Metodologia elementarz studenia ksiazka

Wojciech Cichosz

METODOLOGIA

Elementarz Studenta

*'$6.

Redaktor
Henryka Kuchta

Redaktor techniczny
Andrzej Janicki

Korekta
Hanna Sobolewska

Konsultacja naukowa

GUKDE5RPDQ*Rá ELHZVNLSURI8QLZHUV\WHWX*GDVNLHJR

GUKDE:LHVáDZ'\NSURI8QLZHUV\WHWX6]F]HFLVNLHJR

3XEOLNDFMDGRILQDQVRZDQD]HURGNyZ

:\*V]HM6]NRá\']LHQQLNDUVNLHMLP0HOFKLRUD:DNRZLF]DZ:DUV]DZLH

© Copyright by Wojciech Cichosz, e-mail:

wcich@diecezja.gda.pl

ISBN 83-912940-5-6

Wydawnictwo

=DNáDG\*UDILF]QHLP.RPLVML(GXNDFML1DURGRZHMXO-DJLHOORVND
85-067 Bydgoszcz,

http://www.zgken.com.pl;

e-mail:

sekretariat@zgken.com.pl

63,675(&,

:67 3........................................................................................................................... 5

PRZEDMOWA ............................................................................................................. 6

32'5 &=1<6à2:1,.678'(17$.................................................................. 8

52='=,$à,

METODOLOGIA NAUKI........................................................................................ 19

3RM FLHQDXNL ......................................................................................................... 19

1.1. Platon.............................................................................................................. 22
1.2. Arystoteles ..................................................................................................... 23

0LNRáDM.RSHUQLN........................................................................................... 28
1.4. Galileusz (Galileo Galilei) ............................................................................. 34
1.5. Kartezjusz (René Descartes) .......................................................................... 36

2. Spór o racjonaln

RüHZROXFMLQDXNL...................................................................... 38

2.1. Thomasa Kuhna rewolucje naukowe ............................................................. 40
2.2. Karla Poppera nauka w stanie permanentnej rewolucji................................. 43
2.3. Imre Lakatosa koncepcja programów badawczych ....................................... 44
2.4. Paula Feyerabenda anarchizm metodologiczny............................................. 46

=G]LHMyZP\OLOXG]NLHMKim jestem, ja –F]áRZLHN".......................................... 46

3.1. Zachodnie koncepcje bytu ludzkiego ............................................................ 48
3.2. Próba klasyfikacji........................................................................................... 55

6\VWHPDW\]DFMDW\SRZ\FKEá GyZ ........................................................................ 56

%á G\WHRULRSR]QDZF]H.................................................................................. 61

%á G\VHPLRW\F]QH ......................................................................................... 63

%á G\ORJLF]QH................................................................................................ 65

%á G\PHWRGRORJLF]QH ................................................................................... 68

5. Podstawowe modele rozumowania....................................................................... 74

5.1. Schemat rozumowania prostego .................................................................... 75
5

6FKHPDWUR]XPRZDQLD]áR*RQHJR ................................................................. 76

52='=,$à,,
0(72'2/2*,$%$'$1$8.2:<&+......................................................... 77

1. Metody .................................................................................................................. 78

2. Techniki................................................................................................................. 79
3. Procedury .............................................................................................................. 80
4. Charakterystyka wybranych metod badawczych.................................................. 83

4.1. Eksperyment................................................................................................... 83
4.2. Metoda indywidualnych przypadków............................................................ 84
4.3. Monografia..................................................................................................... 85
4

6RQGD*............................................................................................................ 88

4.5. Statystyka ....................................................................................................... 94

52='=,$à,,,

METODYKA PRACY NAUKOWEJ ..................................................................... 99

1. Przygotowanie tekstu ............................................................................................ 99

7HFKQLNLVWRVRZDQHZWHNFLH naukowym.......................................................... 102
3. Rola akapitu ........................................................................................................ 104

