tam e 213 Przyp. 658
121. Hamburger 47

'

122. Ps. 50,6. W tej sprawie Muller, Grundlagen
84 i d. Por. tak e Hornstein-Faller 52

\

123. Browe, Beitrage 26 i d.

;

124. Gróber403
125. Konstytucja pastoralna Nr 29. Nr 60
126. Por. Hampe III 251
127. Por. np. CJC can. 93,98,709, 813, 968,1262, 1264, 1380, 1979 i in.
128. W ka dym razie takie by y proporcje u progu lat szeLKdziesi tych. Por. Mayer 1200. Flatten 339

Rozdzia 19
1. Beauvoir 100
2. Marcuse, J. 46 i d.
3. Cyt. za Beauvoir 119
4. Millett 142
5. Por. Marcuse, J. 47 Przyp. 1
6. Por. Sztuka kochania Owidiusza 96. Nie jest przeto rzecz niemo liw , e antyfe-ministyczna

polemika wczesnochrzeLcija,skich Ojców KoLcio a by a przynajmniej po cz Lci reakcj w aLnie na
emancypacj kobiet z wy szych warstw rzymskich: Queen/Habenstein/Adams 185. W sprawie poprzedniej por.
tak e Beauvoir 95 i d., zw . 98. Morus, Eine Weltgeschichte 64. Reiss 35 id.

7. Scherr I 50
8. Tac. germ. c. 18, 8. Schubert I 6. Weinhold I 237 i d. Peterich 127 i d. Hunke 437 i d. v. Boehn 92.

Van der Ven I 153

9. Bayer532
503
10. Scherr I 41 i d.
11. Weinhold I 200. Por. Grupp II 324
12. Por. np. Kummer 231
13. Powy sze w nawi zaniu do: Mehnert 15
14. Dirks, R. 13
15. Por. np. Romano/Tfenenti 84. Por. tak e Badura/Deutsch/Roxin 146. v. Boehn 21. Kool/Krause II

521

16. Por. Weber, M. 215
''l7. Por. tam e 242 i d. Marcuse, J. 47. Reiss 37 id.
18. Weber, M. 211 i d., 237, 239. Marcuse, J. 47
19. Weber, M. 237. Por. tak e EisenbeiB 148 i d.
20. Millett 47
21. Cyt. za Weinhold II 29. Por. tak e Hess 52. EisenbeiB 36, 148
22. v. Boehn 92
23. HeB 53
24. Schreiber 154
25. Weinhold II 12. EisenbeiB 26. v. Boehn 93
26. Jeszcze w czasach Kinseya stosunek m a i ony nigdy nie bywa interpretowany jako gwa t,

„niezale nie od tego, jak bardzo jest niezgodny z ch ci kobiety i jak daleko posun si m czyzna w u yciu
przymusu". Kinsey i in., Das sexuelle Verhalten der Frau 304. Niemniej w prawie wszystkich stanach USA za
nieuzasadnione u ycie si y m mo e odpowiadaK przed s dem za czynn napaLK

27. v. Boehn 76
28. Cyt. za Burckhardt 416 i d.
29. Frischauer, Mora 30 i d.

30. Borneman I 529. Morus, Eine Weltge-schichte 129. Bauer, Das Geschlechtsleben 38
31. Tak Bartsch 90
32. Preime 84 i d. Por. tak e Bartsch 90. Van der Ven II 275
33. Frischauer, Mora 32 i d. Por. Beauvoir 103 i d. v. Boehn 101. W obliczu „czci oddawanej kobiecie

przez trubadurów" nie mo na tego bagatelizowaK. Schelsky, Sozio-logie der Sexualitat 104

34. Siebenschón 54
35. EisenbeiB 36, 48
36. Weber, M. 215
37. Cyt. tam e
38. Bartsch 122. Grupp VI 74
39. Mitterer, Mann und Weib 532 i d., zw . 539 z powo aniem si na Suppl. 62, 4 ad 4
40. C. 24, qu. 1 i d.; C. 33, qu. 5; qu. 2, 4; C. 7, qu. 1. W tej sprawie Bartsch 55. Por. tak e de Beauyoir

101

41. Haring, Das Gesetz III 113 i d.
42. Por. np. v. Boehn 82
43. Haring, Das Gesetz III 356
44. Tam e. Por. w tej sprawie tak e przyk ady w: Deschner, Abermals krahte der Hahn 596 id.
45. Glaser 177. Kahl 58
46. EisenbeiB 186. Por. Bartsch 122
47. EisenbeiB 189
48. Van Ussel 82. Por. EisenbeiB 201. Milhoffer 56
49. EisenbeiB 13. Por. tak e 16
50. Beauroir 107 i d.
51. Por. Heer, Europa 252 i d.
52. Tam e 254 i d. Por. Beauyoir 121 i d.
53. Cyt. za Millett 83
54. Duhren 130
55. Tam e 127 i d. Por. tak e Weinhold II 12. ScherrI 50 i d.
56. Millett 82
57. Mouat 76
58. Tam e 76, 132. Millett 82
59. Na niektóre imprezy polityczne (socjaldemokratyczne) kobiety przychodzi y podobno w m skim

przebraniu: Eckert 202 i d.

60. Heer, Europa 253 i d. Por. tak e Dreikurs 35
61. Heer, Europa 253 i d.
62. HeB 17
63. Van der Ven I 138. Autor dorzuca jeszcze: „Nale y przy tym jednak mieK na uwadze, e dawne

prawo karne polega o na odstraszaniu." Tak, ale czy z tego powodu razy wymierzane zach ostanym na LmierK
lub prawie na LmierK by y mniej bolesne?

64. HeB 5 i d. Por. tak e 26
65. Menschik 28 i d. Por. tak e HeB 45
66. HeB 34, 48. Por. tak e 46, 24. Koch, G. 20
67. Frischauer, Mora 16 i d. Borneman II 440
68. Borneman I 161, 306 i d., 341
69. Tam e II 107 i d. Gdy s u ca zasz a w ci

, mawiano: „Nocnik pana przelewa si ." Tam e

70. EisenbeiB 13, 16
71. Syn. Nant. c. 19. Grupp I 256
72. Por. Kuczynski 90
73. Beauvoir 126 i d.
74. Tam e
75. Por. Schulz, U. 251 i d.
76. Engels, F, Die Lag der arbeitenden Klasse 292
77. Millett 85 i d.
78. Tam e
79. Cyt. za Jantke/Hilger 432. Ksi ka wstrz saj ca, naprawd warta lektury. W sprawie pracy kobiet

por. tak e: Schraepler II44,54 i in.

80. Marks I 422
81. Por. tam e 266 i d., 413 i d.
82. Cyt. za Kuczynski 90

83. Fink 18, 25,33. Por. tak e Muller, Grund-lagen 72 i d. Weinhold 1121 i d. Scherr 1197 i d. Grupp

141. Mirbt 124 i d. v. Walter 46 i d. Glaser 175 i d.

84. v. Boehn 52
85. Mórsdorf, Gestaltwandel 44 i d., 63
86. Muller, M., Grundlagen 68
87. Suenens 43
88. Millett 53 Przyp. 46
89. Diepgen t. II, cz LK II 285
90. Millett 53 Przyp. 46
91. Muller, Grundlagen 74. No i co z tego, e we Francji i Anglii udzia kobiet jest podobno

dwukrotnie wy szy! Tam e

92. Diepgen I 315
93. HeB 115. Por. tak e van der Ven I 205
94. Koniger 18, 24
95. Por. Diepgen t. II, cz LK I 53 i d. Por. tak e 61
96. Tam e 56. Beauvoir 179. Por. tak e 178. Nast pnie: Ford/Beach 286 i d.
97. Diepgen, t. II, cz LK I 27
98. Por. Morus, Eine Weltgeschichte 257
99. Hays60
100. Tak Morton 24
101. Por. w tej sprawie Dreikurs 31 i d.
102. Beauvoir 140
103. Millett 190, 195
104. Beauvoir 141. Por. tak e Packard 253
105. Por. Herzog-Diirck 31 i d.
106. Engels, Der Ursprung der Familie 62. Por. w nowszych czasach tak e Horkheimer 63. Nast pnie

Glaser 173 i d., zwl. 175. Millett 34

107. Borneman I 385 i d.
108. Por. Bergstrom-Walan i in. 185 i d. Becker, C. 218, 46. Millett 51 i d. Michael 137. Por. tak e

Beauvoir 128 i d.

109. Packard 271, 96 i d. Bronder, Humanisti-sche Uberlegungen zum § 218
110. freies forum, Nurnberg, Marzec 1969, 3. „Siiddeutsche Zeitung", 29.2.1972, s. 4. W yciu

politycznym Lwiata zachodniego najwi cej osi gni K maj chyba kobiety fi,skie. Dysponuj wi cej ni jedn
ósm miejsc w parlamencie i jedn trzeci miejsc w radzie miejskiej Helsinek: Packard 97

111. Rinser, L., w: Dirks/Stammler 147
112. Cyt. za Schwenger 84

Rozdzia 20
1. Savramis, Religion und Sexualitat 96 i d.
2. Tert. exh. cast. 9
3. J. Chrys. de virg. 14
4. Trid. Sess. 24, c. 10. Denzinger/Schónmetzer Nr 1810
5. Ef 5, 29; 1. Tm. 2, 15; 5, 14
6. Wiele sprzecznoLci, lecz dalece nie wszystkie, zestawi em w wydanym przez siebie tomie: Der

manipulierte Glaube 20 i d.

7. Ap. 14, 4. Por. tak e Harnack, Mission 609
8. Acta Pauli et Thec. c. 12; 5. Por. Kazanie na Górze Mt. 5, 3 i d.; Tk. 6, 20 i d. W tej sprawie np.

Karrer 168 i d.

9. Klem. Al. strom. 2, 15, 97. Ev. Egypt. Cyt. wg Campenhausen, Askese im Urchristen-tum40
10. 2. Klem. 14, 3 i d. K. Muller 17. I tak ok. 170 r. katolicki biskup Pintus usi owa nak adaK na

wiernych „ci kie jarzmo dziewictwa", podobnie i biskup Smyrny, Polikarp, usi uj cy zobowi zaK chrzeLcijan
do bez en-noLci. Euseb. h. e. 4, 23, 6 i d. Ign. Polyc. WIV w. cz onkowie sekty eustacjan, nazwanej tak od
imienia katolickiego biskupa Se-baste w Armenii, Eustacjusza, nie tylko unikali wszelkich kontaktów z lud mi

onatymi, lecz tak e odmawiali nadziei na zbawienie zarówno onatym ksi om, jak i Lwieckim: Zockler 258 i

d. Zostali wszak e pot pieni przez jeden z synodów

11. E. A. 61, 178. Muller, M., Die Lehre des heiligen Augustinus 10
12. Scheuten, P, Das Mónchtum 33. Mehnert 71
13. Cyt za Hamburger 45
14. Just. 1. Apol. c. 15. Por. 28 i d. 2. Apol. de resurrect. carn. W tej sprawie Theiner I 37

15. Tert. apol. c. 9. cultu fem. 2, 9. exh. cast. 9. Por. tak e ad uxor. 1, 5; 1, 2. monog. 3. adv. Marc. 1,

29. Pojedyncze s owa pozytywne na temat ma e,stwa to u niego znikome wyj tki: ad uxor. 2, 9. anim. 27. Por.
tak e Brandt 191 i d.

16. Klem. Al. strom. 2,140,1; 2, 23,140. W tej sprawie Preisker, Christeiitum und Ehe 200 id.
17. paid. 2, 94,2 i d. Demokr. Fragm. 86, Diels. Dalsze Lwiadectwa u: Preisker, Christentum und Ehe

205 i d.

18. Heiler, Urkirche und Ostkirche 111. Ant-weiler, Origenes VII 779
19. Orig. in Lev. hom. 8, 12, 4; 9; Fragm. w 1. Kor. 34. Crouzel 29. Hamburger 44
20. Orig. in Num. hom. 6,288. Por. Ziegler 169. Hamburger 44
21. Hieron. ep. 22 ad Eustochium. adv. Jovin 1, 4. Por. ep. 48, 18; 54, 4 i in. Nast pnie Mehnert 26
22. Por. Aug. ep. 49. Apol. ad. Pamm. 15. W tej sprawie Browe, Die haufige Kommunion 6 id.
23. Aug. serm. Dom. 1, 15; bono con. c. 22; ep. 262 ad Ecdiciam 4; Serm. 354, ad continen-tes9
24. Zumkeller 207. Por. tak e Marcuse, L. 57 id.
25. Mausbach, Altchristliche und modern Ge-danken 13 i d. oraz 40
26. Haring co prawda wielokrotnie podkreLla na którejL stronie, e ma e,stwo zosta o ustanowione w

raju, ale, wskazuj c na „podniesienie ma e,stwa do rangi sakramentu" przez Chrystusa, zapomina o wskazaniu
na odpowiedni fragment Biblii: Das Gesetz III 322

27. Ritzer I 21 i d.
28. Tam e I 44, 56; II 3, 8
29. Friedberg, Das Recht der EheschlieBung 6 i d. z wielu Lwiadectwami ród owymi lub wskazaniem

na takowe. Por. równie Savra-mis, Religion und Sexualitat 95

30. Por. odsy acz 4
31. O tym, i nie tylko, mo na si ostatnio jeszcze przekonaK w: May, G. 45 i d. Por. przy tym

sympatyczn natomiast ironi u: Ein-wag VII

32. Cyt. za Hamburger 50
33. Cyt. za Ronner 79
34. Hodl 326. Thalhammer 21, 16. Bertrams 18
35. Dekret w sprawie kszta cenia ksi y Nr 10
36. „Der katholische Ehemann", Lehr und Ge-betbuch, którego autorem jest o. Otto Bit-schnau,

cz onek kapitu y klasztoru Einsie-del. Za zezwoleniem czcigodnego prze o onego (biskupa Augsburga) 1901.
Cyt. za Marcuse, J. 58

37. Heldt73
38. Heine, H., Deutschland. Ein Wintermar-chen. Roz. I
39. Jone 576 i d., 583 i d. Rudloff 183 i d.
40. Maisch 14
41. Tam e 13. Borneman I 495. v. Boehn 93. Por. tak e Ullerstam 53
42. Syn. Epaon (517) c. 30; Syn. Clermont (535) cli; Syn. Orleans (538) c. 10; Syn. Orleans (541) c.

