Przypisy

Ksi ga Czwarta
Rozdzia 47
1. Schneider, Geistesgeschichte, II. s. 297.
2. Schleiermacher, Reden iiber die Reli-gion, IV, s. 132.
3. Zosim. 2, 8, 2. 9, 2.
4. Lacf. mort pers. 44, 11.
5. Tam e 44, 5-6. Euseb. vita Const. 1, 28. Na ten temat: Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III,

s. 62. Buonaiuti, I, s. 197. Schoenbeck, s. 26-27.

6. Schoenbeck, s. 5 i nast.; 22-23; 69-70. Schwartz, Kaiser Constantin, s. 60. Na temat ówczesnej

polityki religijnej Kon-stantyna: H. P. EOrange, s. 177 i nast.

7. Lact. mort. pers. 48, 2; Euseb. h. e. 10,5; tzw. mediola6ski edykt o tolerancji.
8. Por.: Vogt, Constantin der Grosse, s. 187. Honn, s. 119. Schoenbeck, s. 39; 49.
9. Tak w: Kraft, s. 67.
10. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 559.
11. Buonaiuti, s. 251.
12. Schwartz, Kaiser Constantin, s. 130-131.
13. Na temat yczliwej wobec chrze9cijan postawie Konstancjusza: Kraft, s. 2 i nast.
14. Na temat dalszych wywodów por. zw:aszcza: Honn, s. 144-145.
15. Rostovtzeff, II, s. 217.
16. Vogt, Constantin der Grosse, s. 234.
17. Honn, s. 126-127.
18. Rostovtzeff, II, s. 236. Por. tak e oba motta (przyp. 15 i 16). Ponadto: Honn, s. 136-137.

Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 131.

Rozdzia 48
1. Goethe do Eckermanna 4 stycznia 1824 roku.
2. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 242.
3. Cyt. wg: Seeck, Entwicklungsgeschichte, s. 306. Por. tak e: Harnack, Dogmenge-schichte, s. 54.
4. Por.: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 401 i nast.
5. Martial 5, 24.
6. Kirfel, s. 11 i nast.;38 i nast.; 99 i nast.; 147 i nast. Por. tak e s. 184-185.
7. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 403. Por. tak e: Wechssler, s. 43, a ponadto: H. Usener w:

„Rheinisches Museum fur Philologie" 1903, nr 1, s. 161.

8. Do Kórnera, 25 grudnia 1788 roku.
9. Por: KsiEga Enocha 6, 2.
10. Por.: FIp 2, 9 i nast.; 1 Kor 15, 28. Na ten temat: Werner, Die Entstehung, s. 302 i nast. Bousset,

Kyrios Christos, s. 150 i nast. Klausner, Von Jesus zu Paulus, s. 435-436.

11. 2 Kor 1, 3; 1 Kor 11, 3.
12. Bousset, Kyrios Christos, s. 150.
13. J 14, 28.
14. Por. Basil. ep. 8, 5 i nast.
15. Just. apol. 1,13. Por. tak e Tryph. 56, 4; 56, 11.
16. Athan. c. Arian 3, 42; Epiph. haer. 69, 44, 1.
17. Iren. adv. haer. 2, 28, 8.
18. Tert. adv. Herm. 3: adv. Prwc 5. Por. tak e 3; 9-10. Ponadto Tert. adv. Marc. 2,27.
19. Orig. Cels. 8,15. Dalsze wskazówki Hród:owe w: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 351, przyp. 2.

Por. tak e: Seeberg, I, s. 512-513. Werner, Die Entstehung, s. 521-522.

20. Orig. orat. 15, 1.
21. Bousset, Kyrios Christos, s. 233.
22. Por. odno9nie do cytowanych w:a9nie fragmentów Tertuliana: Tert. adv. Herm. 3 oraz Tert. adv.

Prwc 5. Ariusz w: Athan. ep. ad episc. Aeg. et Lib. 12.

23. Por. Athan. c. Arian. 3, 15-16.
24. Ehrhard, Kirche der Mdrtyrer, s. 296 i nast. Viller/Rahner, s. 74.
25. Weinel w: Heinecke, s. 330.
26. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 117, przyp. 1.
27. Wesendonck, s. 70 i nast.
28. Ackermann, Entstellung und Klarung, s. 73 z odniesieniem do R. B. Hoyle'a.
29. 2 Kor 3, 17.

30. Flp 1,19; Gal 4,6; Rz 8,9-11; 8,15-17; 2 Kor 3, 17-18.
31. J 3, 8; Mk 9, 20; Mt 27, 50.
32. 1 P 3, 19; 1 Kor 2, 11; Rz 8, 9.
33. 1 Tm 5, 21; Lk 9, 26; Ap 1, 1-2. Por. tak e Mk 8, 38; 1 Tm 5, 21; 1 Tes 3, 13; Ap 3, 5; 14, 10. Na

temat Mydów: KsiEga Enocha 39, 5 i nast.; 61, 8 i nast.

34. Ap 1, 4-5.
35. Just. apol. 1, 6.
36. 1 J 5, 7-8. Na temat: Jiilicher, s. 589.
37. Liczne wskazówki Hród:owe w: Werner, Die Entstehung, s. 337, przyp. 81-82; s. 338, przyp. 84-85.

Ev. Hebr. 2. Herm. vis. 1, 2, 4; 3, 8, 9; 3, 13, 2; Herm sim. 9, 14, 3. Por. tak e identyfikacjE Para-kleta i Paw:a u
Oiygenesa: Orig. hom. 25 in Lc. z odniesieniem do J 14,16-17.

38. Orig. Cels. 5, 11; Ciem. Al. stront. 7, 4, 38, 4.
39. Orig. Cels. 8, 12; Tert. adv. Prax. 24. Por. tak e: Harnack, Mission und Aus-breitung, I, s. 117,

przyp. 1.

40. Hilar. Pictav. lib. ad. Constantinum 2, 5.
41. W: Athan. ep. 1 ad Semp. 15.
42. Athan. ep. ad Serap. 2. J 14, 11.
43. Cyt. w: Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 66.
44. Bas. hex. 6; hom. 2 oraz 9; hom. 6.
45. Greg. Nyssa cat. 4, 1.
46. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 580.

Rozdzia 49
1. Buri, Christentum und Kultur, s. 131.
2. Wemer, Die Entstehung, s. 635. Odno9nie do wiary w to, e Chrystus jest istotN anielskN

podporzNdkowanN Ojcu, rozpowszechnionej w IV wieku, por.: Werner, Die Entstehung, s. 302 i nast.

3. W: Athan. de synod 16.
4. Ps. Tert. adv. omn. haer. 8.
5. Harnack, Sprawozdanie z konferencji Pruskiej Akademii Nauk (wydzia: filolog.-hist.), 1923, s. 51

i nast. Ten e, Dogmengeschkhte, s. 156 i nast, a zw:aszcza s. 161 i nast.

6. Hippol. ref. 9, 11, 1. Por. tak e 9, 12.
7. Harnack, Dogmengeschichte, s. 159.
8. Nigg, Buch derKetzer, s. 139.
9. Epiph. haer. 68, 4; 69, 2. Na ten temat: Iietzmann, Geschichte der alten Kirche, s. 93 i nast. Harnack,

Dogmengeschichte, s. 211 i nast.

10. PhUostr. 2, 2.
11. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 601.
12. Philostr. 1, 3.
13. Tak w: E. Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius, s. 301. Por. tak e: Haller, Das Papsttum, I, s.

50.

14. Mt 12,28; Mk 13,32; Mt 26,41; 28,18; Lk 2,52; 18, 19; J 11, 34; 14, 28; 17, 3; Dz 2, 36; 1 Kor 1,

24; 15, 28; Koi 1, 15; Flp 2, 6-7; Hbr 1, 4; 3, 2; J 12, 27; 13, 21; Mt 26, 39; 27, 46 itd. Harnack,
Dogmengeschichte, s. 216.

15. Na temat wyraHnego podporzNdkowania w ewangelii Lukasza, w której nie ma te mowy o

preegzystencji Jezusa: Conzelmann, Die Mitte der Zeit, s. 146 i nast. Por. tak e: Werner, Die Entstehung, s. 371 i
nast. oraz powo:anie siE Ariusza na tradycjE, zrelacjonowane przez Atanazego: Athan. c Arian. 1, 5.

16. Aleksander z Aleksandrii, Sermo de anima 7. Athan de synod. 16.
17. Teodoret 1, 4, 3; na ten temat: E. Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius, s. 133, przyp. 1. Ten e,

Kaiser Con-stantin, s. 123.

18. Euseb. vita Const. 2, 61, 5. Liet-zmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 99-100.

Schwartz, Kaiser Constantin, s. 122-123.

19. Ehrhard, Die Kirche derMartyrer, s. 308.
20. Tak w: Daniel-Rops, Die Kirche, s. 607.
21. Schneider, Geistesgeschichte, I s. 400.
22. Euseb. vita Const. 2, 64 i nast.
23. Kraft, s. 96-97.
24. Wydanie Akademii Berli6skiej, wyd. H. G. Opitz, t. 3, Urkunden zur Geschichte des arianischen

Streites, 18, 7. Cyt. wg: Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 102.

Rozdzia 50
1. Schwartz, Kaiser Constantin, s. 141.
2. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 612. Na temat liczby zgromadzonych: Seeck, Untersuchungen zur

Geschichte des Nicdnischen Konzils, s. 60-61.

3

:

Socr. h. e. 1, 8.

4. Heussi, Kompendium, s. 120.
5. Jedin, s. 144.
6. Kraft, s. 100.
7. Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 348.
8. Tak w: H. Miiller, Kirchengeschichte, I, s. 383.
9. Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 350.
10. Schwartz, Zur Geschichte des Athana-sius, s. 182.
11. Werner, Die Entstehung, s. 591 i nast. z wieloma wskazówkami Hród:owymi. Ten e,

Derprotestantische Weg, I, s. 182. Ponadto: Harnack, Dogmengeschichte, s. 76.

12. Werner, Die Entstehung, s. 598 i nast.
13. Haller, Das Papsttum, I, s. 50. Por. tak e s. 57.
14. List Konstantyna (18, 8) w: Kraft, s. 218-219. Na temat lawirowania Ko-
, 9cio:a miEdzy rygorystycznym monote-J izmem w wydaniu sabelia6skim a poli-| teizmem gnostyków:

Werner, Die Ent-i stehung, s. 591 i nast.

15. Voigt, s. 98.
16. Athan hist. Arian. c. 33.
17. Por.: Voigt, s. 44 i nast. Heiler, Altkir-chliche Autonomie, s. 223-224.
18. Por.: Heiler, Alttarchliche Autonomie, s. 54-55.
19. Por. tam e, s. 54-55; 84.
20. Tak w: Voigt, s. 73. Por. tak e s. 98.
21. Opt. de schism. Donat. 3, 3.
22. Euseb. vita Const. 4, 24.
23. Voigt, s. 99-100.
24. Leo ep. 162 oraz 165. Na temat: Voigt, s. 76 i nast., a zw:aszcza s. 80-81.

Rozdzia 51
1. Schneemelcher, Zur Chronologie des arianischen Streites, s. 393 z powo:aniem siE na H. G. Opitza.
2. Lietzmann, Geschichte der alten Kir-che, III, s. 220 i nast. Por. np.: Athan. c. gent. 45. Na temat

póHniejszego udzia:u Atanazego w sporze dogmatycznym por. tak e: Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius
w: Gesammelte Schriften, t. 3, s. 246, przyp. 1.

3. Athan c. Arian. 1, 53; 2,17; 2, 32; 2, 39; 2, 43; 3, 2; 3, 16; 3, 28; 3, 50; 3, 67;
I, 1. De decretis synodi Nicaenae 21 (tu cytat); 27; 29. Ep. adAdelphium 8.
4. Cyt. w: Daniel-Rops, Die Kirche, s. 626.
5. Heiler, Urkirche und Ostkirche, s. 158.
6. Por.: Scheidweiler, s. 87 i nast.
7. Athan. c. Arian. 1, 1.
8. Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 38 i nast.
9. Socr. 1, 38, 7.
10. Athan. ep. ad Serapion de morteAriL Na ten temat: Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 33 i

nast.

11. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 621.
12. Por.: Grisar, III, s. 851 i nast. Tam tak e liczne potwierdzenia dalszych cytatów.
13. Tam e, s. 854-855.
14. Tam e, s. 853.
15. Bates, s. 687.
16. Flp 3,19.
17. Athan. de decr. Nic. synodi 40. Na ten temat: Kraft, s. 233 i nast.
18. Tam e, s. 39. Na ten temat: Kraft, s. 230 i nast.
19. Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 41 i nast.
20. Por. Athan. hist. Arian. 69. Zosim. 2,40. Socr. 3, 1, 6-7.
21. Euseb. vita Const. 4, 51-52.
22. Eutrop. 10, S.Aur. Vict. 41. Zosim. 2,41.
23. Athan. apol. 29, 3; 30, 1.
24. Theodor. h. e. 2, 16, 24.
25. Libr. ep. 10 pro deifico (Hil. 4, 168); ep.

II, 2 6uia scio (Hil. 4, 171); ep. 12 non doceo {HiL 4, 172).
26. Np.: Amman, Dictionnaire de Th8ologie Catholi6ue, IX, 1926, kol.637.
27. Bardziej szczegó:owo; Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 226 i nast.
28. W Ensslin, Die Religionspolitik des Ka-isers Theodosius, s. 23-24.
29. Por.: Seeck, Untersuchungen zur Geschichte, s. 12-13. Ponadto: Heiler, Alt-kirchliche Autonomie,

s. 178 i nast.

30. Cyt. Wg: Heiler, Altkirchtiche Autonomie, s. 180.

Rozdzia 52
1. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 530. Na temat dalszych wywodów por. zw:aszcza: Lietzmann,

Geschichte der alten Kirche, III, s. 262 i nast.

2. Bidez, s. 34 i nast.
3. Tam e, s. 114-115.
4. Greg. Nas. or. 4, 21.
5. Por. tak e Liban. or. 18, 21.
6. £/7. 89; cyt. wg: Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, III, s. 281. Por. tak e Greg. Nas. or. 4,

111-112. Bidez, s. 280 i nast. Geffcken, Der Ausgang, s. 128 i nast.

7. Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, s. 34 i nast.; 46 i nast.
8. Hier. Chro9. Rufin. h. e. c. 32. Cyt. w: Greg. Nas. or. 4, 58.
9. Theodor. 3, 8, Socr. 3, 12. Sozom. 5, 18.
10. Julian ep. 50. Soc* 3, 13, 1-2.
11. Liban. or. 17, 27.
12. Ambr. de obitu Valentiniani consolatio 21. Greg. Nas. or. 4, 75.
13. Liban. or. 18, 11 i nast.
14. Am. Marc. 22, 4, 9: 22, 7, 5. LiAan. o/: 2, 58; 18, 154.
15. Poulsen, s. 286.
16. Bidez, s. 352.
17. Sozom. h. e. 6, 2. Por. tak e: Dblger, Zur Einfuhrung w: Bidez, s. 8; 358-359. Fbrster, Kaiser

Julian, s. 16 i nast.