3RF]WHNLNRQLHFWHNVWX...................................................................................... 107
5. Styl ...................................................................................................................... 108
6. Cytowanie ........................................................................................................... 109

,QQHVNáadniki tekstu ........................................................................................... 111

7.1. Przypisy........................................................................................................ 111
7.2. Bibliografia .................................................................................................. 112
7.3. Indeksy (skorowidze)................................................................................... 113
7.4. Poprawianie tekstu ....................................................................................... 113

BIBLIOGRAFIA....................................................................................................... 115

INDEKS NAZWISK ................................................................................................ 119

:67 3

.VL*ND :RMFLHFKD &LFKRV]D MHVW DGUHVRZDQD JáyZQLH GR VWXGHQWyZ

dziennikarstwa –

DOH QLH W\ONR 0HWRGRORJLD MHVW W SáDV]F]\]Q NWyUD áF]\ Uy*QH

G\VF\SOLQ\QDXNRZHWDNVSRáHF]QHMDNLHNRQRPLF]QHF]\WH*SU]\URGQLF]H,VWQLHM
ERZLHP SHZQH RJyOQH UHJXá\ SRVW SRZDQLD QDXNRZHJR NWyUH Z UyZQ\P VWRSQLX
RERZL]XMZG]LHQQLNDUVWZLHKLVWRULLJHRJUDILLF]\FKHPLL0 WQHGHILQLFMHSRM üV
QLHZVND]DQH Z ND*GHM QDXFH EH] Z]JO GX QD WR F]\ GHILQLXMHP\ ZDUWRü
XZáDV]F]HQLH JHRV\VWHP F]\ SLHUZLDVWHN FKHPLF]Q\ : ND*GHM QDXFHPR*QD VWDQü
ZREHF S\WDQLD F]\ ZROQR VWZLHUG]Lü *H Z\NU\WR ]DOH*QRü SU]\F]\QRZ F]\ WH*
FKRG]L MHG\QLH R ]ELH*QRü SU]\SDGNRZ :DGOLZH NODV\ILNDFMH OXE Eá G\
UR]XPRZDQLD ZLQQ\ E\ü HOLPLQRZDQH ] ND*GHM QDXNL : ND*GHM WH* G\VF\SOLQLH
RERZL]XMHSRVWXODWHPSLU\F]QHJRX]DVDGQLHQLDWZLHUG]H

3RPRF Z RVLJQL FLX XPLHM WQRFL PHWRGRORJLF]Q\FK MHVW QLQLHMV]\

SRGU F]QLN NWyU\ DXWRU ZG]L F]QLH QD]\ZD (OHPHQWDU]HP 6WXGHQWD 6G] *H

znajdzie on szerokie rzesze Czyt

HOQLNyZ VWXGLXMF\FK UyZQLH* LQQH G\VF\SOLQ\

naukowe.

GUKDE5RPDQ*Rá ELHZVNL, prof. UG

PRZEDMOWA

-HOLQLH]QDV]SRUWXSU]H]QDF]HQLDZLDWU\SRP\OQHQLHE GFLZLDá\

(Lucius Annaeus Séneca)