27; Syn. Tours (567) c. 21. Podobnie i papie e, pomijaj c nieliczne wyj tki, albo zupe nie, albo w znacznej
mierze, zabraniali ma e,stw mi dzy krewnymi

43. Rhabanus Maurus, de consanguineorum nuptiis. Cyt. za Mehnert 50
44. Mehnert tam e
45. Schmitz, Die BuBbiicher und die BuBdiszi-plin der Kirche 42 i d.
46. Poen. Valic. II 41
47. Schmitz, Die BuBbiicher und das Kanoni-sche BuBverfahren 123 i d.
48. Tam e 123
49. Cod. Iur. Can. can. 1076 § 1 i 2. Fischer, E. 266
50. Maisch 17
51. Truli. c. 53
52. Por. ju Cod. Just. V, 4. W prawie longo-bardzkim Leg. Luitpr. c. 34
53. Syn. Rzym c. 4
54. Syn. Rzym (743) c. 5. Schmitz, Die BuBbu-cher und die BuBdisziplin 405
55. Taylor, Wandlungen der Sexualitat 59
56. Cod. Iur. Canon. 1079. Przed 1918 przeszkoda do zawarcia ma e,stwa w postaci „pokrewie,stwa

duchownego" by a jeszcze du o bardziej rozbudowana. Por. Jone 600

57. Baranowsky, Die Siinde ist unheilbar 18
58. W sprawie dezaprobaty drugich ma e,stw u Rzymian: Plut. Qu. Rom. 105. Verg. Aen. 4, 24 i

d. Tac. ann. 2, 86. Inskrypcje nagrobne: Dóller 57. Ca oLciowo Kbtting w wielu miejscach

59. Atenag. suppl. c. 33. Dalsze Lwiadectwa u: Achelis 287
60. Por. np. Ritzer I 34

61. „JeLli wdowa post pi a niemoralnie, a pó niej wysz a za m za tego cz owieka", postanawia

synod w Etoirze, „ma pokutowaK pi K lat. JeLli jednak wysz a za m za innego, nie mo e przyst piK do komunii
na o u Lmierci." Syn. Elvira c. 72. Por. Syn. Ancyr. c. 19; Syn. Neocaes. c. 3 i 7; Syn. La-odic. c. 1. Nauczyciel
KoLcio a Bazyli przewiduje za drugie ma e,stwo siedmioletni kar : Basil. ep. 217, 77.

62. Por. Dannenbauer I 161 i d.
63. Ritzer I 44, 53 i d.
64. Por. Baranowsky, Die Siinde ist unheilbar
64
65. Haag233
66. Theunis 10
67. Hornstein-Faller 53
68. Por. Schniirer III 244. Schubert II 665 i d. Nast pnie Browe, Beitrage 40 i d. Lindner
86. Ziegler 250
69. Por. m. in. Regino v. Pr. I 339; Poen. Bedae 2, 37; Poen. Floriacense 50; Poen. Valicell.
11, 40; Valicell. I, 32, 35, 42; Poen. Casin. 65; Poen. Arundel 66; Poen. Theod. v. Can-terb. II 12, 1 i d.

Por. np. tak e Browe, Beitrage 32,40 i d. Bóhmer 22. Lindner 83 i d. Ziegler 237 i d.

70. Poen. Casin. 65; Poen. Cumm. 14, 5; Poen. Theod. v. Canterb. II, 12, 1; Syn. Chalons (813) c. 46;

Regino v. Pr. I 341. Por. nast pnie Browe, Beitrage 36, 48 i d. Lindner

87. Zob. tak e Lwiadectwa u: Schmitz, Die BuSbucher und die BuBdisziplin 387 i d. Cz sta by a

komunia trzy razy w roku: Schubert II 658

71. Poen. Valic. II, 83. Zreszt w ogóle w Lredniowieczu zam ne kobiety rzadko tylko przyst powa y

do komunii, gdy uwa ano je za nieczyste i niegodne. Nawet kobiety kanonizowane przyst powa y do komunii
tylko podczas trzech najwi kszych Lwi t: na Bo e Narodzenie, Wielkanoc i Zielone Zwi tki: Arnold, Die
personale Wiirde der Frau 213. Nauczyciel KoLcio a Bonaventura zezwala kobiecie na przyj cie komunii
wielkanocnej, jeLli obowi zek ma e,ski spe ni a „niech tnie i w bólu". Cyt. za Ziegler 172

72. Por. Savramis, Religion und Sexualitat 95. Auer, Weltoffener Christ 239
73. Lindner 78. Browe, Beitrage 39 i d. Ziegler 180. Por. np. Poen. Theod. v. Canterb. II
12. 29
74. Browe, Beitrage 118 i d. Ritzer II 4 i d., 27
75. Stern 1 114 i d., II 505
76. Por. Ziegler 232 i d.
77. Tam e 250 i d.
78. Browe, Beitrage 47, 59. Por. tak e 44
79. Tam e 48. Por. tak e 77
80. Hórnstein-Faller 52. Lindner 75
81. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 360 i d.
82. Keller 241. Tak e cesarz Karol Gruby i jego ma onka Richardis mieli podobno prowadziK czyste

ma e,stwo pozorne; tym bardziej wi c mo na si tego spodziewaK po

podobno kilku onatych biskupach KoLcio a wczesnoLredniowiecznego: Por. Zockler 451 id.
83. Por. s. 362, 363 tej ksi ki
84. Haring, Das Gesetz III 366
85. Cyt. za Grisar II 500
86. Casti conubii
87. Lub jak to ju w XII w. sformu owa , choK mo e nie tak dowcipnie, pewien ziomek Wilde'a, teolog

i biskup Robert z Melun: „Stosunek p ciowy bawi tych, którzy obcuj ze sob nielegalnie, o wiele bardziej ni
tych, którzy s ze sob legalnie zwi zani." Cyt. za Miiller, M., Die Lehre des hl. Au-gustinus 73

88. 1. Kor. 7, 1 i d.
89. Aug., nupt. et conc. 1, 16
90. Ziegler, 109 i d. Powy sze ze szczególnym odniesieniem do Wilhelma z Rennes
91. Tam e 124 i d., 249
92. Tam e 115
93. Tam e 124 i d.
94. Cyt. za Mehnert 94. Por. VI. Drugi cyt. za Grisar II 493. Tam e wskazanie róde
95. Cyt. za Ritzer 29
96. Ziegler 65
97. Durant, Zeitalter Voltaires 311
98. Ziegler 67 i d.
99. EisenbeiB 186
100. Borneman I 230
101. Tam e I 359 i d. Por. tak e I 230 i d„ 239 id.

102. Por. Hamburger 64
103. Cyt. tam e. Por. tak e Lindner 46
104. Por. Stelzenberger 417 i d. Lindner 33 i d.
105. Por. np. Cole 245 i d. Herbst 188 i d.
106. Por. Ziegler 211 id.
107. Aug. Gen. ad litt. 9
108. Schreiber, G. 91
109. Tam e 92 i d. Franz II 198
110. Cyt. za Ronner 109. Grisar II 492
111. Sartory44
112. Menschik31
113. Tak: Muller, J. 113. Por. tak e Becker, C. 25
114. Morus, Eine Weltgeschichte 216
115. Papen 7. Por. tak e analogiczne wypowiedzi znanych teologów katolickich, takich jak: Michael

Schmaus, Joseph Lortz, Joseph Pieper i Karl Adam w: Deschner, Mit Gott und den Faschisten 124 i d.

116. Por. Morus, Eine Weltgeschichte 332. Zw . Millett 190 i d.
117. Tillmann, F. 403 i d. Pó niej i po dziL dzie, w zasadzie tak samo. Por. np. Mórsdorf, Die Frau 297
118. Marcuse, L. 25
119. Por. Morus, Eine Weltgeschichte 327 i d. Packard 250 i d.
120. Por. Packard 252
121. Aug. civ. Dei 19, 16
122. Millett 147. W sprawie nast pnego por. tak e 42 i d.
123. Rottenecker3
124. Schmitt, A. 68
125. Millett 42 i d.
126. Mand! 202 odnoLnik 10
127. Gróber 144. Por. tak e Levy 60 i d.
128. Tilmann, K. 96
129. EisenbeiB 185
130. Tam e
131. Miiller-Lyer 227 i d.
132. Hunermann 97
133. Haring, Das Gesetz III 107 i d.
134. Tam e 110
135. Chinigo 17. Por. tak e Hopfenbeck 58
136. Chinigo 20
137. Reich, Die Entdeckung 154
138. Por. Haire 145. Borneman i 336
139. Wickler 236. Por. tak e Ricoeur 169
140. Ambr. Exp. Ev. sec. Luc. 1
141. Cyt. za HalbfaB, Bertrand Russell 136 i d.
142. 1. Tes. 4, 4
143. Aug. op. imperf. 4, 29. Por. bono con. 6. 6; 7, 6; 11, 12. serm. 51, 13, 22. contra Jul. 9, 40. Por.

Mausbach, Die Ethik I 321. Lind-ner 60 i d. A przy tym sam Augustyn nigdy nie spotka m a, który móg by
powiedzieK o sobie, e „obcowa cieleLnie tylko z nadziej pocz cia": bono con. 13

144. Leo. serm. 22, 3
145. Por. Lindner 67
146. Izyd. eccl. off. 2, 20. Por. tak e 2, 18. Sent. 2,40
147. Por. np. Hrabanus Maurus, in ep. Pauli 1. Kor. 7; Atto z Vercelli, in ep. Pauli 1. Kor. 7; Rather z

Verona Praelo uium 2, 5 i d. W tej sprawie Miiller, M., Die Lehre des hl. Augustinus 42 i d. Podsumowanie 103.
Por. tak e Lindner 94. Ziegler 169 i d.

148. Ziegler 172. Por. tak e Muller, M., Die Lehre des hl. Augustinus 146 i d., oraz Lindner 100. Tak e

Tomasz z Akwinu uwa a ka d pieszczot mi dzy ma onkami, wynik z samej tylko zmys owej dzy, za
grzech ci ki (peccat mortaliter): Thom. S. Th. Suppl. q. 49,6. Stosunek ma e,ski jest,

jego zdaniem, ca kowicie bezgrzeszny jedynie wtedy, gdy oboje ma onkowie pragn sp odziK dziecko

dla Boga. Thom. Com. in 1. Kor. 7; Com. in 1. Tes. 4

149. Ziegler 172
150. Por. Muller, M., Die Lehre des hl. Augusti-nus 73,151,249. Hunt 115. Lindner 29. Por. tak e

Arnold, Die personale Wiirde 212

151. Ziegler 158

152. Zwiadectwa ród owe u: Mehnert 173 i d. oraz Muller, J. 114
153. W. A. 8, 654; 20, 2, 304; 12, 114
154. Borneman I 333. Griindel, Wandelbares 53
155. Hirschauer 215
156. Por. np. Poen. Theod. z Canterb. II 12, 30
157. Bauerle, K., Du und Dein Madel. Cyt. wg Schwenger 27
158. Borneman I 154, 529
159. Fuchs 157. Por. tak e Ziegler 227 i d. No-onan 198
160. Por. Muller, M., Die Lehre des hl. Augusti-nus 205 i d.
161. Tam e 207
162. Lo Duca 120 i d.
163. Borneman I 52
164. Reiss 25 i d.
165. Kinsey, Das sexuelle Verhalten der Frau 305
166. Tam e
167. Por. Horastein-Faller 49
168. Por. Matussek 103 i d.
169. Chinigo 22 i d.
170. Wyznanie wiary 430
171. Haring, Das Gesetz 1 411, 416 i d.
172. Auer, Weltoffener Christ 212, 245, 233, 226
173. Tam e 216, 225 i d.
174. Ries 80 i d.
175. Tam e 99 i d. 1 bezpoLrednio potem nasz katolik, odrzucaj cy z obrzydzeniem zmys owy

stosunek ma e,ski, cytuje: „«Biada temu, który kryje w sobie pustynie!» (Nietzsche, Zaratustra)."

176. Binder, J., Ich will heiraten. Cyt. za Schwen-ger27
177. Kastner, J., Das siebente Sakrament. Cyt. za Schwenger 28
178. Bauerle, K, Du und Dein Madel. Cyt. za Schwenger 27
179. Haring, Das Gesetz III 346, 335, 361. Por. tak e 283 i in.
180. Schmitt, A. 68
181. Haring, Das Gesetz III 321, 368, 318
182. Kuhaupt 108
183. Auer, Weltoffener Christ 251 i d.
184. Dessauer 221 i d. Analogiczne zwroty s w chrzeLcija,skim argonie ca kiem powszednie. Por.

np. Hildebrand 32: PoLwi cenie Bogu „podobnie jak Llub zakonny". Rat-zinger, Einfiihrung 82. Auer, Ehe I 279
i wiele innych. (Tak e po stronie protestanckiej da si wspó czeLnie us yszeK g os mówi cy o tym, e
ma e,stwo jest „przedsmakiem niebia,skiej szcz LliwoLci"). Schindler 162

185. Herbort
186. Hornstein-Faller 50. Arnold, Die personale Wiirde 223
187. Arcybiskup fryburski W. Rauch, w: Schlund 162
188. Hiiring, Das Gesetz 111 359 i d.
189. Ries 82 i d. PodkreLlenia moje
190. Rauch, W., w: Schlund 162
191. Leist 193. Por. tak e 160
192. Tam e 143 i d.
193. Ries 96
194. 1. cyt. tam e 75. 2. cyt. Ródleitner 37
195. Millett 139. W sprawie seksualnej aktywnoLci kobiety por. tak e Savramis, Religion und

Sexualitat 17

196. Cyt. za Millett 140. Por. tak e Packard 226
197. Por. Rattner, Der nervóse Mensch 131. Por. tak e Packard 62
198. Por. Evola 167 i d. Millett 141. Borneman II 247. Ricoeur 231
199. Millett 140
200. Por. Comfort, Der aufgeklarte Eros 68. Fromm, Zur Geschichte der Sexpol-Be-wegung 166.