18. Bidez, s. 332 z odniesieniem do Liban, or. 18, 194; 15, 43; 12, 84-85.
19. Theodor. h. e. 3, 28. Liban. or. 11, 300.
20. Apotheos. 449 i nast.
21. Greg. Nas. or. 4, 85; 4, 68; 4, 111; 4, 79; 4, 52; (tu cytat).
22. Bidez, s. 358. Na ten temat: Forster, Kaiser Julian, s. 9 i nast.
23. Philip, s. 41—42. Szczegó:owo w: Forster, Kaiser Julian, s. 25 i nast.
24. Bidez, s. 362-363. Por. tak e: Philip, s. 52 i nast. Forster, Kaiser Julian, s. 39 i nast.

Rozdzia 53
1. Basil. hom. in divin. 1.
2. Por. Mk 6, 8-9 z Mt 10, 10; Lk 9, 3; 10,4.
3. Nielsen, s. 198-199.
4. Jirku, s. 19.
5. Por.: Pohlmann, II, s. 465 i nast. Tau-bes, s. 66-67 z du N ilo9ciN potwierdze6 Hród:owych.
6. DSD 1, 11-12; 3, 2; 4, 2-3; 5, 2; 6, 20 i nast. Joseph. ant. jud. 18, 20; beli.
2, 8, 3. Na temat: Braun, Spatjudisch--hdretischer, II, s. 73 i nast., a zw:aszcza s. 77, przyp. 2.
7. Bock, s. 45. U Leipoldta w: Der soziale Gedanke, s. 82 te ostatnie s:owa wyra ajN tylko

przypuszczenie.

8. Por. Mt 2,11 z Lk 2, 24. Stauffer, Jesus, s. 44; 154, przyp. 5.
9. Por.: Dalman, Arbeit und Sitte in Paldstina, VII, s. 220.
10. Lk 15, 2.
11. Wikenhauser, s. 160. Na temat :agodzNcych zabiegów Mateusza por. np.: Percy, Die Botschaft

Jesu, s. 106 z odniesieniem do Mt 5, 3; 5, 6 i in.

12. Lk 12, 33; 14, 33. Por. tak e: Heussi, Der Ursprung des Mdnchtums, s. 17-18.
13. Mk 10, 25. Na ten temat por. np.: Fuchs, Christentum und Sozialismus, s. 154.
14. Lk. 16, 9; 16, 11; 6, 24 i nast.; 16, 19 i nast.; 1, 52-53.
15. Pohlmann, II, s. 473. Braun, Spatjudi-sch-haretischer, II, s. 74. Percy, s. 105-106. Heussi,

Ursprung des Mdnchtums, s. 25. Lohmeyer, Galilda und Jerusalem, s. 65. Por. natomiast gloryfikacje u katolika
Meinertza (I, s. 107) oraz wersjE przeciwstawnN u katolika Wiken-hausera (s. 159-160).

16. Ausserbiblische Worte Jesu, wyd. Die-trich, nr 27. Leipoldt, Der soziale Gedanke, s. 84. Por. tak e:

Lohmeyer, Das Evangelium des Markus, s. 261.

17. Cyt. wg: Harnack, Das Wesen des Chri-stentums, s. 63-64. Na ten temat: Je-remias, Unbekannte

Jesusworte, s. 36 i nast. Michaelis, Die apokryphen Schri-ften, s. 115 i nast. Hennecke, s. 30. Na temat postawy
Jezusa por. np.: Harnack, Reden und Aufsatze, I, s. 30. Di-belius, Jesus, s. 78.

18. Por.: Buonaiuti, s. 291. Schneider, Ge-istesgeschichte, I, s. 36.
19. Por. przypis. Por. tak e: Troeltsch, s. 49.
20. Cypr. op. et el. 25 Por. np. tak e Joh. Chrysost. hom. na temat Dz 7, 2-3.
21. Oerbeck, s. 27.
22. Lohmeyer, Galilaa und Jerusalem, s. 65 -66. Por. ten e, Gottesknecht und Da-vidsohn, s. 138.
23. Troeltsch, s. 49.
24. Dz 4, 32-35. Por. tak e 2, 42 i nast.
317
25. Por.: Heussi, Der Ursprung des Móncht-.1 ums, s. 19-20. Pohlmann, II, s. 483.
Haenchen, Die Apostelgeschichte, s. 191 i nast.
26. Troeltsch, s. 50. Por. tak e: Kautsky, Der Ursprung des Christentums, s. 347 i nast.
27. Leipoldt, Der soziale Gedanke, s. 111; 115. Heussi, Der Ursprung des Móncht-
t ums, s. 20 i nast. Bigelmair, s. 84. Weinel, Die Stellung des Urchristen-tums, s. 28. Greeven, Das

Hauptpro-blem, s. 101 i nast.

28. Por. np.: Meinertz, I, s. 227.
29. Kautsky, Geschichte des Sozialismus, I, s. 34.
30. Schoeps, Theologie und Geschichte des Judenchristentums, s. 196 i nast. Loh-meyer, Galilda

undJerusalem, s. 64—65.

31. Por. Iren. adv. haer. 1, 25, 3; Ciem. AL strom. 3, 2; August, de haer. 7.
32. Bazyli, kazanie: Czas suszy i g:odu, c. 8.
33. Por. przyp. 46.
34. Jk 2, 6; 5, 1 i nast. Na ten temat: Weinel, Stellung des Urchristentums, s. 14. Kautsky, Der

Ursprung des Christentums, s. 345.

35. Did. 2, 8; 2, 7. Por. tak e Barn. 19, 5; 19, 8; Basil. ep. 65.
36. Herm. sim. 1,6; 1,8-9. Por. tak e Herm. vis. 3, 6, 7 i in.
37. Just. apol. 1, 14.
38. Tert. patient. 7; idol. 11.
39. Tert. apol. 39.
40. Pohlmann, II, s. 464 i nast,; 488 i nast.
41. Basil. 5. hom. 7; 7. hom. 1.
42. BasiL in divit. 1.
43. Por.: Bruck, s. 6 i nast.
44. Greg. Nyssa, 1. homilia o b:ogos:awie6stwach. Bruck, s. 18 i nast.
45. Joh. Chrysost. hom. in Matth. 64; 66. Por. tak e hom. 35 oraz 57.
46. Joh. Chrysost. hom. in ep. 1 ad Tim. 12, 3-4.
47. Por.: Pohlmann, II, s. 488 i nast.
48. Hier. in Mich. 6,10 i nast.: ep. 120,1,14.
49. Mt 19, 21; na ten temat Hier. ep. 14, 6; dalsze potwierdzenia w Bruck, s. 80, przyp. 8.
50. Heussi, Kompendium, s. 43.
51. Buonaiuti, I, s. 63 i nast.
52. Na temat Papiasza: Iren adv. haer. 5, 33. Hier. vir. Ul. 18; w tym samym miejscu Hieronim

wymienia jako chiliastów

tak e: Ireneusza, lertuliana, Wiktoryna i Laktancjusza.
53. Just. Tryph. 80-81. Por. tak e 139, 4-5. Na ten temat: Harnack, Judentum und Judenchristentum, s.

82-83. Nigg, Das ewige Reich, s. 52.

54. Iren adv. haer. 5, 33, 2-3; 4, 40, 1; 4,42, 3; 5, 32, 1. Nigg, Das ewige Reich, s. 54. Leipoldt,

Geschichte des neutesta-mentlichen Kanons, I, s. 39. Por. tak e: Frick, s. 61-62.

55. Tert. adv. Marc. 3, 24.
56. Cypr. Fortunat. 11. Method. symp. 9, 5. Na ten temat: Frick, s. 107 i nast. Na temat Wiktoryna por.

komentarz do Apokalipsy c. 12, 4; 19; 21. Lact. div. inst. 7,22, 8; 7, 24, 3 i nast. Barn. 15,5. Najwa niejsze
omówienie montanizmu w: Tert. adv. Marc. 3, 24.

57. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 121. Por. ten e, Dogmengeschichte, I, wyd. IV, s. 619.
58. Por.: Buonaiuti, I, s. 63 i nast. Heussi, Kompendium, s. 43. Leipoldt, Geschichte des

neutestamentlichen Kanons, I, s. 39. Nigg, Das ewige Reich, s. 50. Liet-zmann, Geschichte der alten Kirche, III,
s. 171.

59. August, civ. Dei 20, 7. Hier. comment. in Jes. 49, 14. Nigg, Das ewige Reich, s. 57.
60. Euseb. dem. ev. 7, 3, 12; Cyryl z Jerozolimy cat. 4, 15.

61. 1 Kor 15, 28. Por. tak e 1 Tes 4, 13 i nast. Na ten temat: Werner, Die Ent-stehung, s. 675. Z

zastrze eniami: Bie-tenhard, s. 23-24; 52 i nast.

62. Euseb. h. e. 3, 39, 11 i nast.
63. Buonaiuti, I, s. 69-70. Por. tak e: Nigg, Das ewige Reich, s. 53-54.
64. Por.: Harnack, Dogmengeschichte, I, wyd. IV, s. 616.
65. Buonaiuti, I, s. 70. Por. tak e: Nigg, Das ewige Reich, s. 53-54.
66. E. F. Muller, Die Bekenntnisschriften, s. 185.

Rozdzia 54
1. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 519— 520.
2. Ap 3, 17. Jk 2, 1 i nast.; patrz tak e: Harnack, Mission und Ausbreitung, II, s. 560-561.
3. Preisker, Das Ethos des Urchristentums, s. 174.
4. Por. Gal. 5, 14. Rz 13, 8. Ef 5, 5. 3 Koi 3, 5 z 2 Kor 8, 12 i nast.
5. Lk 12, 33; 14, 33; Mk 10, 21; Mt 19, 21; Lk 18, 22.
6. Por.: Preisker, Das Ethos des Urchristentums, s. 174. Greeven, Das Hauptpro-blem, s. 108.
7. 1 Kor 9,4 i nast.; Gal 6,6. Na ten temat: Preisker, Das Ethos des Urchristentums, s. 103; 174.
8. Gal 5, 15.
9. 1 Kor 11, 17 i nast. Uetzmann, Ge-schichte der alten Kirche, I, s. 136. Nock, Paulus, s. 144;149.

Schrempf, s. 364. Cytat w: Bomkamm, Gesam-melte Aufsatze, II, s. 142. Por. tak e: E. Meyer, Ursprung und
Anfange, III, s. 442. Przeciw temu patrz eufemi-styczny hymn u jezuity Koestera w: Die Idee der Kirche, s. 48.

10. Leipoldt, Der soziale Gedanke, s. 130-131.
11. Troeltsch, s. 116.
12. Dignath/Duren, s. 26.
13. Np. Herm. vis. 3,6,5 i nast.; 3,9,6; sim. 1, 1; 2, 5; 4, 5; 8, 9, 1; 9, 20, 1 i nast.; 9, 30, 4.
14. Did. 1, 6.
15. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 520; tam wszystkie wskazówki Hród:owe.
16. Ciem. Al. quis dives sab/etur c. 3.
17. Por.: Morton S. Enslin, s. 213 i nast. Por. tak e: Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, II, s. 295.
18. Ale por. tak e Ciem. Al. paed 3, 7, 38; 2,12, 120.
19. Bruck, s. 14-15. Por. tak e Greg. Nas. or. 17, 10.
20. Greg. Nas. de pauperum amore c. 6. „Kawaler" u Brucka (s. 16 i nast).
21. Greg. Nas. or. 19, 11.
22. Bruck, s. 16 i nast.
23. Diesner, passim, a zw:aszcza s. 23 i nast.; 92 i nast.
24. August, serm. 14, 3, 4; 85, 5, 6; 85, 6, 7; 14, 4, 6; ep. 157/23; conf. 1, 6. Cyt. w: Diesner, s. 33.
25. August, ep. 104, 3. Diesner, s. 33.
26. Diesner, s. 45, przyp. 1.
27. Kautsky, Der Ursprung des Christen-tums, s. 481.
28. Greg. Nas. or. 12, 3.
29. Hier. c. Joh. Hieros. c. 7.
30. Tak w: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 568 z odniesieniem do Hier. ep. 22; 28; 107; 123; 125;

147.

31. Harnack, s. 422. Haller, Das Papsttum, I, s. 83.
32. Heussi, Kompendium, s. 110.
33. Theiner, I, s. 146-147.
34. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 269 z odniesieniem do Euseb. h. e. 10, 6-7. Joh. Chrysost. in

Act. hom. 18, 4. Por. tak e: Tondi, Die Jesuiten, s. 50-51.

35. Salv. gub. Dei 5,6,24-26. Na ten temat: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 521; 716.
36. Potwierdzenie w: G. Bovini, La pro-prieta ecclesiastka, 1948.
Wed:ug Schneidera.
37. Harnack, Reden und Aufsatze, II, s. 43. Por. tak e: Troeltsch, s. 116. Hartke, s. 422. Schneider,

Geistesgeschichte, s. 327 i nast.

38. Cyt. wg: Gontard, s. 253.
39. Por. zw:aszcza: Haller, Das Papsttum, s. 388 i nast. Heiler, Altkirchliche Autonomie, s. 235 i nast,;

276.

40. Heiler, Altkirchliche Autonomie, s. 239.
41. Wg: Heiler, Der Katholizismus, s. 297. Por. ten e, Altkirchliche Autonomie, s. 236.
42. Cyt. w: Buonaiuti, II, s. 242.
43. Tam e, s. 244.
44. Tam e, s. 252.

45. Thomas S. c. Gent. 3, 133; 3, 135; S. theolog. 2, 2,134, 1 i nast.
46. Gontard, s. 309.
47. Tam e, s. 325. Na temat Eugeniusza IV por. tak e: Morus, s. 295.
48. Morus, s. 305. Gontard, s. 326 i nast.
49. Morus, s. 317.
50. Tbndi, Die Jesuiten, s. 58. Podkre9lenie moje.
51. Joh. Chrysost. hom. 80 i 85 in Matth. Na ten temat: Bruck, s. 73-74.
52. Schaub, s. 32. Podkre9lenie moje.
53. Scheinmann, s. 15.
54. Chinigo, s. 173.
55. Tam e, s. 163. Podkre9lenie moje.
56. Tam e, s. 171.
57. Brzmi mi jeszcze w uszach pe:en emocji i patosu, nieco histeryczny g:os tej deputowanej, która —

majNc 9wiadomo9U poparcia po:owy 9wiata — zawo:a:a na forum niemieckiego Bundestagu

(cytujE z pamiEci): „A mo e chce pan oskar yU Ojca VwiEtego o k:amstwo?!" Zaatakowany polityk nie

mia: oczywi9cie takiego zamiaru.