RG]\ 6WXGHQFL -HVW U]HF] RF]\ZLVW L SRZV]HFKQLH X]QDQ L* QDXND

RGJU\ZD RJURPQ URO Z G]LHG]LFWZLH NXOWXURZR-F\ZLOL]DF\MQ\P ZVSyáF]HVQHJR
ZLDWD :SLVDáD VL L FLJOH QD QRZR ZSLVXMH VL ]DUyZQR Z SUDNW\F]Q\ MDN L
WHRUHW\F]Q\Z\PLDUOXG]NLHJR*\FLD=QDXNERZLHPVSRW\NDP\VL QDFRG]LHLWR
QD ND*G\P NURNX 5yZQRF]HQLH ZH ZV]\VWNLFK ] QDV LVWQLHMH SRW *Q\ SRWHQFMDá L
G\QDPL]P NWyUH ]PXV]DM GR VWDZLDQLD S\WD L XG]LHODQLD QD QLH RGSRZLHG]L
3RZLHG]LDáE\P ZL FHM ]ZáDV]F]D Z 0áRG\FK ]DXZD*DOQ\ MHst pewnego rodzaju
OXG]NL ]P\Vá ]DFLHNDZLHQLD ZLDWHP L MHJR SL NQHP 3\WDMF MHGQDN L V]XNDMF
SRZD*Q\FKRGSRZLHG]LQDOH*\PLHüVZyMZDUV]WDWSUDF\LXPLHü]QLHJRRGSRZLHGQLR
NRU]\VWDü7U]HEDERZLHPZLHG]LHüFRF]\QLüDF]HJRXQLNDüE\QLHW\ONRVSU]\MDá\
SRP\OQHZLDWU\DOHE\PR*QDE\áRUyZQLH*EH]SLHF]QLHZHMüGRSRUWX

.VL*ND NWyU SU]HND]XM Z SLHUZV]\P U] G]LH PRLP 6WXGHQWRP :\*V]HM

6]NRá\ ']LHQQLNDUVNLHM LP 0HOFKLRUD :DNRZLF]D w Warszawie oraz wszystkim

zainteresowan

\P&]\WHOQLNRPMHVWQDSLVDQDMDNRSRGVWDZRZ\LHOHPHQWDUQ\Z\NáDG

]PHWRGRORJLL]DSODQRZDQHMQDMHGHQVHPHVWUOHG]FRJURPQ\JV]F]Z\GDZQLFWZ
Z3ROVFH]DXZD*DP\*HLVWQLHMUR]PDLWHLMDNRFLRZRUy*QHSRGU F]QLNLVNU\SW\L

opracowania na temat metodo

ORJLL F]\ PHWRG\NL MDN*H LVWRWQ\FK L QLH]E GQ\FK Z

SRSUDZQ\P UR]XPRZDQLX F]\ WH* SURZDG]HQLX GLDORJX RUD] SUDF\ G\VNXUV\ZQHM

Niniejszy Elementarz Studenta

MHVWZL FNUyWNLPNRPSHQGLXPNWyUHND*G\DEVROZHQW

8F]HOQL :\*V]HM D SU]HGH ZV]\VWNLP ']LHQQLNDUVWZD SRZLQLHQ RSDQRZDü L WR Z

stopniu przynajmniej bardzo dobrym (conditio sine qua non!

: GX*HM PLHU]H

RSLHUDPVL QD:LHONLFK0LVWU]DFK0HWRGRORJLLLZáDQLHLPRGGDM JáRV:V]\VWNRSR
WRE\ND*G\6WXGHQWVL JQáGR(UyGHáde fontesLJá ELQDXNLCzytelnik ma zatem

RGE\üSU]\JRG SR]QDZF]]DSURMHNWRZDQQDWU]\DNW\LQWHUSUHWDF\MQHmetodologia

nauki,

PHWRGRORJLDEDGDQDXNRZ\FKoraz metodyka pracy naukowej.
:GRERU]HWHNVWyZNLHURZDáHPVL LFKSU]\GDWQRFLLX*\WHF]QRFLZ*\FLX