Reich, Die sexuelle Revolu-tion 67. Packard 227. Rattner, Der nervóse Mensch 131 i d. Henke 7 i d. Ricoeur 231

201. Rattner, Der nervóse Mensch 131 i d.
202. Packard 221
203. Ricoeur 263
204. Kinsey, Das sexuelle Verhalten der Frau 406. Por. tak e 56, 78 i d., 161 i d., 218 i d., 255 i d., 413

i d.

205. Egenter/Matussek 111
206. Schilgen/Mertens 11
207. Por. Auer, Weltoffener Christ 261
208. Leist 242
209. Ries 90 i d.
210. Cypr. ep. 52 ad Antonian. Synod w Elvi-rze (306) przewidywa pi K lat pokuty za cudzo óstwo

jednorazowe. Za wielokrotne — pokut do ywotni . Cudzo óstwo pope nione po odbyciu pokuty by o równie
karane do ywociem. Syn. Elv. c. 69, 47, 7.

Synod w Ancyrze (314) przewidywa za cudzo óstwo siedem lat pokuty: c. 20
211. Por. Syn. Nant. (658) c. 14, 12; Poen. Va-lic. I, 15; Syn. Herford (673) c. 10; Syn. Toledo (681) c.

8. W tej sprawie Schmitz, Die BuBbiicher und die BuBdisziplin 266 i d. Ziegler 117

212. Poschmann, Die abendlandische Kirchen-buBe im fruhen Mittelalter 137. Por. tak e Schmitz, Die

BuBbiicher und die Bu/Jdiszi-plin 266 i d.

213. Grupp IV 376. Stoll 698
214. Grupp IV 101
215. Por. Daumiller v., 26 i d.
216. Wskazanie róde u: Kober, Deposition 599
217. Grupp IV 101. Weinhold II 26 i d.
218. Bauer, Das Geschlechtsleben 57
219. Na mocy pó niejszego reskryptu musia jednak kary te z agodziK: Bauer, Das Geschlechtsleben

116 i d.

220. EisenbeiB 38
221. Por. Rudeck 170
222. Por. Leonhardt 103 i d.
223. Herm. 2, 4
224. Syn. Elv. c. 65; Syn. Neocaes. c. 8
225. Por. Hornstein-Faller 48
226. W Azji Mniejszej. Muller, M, Ethik und Recht 37 i d. Tego samego autora, Grund-Iagen 56.

Synod w Friuli c. 10 zabrania w 796 r. cudzo o nicy ponownego ma e,stwa tak e po Lmierci m a: c. 10

227. EisenbeiB 27, 181 i d.
228. Tam e 45 i d. Por. Schnackenburg, Die Ehe 15
229. Por. de Beauvoir 121 i d.
230. Gópfert II 314. Fischer, E. 289 z powo aniem si na art. 449 i 559 w oskiego wzgl. hiszpa,skiego

prawa karnego

231. Art. 559 w oskiego kk
232. Borneman I 205 i d.
233. Por. Mk. 1,11; Tk. 16, 18 z Mt. 5, 32; 19, 9. Próby teologów polegaj ce na z agodzeniu wymowy

tych fragmentów s daremne. Por. bezradne usi owania Sartory'ego, T. 178 i d. lub Haringa, Das Gesetz III 324 i
d.

234. 1. Kor. 7, 12 i d., zw . V. 15 i d. W tej sprawie Bornkamm, Stanowisko Nowego Testamentu 283 i

d. Rudloff 182

235. Schnackenburg, Die Ehe 23 i d.
236. C. I. C. 1018
237. Ronner91
238. Wolf s. 1. S owo „nierz d" zosta o tam napisane ma liter
239. Ratzinger, Zur Frage nach der Unauflós-lichkeit 40, 46
240. Schnackenburg, Die Ehe 28. Por. tak e Bóckler, Die gescheiterte Ehe 126
241. Poenitentiale Theodor Canterbury II, 12, 5 i d. Cap. Judiciorum 9, 1
242. Por. Grupp I 231 ze wskazaniem na synody w Verberie (758) i Compiegne (757). Zob. tak e

Friedberg, Aus deutschen BuB-buchern 44. Borneman I 232 i d.

243. Theod. II, 12, 8; Cap. Judic. 9, 1; Canon. Gregorii Theod. c. 175 i in. Theod. II 13, 4; Canon.

Gregorii Theod. c. 73; Ps. Egberti c. 25. Syn. Dingolfing (770) c. 10

244. Beauvoir 103. Borneman I 233
245. Grupp II57.0 zabijaniu m ów przez ony: Frischauer, Mora 30
246. Grupp II 177 i d.
247. Weinhold II 15
248. Tam e. Por. tak e v. Boehn 93
249. Bauer, Das Geschlechsleben 10 i d. Por. tak e Schónfeldt 29. Guha, Sexualitat und Pornographie

52

250. Por. Scherr I 44, 64 i d. Weinhold II 15 i d. Weber, M. 209. Rudeck 171

251. Ritzer II 50
252. Teraz nawet z powodu tr du rozwód by wykluczony. Por. Merzbacher 38 i d.
253. Por. Morus, Eine Weltgeschichte 86
254. Por. tam e 159 i d.
255. Erler 155. Por. tak e Sartory 161 i d.
256. Wirtz 326 i d.
257. Borneman I 242
258. Binder, Ich will heiraten 25
259. Garrone 27
260. Eid 154 i d.
261. Wunderlich 313. EisenbeiB 215 i d. Borneman II 395. Rudeck 163. Frischauer, Mora 24
262. Za Weber, M. 213 i d.
263. Tam e 258 i d.
264. EisenbeiB 218
265. Tam e 220
266. Eckert 42. Jednak e katolicka Bawaria mia a zdecydowanie najwi kszy procent nieLlubnych

dzieci. Tam e

267. Mehnert 113
268. Tam e
269. C. I. C. can. 1114. Por. Mórsdorf/Eichmann 272
270. Mehnert 50
271. C. I. C. 232, 320, 331. W tej sprawie Schar-nagl 39
272. Fischer, E. 280. Can. 1116 C. I. C.
273. Fischer, tam e
274. Por. Kuthy. Borneman I 338
275. Haring, Das Gesetz III 118

Rozdzia 21
1. Becker, C. 14
2. Savramis, Religion und Sexualitat 189
3. Comfort, Natur und menschliche Natur 157
4. Por. Frahm 10
5. Hirschberg 2
6. 1. Mos. 38, 8 i d. Frahm 47. Morus, Eine Weltgeschichte 281
7. Por. Frahm 9. Borneman 1560. Morus, Eine Weltgeschichte 279
8. Beauvoir 130
9. Por. Antweiler, Ehe 70
10. Aug. mor. Man. 2, 65
11. Haring, Das Gesetz III 356 i d. Por. tak e Hornstein-Faller 345
12. Cyt. za Ronner 92
13. Borneman II 424. W sprawie chrzeLcija,skiej interpretacji choroby por. tak e Szcz sny, Die

Zukunft des Unglaubens 146 i d.

14. Morton 24
15. Tam e 9
16. Por. przypadek dra Knowltona w Ameryce: Morus, Eine Weltgeschichte 274 i d.
17. Cyt. za Lo Duca 126. Decyzja z czerwca 1842 i 25. 5. 1851
18. Noonan519
19. Tam e
20. Cyt. za Theunis 12
21. Cyt. za Buchberger 63 i d.
22. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 517 i d. Tego samego autora, Kirche und Krieg 9, 17 i d.

oraz Beutin, Neuzeit 467 id.

23. Por. w tej sprawie prace Poppego, Ahl-heima, Wollschlagera i Beutina; u Desch-nera, Kirche und

Krieg, w wielu miejscach.

24. Haring, Das Gesetz II 469
25. Tucholsky III 758
26. Tam e
27. Haring, Das Gesetz II 466
28. Tam e I 193
29. Becker, C. 120

30. Fischer, E. 295. Ott, Der Fali Dr. Dohrn, w wielu miejscach. Haire 302. Bronder, Humanistische

Uberlegungen. Du liczb dobrowolnych zabiegów sterylizacji odnotowuj tak e Chiny, Pakistan, Bangladesz.

Por. Lerchbacher 104. Zob. oczywiLcie tak e Tiger/Fox 261 i d.
31. Chesser, Menschen auf Abwegen 160. Por. tak e Comfort, Der aufgeklarte Eros 178 i d. Ott, Der

Fali Dr. Dohrn 92

32. Obszernie Deschner, Mit Gott 17 i d., 53 i d., 99 i d.
33. Enz. Casti conubii. Por. tak e Haring, Krise 48
34. Cyt. za Ott, Der Fali Dr. Dohrn 85
35. Cyt. za Pfurtner 140
36. Tam e
37. Theunis 37 i d.
38. Cyt. za Schwenger 52
39. Goldmann, O., Ehe — Wagnis aus Liebe. Cyt. za Schwenger 53
40. S usznie podkreLla to Wickler 237
41. Por. Bomeman II 231 i d. Wkrótce potem, na podstawie szeregu testów przeprowadzonych przez

Johna Rocka, biolog Gregory Pincus dokona syntezy pierwszej „pigu ki". By ni preparat o nazwie Enovid

42. Pincus 299
43. Deich. Por. tak e Borneman II 234 i d. Haensch 53 i d.
44. Cyt. za Hirschauer 220. W sprawie powy szego Lródtytu u „O nieludzkim «ludz-kim yciu»" por.

doskona y komentarz autorstwa sk (Edelgard Skrowronnek) we „Frankfurter Rundschau" 30.7.1968, s. 3

45. Hirschauer tam e 221
46. Cyt. za Sartory T. i G., Strukturkrise 80
47. Cyt. za van Onna/Stankowski 53
48. Enc. Hum. vit. Por. tak e Sartory, T i G., Strukturkrise 123 i d. Haensch 65
49. Decyzja w tej sprawie zapad a w Watykanie w 1967 r. po zgwa ceniu zakonnic przez o nierzy w

Kongo. Oblubienicom Chrystusa pozwolono na skrobank . Baranowsky, Die Siinde ist unheilbar 84 i d. Becker,
C. 10

50. JeLli chodzi o treLK, to oLwiadczenie jakie z o y a FDPD jest jeszcze chyba zbyt skromne: „W

obliczu zewn trznych i wewn trznych trudnoLci milionów ludzi, ich niegodnej cz owieka wegetacji, wynikaj cej
w aLnie z nie rozwi zanego w znacznym stopniu problemu, który jest przedmiotem niniejszej debaty, s owa takie
jak humanae vitae brzmi prawie cynicznie.": „Frankfurter Rundschau", 31.7.1968, s. 2

51. Enc. Hum. vit.
52. Obszernie na ten temat Antweiler, Ehe 133 id.
53. Tam e 142 i d. W sprawie sporu w tej sprawie mi dzy obu kierunkami na soborze zob. tak e Wirtz

325 i d.

54. Cyt. za Sartory, T. i G., In der Holle 103
55. Por. np. Oertel
56. Por. artyku teologa katolickiego Sarracha, A.
57. Antweiler, Ehe und Geburtenregelung. Do nabycia przez: prof. dr Anton Antweiler, 5414

Vallendar-Humboldthbhe, Wetterstein 1206

58. Por. tam e, zw . 48, 51, 64, 69, 78, 92, 103
59. Por. Kraus, H. 2
60. Por. Savramis, Theologie und Gesellschaft 157. Por. tak e tego samego autora, Ent-christlichung

103 i d. Win Paw a, wystarczaj co wielk , jest jego urz d!

61. Por. „Frankfurter Rundschau", 31.7.1968, s. 2
62. Por. zw . Frahm 11 i d.
63. Borneman I 368
64. Ries 96. Por. tak e Pius XII w. Chinigo 69. A w sprawie stanowiska II Soboru Watyka,skiego:

Hirschauer 221

65. Cyt. za Kraus, H. 2. Godna uwagi jest konstatacja, e zw aszcza dziewcz ta z ni szych warstw

wydaj si bardziej zainteresowane aborcj ni Lrodkami antykoncepcyjnymi, gdy stosowanie Lrodków
wymaga oby negowania macierzy,stwa i akceptacji seksu-alizmu, „a coL takiego czyni tylko te dziewcz ta,
które si sprzedaj , które s nierz dnicami". Kentler 199

66. Por. Niisse, R.-J.
67. Ricoeur 235 i d. Por. tak e Packard 224
68. Synod w Toledo (589) can. 17
69. Das freigeistige Wort, Norymberga, Nr 6, czerwiec 1971, 5
70. Becker, C. 111 i d. O skali zjawiska, jakim jest bicie dzieci w USA, niekiedy nawet ze skutkiem

Lmiertelnym: Friedan 198 i d.

71. Frahm 13

72. Ricoeur 229
73. Frahm 12
74. HauBler 3
75. Haring, Das Gesetz III 340
76. Tam e III 68, 355, 339 i d. Równie Horn-stein-Faller 363
77. Tak pewien komentarz radia Watykan do rozwodu znanej gwiazdy filmowej w latach

szeLKdziesi tych. Cyt. za Plack 369 Przyp. 56. Wzywanie do „ofiary" jest u autorów chrzeLcija,skich
obowi zkowe. Por. np. Hiinermann 95. Steger 15

78. Fischer, L., Fatima. Das portugiesische Lourdes 59
79. Garrone 169 i d.
80. Por. Fiirstauer, Neue illustrierte Sittenge-schichte 164
81. Morus, Eine Weltgeschichte 270 i d. Por. tak e Flechtheim 46
82. Infibulacj jako pewny Lrodek zapobiegania samogwa towi zaleca tak e profesor medycyny z

Rostocku, uszlachcony przez króla bawarskiego, medyk garnizonowy S. G. Vo-gel (zm. 1837).