58. Chinigo, s. 173.
59. Tam e, s. 186-187.
60. Cyt. w: Tbndi, Die Jesuiten, s. 61-62.
61. Tam e.
62. Chinigo, s. 177.
63. Na temat Starego Testamentu por.: Ez 18, 5 i nast.; Ps 15, 5; Wj 22, 25; Kp: 25, 35 i nast.; na temat

Nowego Testamentu: Lk 6, 34-35. Weber, Gesam-melte Aufsatze, I, s. 56 i nast. Ale patrz tak e: K. Mara, Das
KapitaB, III, s. 659 i nast. Ale ju w Ko9ciele antycznym nie przestrzegano tego. Nie brakowa:o ksiE y i
biskupów, którzy bez skrupu:ów zabierali innym czE9U dochodów i uprawiali lichwE: Cypr. laps. 6; testirn. 3,
48; Euseb. h. e. 5, 21; synod w Elwirze, kanon 20.

64. Mohrmann, s. 20-21.
65. Chinigo, s. 171.
66. Mohrmann, s. 40, przyp. 87 z odniesieniem do: S. Friedrich, Tage-buch wahrend des

Yatikanischen Konzils, 1873, s. 119.

67. Mohrmann, s. 40-41 z powo:aniem siE na „EExpress" z paHdziernika 1958 roku, nr 385, s. 12-

13.

68. Tam e, s. 42.
69. Mohrmann, s. 42 z odniesieniem do Handworterbuch der Sozialwissenschaft, Stuttgart 1956, V, s.

638 oraz Statisti-sches Jahrbuch, 1958, wydanie Statystycznego UrzEdu Federalnego w Wies-baden.

70. Tondi, Die Jesuiten, s. 369. Por. tak e: Mohrmann, s. 45 z powo:aniem siE na: Lawretzki, Der

Vatikan, Religion, Finan-zen und Politik, 1957, s. 189 (tytu: orygina:u: Josif Lawrecki, Kardinafy).

71. Tondi, Der Vatikan und die Monopole, s. 17-18. Ten e, Die Jesuiten, s. 369.
72. Mohrmann, s. 45-46 podaje dok:adnie obszar 1145 000 hektarów. Por.: Tbndi, Die Jesuiten, s. 369.
73. Scheinmann, s. 9-10.
74. Tbndi, Die Jesuiten, s. 370 i nast.
75. Tam e.
76. Tam e.
77. Tam e.
78. Tam e.
79. Tam e.
80. Tam e.
81. Mohrmann, s. 50 z powo:aniem siE na: C. B. A., Le Finanze del Yaticano w: „Vie Nuove", Rzym,

12 luty 1956 rok.

82. Mohrmann z powo:aniem siE na UEs-presso", Rzym, 16 luty 1958, s. 9.
83. Tondi, Die Jesuiten, s. 375.
84. Tam e, s. 307 i nast.
85. Tam e.
86. Tam e.
87. Tam e.
88. Tam e.
89. Tam e.
90. Tam e, s. 339.
91. Bernhart, s. 400.

92. PrzytoczonN ni ej tabelE powtarzam za bogatN w informacje monografiN prof. dr. Heinza

Mohrmanna (s. 52-53).

93. Mohrmann, s. 51, przyp. 119.
94. Tam e, s. 51.
95. A. Miller, „Informationsdienst zur Zeitgeschichte" nr 10, 1961, s. 8 i nast.
96. D:u sze cytaty tam e.
97. Tam e.
98. Tam e.

Rozdzia 55
1. Weinel, Biblische Theologie, s. 493.
2. Wj 21, 2; Pwt 15, 12 i nast. Greeven, Das Hauptproblem, s. 45 i nast. Schaub, s. 22 i nast.
3. 1 Kor 7, 20-21.
4. Leipoldt, Der soziale Gedanke, s. 122.
5. 1 Tm 6, 2.
6. 1 P 2,18 i nast. Dibelius, Botschaft und Geschichte, 1, s. 322-323.
7. Tt 2, 9 i nast. Por. tak e Ef 6, 8. Koi 3,24.
8. Ign. Poiyc. 4, 3.
9. Did. 4,11.
10. Apokalipsa Piotra 11. Hennecke, s. 136; 314.
11. Ambr. parad. 14, 72. Por. tak e ep. 63, 112.
12. Joh. Chrysost. hom. 22 in ep. ad Eph. Por. tak e hom. Mn ep ad Tu.
13. August, in Ps. 124, 7. Na ten temat por.: Diesner, s. 41 i nast., a zw:aszcza s. 44. Troeltsch, s. 133.
14. August, 6uaest. in Hept. 2, 77.
15. Jonkers, Das Verhalten der alten Kirche, s. 296.
16. Gal 3, 28; 1 Kor 12, 13; Koi 3, 11.
17. Meinertz, II, s. 209-210.
18. Leipoldt, Dionysos, s. 53 i nast. Ten e, Der soziale Gedanke, s. 120. Ten e, Die Frau in der antiken

Welt, s. 54-55. Wi-lamowitz, II, s. 60 i nast., a zw:aszcza s. 76 i 72.

19. Epict. 1,13,5; 1,3,2; 3,22,96; 4,1,127; Sen. ben. 3, 20, 1; ep. 44; ep. 47; ep. 95, 52; de ira 2, 31. Na

ten temat por. zw:aszcza: Greeven, Das Hauptproblem, s. 6 i nast.; 28 i nast. Ponadto: Schaub, s. 12 i nast.

20. Jonkers, Das Verhalten der alten Kirche, s. 289, o ile list, który przez Jonkersa zosta: wykorzystany

jako autentyczny, nie jest falsyfikatem. Por. tak e: Hartke, s. 422.

21. Por. 1 Tm 6, 1 i nast. Na ten temat: Greeven, Das Hauptproblem, s. 57. Ponadto: Weinel, Stellung

des Urchristen-tums, s. 15, przyp. 44.

22. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 194-195.
23. Troeltsch, s. 19; 133-134. Diesner, s. 87. K. Miiller, Kirchengeschichte, s. 565-566.
24. Troeltsch, s. 141.
25. Schaub, s. 49.
26. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 742.
27. Harnack, Reden und Aufsatze, II, s. 40 i nast.; cyt. s. 47. K. Miiller, Kirchengeschichte, I, s. 566.

Troeltsch, s. 142.

28. DziewiNty synod w Toledo, kanon 10. Cyt. w: Theiner, I, s. 223.
29. Harnack, Reden und Aufsatze, II, s. 47.
30. Troeltsch, s. 19; tak e s. 132 i nast. Por. tak e: Harnack, Mission und Ausbreitung, s. 192. K.

Miiller, Kirchengeschichte, I, s. 565. Weinel, Biblische Theologie, s. 493. Heussi, Kompendium, s. 121.

31. Schaub, s. 21-22.
32. Troeltsch, s. 356, przyp. 160. Por. tak e: Fuchs, Christliche und mamsti-sche Ethik, I, s. 40 i

nast.

33. Troeltsch, s. 290, przyp. 126; 300, przyp. 132.
34. Tam e, s. 316, przyp. 137 i 344. Por. tak e s. 327, przyp. 145.
35. Tam e, s. 355, przyp. 160.
36. Por. np. czwarty synod w Bradze (675 r.), kanon 7. Patrz tak e s. 200.
37. Por. np.: Fuchs, Christliche und mancisti-sche Ethik, I, s. 72-73. Werner, Glaube und Aberglaube,

s. 88. O ca:o9ci: Tro-eltsch, passim.

38. Dibelius, Botschaft und Geschichte, 1, s. 153-154.

Rozdzia 56
1. E. Meyer, Ursprung und Anfange, III, s. 633.
2. R. Tschudi w: Bertholet, s. 486.

3. Pascal, Pensees, s. 295, aforyzm 640, podkre9lenie moje.
4. Schneider, Das Friihchristentum ais an-tisemitische Bewegung, s. 6.
5. Leipoldt, Antisemitismus in der alten Welt, passim. Ten e, has:o „Antisemitismus" w: Reallexikon

jur Antike und Christentum, 1,1950, s. 469 i nast. Hyde, s. 101-102. Allgeier, s. 319-320. Por. tak e: H. Schmidt,
Die Judenfrage, s. 20 i nast.

6. Potwierdzenie w: Surkau, s. 52-53. Por. tak e: Lohse, s. 72, przyp. 3 i nast.
7. Por. Mt 6, 9 i nast. z Lk. 11, 2 i nast.
8. Did. 8, 1; 8, 3. Knopf, Das nachaposto-lische Zeitalter, s. 242 i nast. Kloster-mann, Das

Matthausevangelium, s. 55 i nast.

9. Por. Lb 8, 10; 27, 18; 27, 23 z Dz 6, 6; 13, 3; 8, 17; 19, 6; 1 Tm 4, 14; 2 Tm 1,6.
10. Gal 4, 10-11. Rz 14, 5-6.
11. Por. np.: Faulhaber, Judentum, Christentum, Germanentum, s. 19 i 10 z powo:aniem siE na Rz 11,

26.

12. Dibelius, Die Reden der Apostelge-schichte und die antike Geschichtsschre-ibung, s. 17 z

powo:aniem siE na Dz 13, 46; 18, 6; 28, 25-26. Leipoldt, Antisemitismus in der alten Welt, s. 16 z powo:aniem
siE na Gal 4, 8-9.

13. Rz 2, 21 i nast. Na ten temat: Goppelt, Der Missionar des Gesetzes, s. 199 i nast.
14. Por. rozdz.24, przyp. 27.
15. Gal 4, 21-31. Na ten temat Rdz 21, 1 i nast.
16. Potwierdzenie w: Schoeps, Paulus, s. 245 i nast.
17. Rz 10, 2.
18. 1 Tes 2, 15.
19. Mt 23, 30 i nast.
20. Dz 7, 52; por. tak e Dz 2, 22-23; 3, 15; 4, 10; 5, 30; 10, 39.
21. Hbr 11, 37.
22. Schoeps, Aus fruhchristlicher Zeit, rozdz. „Die jiidischen Prophetenmor-de", s. 126 i nast.
23. Weinel, Biblische Theologie, s. 415.
24. Tak w: Knopf, Einflihrung, s. 118 oraz: Weber, Gesammelte Aufsdtze zur Reli-gionssoziologie, 111,

s. 442, przyp. 1. Na ten temat por. J 5,16 i nast.; 7,1; 7,13; 10, 31-32; 18, 36 i nast.

25. J 8,31 i nast., a zw:aszcza 8,44. Ap 2,9; 3,9. Por. tak e J 5,37; 7,28; 8,19; 8,55; 16, 3; 7, 34.
26. Na ten temat por. zw:aszcza: Hirsch, Das vierte Evangelium, s. 252 i nast. oraz: Grundmann, Jesus

der Galilder, s. 224 i nast. Na temat stosunku Jezusa do Mydów: Parkes, s. 33 i nast.; 38 i nast.

27. Meinertz, II, s. 313. Prawie jednobrz-miNco: Wikenhauser, s. 221.
28. Goodspeed,/4 History ofEarly Christian LiteraturE, s. 34.
29. Bara. 13, 1 i nast.; 14, 1 i nast. Por. tak e 4, 6 i nast.; 5, 11; 14, 5.
30. Barn. 10, 11-12 i in. 2 Kor 3, 12 i nast. Por. tak e Just. Tryph. 29.
31. Barn. 10, 3.
32. Barn. 10,11-12. Por. tak e wyraz chrze9cija6skiej „skromno9ci" w: Barn. 21, 9.
33. Por. w kwestii w:a9nie omówionej zw:aszcza: Just. Tryph. 12 i nast.; 16-17; 26-27; 30; 32; 34;

39; 41; 46-47; 64; 93; 95; 108, 118; 120; 123; 130; 132-133; 136.

34. Cyt. wg: Sozialkundebriefe fur Jugend und Schule, wydane przez heskN Lan-deszentrale fur

Heimatdienst, marzec 1958, s. 5. W roku 1940 Schneider pozwoli: sobie w pracy Das Friihchristen-tum als
antisemitische Bewegung, s. 13 stwierdziU, e pismo Justyna „w wielu fragmentach sprawia wra enie dzie:a
powsta:ego w naszych czasach".

35. 1 Ciem. 31, 2. Por Hbr 2, 16.
36. J 5, 45.
37. Tat. or. 31 i 36 i nast.
38. Lact. div. inst. 4, 10.
39. Just. Tryph. 29. Por. Barn. 10, 11-12; 2 Kor 3, 12 i nast.
40. Cyt. w: Schneider, Das Christentum als antisemitische Bewegung, s. 13.
41. Harnack, Judentum und Judenchristen-tum, s. 88.
42. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 74, przyp. 3.
43. Por. szczegó:owe zestawienie traktatów polemicznych w: Oepke, s. 282-283. S:usznie te nadano

póHniej dzie:u Kommodiana tytu: Carmen apologeti-cum; J. Martin, s. 1 i nast.

44. Tak w: Oepke, s. 284.
45. Ten. pud. 48. Por. tak e Ten. adv. Jud. 1 i 3; pmeser. haer. 8.
46. Ten. adv. Jud. 3; apol. 21.
47. Tak w: Schneider, Das Fruhchristentum als antisemitische Bewegung, s. 16 z powo:aniem siE na

Cypr. or. Dom. 10.

48. Uhlemann, s. 127.

49. Wszystkie potwierdzenia w: Schneider, Das Fruhchristentum als antisemitische Bewegung, s. 17.
50. Tam e.
51. Chrysost. or. 1, 3-4; 1, 7.
52. Tam e 1, 6 i 6, 2-3.
53. Murawski, s. 54.
54. Ad Diogenet 4. Schneider, Das Fruhchristentum als antisemitische Bewegung, s. 13.
55. Basil. hex. 9; hom. 6.
56. Orig. princ. 4, 8; por. tak e Cels. 2, 34.
57. Orig. Cels. 2, 5; 2, 8; 7, 8; 4, 22; 2, 78.
58. Por. Just. Tryph. 16; apol. 1, 31; Ten. apol. 21 scorp. 10 (tu cytat). Iren. adv. haer. 4, 21; 3; 4, 28,

3. Orig. explan. in Ps. 36; hom. 1.

59. Parkes, s. 121 i nast. Podsumowanie, s. 148 i nast.
60. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 587-588. Tam wszystkie wskazówki Hród:owe. Por. tak e s.

324.

61. Harnack, Mission und Ausbreitung, I, s. 75-76.
62. Por. na temat np.: J. Munck, Christus und Israel, s. 42 i nast. Ten e, Paulus und die

Heilsgeschichte, s. 311 i nast. Goppelt, Christentum und Judentum, s. 153 i nast.; 246 i nast. Zarzuty Mydów
wobec chrze9cijan przedstawione w: Krause, s. 45-46. Niemieccy teologowie nigdy nie mówili o „ ydowskiej
nagonce na chrze9cijan" tak czEsto, jak w czasach hitlerowskich. Por.

np.: Stauffer, Theologisches Lehramt, s. 7; 38.
63. Parkes, s. 106 i nast, a zw:aszcza s. 114-115.
64. Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, s. 72. Por. tak e s. 26-27. Podkre9lenie moje.
65. Parkes, s. 189 i nast.
66. Synod w Elwirze, kanon 16 i 50.
67. Euseb. Vita Const. 3, 17 i nast.
68. Tam e 4, 27 i 3,18 (tu cytowane).
69. Cod. Theod. 16, 8, 6-7; 16, 9, 2.
70. Julian ep. 51.
71. Cod. Theod 16, 7, 6-7; 16, 8, 16; 16, 8, 24.
72. Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, s. 62 i nast.; 68 i nast. Por. tak e: Parkes, s. 181-182.