ND*GHJR Z\NV]WDáFRQHJR F]áRZLHND D Z V]F]HJyOQRFL &]áRZLHND 0HGLyZ 'OD
SU]HMU]\VWRFL UHDOL]DFML ]DP\VáX Z\EUDáHP PHWRG DQDOityczno-KLVWRU\F]Q 1D
PDUJLQHVLH SROHFDP M ND*GHPX SU]\ GHEDFLH ZHUEDOQHM 3U]\SRPQ *H WD

dwudziestowieczna tradycja uprawiania filozof

LLZRSDUFLXRDQDOL]\M ]\NRZHVL JD

EU\W\MVNLHM V]NRá\ DQDOLW\F]QHM G]LDáDMFHM QD SRF]WNX QDV]HJR VWXOHFLD *HRUJH

Edward Moore w Cambridge i John Cook Wilson w Oxfordzie). Pozwala ona

(filozofia lingwistyczna j

DNRPHWRGDSR]QDQLDSU]\SRPRF\DQDOL]M ]\NRZ\FKSRGMü

SUyE UR]ZL]DQLDILOR]RILF]Q\FKSUREOHPyZ3U]\MPXMHVL SHZQHDNVMRPDW\L]QLFK
Z\FLJD ZQLRVNL NWyUH LPSOLNXM NROHMQH $

⇒

C...). W tak przyjmowanej

NRQFHSFML ZQLRVNRZDQLD MHGQD WH]D ]DOH*\ RG GUXJLHM L ZDUXQNXMH NROHMQ 3U]\
SRV]XNLZDQLXLVWRVRZDQLXQDU] G]LEDGDwF]\FKSRPRFQRND]XMHVL EOLVNDILOR]RILL

lingwistycznej

ILOR]RILDM ]\ND –SRZL FDMFDV]F]HJyOQXZDJ WDNLPSRM FLRPMDN

znaczenie,

RGQLHVLHQLHSUDZG]LZRüZHU\ILNDFMDJUDPatyka czy struktura.

'URG]\&]\WHOQLF\ZHGáXJPRMHMRFHQ\VWDQXZVSyáF]HVQHMNXOWXU\]ZáDV]F]D

PHGLDOQHM QLHVá\FKDQLH ZD*QH MHVW SRSUDZQH L PGUH VWRVRZDQLH WHM F]\ WH* LQQHM
PHWRGRORJLLLPHWRG\DOERZLHPF] VWRX*\ZDP\W\FKVDP\FKVáyZLNRU]\VWDP\]
W\FKVDP\FK]QDNyZD]XSHáQLHVL QLHUR]XPLHP\

Autor

3D(G]LHUQLN5RNX-XELOHXV]RZHJR

32'5 &=1<6à2:1,.678'(17$

Od wieków –

QLH]DOH*QLHRGVWDQXNXOWXU\LSR]LRPXUR]ZRMXF\ZLOL]DFML–

LVWQLHMH SU]HNRQDQLH *H SRGVWDZRZ\P URGNLHP NRPXQLNDFML PL G]\OXG]NLHM MHVW
M ]\N 6áX*\ RQ QLH W\ONR SRUR]XPLHZDQLX VL DOH SHáQL UyZQLH* ZD*Q URO Z
SURFHVLH SR]QDZDQLD ZLDWD F]áRZLHND L MHJR Já EL 6WG WH* GOD SUHF\]\MQHJR
IRUPXáRZDQLDKLSRWH]LZQLRVNyZSRZVWDMWHUPLQ\LRNUHOHQLDZáDFLZHGODGDQHM
G]LHG]LQ\SR]QDQLD7R]NROHLVSUDZLD*HSRV]F]HJyOQHQDXNLFKDUDNWHU\]XMVL
GRü VSHF\ILF]Q\P L QLHMHGQRNURWQLH VRELH W\ONR ]UR]XPLDá\P M ]\NLHP DSDUDW
SRM FLRZ\ %\ ]DWHP NRPSHWHQWQLH PyZLü M ]\NLHP GDQHM QDXNL WU]HED JR

DMSLHUZ SR]QDü 7R VSUDZLáR *H Z WURVFH R VWXGHQWyZ SU]\JRWRZDáHP Z\ND]