83. Ba, ju Arystofanes wspomina pewne analogie (w „Ptakach")
84. Morus, Eine Weltgeschichte 282
85. Por. Jantke/Hilger 431 i d. — dzie o bardzo warte polecenia!
86. Bóttcher 287. Fischer, E. 294
87. Szkic z: Comfort, Natur und menschliche ,;' , Natur 149
)i 88. Frahm 16
89. Tam e 17. Comfort, Natur und menschliche

1

Natur 152. Fischer, E. 294. Bates 49

90. Borneman I 300
91. Siegmund 29
92. C. I. C. c. 1013
93. Hirschauer 217 i d. Por. apologetyczne zas anianie faktu w: Griindel, Wandelbares 9
94. Haring, Das Gesetz III 220 i d., 356. Por. Prohaska 90,116. Katoliccy teologowie, którzy nie tylko

inaczej myLl , ale i daj temu

*

wyraz, jak bardzo liberalny dominikanin,

'

Mainberger 33 i d., s rzadkoLci

]p. Cyt. za Hampe III 258
,96. Ricoeur 228 Przyp. I
.

f

97. Tak wyk adowca prawa A. D. Dieckhoff, cyt.

za Baranowsky, Die Siinde ist unheilbar 76
i d.
98. Hegele 40
99. Wg Sawamis, Religion und Sexualitat 126
100. Busse 330
101. Gundlach 5
102. Tam e 13. Por. tak e Deschner, Abermals krahte der Hahn 593 i d.
103. Por. Borneman I 259. Por. tak e I 40 i d. Nast pnie przedmow Giesego w: Geb-

hard/Pomeroy/Martin/Christenson 9 i d.

" Fakt, e wedle Taylora, Die biologische Zeitbombe 47, mimo zakazu KoLcio a, 21% kobiet

katolickich w Ameryce w wieku poni ej 45 lat bierze pigu k antykoncepcyjn , niewiele znaczy, gdy zapewne
chodzi tu o osoby ca kiem lub prawie ca kiem bierne w sprawach wiary

104. Cyt. za Borneman I 260. Por. tak e Baily 231 i d. Pfurtner 109. Faglcy 218
105. Cyt. za Borneman I 260 i d.
106. Haire 301 i d. Frahm 19. Ott, Der Fali Dr. Dohrn 92 i d.
107. Morus, Eine Weltgeschichte 285
108. Por. np. protest biskupów ewangelickich przeciw nowej regulacji w NRD, zezwalaj cej na

przerwanie ci y w ci gu trzech pierwszych miesi cy: „Frankfurter Rundschau", 4.2.1972, s. 8

109. Keil, H.
110. Cyt. za Bronder, Humanistische Uberlegun-gen zum § 218. Jednak e Rada KoLcio a

ewangelickiego w Niemczech jeszcze w tym samym roku wypowiedzia a si przeciwko zniesieniu tego
paragrafu. Por. Becker, C. 109

111. Konstytucja pastoralna Nr 51

Rozdzia 22
1. Benn I 56
2. Cyt. za Bronder, Humanistische Uberlegun-gen 1 i d.
3. Kreuder, E., Herein ohne anzuklopfen, 1954, 79

4. Por. Ebbell 109 i d. Pritchard 185
5. Borneman II 341
6. Por. Hertzler 242. Morus, Eine Weltgeschichte 80. Beauvoir 131. W sprawie przerywania ci y u

ludów pierwotnych m.in. Balint 124 i d.

7. Por. Did. 2, 2; 5, 2; Bam. 19, 2; Min. Fel. dial. Oct. 30, 2; Tert. anim 25; Apol. 9, 8; Hippol. Elench.

9, 12, 25; Basil. ep. 118, 2; Hieron. ep. 22, 12 i wielu innych

8. Cyt. za Beauvoir 131
9. Syn. Elv. c. 63; Syn. Anc. (314) c. 21; Syn. Moguncja (847) c. 21. Por. tak e Poen. Cumm. 3,

23; Poen. Cassin. 55. Niekiedy da si tak e, by „przez wszystkie dni swego ycia" p aka y: Poen. Arund. 17.
Poen. Cumm., pochodz cy z wczesnego wieku IX, przewiduje (6, 21) „tylko" trzy lata o chlebie i wodzie dla
kobiety, która przerwa a ci

. Por. 3, 23; 6, 11. U ywany przez KoLció rzymski Poenitentiale Valicel-Ianum I,

który powsta (nierzadko w barbarzy,skiej acinie) w VIII w., postanawia: „Kto zabija swe dziecko przed
ochrzczeniem, musi czyniK pokut przez lat dziesi K." Poen. Valic. I, 7

10. Poen. Valic. I, 24. „Si quis cum mulieribus fornicaverit et occiderit, quod nascetur aut aboisum

facere festinat, XX annos peni-teat."

11. Ziegler 132 i d. Wszelako równie i klerowi stale trzeba by o zabraniaK „podawania trucizn lub

szkodliwych zió w celu sp dzenia p odu": Syn. Regium (1258) c. 14. Por. tak e Avignon (1337) c. 27

12. C. I. C. can. 2350
13. Cyt. za Bamberg, Militarseelsorge 139
14. Sólle/Munser 47 i d.
15. Berghoff 32
16. Tam e
17. Por. Deschner, Mit Gott 164 i d.
18. Cytaty za Deschner, Kirche und Krieg 9. Abermals krahte der Hahn 520
19. Beauvoir 132
20. Por. Rudeck 183 i d. Nast pnie Scherr I 252
21. Bauer, Das Geschlechtsleben 57. Por. tak e 147. Nast pnie Jochimsen 14
22. Carolina Art. 131
23. Wg Bronder, Humanistische Uberlegungen 1 id.
24. Jochimsen 17
25. Becker, C. 98 i d.
26. Gebhard/Pomeroy/Martin/Christenson 188 i d. Por. tak e Fischer, E. 305 i d. Ott, Der Fali Dr.

Dohrn 66. Leonhardt 267. Becker, C. 137

27. Metzner, M.
28. Becker, C. 142
29. Binder, Ich will heiraten 19. Haring, Das Gesetz III 223
30. Haring, Das Gesetz III 219
31. Binder, Ich will heiraten 20 i d. Por. Antwei-ler, jeszcze raz: Uber den Schutz des Lebens 73 id.
32. Por. Bronder, Humanistische Uberlegungen
33. „Siiddeutsche Zeitung" 14.2.1972, s. 4. Por. tak e wywiad z przedstawicielami ministerstwa

zdrowia NRD w Konkret, 23.11.1972, 18 id.

34. Por. Bamberg, Vom Divisionspfarrer 6 i d., Jochimsen 98 i d.
35. Tam e
36. Becker, C. 10
37. Por. Jochimsen 97
38. „Siiddeutsche Zeitung", 14.2.1972, s. 1 i d.
39. Cyt. za Becker, C. 109
40. W tej sprawie Deschner, Mit Gott, w wielu miejscach
41. Hegele 49. O odnoLnym plakatowym kiczu koLcielnym Por. Deschner, Kirche des Un--Heils 100 i

d.

42. Jochimsen 108
43. Schreiber 152 i d.
44. Diepgen t. II, cz LK I 62
45. Jone 176. Por. tak e Hornstein-Faller 382. Chinigo 65. Haire 334
46. Tak katolicki teolog moralny Johannes Stel-zenberger, cyt. za Baranowsky, Die Siinde ist unheilbar

74. Por. tak e Jone 176. Ca-pellmann/Bergmann 257 i d.

47. Hegele 51 i d. Jeszcze 28 listopada 1970 „Deutsches Arzteblatt" zamieLci bez komentarza

publikacj Katolickiej Agencji Informacyjnej, w której sekretarz stanu, kardyna Villot podkreLla , e nawet w
sytuacji niebezpiecze,stwa dla ycia matki nie mo na tolerowaK aborcji z tak zwanych „wzgl dów
terapeutycznych". — W liLcie do „Deutsches Arzteblatt", b d cym reakcj na t publikacj , lekarz monachijski

Klaus Katzenberger napisa m.in.: „Nale y przeciw temu wyra nie zaprotestowaK. Kto bezczynnie patrzy, jak
umiera kobieta, której ycie jest zagro one przez ci

, jako lekarz i cz owiek narusza fundamentalny

obowi zek, jakim jest niesienie pomocy. Szczególnie nieludzkie skutki powoduje zalecenie KoLcio a w sytuacji,
gdy bez zabiegu przerwania ci y ginie i matka, i dziecko, choK zabieg móg by uratowaK przynajmniej ycie
matki. Nale a oby rozwa yK, czy nie zachodzi tu nak anianie do dzia ania podlegaj cego Lciganiu na mocy
prawa karnego." Tego bardzo dyskusyjnego listu redakcja nie opublikowa a, a jego otrzymanie, przy ca kowitym
zignorowaniu zawartej w nim problematyki, potwierdzi a dopiero po czterech dalszych pismach skierowanych
po cz Lci do niej samej, po cz Lci zaL do przewodnicz cego Federalnej Izby Lekarskiej

48. Ahlheim, R., m.in. 18
49. Marks I 756
50. Ahlheim, R., m.in. 21
51. Tam e 27
52. Diepgen t. II, cz LK I 62. Do domów dla podrzutków cz sto trafia y dzieci duchownych. Por.

Kesten, Revolutionare 161

53. Reich, Die Entdeckung des Orgons 155
54. v. Werder 33 i d. Por. tak e 158 i d.
55. „Frankfurter Rundschau", 10.3.1967
56. „Berliner Extradienst", 5.8.1972, 13 i d.
57. Neill 225
58. Frahm 13 mówi, e wi cej ni 30%. Geb-hard/Pomeroy/Martin/Christenson 200 i d. mówi o 25%
59. Por. Keil, H. 275 i d.
60. Benn I 55
61. Reich, Die sexuelle Revolution 52
62. Cyt. za Jochimsen 21
63. Por. Ott, Der Fali Dr. Dohrn 65, 68. Frahm 13. Baranowsky, Der Umgang 45
64. Jochimsen 42
65. Keil, H. 275 i d.
66. Beauvoir 133
67. Borneman I 40. Sólle/Munser 46
68. Frahm 13. Por. te Becker, C. 142
69. Gebhard/Pomerov/Martin/Christenson 7. Por. odnoLne tabele w ksi ce
70. Tam e 189 i d.
71. Morus, Eine Weltgeschichte 328 i d. Becker, C. 146
72. Bronder, Humanistische Uberlegungen
73. Leonhardt 273 i d. Becker, C. 140 i d.
74. Becker, C. 19
75. Borneman I 41
76. Becker, C. 28, 129. Ott, Der Fali Dr. Dohrn 66

Rozdzia 23
J}. Cyt. za HalbfaB, W., Diderot 104 — Przez 4 pomy k uleg y zniszczeniu wszystkie przy-i pisy do

tego rozdzia u, przez co niektó-1 rych odniesie, b dzie brakowa o; wi kszoLK J uda o mi si jednak odtworzyK

2. Russell 160
3. Leist 219
4. Tak Fuchs, J., S. J.
5. Dz. 15, 1 i d., zw . 15, 20
6. Rz. 1, 18 i d.; 3, 9 i d.; 5, 12 i d.; 6, 1 i d.; 7, 1 i d. i in.
7. Aug. conf. 8, 7
8. Aug. Gen. ad litt. 11, 20. ench. 121. div. quaest. 83, 36. Por. np. tak e In Jo. ep. 5, 7 i wiele innych
9. Aug. serm. 350, 3
10. Aug. conf. 2,1 i d.; 3,1 i d.; 6,12; 9,1 i wy .
11. Scheffczyk 336
12. Pius XI. Enc. Mit brennender Sorge. Schopenhauer, Parerga und Paralipomena. W sprawie

krytyki por. np. Port 47 i d.

13. Kuschke 74
14. Tak Gaudel, A., wg GroB I 52
15. Aristeid. Apol. 15; Atenag. res. mort; 14. Herm. sim. 9, 29, 1
16. Tert. bapt. 18. Por. tak e Greg. Naz. or. 40, 17, 28 (tutaj chrzest dopiero w trzecim roku ycia)
17. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 266
18. GroB I 375

19. Aug. conf. 2, 3
20. Por. Dannenbauer I 164 i d. Tak e Deschner, Abermals krahte der Hahn 184 i d., 197
21. Dannenbauer I 163
22. Por. Nigg, Das Buch der Ketzer 144. Haller I 92 i d. Podstawy: GroB I 259 i d.
23. De servo arbitrio, W. A. 18, 635
24. Schoonenberger 198. Por. tak e Pfurtner 39 id.
25. Muller, M., Grundlagen 47
26. Cyt. za Browe, Beitrage 124
27. Za Fuchs 60, 86. Por. tak e 40 i d. oraz 50 i d. Tam e wskazania róde
28. Bernh. sermo in coena Domini 3. Denzler, Priesterehe und Priesterzólibat 27

Rozdzia 24
1. Do: Leonard Smithers, 28.10.1897. Zawdzi czam ten cytat dr. Schmitzowi, Akwizgran
2. Stoll 933
3. Cyt. za Mehnert 40
4. Leist 43, 23
5. Tam e 50
6. Tam e 47. Por. tak e 231 i d.
7. Chesser, Liebe ohne Furcht 143
8. Ford/Beach 164 i d. Por. tak e Bergstrom--Walan m. in. 72 i d.
9. Leist 93, 160, 131, 45
10. Tam e 102, 121 i d., 39
11. Tam e 144, 14
12. Pfurtner 232
13. Por. Kahl 53. Ronner 84. Ziegler 263. Muller, M., Grundlagen 94 ze wskazaniem na In Sent. 20,

4. 5

14. Muller, M., Die Lehre des hl. Augustinus 112. Browe, Beitrage 80 i d., 104
15. Poen. Valic. II, 22. Por. tak e Poen. Cumm. 2, 11; Poen. Paris. 100. Browe, Beitrage 93, 101
16. Schmitz, Die BuBbiicher und die BuBdiszi-plin 152
17. Haring, Das Gesetz III 309
18. Schróteer 121. Por. tak e Borneman II 364
19. Por. tak e przyk ady w: Deschner, Abermals krahte der Hahn 203 i d.
20. Borneman II 140 i d. Morus, Eine Weltge-schichte 257
21. Cyt. za Leist 234 i d.
22. Jone 189
23. Tam e 189 i d.
24. Cyt. za Oraison 75, który w dwadzieLcia lat pó niej, na pocz tku lat siedemdziesi tych, tego

rodzaju odpowied nazywa po prostu Lmieszn . Ale ci kim grzechem onanizm pozosta do dziL

25. Leist 109
26. Schróteler 121
27. Por. przyk ady w: Schwenger 46 i d. Nast pnie: Graul 112. Ostatni cytat za Ockel. Por. tak e

Ockela wywody na temat onanizmu 20 id.