Oepke, s. 289. Bates, s. 204. Hyde, s. 100.

73. Wskazówki Hród:owe w: Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, s. 63, przyp. 5. Na temat dalszych

wywodów por. tak e: Parkes, s. 187-188.

74. Murawski, s. 17.
75. Ambr. ep. 40.
76. Socr. h. e. 7, 13. Schneider, Geistes-geschichte, I, s. 588-589. Ten e, Das Fruhchristentum als

antisemitische Be-wegung, s. 15. Campenhausen, Griechi-sche Kirchemater, s. 153 i nast. Le-ipoldt,
Antisemitismus in der alten Welt, s. 16.

77. Murawski, s. 54.
78. Cyt. w: Campenhausen, Griechische Kirchemater, s. 153.
79. Por.: Parkes, s. 263 i nast.
80. Leipoldt, Von Epidauros bis Lourdes, s. 17. Maurer, s. 25.
81. Synod w Elwirze, kanon 49.
82. Parkes, s. 189 i nast. Podsumowanie, s. 372-373.

Rozdzia 57
1. Wiegand, s. 249 ze szczególnym odniesieniem do Agobarda.
2. Por.: Schiffmann, s. 39 i nast. Na temat Fryderyka III zw:aszcza: R. Straus, Die Judengemeinde

Regensburg, s. 3 i nast.

3. Ep. 9, 109-110; 7, 24; 8, 21; 6, 33. Na ten temat: Parkes, s. 210 i nast., a zw:aszcza s. 215-216; tam

dalsze

wskazówki Hród:owe. Por. tak e: Wiegand, s. 236-237.
4. Bates, s. 203-204. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 50.
5. Kanon 40. Por. tak e kanon 12 i 34.
6. Kanon 30. Por. tak e kanon 13 i 28.
7. Kanon 14 i 15. Por. tak e kanon 2, 15, 16, 17.
8. Cyt. wg: Theiner, I, s. 214.
9. Wiegand, s. 221.
10. Tam e, s. 232. Por. tak e s. 247. Oepke, s. 292-293.
11. Rahner, Juda undRom, s. 181.

12. Por. zestawienie w: Parkes, Appendix I, s. 382-383.
13. Bates, s. 219. Parkes, s. 369-370.
14. Bates, s. 204.
15. Cyt. w: Parkes, s. 360.
16. Wg: Parkes, s. 222.
17. Bates, s. 219.
18. Tam e.
19. Adler, s. 22-23.
20. Maurer, s. 76-77, 79-80.
21. Cyt. wg: Coudenhove-Kalergi, s. 168. Por. tak e: Adler, s. 23.
22. Adler, s. 25-26.
23. Tam e.
24. R. Straus, Die Judengemeinde Regensburg, s. 23 i nast.
25. Tam e, s. 28-29.
26. Adler, s. 32.
27. Bates, s. 217.
28. Tam e.
29. F. W. Foerster, s. 102. Por. tak e: Bates, s. 243.
30. F. W. Foerster, s. 79.
31. Tak w: Maurer, s. 28.
32. Leo serm. 53, 2-3; 59, 1 i nast. Wg: Schneider, Das Fruhchristentum als antisemitische Bewegung,

s. 16.

33. Bates, s. 217.
34. Decretales Greg. IX, lib. V, tit. VI, c. 13 wg: Maurer, s. 29.
35. Bates, s. 217-218. Buonaiuti, II, s. 253. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 50.
36. Oepke, s. 312 i nast.

Rozdzia 58
1. Adler, s. 27.
2. Por.: F. W. Foerster, s. 96. Grisar, III, s. 345.
3. Maurer, s. 103-104.
4. Stóhr, s. 115.
5. Wydanie erlange6skie, XXXII, s. 242.
6. Tam e, s. 282.
7. Tam e, s. 298.
8. Die evangelische Kirche in Deutschland und die Judenfrage, s. 18.
9. Wydanie erlange6skie, XXXII, s. 233 i nast. Por. tak e: Maurer, s. 49-50.
10. Maurer, s. 49.
11. Stóhr, s. 117.
12. Maurer, s. 30 i nast. Por. tak e s. 78-79.
13. Adler, s. 24.
14. Bates, s. 243-244.
15. Tam e.
16. F. W. Foerster, s. 104.
17. Lamm, s. 226 i nast.
18. Schnee, s. 69-70.
19. Tam e, s. 70.
20. Cyt. w: Adler, s. 57-58.
21. Cyt. tam e, s. 101. Na temat antysemityzmu Stoeckersa por. tak e: Kupisch, s. 72 i nast.
22. Adler, s. 123.
23. Wucher, Eichmanns gab viele, s. 269.
24. Cyt. w: Adler, s. 145.
25. „Germania" nr 306 z 6 listopada 1933; podkre9lenie moje.
26. Niemoller, Die evangelische Kirche im Dritten Reich, s. 49.
27. Rahner, Juda und Rom, s. 181.
28. Mirgeler, s. 117 i nast. Cyt. s. 124.
29. Bogler, s. 148 i nast.
30. H. Schmidt, Die Judenfrage, s. 33.
31. Niemoller, Bekennende Kirche in West-falen, s. 259.
32. Tam e.

33. Niemoller, Die evangelische Kirche, s. 379.
34. Beckmann, s. 481. Podkre9lenie moje.
35. Niemoller, Die evangelische Kirche, s. 380. Por. tak e s. 367.
36. Tam e, s. 380.
37. Beckmann, s. 133. Por. tak e s. 178, 275, 298.
38. Tam e, s. 432-433. Na temat pomocy dla Mydów prze9ladowanych zw:aszcza ze strony

ewangelickich pastorów Wir-tembergi por.: Krakauer, s. 60 i nast.

39. Por. o9wiadczenie 11 synodu doktrynalnego Ko9cio:a ewangelickiego Unii Sta-ropruskiej z

paHdziernika 1942, przedrukowane w: Beckmann, s. 391.

40. Die evangelische Kirche in Deutschland und die Judenfrage, s. 10.
41. F. W. Foerster, s. 108-109.
42. Gorlitz, s. 24.
43. Wucher, Eichmanns gab viele, s. 268.
44. Cyt. w: Adler, s. 128.
45. Tam e, s. 127-128.
46. Tam e, s. 153.
47. Cyt. tam e, s. 154.
48. Cyt. w: Garden, s. 181.
49. „Das Kreuz von Golgatha". Na ten temat: Garden, s. 183.
50. Cyt. w: Garden, s. 181-182.
51. „Siiddeutsche Zeitung" z 30 czerwca 1960, s. 8,
52. „Die Welt" z 6 lutego 1960, s. 2.

Rozdzia 59
1. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 27.
2. Diogn. 5.
3. Arist. apoL 17, 3.
4. Athenag. leg. 1; 11; 31.
5. Tert. apol. 38 i 24.
6. Orig. Cels. 7, 46; 8, 41; 8, 66.
7. Lact. mort. pers. 1, 5-6.
8. Euseb. h. e. 10, 4, 16. O faktycznym postEpowaniu Konstantyna por. np.: A. Heuss, s. 443-444.
9. Cod. Theod. 15, 1, 3; Euseb. vita Const. 4, 25; 2, 45.
10. Euseb. vita Const. 3, 54.
11. Firm. Mat. err. 16, 4-5. ZachEta do plNdrowania 9wiNty6: 28, 6.
12. Didasc. 2: Ciem. Al. stroni. 2, 9, 41-45.
13. Pwt 7, 2 i nast.
14. Voigt, s. 37.
15. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 300. Ten e, Die Christen im mmischen We-Itreich, s. 322-323.
16. Cod. Theod. 16, 10, 2-4.
17. A. Muller w: Bibliothek der Kirchen-vdter, t. 14, s. 210.
18. Cod. Theod. 16, 10, 4. Por. tak e 16, 10, 6. Por. tak e Chrysost. Horn. in Juvent. et Mart. c.

1. Sozom. 5,4. Liban. Moru in Jul

19. Cod. Theod. 16, 10, 7; 16, 10, 11-12.
20. K. Priimm, Die mythische Religion, s. 75.
21. Euseb. vita Const. 3, 1; 3, 54. Liban. or. 7, 10; 18, 23; 17, 7. pro templ. 2. Am-mian. 22, 4, 3. Socr.

h. e. 1, 3. Theodor. h. e. 3, 7, 3; 3, 7, 6.

22. Theodor. h. e. 5, 21, 5 i nast.
23. Socr. h. e. 5, 16. Sozom. h. e. 1, 15.
24. V. Schultze, Geschichte des Untergangs des griechisch-rómischen Heidentums, I, s. 267-258 z

odniesieniem do Eunap. vita Aedes.

25. Liban, pro templis c. 3. Cyt. w: V. Schultze, Geschichte des Untergangs des griechisch-romischen

Heidentums, I, s. 270.

26. Deichmann, s. 105 i nast.
27. Cyt. w: Leipoldt, Von Epidauros bis Lourdes, s. 37.
28. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 133, przyp. 3.
29. Leipoldt, Von Epidauros bis Lourdes, s. 44.
30. Tam e, s. 38.
31. Schneider, Geistesgeschichte, II, s. 301.
32. Cyt. w. Schultze, Geschichte des Untergangs, I, s. 271-271.

33. Ambr. ep. 1, 18, 2.
34. Socr. h. e. 7, 22.
35. Cod. Theod. 16, 10, 23; 16, 10, 25.
36. Tam e 16, 10, 25.
37. August, ep. 91.
38. Socr. h. e. 7, 15. Na ten temat por. np.: Schneider, Die Christen im rómischen Weltreich, s. 322-

323. Ten e, Geistesgeschichte, I, s. 613. Campenhausen, Grie-chische Kirchenvdter, s. 156.

39. Voigt, s. 50 i nast. Bates, s. 201.
40. Schneider, Die Christen im rómischen Weltreich, s. 322.

Rozdzia 60
1. Schleiermacher, Uber die Religion, mowa czwarta, s. 118.
2. 2 P 2,12 i nast.; 2, 22. W ca:ym prawie rozdziale roi siE od takich obelg.
3. Orig. Cels. 5, 63.
4. Dionizy z Aleksandrii w: Euseb, h. e. 7,7, Cypr. laps. 34. Bazyli, „An den Kle-rus von Neocaesarea"

w: Bibliothek der Kirchenvater, t. 46, s. 231, nr 62, 2.

5. Basil hex. 3. Horn. 9.
6. Greg. Nas. or. 20, 5-6. Basil. ep. 62, 4. Bibliothek der Kirchenvater, t. 46, s. 240, nr 63, 5. Bazyli,

„An die Wortfuhrer zu Neocaesarea", w: Bibliothek der Kirchem/ater, t. 46, s. 238, nr 63, 4.

7. Wszystkie wskazówki Hród:owe w: Se-eberg, I, s. 235.
8. Iren. adv. haer. 3, 2. Siricius ad omnes episcopos Italiae. Hier. adv. Jovin.
9. Hier. adv. Jovin.
10. Hipolit wg: W. Bauer, Rechtgtaubigkeit, s. 180.
11. Iren. adv. haer. 2, 31, 2.
12. Tam e 1, 13.
13. Tert. ieiun. 16-17.
14. Cyryl z Jerozolimy, cat. 16, 8.
15. Euseb. h. e. 6, 3.
16. Viller/Rahner, s. 74. Koepgen, s. 323-324.
17. Daniel-Rops, Die Kirche, s. 438 i nast.
18. Greg. Nas. or. 2, 79-86.
19. Carm. 2, 1, 11 de vita sua 460 i nast. Cyt. wg: Campenhausen, Griechische Kirchenviiter, s. 107.
20. Por.: P. Haeuser w: Bibliothek der Kir-chenvaler, t. 59, s. IX i nast. Na ten temat por.. Tak e: Greg.

Nas. or. 3; 9; 13.

21. Chrysost. ep. 1 ad Timoth. Horn. 10, 3.
22. Tert. apol. 24, 38. Cypr. ep. 54, 3. Orig. Cels. 7, 26.
23. Chrysost. com. in Matth. 46. Horn.
24. Harnack, Marcion, s. 196. Kraft, s. 126 i nast.
25. Cod. Theod. 16, 1, 2.
26. Tam e 16, 5, 63.
27. Wszystkie potwierdzenia Hród:owe w: Voigt, s. 40 i nast., na którego pracy siE opar:em. Por. tak e:

K. Miiller, Kir-chengeschichte, I, s. 546 i nast. Parkes, s. 183-184.

28. Haller, Das Papsttum, I, s. 147 i nast., a zw:aszcza s. 151.
29. Caspar, I, s. 432 i nast.; 610-611.
30. Ambr. ep. 40,26. De obitu Theodosii ora-tio c. 38. Na ten temat zw:aszcza: Vbigt, s. 88 i nast.
31. Opt. Mil. De schismate Donatistarum 3, 6-7.
32. Diesner, s. 64.
33. Por. list 11, 4 w: Kraft, s. 196.
34. Holi, s. 92.
35. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 122.
36. August, ep. 93, 2, 5 z odniesieniem do Lk 14, 23.
37. August, ench. 16, 72-73; ep. 89, 2.
38. Athan. hist. Arian. 33, 1 i nast. Por. tak e 67, 2.
39. Opt. De schismate Donatistarum 3, 3.
40. Athan. hist. Arian. c. 33.
41. Opt. De schismate Donatistarum 3, 3. Ambr. Sermo contra Awcentium 36.
42. August, ep. 93, 19; 185, 35.
43. Tak w: Holi, III, s. 90-91 z odniesieniem do ep. 201, 1.
44. Berkhof, s. 122.

Rozdzia 61
1. W. E. H. Lecky, History ofthe Rise and Influence oj the Spirit oj Rationalism in EuropE, I, s. 330; II,

s. 32, 38. Cyt. w: Bates, s. 241.

2. List do katolickiej historyczki, lady Blennerhasset w: Acton's Correspon-dence, I. s. 55. Cyt.

w: Bates, s. 242.

3. Weisweiler, s. 374.
4. Chrysost. Horn. 47 in Matth. c. 13.
5. Bóhmer, Die junge Luther, s. 163.
6. Bóhmer, Luther im Licht der neueren Forschung, s. 157.
7. Synod w Tuluzie, kanon 1 i nast. Cytowane kanony 1 i 14.
8. Bates, s. 215.
9. Tam e, s. 216.
10. Tomasz z Akwinu, Summa theologica Ha Ilae q. XI, a. 3.
11. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 52.
12. Tam e.
13. Por.: Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 237. Ackermann, Entstellung und Kldrung, s. 154, a tak e 151.
14. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 52.
15. Troeltsch, s. 221-222.
16. Tam e.
17. „World Telegram", New York, 24 lipca 1953. Oprócz fundamentalnej pracy Ba-tesa por. na ten

temat: J. Gross, Re-ligionsjreiheit und katholischen Kirche, 1951. Loewenich, Der Katholizismus und wir, brw.