ÄWUXGQ\FKVáyZ´NWyUHZPHWRGRORJLLRND]XMVL SRGVWDZRZHLQLH]E GQH%H]LFK
RGSRZLHGQLHJR ]UR]XPLHQLD L ZáDFLZHJR RGQLHVLHQLD GR SRV]F]HJyOQ\FK
GHV\JQDWyZFDáDSUDFDSRV]áDE\QDPDUQHDSU]HFLH*ND*GHPXZ\NáDGRZF\]DOH*\

na dobru studentów

Agnostycyzm: [od gr. ágnöstos nieznany] filoz

FDáNRZLWHOXEF] FLRZHQHJRZDQLH

PR*OLZRFL RELHNW\ZQHJR SR]QDQLD ZLDWD 1D RJyá ZL*H VL ] VXELHNW\ZQ\P

idealizmem (Hume, Kant

SR]\W\ZLFL

Aksjologia:

WHRULDZDUWRFLDWDN*HQDXNDSUyEXMFD]Já ELüQDWXU ZDUWRFLNU\WHULD

ZDUWRFLRZDQLDLWS

Aksjomat:

>RG áDF D[LÀPD D[LÀPDWLV ] JU DNVíÀPD DNVíÀPDWRV@ SRGVWDZRZH

]DáR*HQLHWH]DSU]\M WDZGDQHMG]LHG]LQLHQDXNLEez dowodu.

Opracowano na podstawie: Katcholiches Sozial Lexikon, Tyrolia 1980; Historisches Wörterbuch der

Philosophie, Basel - Stuttgart 1992;

6áRZQLNZ\UD]yZREF\FK, Warszawa 1967; Encyklopedia powszechna PWN,

Warszawa 1976; Popularna Encyklopedia Powszechna, Kraków 1996; Leksykon Filozofii Klasycznej, red. J.
Herbut, Lublin 1997;

6áRZQLNZVSyáF]HVQHJRM ]\NDSROVNLHJR, Warszawa 2000.

Amfibolia: [z gr.

DPSKLEROL] literat. w stylistyce – Z\UD*HQLH GZX]QDF]QH

GZX]QDF]QRüSRPLHV]DQLHSRM ü

Amfibologia:

[od gr.

DPSKLEROLGZX]QDF]QRü@logEáGSRZRGXMF\GZX]QDF]QRü

wypowiedzi wskutek wadliwej budowy zdania.

Antropologia: [od gr. ánthr

ÀSRVF]áRZLHNLlógosVáRZRQDXND@QDXNDZ\MDQLDMFD

ZV]HFKVWURQQLH ELRORJLF]Q VWURQ QDWXU\ F]áRZLHND WM MHJR VWDQRZLVNR Z ZLHFLH
LVWRW *\Z\FK SRFKRG]HQLH RUD] GDZQH L ZVSyáF]HVQH W\S\ PRUIRORJLF]QH L

fizjologiczne.

Antynomia: [gr. an

WLQRPL, od anti przeciw i nómosSUDZR@VSU]HF]QRüPL G]\

GZRPD WZLHUG]HQLDPL NWyUH VL Z\GDM UyZQLH X]DVDGQLRQH log VSU]HF]QRü
PL G]\ GZRPD WZLHUG]HQLDPL NWyUH RED Z\QLNDM ] GDQHJR XNáDGX DNVMRPDWyZ
]DFKRG]HQLHDQW\QRPLLSRZRGXMHNRQLHF]QRü]PLDQ\RZHJRXNáDGXDNVMRPDWyZ

Aprioryzm: [od niem. Apriorismus

RGáDFSULÀUL]]DáR*HQLD@SRJOGILOR]RILF]Q\

Z\VW SXMF\QDJUXQFLHUy*Q\FKNLHUXQNyZJáRV]F\*HSR]QDQLHOXG]NLHZFDáRFL
OXE Z F] FL GRFKRG]L GR VNXWNX QLH]DOH*QLH RG GRZLDGF]HQLD EG( *H PR*QD
X]DVDGQLüSHZQHVG\RU]HF]\ZLVWRFLQLHRGZRáXMFVL ZRJyOHEH]SRUHGQLRDQL
SRUHGQLRGRGRZLDGF]HQLD

Byt: filoz.