28. Por. Ford/Beach 144 i d. Morris 86. Geb-hard/Raboch/Giese 38. Giese 14 i d. Borneman I 455
29. Por. Ford/Beach 134. W sprawie przyczyn homoseksualizmu por. np. Adler, A., Prasris und

Theorie 188 i d. O niech ci Goethego do KoLcio a: v. Frankenberg 153 i d.

30. Licht 3 11 i d.
31. Borneman II 154. Por. tak e Licht 311 i d.
32. Licht 325 i d.
33. Bernsdorf592
34. Licht 287
35. Tak Hays 98
36. Licht 322 i d.
37. Tam e 287. Tam przyk ady
38. Równie o d ugiej, obejmuj cej wszystkie stulecia liLcie genialnych homoseksualistów niczego w

szko ach nie ucz . Por. zestawienie w: Leonhardt 252

39. 5. Mos. 23, 18 i d.; 2. Krl. 23, 7. Por. tak e 1. Krl. 14, 24. Nast pnie van de Spijker 65.
40. 3. Mos. 20, 13. Por. tak e 18, 22
41. 1. Kor. 6, 9 i d.; Rz. 1, 18 i d. Por. 1. Tm. 1, 8 i d.; Ef. 5, 10 i d. Por. nast pnie w N. T ust py

dotycz ce homoseksualizmu: 2. P. 2, 6 i d.; Jud. 6 i d. Przeciw mi oLci lesbijskiej: Rz. 1, 26

42. Por. Atenag. de res. mort. 17; Just. 1. Apol. 27; Hippol. tr d. ap. 2, 16, 20; Euseb. dem. ev. 4, 10;

Kasj. inst. 5, 6 i in.; Aug. nupt. et conc. 2, 29; de anima et ejus origine 4, 6; contra mendacium 9,20; 17,34; civ.
Dei 14, 23 i in. Por. w sprawie J. Chrys. i Damiani van de Spijker 99 oraz 102 i d.

43. Por. van de Spijker 119 i d.
44. Tam e 113. Schmitz, Die BuBbucher und die BuBdisziplin 42 i d. Poen. Valic. II, 31; I, 13; Poen.

Sang. trip. II, 11. Gdy brat po czy si z rodzonym bratem „per commi-xtionem carnis", obaj musieli czyniK
pokut przez pi tnaLcie lat: Poen. Egb. 4, 5; Poen. Paris. 94; Poen. Theod. z Cant. I, 2, 19

45. Syn. Tol. (693) c. 3
46. Syn. Nabl. c. 8. W tej sprawie van de Spijker 115 id.
47. Por. van de Spijker 123
48. Wskazanie róde w Kober, Deposition 769
49. Lex Wisigothorum Lib. III, Tt. V 7. Spod kary Lmierci wyj ci byli tylko zgwa ceni i ch opcy w

wieku poni ej czternastu lat: Las Siete Partidas, Part. VII, lit. 21. Stoll 946

50. Cyt. za Stoll 946
51. Pastor IV 2, 307
52. Art. 116. Por. Stoll 946
53. Chesser, Menschen auf Abwegen 151 i d., 168. Obszernie: Duhren III 32 i d. Jeszcze w XIX w. na

toaletach publicznych w Anglii umieszczano napis: „Strze cie si homoseksualistów": Chesser, Menschen auf
Abwegen 168

54. Italiaander 146
55. Co prawda tylko „g ówny trzon wLród szerszych form zachowa, homoseksualnych": Giese 58
56. Italiaander 143
57. Fischer, E. 311 i d. Dzi ki reformie prawa karnego z 1969 r. m scy homoseksualiLci powy ej 21 i

poni ej 18 roku ycia nie podlegaj ju wprawdzie represji karnej (zapewne w odró nieniu od tych, którzy
mieszcz si w tych wide kach), ale szerokie kr gi spo ecze,stwa dzi ki promieniowaniu „moralnoLci" ci gle
jeszcze nie uwa aj homoseksualistów ani za ludzi pe nowartoLciowych, ani godnych szacunku. Na pocz tku
1969 r. jeszcze 46% obywateli Republiki Federalnej by o za utrzymaniem prawnego Lcigania homoseksualistów.
W przeprowadzonej w 1966 r., dla celów naukowych, ankiecie, 82% ankietowanych m czyzn i 81%
ankietowanych kobiet odpowiedzia o, e uwa a prostytutki za wzgl dnie bardziej sympatyczne od
homoseksualistów: Giese 110 i d. Italiaander 143

58. Giese 92. Leonhardt 235. We Francji i W oszech nie istniej ju , pomijaj c przepisy o ochronie

m odocianych, adne ustawy skierowane przeciw homoseksualistom, co

oczywiLcie nie ma zwi zku z wp ywami KoLcio a, lecz bardziej liberalnym dziewi tnastowiecznym

ustawodawstwem francuskim, które zast pi o surowsze kary starszego prawa: Giese 91, 93

59. Reiss 21. Kinsey, Das sexuelle Verhalten der Frau 386 i d. Co prawda do wyroków skazuj cych

kobiety praktycznie nie dochodzi. Por. tak e Ford/Beach 135

60. Buckley 146, 163 i d.
61. Mouat 100 i d.
62. Morus, Eine Weltgeschichte 169
63. Por. np. La ueur 77. OczywiLcie wszystko, co zosta o tu powiedziane z myLl o Niemczech

pocz tku XX w., ma znacznie szersze zastosowanie

64. Syn. Anc. c. 15
65. Poen. Romanum 54; Poen. Valic. 120. Poen. Valic. II 31 za stosunki seksualne ze zwierz tami

nak ada kar dziesi cioletniej pokuty, z czego pi K lat o chlebie i wodzie

66. Poen. Valic. II 31
67. Poen. Theod. Cant. II 11, 9; Poen. Merse-burgense 143; Canones Gregorii 139; Poen. Theod. II

11, 9 — to znaczy tym w aLnie zwierz tom, na które wszak dos ownie i w przenoLni zszed niejeden teolog, w
ka dym razie jeLli ma „pokrycie w rzeczywistoLci" stara rymowanka:

A tam gdzie góra, Lwiat jest jak kula, tam klechów trójka ch do y psa wujka.
Cyt. za Stoll 765
68. Stoll 984 i d. Por. tak e Borneman II 204. Obszerniej Giese, Schorsch 57 i d.
69. Ford/Beach 155
70. Tam e
71. Borneman II 335
72. Stern I i II 558 i d.
73. Tam e
74. Tam e
75. Ford/Beach 155 i d.
76. Tam e. W sprawie kar koLcielnych przewidywanych za wspó ycie seksualne chrzeLcijan z Uydami

lub poganami por. Ziegler 117

77. Por. Borneman I 494 i d.
78. Maisch 13. Ullerstam 53
79. Maisch 16
80. Tam e
81. Poen. Cumm. 3, 8; Poen. Egb. 4, 3; Poen. Valic. I, 20; Poen. Casin. 18; Poen. Theod. z Cant. 2,16 i

d.; Poen. Paris. 114: tutaj pokuta wynosi a 21 lat. Poen. Casin. 18; Poen.

Arund. c. 39; Poen. Sang. trip. II 10; Poen. Egb. 4, 4: tutaj pokuta — 12 lat
82. Poen. Arund. c. 39
83. Gopferf II 315
84. Tam e
85. Maisch 18
86. Tam e 17 i d.
87. Tam e
88. Tam e
89. Tak Ullerstam 54
90. Maisch 21 i d.
91. Tak Borneman I 494. Por. tak e Hirschberg 199 i d.
92. § 173 kk. Jak to wygl da w Szwecji por. Ullerstam 54
93. Maisch 47 i d.
94. Ullerstam 56
95. Borneman I 494 i d.
96. Gróber325
97. Cyt. za Plack 21
98. Ullerstam 59
99. Plack 226 100. Tam e 228

Rozdzia 25
1. Gópfert 304
2. Cyt. za Lo Duca 120
3. Por. w tej sprawie Marcuse, J. 44. Comfort, Der aufgeklarte Eros 80. Onna/Stankowski 137
4. Ef. 5, 3
5. Tak Borneman I 177
6. Jone 78
7. Schmitz, Die BuBbiicher und die BuBdiszi-plin 1, 162
8. Poen. Cummeani 2, 8; Poen. Paris. 112; Poen. Cumm. 3, 3; Poen. Valec. I 23; Poen. Cumm. 2, 9;

Cap. Judic. 10, 2; Poen. Paris. 99. Por. tak e Poen. Arund. 70 i 76; Poen. Valic. I 34; Poen. Theod. Cant. I 8, 8;
Poen. Egb. 9, 11; Poen. Cumm. 2, 21; Poen. Paris. 106; Poen. Arund. 74; Poen. Egb. 9, 7 i d.; Poen. Cumm. 2,
19 i d.

9. Poen. Arund. 71; Poen. Val. I 36; Poen. Cumm. 2, 28; 2, 30; Poen. Paris 118; Poen. Bedae 2, 33;

Poen. Sang. trip. II 25c

10. Poen. Roman. 10; 18; Columb. 17; Poen. Bedae 2,25; Cap. Judic. 10,1; Poen. Cumm. 2, 11; Poen.

Vallic. I 27; Poen. Cumm. 2, 16; Poen. Paris. 103; Poen. Cummeani 2, 5; Poen. Theod. Cant. I 2, 20; Poen.
Bedae 2, 29; Poen. Valic. I 68; Valic. II 25;

Poen. Arundel 73; Poen. Bedae 2, 22; Poen. Cumm. 2, 17; Poen. Paris. 104
11. Friedberg, Aus deutschen BuBbiichern 38
12. Poen. Valic. I 14; Capitula Judiciorum 7, 3; 10, 4; Poen. Sang. trip. I 32; Poen. Casin. 27; Poen.

Valicell. II 23; Poen. Arund. 75; Poen. Valic. I 45; Poen. Egb. 9, 12. I o to wszystko kap ana pytano, tak samo
diakona, zakonnika; wszystko to miato te swoj taryf

13. Poen. Eccl. Germ. 105 i d. Por. tak e analogiczne wyliczenia synodu w Verberie c. 2; 10; 18 i

Compiegne c. 10; 13; 17 i d.

14. Poen. Eccl. Germ. 120
15. Tam e 122 i d.
16. Por. tam e 120 i 124
17. Muller, M., Die Lehre des hl. Augustinus 145.
18. Cyt. tam e 114
19. Tam e 138
20. Tam e. Por. tak e Ziegler 171
21. Ps. Cypr. sing. cler. Wg Mehnert 36 i d.
22. Tak Simon z Tournai. Por. Muller, M., Die Lehre des hl. Augustinus 140
23. Roland z Cremony, tam e 192 i d.

24. Tam e 145
25. Ziegler 73 i d.
26. Tam e 71 i d.
27. Haring, Das Gesetz I 58
28. Tam e
29. Cyt. za Schubart 245
30. Haring, Czy teologia moralna Lw. Alfonsa jest aktualna? w: Haring, Die gegenwartige Heilsstunde

55. Der neue Herder, 1949, 63

31. Haring, Das Gesetz I 59
32. Por. Liguori III 3, 7; II 6; III 8
33. Tam e VI 248; III 36, 38; VI 277
34. SteingieBer 33 i d.
35. Haring, Das Gesetz I 59
36. Cyt. za Pfister 252
37. Cyt. za SteingieBer 35 i d.
38. Tam e. Por. Sartory, T i G., Strukturkrise 41
39. Gópfert II 308, 315 i d. Nowe nak ady tego dzie a ukaza y si tak e w latach pó niejszych w 7.

wyd. np. 1913/14. „z koLcielnym imprimatur"

40. Tam e II 318; I 499 i d.
41. Jone 137
42. Ziegler 269 i d.
43. Gópfert II 319. Por. tak e I 501
44. Tam e II 341, 345 i d., 349 i d.
45. Tam e II 342 i d.
46. Tam e II 330. Por. w tej sprawie np. so-fistyczn interpretacj u: Hornstein-Faller 51, gdzie ocen

t uwa a za „prawid ow z punktu widzenia publicznej przyzwoitoLci, ale fa szyw , jeLli ma ona orzekaK o
etycznej ocenie cz Lci cia a"

47. Jone 194
48. Tam e 195. Por. Haring, Das Gesetz III 313
49. Gópfert II 331 i d. Podobnie i Jone, dla którego grzechem Lmiertelnym s oczywiLcie „poca unki

cz Lci nieprzyzwoitych lub mniej przyzwoitych", a zwykle tak e poca unki z wsuni ciem j zyka w usta partnera:
Jone 195

50. Schilgen 167
51. Tam e
52. Gopfert II 340 i d., 344 i d.
53. Lo Duca 112
54. Haring, Das Gesetz I 503; III 314
55. Gópfert II 330 i d.
56. Por. np. Schróteler 95
57. Van Ussel 111, 100
58. Gópfert II 328 i d.
59. Haring, Das Gesetz III 314
60. Gópfert II 350
61. Tam e II 349, 341
62. Tam e II 348
63. Jone 197
64. Haring, Das Gesetz III 415
65. Ott, Christliche Aspekte 187 i d.
66. Cyt. za tam e 189
67. Tam e 189 i d. Por. np. tak e Gorsen 102 i d. Skandaliczne przypadki z czasów Republiki

Weimarskiej u: Kemmerich 244 i d.

68. Ott, Christliche Aspekte 189 i d. W sprawach zasadniczych por. Lawrence 17 i d.
69. Por. Kiihner, Index 17 i d., 27, 30, 38 i in. Zob. tak e Wirtz 190 i d. W sprawie palenia ksi ek

(heretyckich): Lea 249 i d.

70. Tat. or. 22. Tert. spect. 10. Cypr. ep. ad Donat. Por. tak e tego samego autora, ep. 61 ad Euchratium

z powo aniem si na 5. Mos. 22, 5

71. Por. Hefele 31
72. Marcuse, L. 212
73. Gópfert II 353 i d.
74. Haring, Das Gesetz II 456, 470; III 316

75. Schilgen 103
76. Gópfert II 346
77. Jone 196
78. Gópfert II 342 i d.
79. Borneman II 504
80. Gópfert II 328 i d.
81. Cyt. za Mehnert 396
82. Haring, Das Gesetz II 456
83. Jone 196
84. Gópfert II 343
85. Jone 196
86. Gópfert II 328
87. Lo Duca 114
88. Tam e
89. Por. Kinsey, Das sexuelle Verhalten du Mannes 621 i d., zw . 627. Nast pnie 167, 248, 268 i d. i

in. Das seaielle Verhalten der Frau 394 i d.