18. Cyt. Gross, Religionsfreiheit in der katholischen Kirche, s. 857.
19. Mirbt, s. 439. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 12.
20. Tkk w: Bates, s. 665.
21. Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 12.
22. Acta Sanctae Sedis, IV, Rom 1868, s. 11.
23. Cyt. w: Bates, s. 648.
24. Monzel, s. 190.
25. Klein, s. 11, przyp. 7.
26. W: Heiler, Der Katholizismus, s. 322. Theodor Haecker cyt. wg: Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 245.
27. Bates, s. 676.
28. Cyt. w: Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 162.
29. Tam e, s. 162.
30. Tam e, s. 12.
31. „World Telegram", New York, 24 lipca 1953.
32. Nietzsche, Jenseits von Gut und Bose, aforyzm 104.
33. Por. np.: Mensching, Toleranz und Wahrheit, s. 38 i nast. Pfliegler, s. 279 i nast.
34. Luther, Tischreden, III, s. 175. Cyt. w: Bates, s. 234. Podkre9lenie moje.
35. Ackermann, Entstellung und Kldrung, s. 192.

Rozdzia 62
1. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 317-318. Por. zw:aszcza s. 307.
2. Knopf, Einflihrung, s. 199.
3. Na temat wiary w demony w jude-ochrze9cija6stwie: Schoeps, Aus friih-christlicher Zeit, s. 54 i

nast.

4. Por.: Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 262 i nast.; 531 i nast. Stemplinger, s. 9 i nast. Delitzsch,

Mehr Licht, s. 50 i nast. Nilsson, II, s. 516 i nast. Nestle, Griechische Religiositat, s. 72 i nast.

5. Euseb. h. e. 6, 43, 11.
6. Schneider, Geistesgeschichte, s. 540-541, przyp. 4 z odniesieniem do Peregr. Aeth. 46.
7. Just. apol. 2, 4(5). Athenag. leg. 24-25. Por. tak e Ciem. AL strom. 5, 10, 2; Lact. div. inst. 2, 14. O

ich rzekomym ywieniu por. Tert. apol. 22; Firm. Mat. err. 13, 4; tak e 26, 2; na ten temat: A. Muller w:
Bibliotheke der Kirchen-vater, t. 14, s. 246, przyp. 2. O domniemanych skutkach por. Athenag. leg. 23. Just.
apol. 1,9; 1, 10; 1, 12; 1, 26; 1, 58. Tert. apol. 22. Orig. princ. 3, 3, 1 i nast. August, civ. Dei 2, 24-25.

8. Tert. bapt. 5 i 3. anima 3.
9. August ep. 55, 20. civ. Dei 22, 8. Na ten temat: Trede, s. 177-178.
10. August, civ. Dei 15, 23.
11. Por. np. tak e August civ. Dei 7, 33 i nast; 8, 12 i nast.
12. Tak w: Bertholet, s. 189. Por. tak e: Stemplinger, s. 19.
13. Por.: J. W. R. Schmidt, I, s. XII. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 309.
14. Por.: A. Mayer, Erdmutter und Hexe, s. 9. Delitzsch, Mehr Licht, s. 40 i nast.

15. Cyt. w: W. Schubart, Christentum und Abendland, s. 80-81.
16. Potwierdzenie w: Dóllinger, PapstBum, wyd. II, 1892, s. 125 i nast.
17. Betschart w: Religionswissenschaftlis-ches Wórterbuch, wyd. Kónig, s. 351.
18. Cyt. w: J. W. R. Schmidt, s. XLI. Por. tak e: Delitzsch, Mehr Licht, s. 43.
19. Delitzsch, Mehr Licht, s. 44. Zehren, s. 317.
20. Daniel-Rops, Jesus, s. 29. Weisweiler, s. 374.
21. J. W. R. Schmidt.
22. Tam e, s. XVI.
23. Potwierdzenie tam e, s. XXXIII.
24. Tam e, s. XLII. Por. tak e: Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 310.
25. J. W. R. Schmidt, s. 127.
26. Tam e, s. XIH-XIV.
27. Tam e, s. 98 i nast.
28. Tomasz z Akwinu, Summa Theologica, I, q. 92, a. 1.
29. J. W. R. Schmidt, s. 100.
30. Menzel, II, s. 674-675.
31. Diel, s. 87. Por. tak e s. 83.
32. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 317.
33. Menzel, II, s. 677, przyp. 4.
34. Tam e, s. 680.
35. Tam e.
36. Tam e.
37. Tam e.
38. Diel, s. 82.
39. Tam e, s. 71; 73; 78; 110 i in.
40. Menzel, II, s. 679.
41. Tam e.
42. Goetze.
43. Diel, s. 65.
44. Menzel, II, s. 679.
45. Tam e, s. 680.
46. Werner, Glaube und Aberglaube, s. 122; 125.
47. Nestle, Krisis, s. 236.
48. Ray-Atkinson, Haenwahn und Hexen-prozesse, brw, s. 178-179.
49. Por.: Diel, s. 21.
50. Cyt. tam e, s. 68.
51. Tam e, s. 92.
52. Tam e, s. 95.
53. Tam e, s. 69.
54. Tam e, s. 109.
55. Tam e, s. 116-117.
56. Menzel, II, s. 682.
57. Delitzsch, Mehr Licht, s. 45.
58. P. Schmidt, S. J., Talisman und Zauber-wahn, s. 315-316.
59. Na temat dalszych wywodów por.: He-iler, Der Katholizismus, s. 167 i nast.; 229; 231 i nast.
60. Wed:ug Rituale Romanum Tit. II, cap. 2: Ordo baptismi parvulorum.
61. J. Gross, Entstehungsgeschichte des Erbsundendogmas, I, s. 67, przyp. 81.
62. Bertholet, s. 165.

Rozdzia 63
1. Lasserre z odniesieniem do Lk 9, 24; 17, 33.
2. MacGregor, s. 15.
3. Cadoux, s. 20.
4. Lk 10, 25 i nast. Na ten temat: Rade, Der Nachste, s. 79. Grundmann, Ge-schichte Jesu Christi, s.

89-90. W tym samym duchu jezuita Frodl, Gesellscha-ftslehre, s. 75.

5. Lk 13,1 i nast.; na ten temat: Jeremias, Jesu Verheissung, s. 35 i nast.
6. Mt 5, 38 i nast.; Lk 6, 27-28.
7. Mt 5, 46-47; Lk 6, 32-33.
8. Mausbach, s. 41
9. Mt 19, 18.

10. Mt 19, 18. Por. tak e Mt 5, 21 i nast. Na ten temat: Cadoux, s. 21-22.
11. Por.: Dibelius, Jesus, s. 105; 110. Ten e, Botschaft und Geschichte, I, s. 113 i nast. Asmussen, s.

30. Preisker, Das Ethos des Urchristentums, s. 119. Knopf, Einfiihrung, s. 268. Ragaz, s. 55. Tro-eltsch, s. 40.
Weinel, Stellungdes Urchristentums, s. 7. Wendland, s. 23. Nigg, Das Buch der Ketzer, s. 489. Na ten temat por.
np. Mt 5, 43. Lk 6, 27; 10, 29 i nast; Mk 2, 13 i nast.

12. Tak w: Windisch, Der Sinn der Bergpre-digt, s. 150. Por. tak e s. 14; 27; 57-58. Na ten temat:

MacGregor, s. 18. Por. tak e s. 6. Podobnie: Harnack, Militia Christi, s. 2.

13. Ackermann, Jesus, s. 104.
327
14. Daniel-Rops, Jesus, s. 273-274. Por. opiniE przeciwnN w: Staudinger, s. 130.
15. Mk 3,23. Wojna i przelewanie krwi: Mt 22, 7; Mt 21, 33 i nast. Grabie : Mk 3,27.
16. Mk 13, 7 i nast.
17. J 2,15 i nast. Na ten temat: MacGregor, s. 23. Cadoux, s. 35.
18. Ackermann, Jesus, s. 62. Dibelius, .fejMs, s. 83-84. Nestle, Krisis, s. 39.
19. S:usznie zosta: na to po:o ony nacisk w: Lasserre, s. 48-49
20. Mt 8, 5-13; Lk 7,1 nast.; J 4,43 i nast.
21. Wernle, Antimilitarismus und Evange-lium, s. 37.
22. Lk 7, 36 i nast. Na ten temat: Lasserre, s. 57-58.
23. Mt 26, 52. Na ten temat: MacGregor, s. 33-34.
24. Mt 10, 34. Lk 12, 51. Por. tak e Hbr 4, 12.
25. Mt 10, 38.
26. Mt 5, 43 i nast. Na ten temat: MacGregor, s. 65-66.
27. Grimm, s. 127-128. Por. tak e s. 290 i nast.
28. Wernle, Antimilitarismus und Evange-lium, s. 37.
29. Bultmann, Synoptische Tradition, s. 155; na temat Lk 3, 10-14.
30. Henri Bois. Cyt. w: Lasserre, s. 18.
31. Tam e, s. 21.
32. August. Contra Faustom 22, 74.
33. Joseph. ant. jud 18, 1, 1; beli. 2, 8, 1.
34. Mk 12, 17.
35. Rozmowa o groszu dzier awnym: Mk 12,13 i nast.; Mt 22,15 i nast.; Lk 20,20 i nast. O ironii tych

s:ów: Renan, s. 119; 151; 153. Schweitzer, Die Mystik des Apostels Paulus, s. 305. Weinel, Die Stel-lung des
Urchristentoms, s. 9. Dibelius, Botschaft und Geschichte, I, s. 191; II, s. 178. Ironia nie by:a Jezusowi
bynajmniej obca. Autorem, który szczególnie eksponuje tE przejawiajNcN siE sporadycznie cechE Jezusa jest V.
Grónbech, Zeitwende, I, s. 32; 43-44; 74-75; 102; 105; 122-123 i in. Por. tak e: Nestle, Krisis, s. 143. Leipoldt,
Jesu Verhdltnis, s. 50; Dibelius, Rom und die Christen im erstenJahrhundert, s. 4. Lasserre, s. 114. Heiler, Der
Katholizismus, s. 30; 34. WyraHnie ironiczne sN np. s:owa Jezusa

skierowane do przeciwników: „Umiecie dobrze (kalos) uchylaU przykazanie Bo e, aby swojN tradycjE

zachowaU" (Mk 7, 9).

36. Harnack, Wesen des Christentoms, s. 67. Dibelius, Jesus, s. 103 Ten e, Botschaft und

Geschichte, I, s. 171-172. Braun, Spatjudisch-haretischer, II, s. 83, przyp. 2. Bornkamm, Jesus von Naza-reth, s.
110 i nast. Weinel, Stellung des Urchristentoms, s. 8-9. Por. Tak e: Ackermann, Jesus, s. 105. Nestle, Krisis, s.
36-37; 143. Behm, s. 6. Gontard, s. 30-31.

37. Dibelius, Botschaft und Geschichte, II, s. 179.
38. MacGregor, s. 116. Podkre9lenie moje.

Rozdzia 64
1. Troeltsch, s. 45.
2. Lk 4,5 i nast.; 22,25 i nast.; 13,1 i nast. Na ten temat: Stauffer, Gott und Kaiser im Neuen Testament,

s. 14-15.

3. Lk 22, 25; Mt 20, 25.
4. Pojawia siE to w ca:ym Nowym Testamencie tylko dwa razy: Dz 22, 28 i Ef 2, 12.
5. Mt 5, 39 i nast. Na ten temat: Asmus-sen, s. 22 i nast.
6. Mt 6, 31 i nast.
7. Mt 6, 25 i nast.; Lk 12, 22 i nast.; 10,39 i nast. Na ten temat: Troeltsch, s. 45.
8. Mk 3, 31 i nast.; 10, 29-30; Mt 10, 34 i nast.; 12, 46 i nast.; Lk 12, 51 i nast.; 14, 26.
9. Staerk, Soter, I, s. 14 i nast.; Stauffer, Jesus, s. 84-85. Bornkamm, Jesus von Nazareth, s. 60.

Grundmann, Geschichte Jesu Christi, s. 300-301.

10. 9, 9-10. Por. tak e Ps 118, 25-26.

11. Por.: Bultmann, Synoptische Tradition, s. 281. Ten e, Theologie des Neuen Te-staments, s. 27.

Klostermann, Markuse-vangelium, s. 112. Por. tak e: Bousset, Kyrios Christos, s. 35-36. Ackermann, Jesus, s.
24. Hoskyns/Davey, s. 57-58.

12. Weinel, Stellung des Urchristentums, s. 33.
13. Knopf, Das nachapostolische Zeitalter, s. 105-106. Ten e autor mówi jednak tak e o odmiennej

postawie chrze9cijan.

14. Por.: Voigt, s. 2 i nast. H. Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 21 i nast. Weinel, Stellung des

Urchristentums, s. 24—25.

15. Ap 17, 1 i 17, 5 i in. Por.: Rissi, s. 96 i nast. Knopf, Das nachapostolische Ze-italter, s. 112.

Feine/Behm, s. 274; 286. Bousset, Kyrios Christos, s. 246.

16. Knopf, Das nachapostolische Zeitalter, s. 111 i nast. Schneider, Geistesge-schichte, I, s. 151-

153. Troeltsch, s. 155. Zasadnicze zastrze enia wobec pa6stwa czyniN tak e: Hbr 11, 9 i nast.; 13, 14;

1 P 1, 1; 1, 17; 2, 11; 2 Ciem. 5,1; 5, 5; Diog. 6,8 i in. Na ten temat: Schlier, Die Beurteilung des

Staates im Neuen Testament, s. 31 i nast.

17. Por. np. ksiEga 8, wers 37 i nast.; wers 139 i nast. Na ten temat pisze Geffcken w: Hennecke, s. 399

i nast. Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 78 i nast.

18. Hippol. in Dan. 4, 9, 2. Na ten temat: Peterson, Der Monotheismus als politi-sches Problem, s. 69 i

nast. Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 75 i nast.

19. Lact. div. inst. 6, 6, 19 i nast. Por. tak e 6, 9, 2 i nast. Na ten temat Cic. publ. 3, 22; off. 3, 28.

Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 83 i nast.

20. Buonaiuti, I, s. 48. Na temat podobnej tendencji w ewangelii Lukasza i tej, która jN poprzedza:a

por.: Conzelmann, Die Mitte der Zeit, s. 80 i nast.; 112.

21. Por. Rz 1, 29 i nast.; 1 Kor 5, 10-11;
2 Kor 6,6-7; Gal 5,19 i nast.; Ef 4,2,3; 5, 22 i nast.; Koi 3,5 i nast.; 3,18 i nast.
22. Orig. Cels. 1, 4.
23. Mt 5, 33 i nast.
24. Por.: Braun, Spdtjiidisch-haretischer, II, s. 80-81; 1, s. 85.
25. Por. Mt 5, 39-40 z 1 Kor 6, 1 i nast.
26. Vischer, zw:aszcza s. 21 i nast. Por. tak e: Kóhler, Ursprung und Wesen der Problematik „Staat

und Kirche", s. 4.