WRFRLVWQLHMHSU]HGPLRWGRFLHNDRQWRORJLL%\WNRQNUHWQ\DEVWUDNF\MQ\

Byty empiryczne, idealne.

Cynizm (cynicy):

>RGáDFcynismus, z gr. kynismós] 1. doktryna filozoficzna, której

SLHUZV]\P JáRVLFLHOHP E\á ILOR]RI JUHFNL $QW\VWHQHV (444-368 p.n.e.). Zwolennicy
F\QL]PX JáRVLOL DWHL]P L PDWHULDOL]P ZVáDZLOL VL JáyZQLH WHRUL PRUDOQRFL Zedle
NWyUHMV]F] FLHSROHJDQDPDNV\PDOQ\PZ\]E\FLXVL SRWU]HEZ\VWDUF]DQLXVDPHPX
VRELH]DOHFDOLRERM WQRüZREHF*\FLDVSRáHF]QHJRXU]G]HSDVWZRZ\FKLWUDG\FML
RE\F]DMRZHMSRJDUG ZáDVQRFLERJDFWZL]DV]F]\WyZRUD]UyZQRüSRZV]HFKQ2.

nieuz

QDZDQLH*DGQ\FKZDUWRFLNSLHQLH]QLFKZ\]\ZDMF\SRJDUGOLZ\VWRVXQHNGR

RJyOQLHSU]\M W\FK]DVDGRE\F]DMRZ\FKLSU]\]ZRLWRFLEH]ZVW\GEH]F]HOQRü

Desygnat:

>RG áDF GVLJQWXV oznaczony] log SU]HGPLRW R]QDF]DQ\ SU]H] GDQ

QD]Z

Empiryzm: [od gr. émpeiros

GRZLDGF]RQ\@1.X]QDZDQLHGRZLDGF]HQLD]DMHG\QH

(UyGáR SR]QDQLD : W\P VHQVLH QD JUXQFLH HPSLU\]PX VWRL ZV]HONL PDWHULDOL]P Z

V]F]HJyOQRFL PDUNVL]P 5R]SDWUXMH RQ GRZLDGF]HQLH MDNR EH]SRUHGQL NRQWDNW ]
PDWHULDOQ U]HF]\ZLVWRFL RG NWyUHJR VL ]DF]\QD ZV]HONLH SR]QDQLD ,GHDOL]P
VXELHNW\ZQ\UyZQLH*JáRVLHPSLU\]PXMPXMHMHGQDNGRZLDGF]HQLHMDNRFDáRNV]WDáW
GR]QD SV\FKLF]Q\FK QDV]HJR ÄMD´ 2. MHGQRVWURQQ\ NXOW GRZLDGF]HQLD SRPLMDMF\
OXE QLH GRFHQLDMF\ UROL XRJyOQLH P\OHQLD WHRUHW\F]QHJR 3U]HFLZLHVWZR
UDFMRQDOL]PX : W\P VHQVLH PyZLP\ WH* R ÄZVNLP HPSLU\]PLH´ ÄSáDVNLP

empiryzmie”.

Epikureizm (epikurejczycy):

>RG áDF LP Zá (SLFÌUXV, z gr. Epíkouros] 1. filoz.