90. Por. Rachewiltz 252. Packard 33. Der Funke, Freigeistiges Mitteilungsblatt, Brema, Mai

1971, 3

91. Schoonenberg 215. Doskonale charakteryzuje ten typ Kramer-Badoni 115
92. Griindel, Wandelbares 71 i d. Por. tak e obrzydliwe lawirowanie u: Ermecke 159 i d., 172
93. Barot331
94. Hor. carm. saec. 10
95. Miiller, M., Grundlagen 16
96. Tam e 14
97. Por. w zwi zku z problemem wychowania seksualnego. Wywiad z prof. dr. Michaelem Mullerem

na temat atlasu wiedzy seksualnej wydanego przez Federalne Ministerstwo Zdrowia, w: St. Heinrichsblatt,
3.8.1969, 3

98. Miiller, M., Grundlagen 15
99. Tam e 7, 25
100. Por. tam e 14
101. Tak Dewart, L., w: Roberts 145 i d.
102. Pfiiitner 32
103. Griindel, Wandelbares 15, 10, 98, 49
104. Tam e 50 i d.
105. Schróteler 11 i d.
106. Tam e 150
107. Tak Ernst Roetheli. Cyt. przez Hornstein--Faller 60, który przy cza si do tych „odwa nych i

powa nych s ów"

108. Pfurtner 19, 36 i d., 39 i d., 46 i d., 69, 95, 104 i d., 111 i d., 169 i d., 198 i d. i in.
109. Tam e 229
110. Tam e 210, 212, 234, 236
111. Tam e 239
112. Tam e 182 i d.
113. Por. 35, 32, 59 z 42 i d. Pfurtner, który — pe en sprzecznoLci — powa y si na wi cej ni inni

moraliLci; straci sw katedr we Fryburgu w Szwajcarii. W odpowiedzi na to w 1974 r. opuLci swój zakon i
zrezygnowa z urz du kap a,skiego

114. Haring, Das Gesetz III 280
115. Muller, M., Grundlagen 19
116. Leppichw: Mees/Graf 47
117. Berghoff29
118. Tak H. Noldin. Cyt. za Muller, M, Grundlagen 9
119. Ries 95, 9, 21, 6, 13, 11
120. Haring, Das Gesetz III 298
121. Tam e 301
122. Jone 185
123. Leppich w: Mees/Graf 46
124. Jone 78
125. Cyt z: Paull, Halte deine Jugend rein! 73, za Ries 84
126. Jone 108

127. Arnold, Die personale Wiirde 224. Scha-sching 75. Frank-Duquesne 251. Por. 307. Garrone 164.

Por. tak e 14 i d. Leppich w: Mees/Graf 42. Muller, M., Grundlagen 135. Por. tak e 20

128. Por. Schóllgen, W, w: Bauer, F. (wyd.) Se-xualitat und Verbrechen 80. Hessen, J. 117. Ratzinger,

Einfiihrung 82. Ródleitner44 i d.

129. Ratzinger, Einfiihrung 82
130. Muller, M., Grundlagen 21
131. Schasching55
132. Muller, M., Grundlagen 135 i d.
133. Utz/Groner Nr 155 i d.

Rozdzia 26
1. Russell 170
2. Feinberg 162
3. Por. francuskiego psychiatr Paula Balveta, w: Ricoeur 187. Tak e Comfort, Der aufgeklarte Eros

23. Van Ussel 198 i d.

4. Fromm, Zur Geschichte der Sexpol-Bewe-gung 167
5. Por. Comfort, Der aufgeklarte Eros 16 i d.
6. Tam e 18
7. Por. tam e. Nast pnie Borneman I 282. Gebhard/Raboch/Giese 75
8. Cyt. Comfort, Der aufgeklarte Eros 143
9. Cyt. za Graul 106 i d.
10. Por. tam e 111 i d. Saupe 89
11. Por. Ullerstam w wielu miejscach, zw . 46
12. Guha, Siguschs Lehrstuhl in Frankfurt
13. Obszerniej na ten temat de Beauvoir 178 i d. Por. tak e Rattner, Der nervóse Mensch 55
14. Ricoeur 181 i d. Por. tak e Comfort, Der aufgeklarte Eros 84 i d. Biihler 165
15. Ricoeur 233 i d.
16. Guha, Siguschs Lehrstuhl in Frankfurt
17. Friedell II 213 i d. System tak nieskromny, pisa pewien botanik, nie móg byK przedstawiony

m odzie y: tam e

18. Hartmann 98. Metzger 106
19. Feinberg 149 i d.
20. Packard 341
21. Mouatól
22. Bergstróm-Walan m.in. 26 i d.
23. Tak Joachim Beckmann i (2. cytat) K. Lef-ringhausen, w: Karrenberg, F./Heyde, P. 4, 13. Por.

tak e g osy protestanckie w: Glaser 181 i d.

24. Gamm, Aggression 97
25. Por. przyk ady w. Schwenger 42 i d.
26. Schilgen 75 i d.
27. Tam e 82
28. Ries 35 i d.
29. Ocke! 51 i d.
30. Schilgen 105
31. Monakow, v. cyt. za Schmitt, A. 71. Por. tak e wskazówki u: Haug 68 i d.
32. Schilgen, H. 84 i d.
33. Binder, J. Tanz 10
34. Schilgen 84 i d.
35. Tam e 84 i d., 141 i d.
36. Neill 230. Por. w tej sprawie obszerny opis infantylnej neurozy diabelskiej u: Zulliger, Die Angst

unserer Kinder 78 i d.

37. Greg. Naz. or. 17, 11. Por. tak e or. 19, 11
38. Tert. anim. 2
39. conf. 6, 16
39a. Lacarriere 209 i d. Por. tak e Kestena inteligentne Fliichtige Anmerkungen 19
40. Ap. P. 7. W tej sprawie dtv-Lexikon der An-tike, Religion/Mythologie I 108 i d.
41. HalbfaB, W., Denis Diderot 101. Por. tak e D. F. Strauss na temat wiary w diab y: u Beckera,

David Friedrich Strauss 275

42. Cyt. za Schwenger 66
43. Ries 68

44. „Siiddeutsche Zeitung", 17.11.1972. Tak si z o y o, e sw cotygodniow audiencj generaln —

tu przed wyborami do Bundestagu — poLwi ci papie w ca oLci sprawom demona, maj c zapewne na myLli
chadec-kiego kandydata na kanclerza, wychowanka jezuitów, Barzela

45. Por. Deschner, Mit Gott 159 i d. Bok-ler/Fleckenstein 23
46. Schróteler 93. Miiller, M., Grundlagen 132. Gróber 325
47. Haring, Das Gesetz III 294
48. Schróteler 94
49. Ries 52 i d., 58, 49. Por. tak e Pauleser 6
50. Ries 52. Por. tak e analogiczne cytaty innych autorów z ostatnich dziesi cioleci w: Schwenger 8
51. Bopp, Das angstliche Kind 34
52. Schróteler 96
53. 1. cytat Schróteler, Grundzuge 94. 2. cytat Pereia, mi dzy 13 a 17, 86
54. Schróteler 103
55. Pereia, Wer sagt uns die Wahrheit? 38
56. Metzger 106
57. Leist 38, 24, 40, 126, 172
58. Tam e 91
59. Tam e 140
60. Goldstein/Groeger i in., Fragen und Aufga-ben der Geschlechtserziehung heute 14
61. Hirschauer 214
62. Tak Miiller, M., St. Heinrichsblatt, Kir-chenzeitung fur das Erzbistum Bamberg, 3.8.1969, 3. Por.

tak e Schwenger 58 i d.

63. Leist 43, 29, 117, 93, 37, 72, 130 i d. Por. tak e 67, 90, 154, 194 i in.
64. Tam e 121, 108, 41, 22, 160, 99, 171
65. Metzger 107
66. Bj0rneboe 209
67. Cyt. za Schwenger 82 i d.
68. Tam e
69. Schróteler 98
70. Haring, Das Gesetz III 315
71. v. Streng, Der Eheunterricht an die Braut-leute, w: Hornstein-Faller 340 i d.
72. Money 15

Rozdzia 27
1. Cyt. za Bartsch 50
2. Guha, Sexualitat und Pornographie 51
3. JaLmin, 5.11.1971, 13
4. Por. s. 238 tej ksi ki
5. v. Boehn 194. Thiel 144
6. Tert. vel. virg. 3; 11; 17. Por. w tej sprawie Koch, H. 66 i d., 71
7. Thiel 142, 164
8. 1422, ale dopiero oko o 1480 wysz y z mody. Borneman II 335. von Boehn 216
9. Por. Thiel 142. Grupp III 447
10. Thiel 253 i d.
11. Wskazanie róde w: Weinhold 276
12. WgSombart64
13. Rudeck240
14. Treue 27. v. Boehn 235
15. Tak Abraham a Santa Clara, w: Rudeck 239
16. Bauer, Deutsche Frauen 166
17. Cyt. za Rudeck 239
18. Por. Max Weber w: Askese und kapita-listischer Geist, cyt. za Fiirstenberg 383 Przyp. 2. W

sprawie stosunku purytanizmu do mody kobiecej por. Kónig, R. 108 i d.

19. Chesser, Menschen auf Abwegen 145 i d.
20. Egenter/Matussek 102. Por. tak e Buchber-ger71
21. Fischer, Fatima. Das portugiesische Lourdes 99 i d.
22. Por. Scheinmann 133. W tej sprawie tak e Deschner, Abermals krahte der Hahn 596 id.
23. Ricoeur44
24. Campenhausen, Die griechischen Kirchen-vater 32. Enslin 213 i d.

25. Klem. Al. paid. 2, 40, 2; 3, 69, 2; 2, 11; 2, 117, 1 i d.; 3, 4, 1 i d.; 3, 5, 1 i d. Por. tak e 3,11, 63. A

zatem a tak dobrze z t otwartoLci na Lwiat i ludzi byK nie mog o (Por. tak e s. 83 i d.). Raczej chce si
wierzyK teologom, e ten cz owiek uczyni pierwszy „wielki krok" w kierunku stworzenia systematycznej
teologii moralnej: Haring, Das Gesetz I 39

26. Cypr. hab. virg. c. 16 i d.
27. Tert. cultu fem. c. 13. Por. 1, 1. Warto zauwa yK, e kontrowersje wokó ozdób kobiecych

wyst puj ju u pitagorejczyków. Wszelkie ozdoby kobiece, zw aszcza ze z ota i kamieni szlachetnych,
pochodz od wspomnianych w 1. Mos. upad ych anio ów: Tert. cultu fem. 1, 6 i d.

28. Cyt. za Grupp 111 447
29. Weinhold II 24. Bauer, Das Geschlechtsle-ben 310. Por. tak e Gópfert II 344
30. v. Boehn 194 i d.
31. Hirschauer211
32. Haring, Das Gesetz II 454 i d.
33. Tam e
34. Tam e
35. Klem. Al. paid. 2, 40, 2; 3, 69, 2
36. Basil. c. ebrios. 8. Por. 1
37. Cyt. za Heiler, Erscheinungsformen 242
38. Packard 28. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 281 i d.
39. Por. Heiler, Erscheinungsformen 242. Gruhle 257
40. Weinhold 163 i d.
41. Frischauer, Knaurs Sittengeschichte II 134, 160
42. Deschner, Das Jahrhundert der Barbarei 24. Por. tak e Kiihner, Lexikon 274. Mar-cuse, L. 144.

Berend 100

43. Haring, Das Gesetz III 314
44. Dóbler, Vom Ackerbau zum Zahnrad 75
45. Caes. gali. 6, 21
46. Por. i in. Cyprian hab. virg. 19. Apost. const. 1, 9. Syn. Laodic. c. 33. Por. tak e Flecken-stein 1183

i d. Degenhart 79

47. Borneman I 471
48. Rudeck 22. Weinhold II 113
49. Tam e 22 i d.
50. Vinnai97
51. Tak Reiss 47
52. Roetheli 20
53. Ricoeur 182
54. Por. artyku : Sonntags am Po: Nackter Busen und Popo, „Siiddeutsche Zeitung", 7.9.1971.

Nast pnie doniesienia prasowe z po owy stycznia 1972

55. Buchberger 71. Cnotliwy Buchberger pot pia nawet „publiczn gimnastyk pokazow dziewcz t".

Tam e 72. Dlaczego nie ch opców?

56. Haring, Das Gesetz II 455
57. Metzger 106

Rozdzia 28
1. Mack, Pierre Bayle 71
2. Ahlheim, K, Friedrich Hebbel 309
3. Por. Ap. 2, 6. 14 i d., 20, Klem. Al. strom. 3, 34 i d.; 3, 2, 27
4. Bas. c. ebrios 8. Por. tak e Marcuse, J. 38
5. J. Chrys. w Matth. 73, 3
6. Marcuse, J. 38
7. Wg tam e
8. Por. Weinhold 187 i d. Browe, Die Pflicht-beichte 351
9. Kober, Deposition 707 i d.
10. Marcuse, L. 31
11. Tam e 48 i d.
12. Borneman I 212
13. Frischauer, Mora 12 i d.
14. cum pecoribus. Syn. Paris. L. III, c. 2
15. Morus, Eine Weltgeschichte 124. Por. 122. Nast pnie Frischauer, Mora 32. Borneman II 76, 469 i

d.