27. Rz 13, 1 i nast.
28. Overbeck, s. XXIII.
29. Na temat mów: Cic. publ. 3, 9. Na ten temat: Fuchs, Der geistige Widerstand, s. 2 i nast.
30. Sallust. Hist. 4, fragment 69, 5; 69, 17; 69, 20.
31. Sen. ep. 95, 30-31.
32. Mt 20, 25.
33. 1 Kor 2, 6 i nast. Równie katolik Meinertz przyznaje, e Pawe: mówi
tu o w:adcach 9wiata doczesnego (II, s. 37).
34. Por. Rz 13, 6 z 1 6, 1.
35. Strobel, s. 92.
36. Na temat modlitwy za zwierzchno9U i pos:usze6stwa wobec w:adców por. np.: 1 Tm 2, 1-2; Tt 3, 1;

1 Ciem. 60, 4 i nast. Por. tak e 1P 2, 13 i nast. Ponadto Polyc. Phil. 12, 3. Just. apol. 1, 17. Na temat uczciwo9ci
chrze9cijan w p:aceniu podatków, której istotnie dotyczy:o pewne konkretne zalecenie Jezusa: Theoph. ad Autol.
3, 14. Tat. or. 4, 2. Tert. idol. 15. Na temat dewocji chrze9cijan por. zw:aszcza: Athenag. leg. 1; 2; 3; 6; 7; 9; 31;
37 i in. Tak e Tert. apol. 32. Scap. 2. Na temat teologume-nonu o opatrzno9ciowej jednoczesno9ci Chrystusa i
Augusta pisa: Meliton, cyt. w: Euseb. h. e. 4, 26, 7-8. Tak e sam Euzebiusz w: Euseb. ev. 3, 7, 7. Na ten temat:
Eger, s. 107 i nast. Patrz tak e Orig. Cels. 2, 30. Greg. Nas. or. 4, 37.

Rozdzia 65
1. Toynbee, s. 74-75.
2. Cadoux, s. 245.
3. Bainton, s. 208; 197.
4. Por.: Cadoux, przedmowa, s. VII oraz s. 13.
5. Por. rozdz.19, przyp. 42. Ponadto: Weinel, Stellung des Urchristentums, s. 10-11. Leipoldt, Bibel

und Friedensgedanke, s. 21.

6. Dz 10. Cadoux, s. 97; 105; 245. Por. tak e: Harnack, Militia Christi, s. 51 i nast.
7. Tak w: Kóhler, Ursprung und Wesen der Problematik „Staat und Kirche", s. 5. Por. tak e: Weinel,

Stellung des Urchristentums, s. 25.

8. Por. przede wszystkim obszerne potwierdzenia w: Cadoux, s. 49 i nast. Szczególny nacisk na mi:o9U

do wroga ju w Did. 1, 3-4. Athenag. leg. 11.

9. Just. Tryph. 110, 1.
10. Just. apol. 1, 16.
11. Tat. or. 19, 2. Por. tak e 11, 1. Na ten temat: Schópf, s. 209. Harnack, Mission und Ausbreitung, II,

s. 581, przyp. 5.

12. Tert. patient. 6; apol. 37.
13. Tert. idol. 19; patient. 7. Por. tak!e corona 12.
14. Tert. corona 11.
15. Orig. Cels. 8, 73.
16. Tam e 8, 68; 8, 73.
17. Tam e 5, 33. Por. tak e 7, 26.
18. Por. np. tak e Orig. com. ser. 102 in Matth. Orig. Cels. 3,7. Dalsze liczne potwierdzenia w:

Cadoux, s. 129 i nast.

19. Schópf, s. 214 z odniesieniem do Cypr. bono patient. 14.
20. Cypr. bono patient. 16. Na ten temat: Schópf, s. 81.
21. Cypr. Donatum 6, 10. Podkre9lenie moje.
22. Hipolit, rozdz. 41.
23. Tam e.
24. Lact. div. inst. 6,20,15 i nast. Por. tak e 5, 17, 12-13. Dalsze potwierdzenia w: Cadoux, s. 55 i nast.;

158 i nast.

25. Harnack, Militia Christi, s. 86-87. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 697 i nast.; 734. Bainton,

s. 194.

26. Euseb. vita Const. 2, 12.
27. Tam e 2, 4; 2, 7 i nast.
28. Schneider, Geistesgeschichte, I, s. 707-708.
29. Prokop. beli. Pand. 1, 18.
30. Rdz 32, 27. Wg: Dignath-Duren, s. 51.
31. Synod w Arles, kanon 3.
32. Por. Euseb. h. e. 5 z Vita Const. 1, 6. Por. tak e Vita Const. 1, 46.
33. Harnack, Mission und Ausbreitung, II, s. 588, przyp. 1. Por. tak e: Dignath--Duren, s. 18.
34. Werner, Glaube undAberglaube, s. 209. Por. tak e: Harnack, Mission und Ausbreitung, II, s. 578.

Dignath-Duren, s. 24.

35. Dignath-Duren, s. 17-18.
36. Tak w: Harnack, Mission und Ausbreitung, II, s. 589.
37. Basil. ep. ad Amphil. c. 55 i 13.
38. Athan. ep. ad Amm. Na ten temat: Ca-doux, s. 146; 257, przyp. 1.
39. Greg. Nas. or. 6, 20.
40. Jeznik z Kolbu, Contra philos. 1, 10.
41. August, ep. 205 ad Bonif.
42. August, civ. Dei 4, 15.
43. Tam e.
44. August, 6uaest. in Jos. 6.
45. August, ep. 205 ad Bonif.
46. Na ten temat por.: Bainton, s. 200-201.
47. Troeltsch, s. 122-123.
48. Schopf, s. 75; 242-243.
49. Por. tak e podsumowanie w: Cadoin, s. 245 i nast.
50. Althaus, Die Todesstrafe.
51. Iren. adv. haer. 4, 24, 2.
52. Minucjusz Felix, Octavius 30, 6.
53. Tert. idol. 17. Por. tak e Tert. corona 11.
54. Por. przyp. 19 i nast.
55. Amob. adv. gent. 1, 6. Por. tak e potwierdzenie w: Cadoux, s. 54-55.
56. Synod w Elwirze, kanon 73. Schopf, s. 165.
57. Schópf, s. 86.
58. Tam e, s. 251.
59. Na temat por.: Kraft, s. 128 i nast.
60. Lact. div. inst. Aneks do 7, 26.
61. Euseb. vita Const. 5, 2; 5, 4; 10, 7. Na ten temat por.: Eger, s. 110 i nast.
62. Potwierdzenie w: Althaus, Die Todesstrafe, s. 4.
63. Por. tam e, s. 6 i nast.

64. Tam e, s. 10 i nast.

Rozdzia 66
1. Becker, Sag nein zum Krieg, s. 5.
2. Buonaiuti, II, s. 264.
3. Pernoud, s. 22.
4. Tam e, s. 29-30.
5. Tam e, s. 82.
6. Tam e, s. 100 i nast.
7. Buonaiuti, II, s. 190 i nast.
8. Cyt. tam e, s. 196.
9. Tam e, s. 201.
10. Cyt. w: Gontard, s. 245.
11. Cyt. w: Gollwitzer, s. 14, przyp. 13.
12. „Siiddeutsche Zeitung" z 29 sierpnia 1960, s. 2.
13. Cyt. w: Leipoldt, Vom Jesusbild der Ge-genwart, s. 62.
14. Becker, Sag nein zum Krieg, s. 95.
15. Schópf, s. 256.
16. Koehler, Die deutsch-protestantische Kriegspredigt, s. 87-88.
17. Becher, BalladE vom Granatendrehen.
18. Zurhellen, Kriegspredigt, s. 29. Cyt. w: Koehler, s. 21.
19. Goethe, Brief des Pastors zu an den neuen Pastor zu. CzE9U dalszych cytatów zawdziEczam

yczliwo9ci pana Herberta P. Debesa z Offenbach.

20. Dieterich, Gott mit uns, s. 71. Cyt. w: Koehler, s. 38.
21. Ehrhard, Die Kirche der Martyrer, s. 61.
22. S. A. Faut, art. „Die Einmutigkeit des deutschen Volkes und die Kirche" w: „Die Christliche Welt"

z 10 wrze9nia 1914, nr 840.

23. J. Kube:, art. „Kirchenpolitik und Krieg" w: Die Christliche Welt" z 17 wrze9nia 1914, nr 855.
24. Wendland, s. 297. Podkre9lenie moje.
25. Deissmann w: Uckeley, art. „Praktische Theologie" w: „Theologie der Gegen-wart", rocz. 9, z. 2, s.

75.

26. Lahusen, art. „Und was tut die Kirche?" w: „Die Christliche Welt" z 8 kwietnia 1915, nr 274.

Podkre9lenie moje.

27. „An die evangelischen Christen im Au-sland" w: „Die Evangelischen Missio-nen", 1914, s. 217 i

nast.

28. Rittelmeyer, Luthergeist im Krieg, s. 8. Cyt. w: Koehler, s. 21.
29. G. Mahr, art. „Christentum und Welt-friede" w: „Die Christliche Welt" z 12 listopada 1914, nr 994.
30. Zurhellen, Kriegspredigt, s. 26. Cyt. w: Koehler, s. 21.
31. Kirms, Kriegspredigten, s. 19-20. Cyt. w: Koehler, s. 49.
32. J. Kessler, Kreuz und Schwert, s. 169. Cyt. w: Koehler, s. 8.
33. Rump, Berliner Kriegsgebetstunden, III, Cyt. w: Koehler, s. 8.
34. O. Michaelis, w: „Die Christliche Welt" z 3 wrze9nia 1914, nr 824.
35. A. Rost w: „Die Christliche Welt" z 15 paHdziernika 1914, nr 926.
36. Kirms, Kriegspredigten, s. 14. Cyt. w: Koehler, s. 44.
37. W. Picht, art. „Kreuz und Krieg" w: „Die Christliche Welt" z 25 lutego 1915, nr 145. Podkre9lenie

moje.

38. Tam e.
39. Geyer, Im Kriegsdienst Gottes, s. 4. Cyt. w: Koehler, s. 49.
40. Kónig, Neun Kriegspredigten, s. 45. Cyt. w: Koehler, s. 40.
41. E. v. Blumenstein w: „Die Christliche Welt" z 17 wrze9nia 1914, nr 860.
42. P. Rohrbach, art. „Nationalistische und idealistische Weltpolitik" w: „Die Chri-stlische Welt" z

15 czerwca 1916, nr 461.

43. H. Lhotzky, art. „Krieg" w: „Die Christliche Welt" z 17 wrze9nia 1914, nr 858.
44. Wendland, s. 300. Por. tak e: Pfeifer, cyt. w: Koehler, s. 24.
45. P. Fischer, art. „Du sollst nicht toten" w: „Die Christliche Welt" z 1 lipca 1915, nr 524.
46. Schneller, 3 Kriegspredigten, s. 23. Cyt. w: Koehler, s. 32. Por. tak e: Rump, Jesu hilf siegen, s. 11.

Cyt. w: Koehler, s. 32.

47. S. A. Faut, art. „Die Einmutigkeit des deutschen Volkes und die Kirchen" w: „Die Christliche

Welt" z 10 wrze9nia

1914, nr 840.

48. Tak w: Nestle, Die Krisis, s. 14.
49. Leipoldt, Vom JesusbUd der Gegenwart, s. 284-285.
50. Por.: Pfannmuller, s. 429-430.
51. K. Konig, Kriegspredigten. Neue FolgE, s. 20. Cyt. w: Koehler, s. 56.
52. Lippert, art. „Weltkrieg und religióses Bekenntnis" w: „Stimmen der Zeit", t. 88, 1915, s. 4 i nast.
53. M. Faulhaber, „Die Freiheit der Kirche" (kazanie z 10 lutego 1935) w: Michael Kardinal

Faulhaber, 25 Bischo-fsjahre, 1936. Jedna czwarta ksiN ki jest po9wiEcona s:u bie wojskowej kardyna:a.
ZwróUmy uwagE na rok wydania!

54. Lippert w: „Stimmen aus Maria La-ach", 1913/14, s. 574-575.
55. Tam e, t. 88, 1915, s. 7. Podkre9lenie moje.
56. Lippert, art. „Weltkrieg und religióses Bekenntnis" w: „Stimmen der Zeit", paHdziernik 1914, s. 10.
57. C. Noppel, art. „Der grosse Krieg — die Reifepriifung des Arbeit erstandes" w: „Stimmen der

Zeit", t. 88, s. 26 i nast.

58. O. Zimmermann, art. „Glaubenskun-der Krieg" w: „Stimmen der Zeit" 1915, t. 88, s. 410 i nast.
59. J. Kreitmaier, art. „Der Krieg im Spie-gel der Kunst" w: „Stimmen der Zeit",
1915, t. 88, s. 148 i nast.
60. Kreitmaier, art. „Kunst und Volk" w: „Stimmen der Zeit", rocz. 65, s. 196.
61. C. Noppel, art. „Kriegsbereitschaft und Friedensarbeit in der Kruppelfiirsorge" w: „Stimmen der

Zeit", 1915, s. 539-540.

62. Na temat dalszych wywodów por.: Lippert, art. „Zum Beginn des eu-ropaischen Krieges" w:

„Stimmen aus

Maria Laach", t. 87, sierpie6 1914, s. 574 i nast.; art. „Weltkrieg und re-ligioses Bekenntnis", t. 88,

1915, s. 4 i nast.; art. „Die Gefallenen unseres Volkes", tam e, s. 401 i nast.

63. Ta wypowiedH oraz dalsze cytaty pochodzN z ksiN ki Ermenonville'a Le col-lier de BellonE (z

przedmowN G.de la Fouchardiere'a), stanowiNcej zbiór wypowiedzi ró nych osobisto9ci podczas I wojny
9wiatowej. To Hród:o wskaza: mi prof. J. Brejaux z Bordeaux.

64. E. Menegoz w: „Evangile et Liberte" z 30 stycznia 1915.
65. Lippert, art. „Weltkrieg und religióses Bekenntnis" w: „Stimmen der Zeit", t. 88, 1915, s. 4 i nast.
66. Pesch, art. „Mit dem alten Glauben in die neue Zeit" w: „Stimmen der Zeit", 1918, t. 95, s. 209 i

nast.

67. Lippert, art. „Unseren Toten, ein Ge-denken und Geloben" w: „Stimmen der Zeit", 1919, s. 265 i

nast.

68. M. Rade, art. „Deutsche Nation" w: „Die Christliche Welt" z 3 wrze9nia 1914, nr 817. Por. ten e,

art. „Gottes Wille im Krieg" w: „Die Christliche Welt" z 15 sierpnia 1914, nr 769.

69. Rade, art. „Glaube an Gott und Glaube an den Volk" w: „Die Christliche Welt" z 28 wrze9nia 1918,

nr 462.

70. Loewenich, Die Geschichte der Kirche, s. 456.
71. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", A. Miller, nr 6, 1962, s. 9-10.
72. Tam e.
73. Tam e.
74. Tam e.
75. „Siiddeutsche Zeitung".

Rozdzia 67
1. Manhattan, s. 117.
2. Tam e, s. 112 i nast.
3. Tam e.
4. Tam e.
5. Tam e.
6. Tam e.
7. Tam e, s. 115.
8. Tondi, Die geheime Macht, s. 34. Ten e, Die Jesuiten, s. 73.
9. „Hamburger Fremdenblatt" z 12 lutego 1929.
10. „Stampa Italiana" 19 i 24 marca 1937 wg: „Stimmen der Zeit", rocz. 67, s. 322.
11. Por. „Theologische Blatter, 1937, nr 10, s. 243.
12. Cyt. tam e, nr 1, koi. 31.
13. Manhattan, s. 118.
14. Tbndi, Die geheime Macht, s. 34.
15. Manhattan, s. 120. Z powo:aniem siE na „New York Times" z 20 stycznia 1938 oraz T. L. Gardini,

Towards the New Itafy.

16. Wg: „Stimmen der Zeit", rocz. 67, t. 132, s. 107.
17. Manhattan, s. 121 i nast.
18. Tam e.
19. Tam e.
20. Tam e.
21. Ilustracja w: Becker, Sag nein zum Krieg, s. 103.
22. Tondi, Die geheime Macht, s. 36.
23. Werner, Glaube undAberglaube, s. 205.
24. Manhattan, s. 123.
25. Tam e, s. 122 z odniesieniem do: Te-eling, The Pope in Politics.
26. Na ten temat por.: „Stimmen der Zeit", rocz. 67, t. 132, s. 107-108.
27. Tam e, s. 323.
28. Tondi, Die Jesuiten, s. 73 i nast.
29. Cyt. w: Bates, s. 25.
30. Troeltsch, s. 350, przyp. 160.
31. „Die Welt" z 18 paHdziernika 1956.
32. Manhattan, s. 87.
33. Tam e, s. 88.
34. Tam e.
35. Tam e.
36. Por. „Stimmen der Zeit", rocz. 68, t. 134, s. 407-408.
37. Cyt. u J. Overmansa w: „Stimmen der Zeit" rocz. 66, s. 261.
38. Tam e, rocz. 67, t. 131. s. 117.
39. Cyt. tam e.
40. Cyt. tam e, s. 108.
41. Por.: Keller, s. 135-136.
42. Manhattan, s. 91.
43. Cyt. tam e.
44. Scheinmann, s. 274 z odniesieniem do „Current History" z czerwca 1942.
45. Bates, s. 24.
46. Manhattan, s. 95 i nast.
47. Cyt. w: Tondi, Die Jesuiten, s. 80-81.
48. Tam e.
49. „Kirchliche Amtsblatt fur die Diózese Miinster", nr 21.
50. Tam e, nr 34. Podkre9lenie moje.
51. Manhattan, s. 99.
52. J. Overmans, art „Zwei Kriege im heu-tigen Spanien" w: „Stimmen der Zeit", rocz. 68, t. 134.
53. A. R. Villaplana, Questo e Franco, Rom, 1945, s. 139 i nast. Cyt. wg: Tondi, Die Jesuiten, s. 76-77.
54. Manhattan, s. 99.
55. Rankin, s. 52.
56. Bates, s. 29. Por. zw:aszcza: Duff, s. 106 i nast.
57. Manhattan, s. 100.
58. Bates, s. 28.
59. Manhattan, s. 102.
60. F.v.Papen, s. 5.
61. Szczegó:owo pisze o tym Manhattan (s. 138 i nast.), na którego pracy w znacznym stopniu

siE tutaj opieram.

62. Der Neue Herder, 1949.
63. Papen, s. 7-8. Podkre9lenie moje.
64. Por.: S. Einstein, art. „Herm von Pa-pens Pension" w: Die Andere Zeitung", Hamburg, 19 kwietnia

1962.

65. Tam e.
66. Tam e.
67. Tam e.
68. Theodor Heuss, Hitlers Weg. Eine his-torisch-politische Studie iiber den Natio-naboziatismus, wyd.

IV, 1932. Cytaty ze stron: 25, 3-4, 5, 18, 121, 123, 119, 130, 14, 108-109, 22, 4, 6, 124, 27.

69. Tam e, 1962, s. 7-8.
70. Byt. w: Manhattan, s. 175.
71. Por. np.: Schmaus, Begegnungen zwi-schen katholischem Christentum, s. 7. Bates, s. 39.
72. Wucher, Der politische Katholizismus.

73. „Amtsblatt fur die Erzdiózese Bam-berg", rocz. 56, 28 marzec 1933, nr 11, s. 83.
74. Podkre9lenia pochodzN w wiEkszo9ci ode mnie.
75. Por.: H. Miiller, Zur Behcmdlung des Kirchenkampfes, s. 478 i nast.
76. Por. tam e, s. 477.
77. Tam e, s. 481.
78. „Amtsblatt fur die Erzdiózese Bam-berg", rocz. 56, maj 1933, nr 13/5, s. 99 i nast. Podkre9lenie

moje.

79. „Ecclesiastica", rocz. 13, s. 475.
80. Cyt. w: Schmaus, Begegnungen zwischen katholischem Christentum, s. 7.
81. Tam e, s. 43-44.
82. „Ecclesiastica", rocz. 13, s. 477.
83. Burger, Unser Wille zur Tat, Zeit und Volk, I, s. 181.
84. A. Kupper, art. „Zur Geschichte des Reichkonkordats" w: „Stiramen der Zeit", t. 163.
85. Cyt.: „Der Spiege!" z 7 marca 1962, s. 54.
86. Schmaus, Begegnung zwischen katholi-schem Christentum, s. 12-13; 21.
87. Tam e, s. 23; 31; 44.
88. Lortz, Katholischer Zugang zum Natio-nabozialismus, s. 5-6.
89. Tam e, s. 6; 15.
90. Tam e, s. 4; 9; 15; 26.
91. Tam e, s. 9-10.
92. Tam e, s. 5.
93. J. Pieper, s. 3.
94. „Germania", nr 306 z 6 listopada 1933.
95. Tam e, nr 248.
96. Manhattan, s. 187. Na temat dalszych wywodów zw:aszcza s. 186.
97. Potwierdzenie tam e, s. 182 i nast.
98. The Bishop of Munster and the Nazis, London 1943, s. 7 i nast. Publikacja katolicka. Cyt. wg:

Scheinmann, s. 393.

99. H. Miiller, Zur Behandlung des Kri-chenkampfes, s. 474. Podkre9lenie moje. Dostrzegam jednak

sprzeczno9U miEdzy s:owami „przez d:u szy czas" a ograniczeniem czasu do pierwszego roku.

100. A. Miller. „Informationsdienst zur Ze-itgeschichte", nr 9, 1961, s. 10.
101. Faulhaber, Die Sittentehre der katholi-schen Kirche, s. 114.
102. Berning, s. 122-123.
103. Tam e, s. 129.
104. Scheinmann, s. 184 z odniesieniem do: F. Thyssen, / paid Hitler, New York, 1941, s. 214.
105. Gróber, s. 17-18.
106. Tam e, s. 21-22.
107. Tam e, s. 27.
108. Tam e, s. 51.
109. Tam e, s. 120.
110. Tak w: H. Muller, Zur Behandlung des Kirchenkampfes, s. 476.
111. KólnerAtkenstucke,s. 118.
112. Manhattan, s. 250. Por. tak e: Scheinmann, s. 45.
113. „Wiener Neueste Nachrichten" z 28 marca 1938, rocz. 14, nr 5501.
114. Tam e.
115. Scheinmann, s. 48.
116. „Amtsblatt fur die Erzdibzese Bam-berg", nr 10, rocz. 62, 5 kwiecie6 1939.
117. Cyt. w: „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958, s. 3. Podkre9lenie moje.
118. Por. „Kirchliches Amtsblatt fur die Diózese Miinster", rocz. 73, nr 25.
119. Manhattan, s. 195.
120. Cyt. w: „Miinchner Katholische Kir-chenzeitung" z 7 stycznia 1940, s. 3.
121. Tam e, 25 luty 1940, s. 45.
122. Cyt. w: „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958, s. 3.
123. Por. „Zeitschrift fur Probleme der Ge-sellschaft und des Katholizismus", rocz. 15, lipiec 1961, s.

217.

124. Cyt. w: „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958, s. 3. Podkre9lenie moje.
125. „Amtsblatt fur die Erzdiozese Bam-berg", nr 4, rocz. 64, 24 luty 1941, s. 21 i nast. Podkre9lenie

moje.

126. Cyt. w: „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958, s. 3. Podkre9lenie moje.
127. Por. np. potwierdzenia w: Manhattan, s. 207 oraz Scheinmann, s. 392.

128. Wielkopostny list pasterski o OpatrznoPci boQej i powadze sytuacji, 1944, s. 1.
129. „Amtsblatt fur die Erzdiozese Bam-berg", nr 1, 31 stycznia 1944, s. 5 oraz tam e, nr 29, 22

wrze9nia 1944, s. 200-201.

130. Cyt. wg: Miller, „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", nr 9, 1961, s. 10.
131. Tam e.
132. G. C. Zahn, Die deutsche Katholische Presse, s. 205-206; 208.
133. Tam e, s. 209, 211.
134. Tam e, s. 209.
135. Kupisch, s. 38.
136. Cyt. w; W. Niemóller, Die Evangelische Kirche, s. 70.
137. Tam e, s. 71-72.
138. Tam e, s. 79.
139. Tam e, s. 80.
140. Kupisch, s. 258 i nast. Ponadto swoje podpisy z:o yli: Doerne, Jacobi, Kiin-neth, Karl Ritter,

Stahlin, Riethmuller, G. Schulz, Schreiner, Heim, Gornandt, Wendland, Dannenbaum, Anna Paul-sen.

141. W. Niemóller, Die Evangelische Kirche, s. 87.
142. Stauffer, Theologisches Lehramt, s. 14-15; 54 i in.
143. Niemóller, Die Evangelische Kirche, s. 170. Podkre9lenie moje.
144. Tam e, s. 197. Podkre9lenie moje.
145. Tam e, s. 198.
146. Tam e, s. 391-392.
147. Tam e.
148. Tam e.
149. Tam e, s. 393.
150. Tam e, s. 367-368.
151. Lilje, s. 13-14.
152. „Der Spiegel" z 13 wrze9nia 1961, s. 56-57.
153. Cyt. w: W. Niemóller, Die Evangelische Kirche, s. 48.

Rozdzia 68
1. G. Gundlach, art. „Die Lehre Pius' XII. vom modernen Krieg" w: „Stimmen der Zeit", t. 164,

1958/59, z. 7, s. 1.

2. „Vólkischer Beobachter" z 24 lipca 1933. Podkre9lenie moje.
3. „Amtsblatt fiir die Erzdiozese Miin-chen und Freising", rocz. 1936, nr 6, aneks II. Podkre9lenie

moje.

4. Tam e. Podkre9lenie moje.
5. Neuhausler, II, s. 26.
6. Tam e, s. 44.
7. Scheinmann, s. 65 z odniesieniem do The New International Year Book, 1939, New York 1940, s.

681.

8. „Neue Ziircher Zeitung" z 2 czerwca 1939.
9. L. Lehman, Yatican Policy, s. 28.
10. Dokumentacja procesu przeciwko trzem sBowackim biskupom (Jan Yojtassdk, dr Th. MichaB

Buzalka, Pavol Gojdic), Praga 1951, s. 15 (oryg. w jEz. czeskim).

11. L. Lehman, Vatican Policy, s. 28. Por. tak e: W. Hagen, s. 170 i nast., a zw:aszcza s. 186-187.
12. Manhattan, s. 267.
13. Dokumentacja procesu przeciwko..., s. 50-51.
14. Tam e, s. 30 i nast.
15. Two Years of German Oppression in Cze-choslovakia, London 1941, s. 134-135. Cyt. wg:

Scheinmann, s. 251.

16. Manhattan, s. 267.
17. Dokumentacja procesu przeciwko..., s. 15.
18. Cyt. w: Tondi, Die Jesuiten, s. 363-364.
19. Scheinmann, s. 339.
20. MaWezzi/Pirelli, s. 264-265.
21. Tam e.
22. Tam e.
23. Tam e.
24. Scheinmann, s. 81.
25. Wskazówka Hród:owa tam e, s. 90, przyp. 1.

26. Manhattan, s. 192 i nast.
27. Tam e.
28. Tam e.
29. Hlond, s.VIII oraz strona tytu:owa.
30. Bates, s. 11-12.
31. E. Revyuk, Atrocities in the UkrainE, 1931. Wg: Manhattan, s. 274.
32. Cyt. w: Manhattan, s. 277.
33. Malvezzi/Pirelli, s. 246 i nast.
34. Tam e.
35. Tam e. Wed:ug innego szacunku ok. 2, 5 miliona.
36. Tam e.
37. Tam e.
38. Tam e.
39. Tam e.
40. Scheinmann, s. 127 z odniesieniem do: R. Garaudy i La Pensee, Paris 1949, nr 27.
41. Scheinmann, s. 161 z odniesieniem do: C. Cianfarra, s. 238.
42. Scheinmann, tam e z powo:aniem siE na „New York Times" z 2 lipca 1940.
43. Manhattan, s. 199.
44. MaWezzi/Pirelli, s. 206.
45. Manhattan, s. 201.
46. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", nr 4, 1962, s. 5.
47. Manhattan, s. 289.
48. Malvezzi/Pirelli, s. 22.
49. Tam e, s. 188.
50. Manhattan, s. 318-319.
51. Cyt. tam e, s. 319.
52. Scheinmann, s. 180.
53. Tam e s. 178; 222.
54. Malvezzi/Pirelli, s. 95 i nast.
55. Tam e. Wed:ug innego Hród:a s. 111.
56. Tam e.
57. Tam e.
58. Tam e.
59. „Basler Nachrichten" z 5 paHdziernika 1940.
60. Manhattan, s. 202-203.
61. Tam e. Por. tak e: Scheinmann, s. 185.
62. Manhattan, s. 203.
63. list pasterski na Bo e Narodzenie katolickiego biskupa polowego We-hrmachtu, Franciszka

Justusa, Berlin 1942.

64. Cyt.: „Internationale Politik", Belgrad, 16 lipca 1954.
65. Artyku: V. Novaka o stosunkach miEdzy Watykanem a S:owianami po:udniowymi w belgradzkim

czasopi9mie „Internationale Politik" ("Polityka MiEdzynarodowa") z 16 maja 1954 oraz w kolejnych edycjach.

66. Tam e, 16 lipca 1954.
67. Tam e.
68. A. Miller z powo:aniem siE na katolicki „Grazer Volksblatt" z 6 wrze9nia 1936.
69. „Reichspost Wien" z 30 paHdziernika 1937.
70. Novak, art. „Stosunki miEdzy Watykanem. .." w: „Internationale Politik" z 16 lipca 1954.
71. \ród:a wykorzystane przeze mnie we fragmentach dotyczNcych Jugos:awii zawdziEczam zw:aszcza

yczliwej pomocy pani Katariny Maletins oraz panów: dr. Milana P. KostiUa, prof. dr. Victora Novaka,

Alexandra ZvekiUa (Z Belgradu) i pana Alfreda Millera z Leon-bergu ko:o Stuttgartu (Archiv fiir Zeit-
geschichte).