16. Morus, Eine Weltgeschichte 123
17. Borneman I 156
18. Bauer, Das Geschlechtsleben 35. Frischauer, Mora! 23
19. Bauer, Das Geschlechtsleben 36
20. Tam e 52
21. Rudeck 171. Mehnert 82. Grupp II 494 i d. Weinhold II 24 i d. EisenbeiB 28
22. Evola 324
23. Morus, Eine Weltgeschichte 127
24. Preime 35. Evola 324. Bauer, Das Geschlechtsleben 142
25. Bauer, Das Geschlechtsleben 56. Frischauer, Knaurs Sittengeschichte II 140
26. Bauer, Das Geschlechtsleben 109 i d. Por. tak e van Ussel 125 i d.
27. Frischauer, Mora 25 i d.
28. Grupp IV 110 i d.
29. Wskazanie argumentów tam e
30. Borneman I 101
31. Giinter, H., Deutsche Kultur 159. Biihler, J. 321 i d.
32. Bauer, Das Geschlechtsleben 134 i d.
33. Buchlein von den 9 Felsen, Roz. 22. Cyt. za Carove 326 i d.
34. Mehnert 151
35. Frischauer, Knaurs Sittengeschichte der Welt II 168
36. Tam e
37. Borneman II 261. Bauer, Deutsche Frauen 166. Scherr I 287. Rudeck 57 i d. Weinhold II 23
38. Borneman II 261. Scherr I 190
39. Hauer, Das Geschlechtsleben 164 i d. v. Boehne 256 i d.
40. van Ussel 9, 70, 110. Guha, Sexualitat und Pornographie 48. Bauer, Das Geschlechtsleben 173
41. Bauer, Deutsche Frauen 175, 200
42. Bauer, Das Geschlechtsleben 138 i d.
43. Cyt. za Frischauer, Knaurs Sittengeschichte der Welt II 155
44. Scherr II 25
45. Guaronius, Die Greuel der Verwiistung 1610, 949. Wg Rudeck 6. Por. van Ussel 60
46. Rudeck 7 i d. Borneman I 101, 476. Frischauer, Knaurs Sittengeschichte der Welt II 161
47. Preime 50
48. Borneman I 101 i d.
49. Tam e I 103, 471
50. Frischauer, Mora 40 i d. Tego samego autora, Knaurs Sittengeschichte der Welt II 161
51. Borneman I 103
52. Morus, Eine Weltgeschichte 134
53. Por. s. 41 i d. w tej ksi ce
54. Savramis, Religion und Sexualitat 100
55. Aug. ord. 2, 4
56. Cyt. za Bernsdorf 574. Por. tak e de Beau-voir 108. Mouat 106. Morus, Eine Weltgeschichte 130
57. Winter, Der Fruhhumanismus 96
58. Por. Morus, Eine Weltgeschichte 132
59. Mehnert 162. Weinhold II22, z powo aniem si na Bonifac. ep. 73
60. Por. poza przyp. 59 tak e Marcuse, J. 39
61. Morus, Eine Weltgeschichte 130
62. Tam e 123
63. Biicher48 i d. Bauer, Das Geschlechtsleben 200 id.
64. Lo Duca 135. Morus, Eine Weltgeschichte 130
65. Grupp II 406
66. Auer, Weltoffener Christ 36
67. v. Boehn 256
68. Bucher50
69. v. Boehn 256
70. Bernsdorf 575
71. HeB 143. Frischauer, Mora 45. S owo „bik-ken" jest dawnym alzackim prowincjali-zmem,

zast puj cym zwyk e w takich razach „ficken"

72. Sombart75
73. Tam e 76 i d.
74. Bauer, Das Geschlechtsleben 148 i d. Borneman 1 350 i d.; II 136

75. Morus, Eine Weltgeschichte 134
76. HeB 136
77. Bauer, Das Geschlechtsleben 151 i d.
78. Rudeck 26
79. Tam e
80. Huch 131 i d.
81. Borneman I 346. HeB 138
82. Morus, Der ewige Zeus 305, 131. Gontard 326 i d. Borneman II 275. Kiihner, Lexikoir| 167
83. Borneman I 346. Morus, Eine Weltge-] schichte 154
84. Morus, Eine Weltgeschichte 131
85. Frischauer, Mora 44. Morus, Eine Weltge* | schichte 131
86. Morus, Eine Weltgeschichte 132
87. Lo Duca 135
88. Morus, Eine Weltgeschichte 134
89. Haring, Das Gesetz III 306. Bardziej libe-ralnie wzgl. zupe nie tradycyjnie („z o, które trzeba

tolerowaK"): Bóckle, F., Glaube un Gebot, s. 2

90. Morus, Eine Weltgeschichte 131
91. Bauer, Das Geschlechtsleben 178. Heiler, E, Der Katholizismus 190 i d. Grupp VI 31
92. Frischauer, Mora 43
93. Stern I 114 i d.
94. Leipoldt, Katholische Volksfrómmigkeit 42
95. Borneman II 269
96. Tam e I 351
97. Frischauer, Mora 43. Tego samego autora, Knaurs Sittengeschichte II 153
98. Bauer, Deutsche Frauen 200 i d. Mehnert 183
99. Biicher 61. Bauer, Das Geschlechtsleben 188. Dresdner 151
100. Mehnert 162. Por. tak e Morton 17,21. Morus, Eine Weltgeschichte 149 i d.
101. Tam e oraz Kiihner, Lexikon 167
102. HeB 137 i d.
103. Bauer, Das Geschlechtsleben 196 i d.
104. Borneman I 350; II 263. EisenbeiB 17
105. Borneman I 140
106. Grupp IV 84. Bauer, Das Geschlechtsleben 198. Bucher 60 i d. Weinhold II 22 i d.
107. Borneman I 307; II 263, 394. Bucher 61
108. Cyt. za Packard 267. Nast pnie Plack 161

Rozdzia 29
1. Beaumarchais, Le barbier de Seville III 11
2. Ahlheim, K., Taufe, Abendmahl und BuBe 153
3. Tondi 320
4. Neumann, V, Voltaire 86
5. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn 322 i d. Obszerniej Ahlheim, K., Taufe, Abendmahl und

BuBe 153 i d. Zob. tak e ironia Neumanna, R. 134

6. Ahlheim, K., Taufe, Abendmahl und BuBe 154 i d.
7. Hebr. 6, 4 i d.; 10, 26 i d. Por. w tej sprawie np. Atan. ep. ad. Serap. 1, 22, 27; 4, 13
8. 1. Kor. 5, 9 i d.; 5, 1 i d.
9. 1. J. 5, 16. W tej sprawie Werner 663. Por. tak e 1. Klem. 60, 1; Did. 14, 1
10. Por. Schneider, Geistesgeschichte I 561 z powo aniem si na Hipp. ref. 9, 12; Tert. pud. 1 i d.
11. Por. Deschner, Abermals krahte der Hahn ; . 325 i d.
- 12. Vorgrimler 239 i d. Por. tak e Poschmann, I: Die abendlandische KirchenbuBe im Aus-'• d

gang des christlichen Altertums 65 i d.

13. Codex Iuris Canonici c. 595, 906. Jone 321. Niektóre regu y KoLcio a franko,skiego nakazywa y

zakonnicom nawet trzy razy dziennie (!) spowiadaK si prze o onej. Schniirer 1225.

14. James, Das Priestertum 218 i d.
15. Burckhardt 416 i d. Przyp. 2
16. Jone 519 i d.
17. Klem. Rz. ad Cor. 57
18. Cyt. wg Ahlheim, K., Taufe, Abendmahl und BuBe 155
19. Cyt. tam e 157
20. Schmitz, Die BuBbiicher und die BuBdiszi-plin 125

21. Tam e 143
22. Por. Schmitz, Die BuBbiicher und das ka-nonische BuBverfahren 39
23. Por. Poschmann, Die abendlandische Kir-chenbuBe im Ausgang des christlichen Al-tertums 285
24. Aug. Sermo cli. 3
25. Leo, ep. 168, 2
26. Hellinger 81
27. Schmitz, Die BuBbucher und die BuBdiszi-plin 150 i d. Por. tak e 113. Poschmann, Die

abendlandische KirchenbuBe im fruhen Mittelalter 15 i d., 47. Tego samego autora, Die abendlandische
KirchenbuBe im Ausgang des christlichen Altertums 24,166. James, Das Priestertum 214. Grupp I 296 i d.

28. Poschmann, Die abendlandische KirchenbuBe im Ausgang des christlichen Altertums 24,30
29. 1. Syn. Tol. c. 18; Syn. Lerida c. 2; Capitula Martini Bracarensis c. 78 i d. Poschmann, Die

abendlandische KirchenbuBe im Ausgang des christlichen Altertums 152 i d.

30. Poen. Valic. II, 37; 1,25; Poen. Cummeani 3, 34; Cap. Judic. 10, 1; Poen. Parisiense 128; Poen.

Bedae 2,23.4 lata: Poen. Arundel 53. 7 lat: Poen. Sangallense tripartitum II, 16. 10 lat: Poen. Valic. II, 31

31. Poen. Sangallense tripartitum III, 8; Poen. Paris. 94; Poen. Merseburgense 153
32. Poen. Sang. trip. II, 26
33. Poen. Valic. II, 33. Papie Gelazy I (492-496), który podj „epokowe" dzia ania na rzecz pozycji

prawnej osób poLwi conych Bogu, ich uwodzicielom lub gwa cicielom zagrozi nawet do ywotni
ekskomunik ; podobnie postanawia 3. synod w Orleanie (538), Feusi 68 i d., 134. W Irlandii upad e dziewice
nie mia y prawa dalszego zamieszkiwania tego samego miasta, co ich uwodziciele: Feusi 153

34. Poen. Arund. 52
35. Leist 137
36. Jone 481 i d.
37. Tam e 472 i d.
38. Tkm e 468
39. Nietzsche, Die fromme Beppa, w: Lieder des Prinzen Yogelfrei
522
40. Leist 175
41. Schoonenberg 216
42. Iz. 65, 14
43. Por. Schoonenberg 14
44. Haring, Das Gesetz I 408 i d., 413
45. Tam e III 297, 300; I 409
46. Sommer, M., Ist es wahr, daB die Kirche zu eng ist fur Liebende? 1963. Cyt. za Plack 385 Przyp.

156

47. Wisdorf J., MuB ein Junge daran scheitern? Cyt. za Schwenger 48
48. E. A. 26, 281; 50, 248. Cyt. wg Muller, J. 112 id.
49. J. Chrys. Homilie do Listu do Rzymian 22, 2
50. Aug. en. in ps. 58; serm. 1, 13; de Jo. ev. tract. 12, 13; vera rei. 93
51. Aug. serm. 29, 6
52. Aug. en. in ps. 45, 3
53. Wyznanie wiary 297

Rozdzia 30
1. Comfort, Der aufgeklarte Eros 31, 72
2. Fromm, Psychoanalyse und Ethik 234. Por. tak e tego samego autora, Das Menschliche in uns 21 i

d.

3. Ayck, Mark Twain 348
4. Reich, Charakteranalyse 288
5. Tego samego autora, Dialektischer Materia-lismus und Psychoanalyse 15. Por. jeszcze tego samego

autora, Massenpsychologie des Faschismus 87. Comfort, Der aufgektarte Eros 71 i d.

6. Reich, Die Entdeckung des Orgons 121
7. Borneman I 489
8. Nansen 136
9. Por. Nansen 87, 132 i d. Guha, Sexualitat und Pornographie 34 i d. Savramis, Religion und

Sexualitat 22. Tam dalsza literatura. Seksualna goLcinnoLK tak e u niektórych ludów Azji Lrodkowej: Zulliger,
Umgang mit dem kindlichen Gewissen 12

10. Guha, Sexualitat und Pornographie 36 i d. Por. tak e Reiche, R. 32 i d. O wp ywach KoLcio a w

obr bie tych kultur por. np. Mead, Jugend und Sexualitat I 141 i d.

11. Reich, Entdeckung 173

12. Tam e
13. Plack 284
14. Obszernie Hays 86 i d.
15. Weyer 97. Mead, Mann und Weib 164. Hays 88 i d. Muhlrnann 224
16. Plack 279
17. Toynbee 41 i d. Por. tak e Haensch 67
18. Frankfurter Rundschau, 30.4.1973. Por. tak e Packard 356
19. Plack 108. Die Wek, 16.12.1969, s. 3
20. Plack 280
21. Por. Haensch 28 i d. Rattner, Aggressionen 153 i d.
22. Hóffner, Sexual-Moral im Licht des Glau-bens 17
23. Scherr234
24. Tak Morris 58. Por. w tej i nast pnej sprawie tak e: Comfort, Der aufgeklarte Eros 56 i d.
25. Plack 209
26. Borneman II 450
27. Por. tam e II 453. Wobec tego wszystkiego niewinn igraszk , jowialnie rzec by mo na, zwyk ym

odreagowaniem wydaje si przewidywany przez niektóre kodeksy miejskie w Danii przepis uwalniaj cy
cudzo o ników od wszelkiej kary, gdy kobieta, ci gn c winnego „za grzesznego cz onka", przemierzy a z nim
„tam i z powrotem ulice miasta": Weinhold II 26

28. Plack 309
29. Tam e 310
30. Por. Rattner, Aggression und menschliche Natur 133
31. Obszernie i moim zdaniem trafnie Plack 265 i d., zw . 298 i d.
32. Borneman II 445 i d., 32 i d. i in. Plack 86 id.
33. Reich, Entdeckung 192 i d.
34. Neumann, V, Voltaire 89. Por. tak e Zwe-renz 84 i d.
35. Dannenbauer I 155
36. Socr. h. e. 7,15. W tej sprawie por. np. tak e Frusta 147. Schneider, Die Christen im rómischen

Weltreich 322 i d. Tego samego autora, Geistesgeschichte I 613. Campen-hausen, Die griechischen Kirchenvater
156

37. Mehnert 152
38. Przekonuj co przedstawi to Plack 273 i d., 295 i in.
39. S owo, które w swym rdzeniu czy si ze s owem znacz cym „Lwi ty" u zachodnich semitów
40. 1. Sm. 21, 6.; 2. Sm. 11, 11. Por. 5. Mos. 23, 9 i d. v. Rad 6 i d. Ringgren 48 i d. Albright, Von der

Steinzeit 278

41. 1. Sm. 18, 27
42. Tak Fichtenau 20
43. Deschner, Abermals krahte der Hahn 160 i d., 192 i d.
44. 1. Kor. 9, 26; 2. Kor. 10, 3; Flp. 2, 25. Por. tak e 2. Tm. 2, 5. Harnack, Militia Chri-stiana 93 i d.