72. Por.: A. Miller, „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 9/1958. Na ten temat s:owo wstEpne

tego w: „Die Fre-igeistige Aktion", Hannover, listopad 1961.

73. A. Miller.
74. Novak, art. „Stosunki miEdzy Watykanem ..." w „Internationale Politik" z 16 lipca 1954.
75. Tam e.
76. A. Miller.
77. Tam e.
78. Tam e.
79. Tam e.

80. Intensywne wspó:dzia:anie arcybiskupa Stepinaca z ustaszami udowodni: niezbicie V. Novak w:

Principium et Finis--Yeritas.

81. Tam e.
82. A. Miller.
83. Tam e.
84. Novak, Principium et Finis — Yeritas.
85. Tam e.
86. Tam e.
335
87. Martyrdom of the Serbs, s. 179, Chicago 1943, wg: Scheinmann, s. 249. Por. tak e: Hagen, s. 238;

243-244; 253-254.

88. A. Miller.
89. Tam e.
90. Tam e.
91. Novak, Principiwn et Finis-Veritas.
92. A. Miller.
93. Tam e.
94. Tam e.
95. Tam e.
96. Novak, Principiwn et Finis-Veritas.
97. Scheinmann z odniesieniem do: Latin America and the Vatican, London 1946, s. 27.
98. Scheinmann, s. 221-222.
99. Gundlach, Die Lehre Pius XII zum Atomkrieg, s. 14.
100. Potwierdzenie Hród:owe w: Scheinmann, s. 256.
101. Hagen, Die geheime Front, s. 453-454.
102. Tondi, Die lesuiten, s. 102.
103. Szczegó:owo na ten temat: Dokumentacja procesu przeciwko..., s. 105 i nast.
104. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", nr 4, 1962, s. 5-6.
105. Tam e.
106. Tam e.
107. Tam e.
108. Malvezzi/Pirelli, s. 301.
109. Cyt. „Gesamtdeutsche Rundschau" z 14 marca 1958. Podkre9lenie moje.
110. Cyt.: Manhattan, s. 207.
111. Te i dalsze wywody przede wszystkim na podstawie pracy Malvezziego i Pi-rellego (s. 300 i

nast.).

112. Tam e.
113. Rumpf, s. 113-114.
114. Malvezzi/Pirelli.
115. Tam e.
116. Das Urteil von Nurnberg, 1946, dtv. do-kumente 1961, s. 109.
117. Tam e, s. 100-101.
118. Tam e.
119. Tam e, s. 109. Podkre9lenie moje.
120. Malvezzi/Pirelli, s. 303.
121. Tam e.
122. Tam e.
123. Das Urteil von Nurnberg, 1946, dtv. do-kumente, 1961, s. 102-103.
124. Malvezzi/Pirelli, s. 301-302.
125. Tam e.
126. Tam e.
127. Tam e.
128. Scheinmann, s. 122.
129. Por. zw:aszcza: Manhattan, s. 208 i nast. Scheinmann, s. 281 i nast.
130. Cyt. w: H. D. Meyer, Amerika am Sche-ideweg, s. 30-31.
131. Ambassador Dodds Diary, 1941, s. 74. Por. tak e s. 62.
132. Manhattan, s. 212-213.
133. Tam e, s. 341 i nast.
134. Scheinmann, s. 344. Por. tak e: Dokumentacja procesu przeciwko..., s. 19.
135. Scheinmann, s. 420.

136. Cyt. w: Manhattan, s. 324.
137. Neuhausler, II, s. 149.
138. S:owo wstEpne z 21 marca 1946 roku do: Neuhausler, s. 4.
139. Faulhaber, Die Sittenlehre der katholi-sche Kirche, s. 114.
140. Por. „Amtsblatt fur die Erzdiózese Miinchen und Freising", rocz. 136, nr 8, s. 70.
141. Manhattan, s. 219.
142. Tam e, s. 221.
143. „Amtsblatt fur die Erzdiózese Bam-berg", nr 5, rocz. 68, 4 lipiec 1945, s. 31.
144. Michael Kardinal Faulhaber, 25 Bischo-fsjahre.
145. Neuhausler, II, s. 118-119.
146. „Amtsblatt fur die Erzdiózese Miinchen und Freising", rocz. 1941, nr 13, s. 162.
147. Manhattan, s. 221.
148. Neuhausler, s. 100.
149. Faulhaber, Judentum, Christentum, Ger-manentum, s. 19 i 10-11.
150. Por. aneks do „Amtsblatt fur die Erzdiózese Miinchen und Freising", nr 20, 15 listopad

1934.

151. Tam e.
152. Tam e.
153. Tam e.
154. „Amtsblatt fiir Erzdiózese Miinchen und Freising", rocz. 136, nr 6, aneks II.
155. Aneks do „Amtsblatt fiir die Erzdiózese Munchen und Freising" z 15 listopada 1934.
156. Neuhausler, II, s. 405-406.
157. Cyt. w: Bates, s. 39.
158. Tam e.
159. Tam e.
160. Tondi, Die Jesuiten, s. 89.
161. Scheinmann, s. 459, Manhattan,s. 222.
162. „The Bulletin of International News" z 2 wrze9nia 1944, nr 18. Wg: Schein-mann, s. 407.
163. A. Miller, Por. tak e: Hagen, s. 261-262.
164. A. Miller.
165. Scheinmann, s. 250.
166. „Konkret" z 20 czerwca 1961, s. 8.
167. Schoenberner, s. 108.

Rozdzia 69
1. „Konkret" z 20 lipca 1961.
2. Tam e, nr 4, kwiecie6 1962.
3. „V6Ikischer Beobachter" z 8 marca 1936.
4. „Deutsche Volkszeitung" z 23 marca 1962.
5. „Siiddeutsche Zeitung" z 20 czerwca 1961.
6. „Konkret" z 20 sierpnia 1961.
7. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", 3/62.
8. Tam e, 12/61.
9. Tam e.
10. Por.: Konni Zilliacus, art. „Nicht alle Deutschen sind Nazis" w: „Konkret" z 20 sierpnia 1961.
11. „Der Spiegel" z 22 listopada 1961, s. 67.
12. „Die Neue Zeitung" z 16 wrze9nia 1949.
13. „Die Welt" z 13 kwietnia 1953.
14. „Stuttgarter Zeitung" z 15 czerwca 1953. Podkre9lenie moje.
15. „Konkret" z 4 kwietnia 1962.
16. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", 9/61. Podkre9lenie moje.
17. Tam e.
18. Tam e, 6/62.
19. Tam e.
20. Tam e, 4/62.
21. „Konkret" z 6 czerwca 1962.
22. Tam e, 5 sierpnia 1961.
23. Tam e.
24. Por. na ten temat: J. Holtkamp, art. „Adenauer LegendE 3" w: „Konkret" z 5 sierpnia 1961.
25. „Informationsdienst zur Zeitgeschich-te", 12/61.

26. Tam e.
27. „Der Spiegel" z 5 kwietnia 1961.
28. Tam e.
29. Tam e.
30. „Niirnberger Nachrichten" z 13 listopada 1956.
31. „Deutsche Volkszeitung" z 23 lutego 1962.
32. „Siiddeutsche Zeitung" z 5 sierpnia 1960.
33. Por. rozdz. 66, przyp. 13.
34. „Siiddeutsche Zeitung" z 8 sierpnia 1960. Por. tak e wydania z 4 i 5 sierpnia.
35. Cyt. „Der Spiegel" z 5 kwietnia 1961.
36. „Deutsche Volkszeitung" z 23 marca 1962.
37. „Der Spiegel", Hamburg, 13 wrze9nia 1961.
38. Tam e, 22 listopad 61, s. 67.
39. Konni Zilliacus w: „Konkret" z 20 sierpnia 1961. Dodam tu pewne wspomnienie osobiste. W

roku 1957, przed trzecimi wyborami do Bundestagu, zosta:em przez grupE niemieckich pisarzy przyby:ych do
Bonn poproszony o napisanie rezolucji, którN chcieli9my trafiU do niemieckiej opinii publicznej. Kiedy broni:em
pacyfistycznej wymowy projektu rezolucji, cz:onek SPD, pan Er-ler, zripostowa: stwierdzajNc, e moje my9li o
ca:kowitej demilitaryzacji Republiki Federalnej by:yby na czasie przed poprzednimi wyborami do Bundestagu w
roku 1953. DokonujNc wówczas takiego, a nie innego wyboru — mówi: dalej pan Erler — naród niemiecki
wyrazi: zgodE na ponowne zbrojenie armii. Teraz w grE wchodzi — to sN jego s:owa — zapobie enie
zbrojeniom atomowym. W kilka miesiEcy póHniej przywódca opozyji, Erich Ollenhauer, powiedzia: mi: „Je9li
nie uda nam siE jeszcze w tym roku zapobiec zbrojeniom atomowym, to ca:e nasze wysi:ki pójdN na marne".
Dzi9 niestety Erich Ollenhauer pozostaje w cieniu bojowego i ambitnego burmistrza Berlina Zachodniego. Partia
Socjaldemokratyczna, która niegdy9 dominowa:a w ruchu „Kampf dem Atomtod", wyrzek:a siE tak e tamtego
programu walki z broniN atomowN.

40. E P. Schneider w: „Geist und Zeit", Diisseldorf, 3/59, s. 8.
41. Dalszy ciNg na podstawie: Tondi, Die Je-suiten, s. 357 i nast.
42. Tam e.
43. Tam e.
44. „Der Spiegel" z 22 listopada 1961, s. 63.
45. Tondi, Die Jesuiten, s. 377.
46. „Der Spiegel" z 22 listopada 1961, s. 63.
47. „Herderkorrespondez", 4/57.
48. Tam e.
49. „Die Welt" z 8 maja 1956.
50. „Herderkorrespondez", 4/57.
51. „Die Welt" z 3 maja 1957.
52. „Badische Volkszeitung" z 3 grudnia 1954. Cyt. wg: „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 4/62.
53. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 2/62. i 6/62.
54. Tam e, 6/62.
55. Nr 3/52. Cyt. wg: „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 7/61.
56. „Die Andere Zeitung" z 24 maja 1962.
57. Tam e.
58. Tam e.
59. Por. ilustracje w: Becker, Sag nein zum Krieg, s. 106.
60. Por. s. 546, przyp. 122.
61. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 1/62.
62. Por. rozdz. 66, przyp. 14.
63. Kischkowsky, s. 113.
64. Gollwitzer, s. 42. Podkre9lenie moje.
65. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 11/61.
66. Cyt. w: „Die Andere Zeitung" z 4 marca 1969.
67. „Konkret" z 20 sierpnia 1961.
68. Por. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 1/62 z odniesieniem do „Echo der Zeit" z 2

marca 1958.

69. Cytat w znakomitej krytyce F. J. Bautza „Atom-Moral oder der Abgesang einer Theologie" w:

„Geist und Zeit", 1/60, s. 61 i nast.

70. Cyt. w: „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 1/62 z odniesieniem do „Stimmen der Zeit", 7/58.
71. Tam e z odniesieniem do „Echo der Zeit" z 6 lipca 1958.
72. Gundlach, Die Lehre Pius XII. vom mo-demen Krieg, s. 5.

73. Tam e.
74. Tam e, s. 13.
75. „Geist und Zeit", 4/59, s. 33.
76. Por. „Herderkorrespondez", 5/59.
77. Por. np.: M. Seidlmayer, art. „Eine Theologie und eine Philosophie der
atomaren Selbstvernichtung: P. Gundlach i Karl Jaspers" w: „Blatter fur deutsche und internationale

Politik" z 25 sierpnia 1959, s. 623 i nast.

78. „Geist und Zeit", 1/60, s. 74.
79. Por. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 1/62.
80. Por. s. 538, przyp. 82 oraz s. 545, przyp. 121.
81. Por. obie ilustracje w: „Der Spiegel" z 21 marca 1962, s. 96.
82. „Informationsdienst zur Zeitgeschichte", 7/62.
83. Scheinmann, s. 133.
84. Gollwitzer, s. 7.
85. Tam e ca:a modlitwa.
86. Por.: G. Anders, s. 79.
87. Por.: Tbndi, Die Jesuiten, s. 84-85.
88. Tam e.

Glosa uzupe niaj(ca
1. Meinhold, Goethe, s. 181.
2. Por. np. tak e: G. Schaeder, Gott und Welt. Drei Kapitel Goethescher Weltan-schauung, 1947, s.

235; 33 i in.

3. Briefdes Pastors zu an den neuen Pastor zu.
4. Por.: P. Meinhold, s. 27.
5. Por. Ust do pani von Stein z kwietnia 1782.
6. Rozmowa z Eckermannem z 28 lutego 1831. Na ten temat: Meinhold, Goethe, s. 168. Por. tak e

rozmowy z Eckermannem z 4 stycznia 1824 i 11 marca 1832.

7. Na ten temat por.: Meinhold, zw:aszcza rozdz. 1 i 2.
8. Italienische Reise, 28 sierpnia 1787.
9. List do Charlotty von Stein z 2 lutego 1787.
10. List do Charlotty von Stein z 6 stycznia 1787.
11. List do C. von Knebel z 19 lutego 1787.
12. List do ksiEcia Carla Augusta z 3 lutego 1787.
13. List do Charlotty von Stein z 8 czerwca 1787.
14. Invectiver Nachlass, 6 lutego 1814.
15. Por. tak e 1 P 5,13. Hier. ep. 43,108,31.
16. Do Eckermanna 4 stycznia 1824.
17. Cyt. wg: Nestle, Krisis, s. 347.
18. Meinhold, s. 28.
19. Do Knebla 22 sierpnia 1817.
20. Do Eckermanna 4 stycznia 1827.
21. Por.: Nestle, Krisis, rozdz. „Goethe", zw:aszcza s. 322 i nast. Meinhold, s. 167-168.
22. Do Zeltera 28 kwietnia 1824.
23. Do Zeltera 9 czerwca 1831.
24. Leipoldt, Vom Jesusbild der Gegenwart, s. 37.
25. Kahle, Goethe und das Christentum, 1949, s. 16. P. Althaus, Goethe und das Evangelium, s. 6. Por.

tak e s. 13-14.

26. Meinhold, passim, zw:aszcza s. 181.
27. Zahme Xenien, 9. Nachl.
28. Tam e.
29. Do Herdera 15 marca 1790. Do Ja-cobiego 11 stycznia 1808. Do von Re-inharda 2 grudnia 1808.

Yenetianische Epigramme, Nachl. 4. Do Lavatera 29 lipca 1782. Do Jacobiego 5 maja 1786. Do Windischmanna
20 kwietnia 1815. Do Creutzera 1 paHdziernika 1817.

30. Do Lavatera 9 sierpnia 1782.
31. Do C. G. Voigta 2 wrze9nia 1795.
32. Kahle, Goethe und das Christentum, s. 46.