Fichtenau 79

45. 1. Klem. 37
46. Vita Cypriani 16, 2. Hamack, Das Leben Cyprians 68 i d.
47. Fichtenau 67 i d.
48. Tam e 66 i d.
49. Petrus Venerabilis, De miraculis 1, 12
50. Gruber 154
51. Fichtenau 69
52. Tam e 71
53. Por. Hays 176 i d.
54. Fuchs 98. Z powo aniem si na Summa con-tra gentes 3, 137
55. Ries 30 i d.
56. Miiller, J. 76
57. Por. Bamberg, Militarseelsorge in der Bun-deswehr 143. Dlatego wojskowe duszpasterstwo

katolickie propaguje tak e „nienaruszone kobiety", nie takie, „gdzie ju inni schrupali" (!), co najlepsze (!).
Dlatego nawet w okresie narzeczenskim zabrania „dotykania (!) organów, które s u zespoleniu ludzi w
ma e,stwie", i to bynajmniej nie tylko ze znanych wzgl dów (nie)obyczajnoLci, lecz tak e ze wzgl dów
„zdrowotnych". Tam e 141 i d. Zdrowi do masowego grobu!

58. Hyde 74 i d.
59. Tam e

60. Por. Morus, Eine Weltgeschichte 170. Beu-tin, Neuzeit 406. Rezultat najskrupulatniej-szych

rachunków to liczba 10468 ofiar. A na prowincji zabito podobno 30 000: Chambon 75

61. Por. Beutin, Neuzeit 406
62. Por. Kiihner, Lexikon 205 i d.
63. Warner 124
64. Tam e 125, 243. Alsheimer 167. Beck 280 i d.
65. Warner 246. Beck tam e
66. Por. Plack 277 i d.
67. Alsheimer 126. Por. tak e Warner 125
68. Evola 217
69. W najmonstrualniejszy sposób ujawnia si to w wyj tkowej szmirze pióra Hochta, J. M., Maria

rettet das Abendland... Z koLcielnym imprimatur. Por. w tej sprawie tak e: Deschner, Fatima

70. Kahl 52
71. Hócht 23 i d. Por. tak e da Fonesca 11 i d.
72. Por. w tej sprawie np. Deschner, Abermals krahte der Hahn 369
73. Beissel 269 i d.
74. Por. Hocht, Maria 27 i d.
75. Tam e 27 i d.
76. Tam e 35 i d. Por. tak e Beissel 269 i d. da Fonseca 17
77. Hócht, Maria 35
78. Wollschlager 207 i d., zw . 223 i d., 336
79. Hócht, Maria 33
80. Obszernie Deschner, Mit Gott 38 i d., 47 i d. Ilustracja, w: tego samego autora, Vatikan und

Faschismus.

81. Pierwszy cytat za Hocht, Maria 21. Por. 23. Obszernie Deschner, Mit Gott w wielu miejscach. Za

nast pcy Pacellego, humanistycznego Jana XXIII, adoracja Maryi, która Pacellemu wydawa a si tak
niezb dna, odgrywa a znacznie mniejsz rol . Nawet Seppelt/Schwaiger 527 przyznaj : „Po jednostronnym
akcentowaniu przez Piusa XII mariologia za Jana XXIII znów zesz a na dalszy plan." W sprawie jej ci gle
jeszcze niebywa ych i — z czysto materialnego punktu widzenia — lukratywnych przerostów por. np. pe n
treLci, ironicznie zabawn prac Brodera/Kuballi. — Cytat z Helvetiusa za Mack, C. A., Helvetius 121. — Cytat
z Jahnna: Jahnn I, 34

82. Ries 15
83. Hornstein-Faller 355
84. PieL, nad PieLniami 7, 7
85. Poen. Valicell. I, 11; II, 13. Por. Grupp I 297, 299. Friedberg, Aus deutschen Bufl-buchern 9
86. S usznie natomiast pisze Gerhard Szcz sny: „Dlaczego mia oby byK rzecz z , gdy cz owiek po

obejrzeniu filmu czy lekturze ksi ki odwa niej myLli o swej seksualnoLci. Niebezpieczne s tylko takie filmy i
ksi ki, które stymuluj do czynów aspo ecznych i kryminalnych — do brutalnoLci, gwa tu, sadyzmu": Das
sogenannte Gute 110

87. Garrone 54
88. Por. Plack 358 Przyp. 67
89. Cyt. tam e 79 i d.
90. Tam e 80
91. Schroteler98
92. Tam e 157
93. Por. w tej sprawie Deschner, Abermals krahte der Hahn 477 i d. oraz 508. Nast pnie tego samego

autora, Kirche und Krieg 9 i d. Cyt. z Nietzschego za Beutin, Friedrich Nietzsche 393

94. Theod. h. e. 5, 41
95. Mees/Graf 42 i d.
524
96. Deschner, Mit Gott 165
97. Tam e 163
98. Mees/Graf 41 i d.

Rozdzia 31
1. FMG Information, marzec 1981, 17
2. Hóffner, 14.10.1984 w St. Ursula, Kolonia. FMG Information, grudzie, 1984,16 i d.
3. Tam e, czerwiec 1980, 11
4. Tam e, lipiec 1982, 14
5. Tam e, lipiec 1985, 18

6. Vaticanum II. Konstytucja pastoralna. KoLció w Lwiecie wspó czesnym, Gaudium et Spes, 1, 1
7. Teod. h. e. 5. 41
8. K. Deschner, Nur Lebendiges schwimmt ge-gen den Strom, Aphorismen, 1985, 83
9. Konstytucja pastoralna Nr 48 i d.
10. Tam e Nr 51
11. Tam e
12. Vaticanum II: OLwiadczenie w sprawie wychowania chrzeLcija,skiego Gravissimum Educationis

Nr 1. Konstytucja pastoralna: KoLció w Lwiecie wspó czesnym, Gaudium et Spes Nr 49. Zaznaczenia moje

13. FMG Information, lipiec 1985, 21
14. Tam e, wrzesie, 1980, 16 i d.
15. Tam e, wrzesie, 1980; 26 marca 1981, 8, 33
16. Tam e, marzec 1981, 32
17. W. Daim, Abschaffung des Zblibats, w: Werkhefte, zeitschrift fur probleme der gesellschaft

und des katholizismus. 1962, XVI/1, 18

18. Konstytucja dogmatyczna o KoLciele Nr 29
19. G. Hirschauer, Der Katholizismus vor dem Risiko der Freiheit. Nachruf auf ein Kozil, 1966, 270
20. FMG Information, marzec 1981, 11/12, 16
21. V Gemie, Die Bedeutung der Pastoral-konstitution Gaudium et Spes und ihre Ver-wirklichung in

der nachkonziliaren Kirche, w: 20 Jahre nach dem Konzil. Analysen und Perspektiven. Kritisches Christentum.
Zeszyt specjalny Nr 93a/grud. 1985, 16, 19

22. FMG Information, marzec 1981, 17
23. Tam e
24. Tam e, stycze, 1978, Nr 3, 8
25. G. Ermecke, Gilt die "Kónigsteiner Erkla-rung" heute noch? W: FMG Information 11/12 marzec

1981, 58 i d.

26. Tam e
27. Tam e 28 i d.
28. Tam e 59
29. Pfarramtsblatt. Mitteilungen aus Amtsblat-tern fur den katholischen Klerus, wyd. przez

Klerusverband Miinchen Nr 1, 1 stycznia 1978. PodkreLlenie moje

30. Tam e
31. FMG Information, stycze, 1978, Nr 3
32. Tam e
33. Por. K. Deschner, Ein Jahrhundert Heilsge-schichte, t. II, 1983, 236 i d.
34. Jan Pawe II, M czyzn i kobiet stworzy . Podstawowe kwestie seksualnoLci cz owieka, 2. 1982,

w ró nych miejscach. Por. tak e FMG Information, marzec 1981, 49 id.

35. FMG Information, lipiec 1982, 14. Grudzie, 1984, 9
36. Tam e, czerwiec 1980, 8. Sierpie, 1984, 10
37. Audiencja 10 pa dziernika 1984. Por. audiencj generaln 25.6.1980. FMG Information, grudzie,

1984

S

7 i wrzesie, 1980, 13

38. S owa papie a z 5.6.1979, 23.7.1980, 3.12.
1980, 28.1.1981, 23.10.1984. FMG Information, luty 1980, 7; wrzesie, 1980,11; marzec
1981, 50; grudzie, 1984, 8
39. S owa papie a z 25.6.1980, 21.7.1982, 24.11.
1982, FMG Information, wrzesie, 1980, 13; listopad 1982, 20; marzec 1983, 21
40. A.Kirchmayr, Die Kirche ist krank, w: Th. Seiterich (wyd), Briefe an den Papst, Beten allein

geniigt nicht. 1987, 66 i d.

41. Por. Gaudium et Spes 5 i 54
42. S owa papie a z 28.4.1982 i 31.10.1984. FMG Information, lipiec 1982; 14 grudnia 1984,8
43. Verlautbarungen des Apostolischen Stuhls, 13. Predigten und Ansprachen von Johan-nes Paul II.

bei seiner Pilgerfahrt durch Ir-land und in die USA 29.9 bis 8.10.1979. Wyd. Sekretariat Konferencji
Biskupów Niemieckich, 128. Dalej: FMG Information, lipiec 1982, 13

44. Verlautbarungen des Apostolischen Stuhls, 24. Predigten und Ansprachen von Papst Johannes Paul

II. bei seinem Pastoral-besuch in Deutschland, 15-19 listopada 1980. Wyd: Sekretariat Konferencji
Biskupów Niemieckich, 16 i d.

45. S owa papie a z 15.11.1980, 10.10.1984. FMG Information, marzec 1981, 48; listopad 1982, 20;

marzec 1983, 19; grudzie, 1984, 8. Por. tak e audiencja generalna z 18 lipca 1984. FMG Information, sierpie,
1984, 11

525
46. Tam e, grudzie, 1984, 7

47. M. Bussmann, Manner, Mitren, Macht, w: Th. Seitenreich (wyd.) Briefe an den Papst. Beten allein

geniigt nicht, 1987, 106 i d.

48. S owa papie a z 1.8.1984, 22.8.1984, 5.9. 1984. FMG Information, grudzie, 1984, 5 id.
49. 7.6.1980 do biskupów indonezyjskich. FMG Information, grudzie, 1984, 5 i d.
50. Tam e, lipiec 1982, 13
51. Tam e, marzec 1983, 19 i d.
52. 3 listopada 1979. Tam e, luty 1980, 7
53. Tam e, grudzie, 1984, 8 i d.
54. Tam e
55. Tam e, luty 1980, 9
56. U. i G. Wild, Der Heilige Geist setzt sich nicht nur auf Heilige Stuhie, w: Th. Seite-rich (wyd.)

Briefe an den Papst. Beten allein genugt nicht, 1987, 133

57. Por. H. G. Wiedemann, Homosexuelle Liebe. Fur eine Neuorientierung in der christlichen

Ethik, 1982, 103

58. taz, lipiec 1984
59. F. Lilie, Solange Ihr Thron steht, wackelt auch mein Bett nicht, w: Th. Seitenreich (wyd.) Briefe an

den Papst. Beten allein genugt nicht, 1987, 136 i d.

60. FMG Information, czerwiec 1980, 5
61. Tam e, lipiec 1982, 14 (7.4.1982)
62. Por. H. J. Vogel, Auch verheiratete Priester stehen zum Dienst bereit, w: Th. Seitenreich (wyd.)

Briefe an den Papst. Beten allein genugt nicht, 1987, 115 i d.

63. Verlautbarungen des Apostolischen Stuhls, 25. Predigten und Ansprachen von Johan-nes Paul II.

bei seinem Pastoralbesuch in Deutschland sowie BegriiBungen und Re-den, die an den Heiligen Vater gerichtet
wurden. 15 bis 19 November 1980. Wydawca: Sekretariat Konferencji Biskupów Niemieckich 125

64. Stówa papie a z 13.10.1979, 1.6.1980, 30.8. 1980. FMG Information, luty 1980, 8; czerwiec 1980,

7; marzec 1981, 49

65. Verlautbarungen des Apostolischen Stuhls, 13. Predigten und Ansprachen von Johan-nes Paul II.

bei seiner Pilgerfahrt durch Ir-land und in die USA 29.9 bis 8.10.1979. Wyd. Sekretariat Konferencji
Biskupów Niemieckich, 1979, 40 i d.

66. FMG Information, marzec 1983, 20
67. Tam e, sierpie, 1984, 10
68. J. P. II do grupy biskupów niemieckich w dniu 21.1.1983. FMG Information, marzec 1983, 21
69. Tani e, lipiec 1985, 18
70. taz, 11.10.1986
71. Tam e
72. Por. Kreuzzug gegen das schmutzige Ame-rika, taz 16.7.1986
73. Waszyngton, 3 marca 1985 (Reuter)
74. L. L. Mathias, Die Kehrseite der USA, 1964, 30
75. Waszyngton, 4 maja 1987 (Reuter)
76. dpa/AP, Meksyk, 10 sierpnia 1984. Por. tak e taz 8. 8. 1984
77. Meksyk, 12 sierpnia 1984 (AP) zob. tak e „Frankfurter Rundschau"
78. Waszyngton, 27 lutego 1983 (AFP). Los Angeles, 5 lipca (Reuter)
79. Londyn, 12 grudnia 1986 (KNA)
80. Por. P. Nonnenmacher, Entscheidung mit oder ohne Gottes Hilfe, w: „Frankfurter Rundschau",

25.6.1986. R. Sotscheck, Ple-biszit gegen die familienpolitische Steinzeit, w: taz, 24.5.1986. Por. tak e taz,
28.6.1986

81. Tam e
82. Por. G. Juttner, Die groBe Pleite des Jus-tizministers, w: taz, 27.11.1985
83. FMG Information, czerwiec 1980, 11
84. Tam e, grudzie, 1984, 9
85. Verlautbarungen des Apostolischen Stuhls, Papst Johannes Paul II. in Deutschland, Nr 25, 125

(Fulda 17.11.1980)

86. Do biskupów Nowej Gwinei, 13 pa dziernika 1979. FMG Information, luty 1980, 8
87. Podczas tak zwanej rocznej mszy Lw. rodzin w dniu 25.3.1984. FMG Information, sierpie, 1984,

10