GRNWU\QDILOR]RILF]QDJUHFNLHJRP\OLFLHOD(SLNXUD (341-SQHLMHJRQDVW SFyZ
ZUyG NWyU\FK QDMVáDZQLHMV]\P E\á U]\PVNL ILOR]RI L SRHWD /XNUHFMXV]. Epikureizm
E\á WHRUL PDWHULDOLVW\F]Q L DWHLVW\F]Q ]DNáDGDá QLHVNRF]RQRü L RGZLHF]QRü
ZLDWD VNáDGDMFHJR VL ] UXFKRP\FK DWRPyZ L SUy*QL PDWHULDOQRü L PLHUWHOQRü
GXV]\ZLHFNDHW\NDHSLNXUHL]PX]DOHFDáDUR]XPQHG*HQLHF]áRZLHNDGRV]F] FLD
Z\]ZROHQLH VL ] SU]HVGyZ UHOLJLMQ\FK L O NX SU]HG PLHUFL SDQRZDQLH QDG
QDPL WQRFLDPL NRU]\VWDQLH ] SU]\MHPQRFL *\FLD ]ZáDV]F]a duchowych, usuwanie
VL RG *\FLD SXEOLF]QHJR RUD] RSDUFLH VWRVXQNyZ PL G]\OXG]NLFK QD SU]\MD(QL 2.

potocz

F]áRZLHNXPLHMF\FLHV]\üVL *\FLHP

Erystyka: [od gr. eristikós

NáyWOLZ\@ V]WXND SURZDG]HQLD VSRUX G\VNXWRZDQLD

obalania argumentów przeciwnik

DLZ\ND]\ZDQLDVáXV]QRFLZáDVQHMWH]\

Eudajmonizm: [od gr. eudaimonismós

V]F] OLZRü RG JU eudaímÀQ V]F] OLZ\@

filoz

GRNWU\QD HW\F]QD NWyUD XSDWUXMH QDF]HOQ\ PRW\Z SRVW SRZDQLD OXG]NLHJR Z

]DELHJDQLXRUR]PDLFLHSRMPRZDQHV]F] FLHRVRELVWHEG(zaleca je jako jedyny cel
G]LDáD

Fallacia:

GRW\F]\Eá GyZZUR]XPRZDQLXDOHQLHRF]\ZLVW\FKLáDWZRRGNU\ZDOQ\FK

OHF]XNU\W\FKLVSUDZLDMF\FKNáRSRWERUR]XPRZDQLHZ\GDMHVL SU]HNRQ\ZDMFH

Filozofia: [z gr.

SKLORVRSKL od SKLOpÀ OXEL L sophiä PGURü@ QDXND R

QDMRJyOQLHMV]\FK SUDZDFK UR]ZRMX SU]\URG\ VSRáHF]HVWZD L P\OHQLD *áyZQ\P
]DJDGQLHQLHP ILOR]RILL MHVW NZHVWLD VWRVXQNX ZLDGRPRFL GR E\WX GR ZLDWD
PDWHULDOQHJR : ]DOH*QRFL RG UR]ZL]DQLD WHJR ]DJDGQLHQLD ZV]\VWNLH NLHUXQNL

filozoficzne

PR*QDSRG]LHOLüQDGZDRER]\PDWHULDOLVW\F]Q\RUD]LGHDOLVW\F]Q\

Forma:

>áDF forma NV]WDáW@ 1. EXGRZD XNáDG RUJDQL]DFMD SRZL]DQLH UR]PDLW\FK

HOHPHQWyZOXELFKZ\UD]]HZQ WU]Q\)RUPDSU]HFLZVWDZLDVL WUHFLD]DUD]HPMHVW]
QL RUJDQLF]QLH ]ZL]DQD RG QLHM X]DOH*QLRQD VDPD ]D ] NROHL Z\ZLHUD ZSá\Z QD
WUHü2.RNUHORQ\áDGZ]RU]HF 3. filozZHGáXJ$U\VWRWHOHVDDVSHNWE\WXQDGDMF\
PDWHULL UHDOQRü RNUHORQ\ NV]WDáW ZHGáXJ .DQWD ZNáDG XP\VáX GR SR]QDZDQLa
SU]HGPLRWXQSF]DVLSU]HVWU]H

Hedonizm: [od gr.

KGRQp rozkosz] filozGRNWU\QDHW\F]QDZHGOHNWyUHMSU]\MHPQRü

UR]NRV] MHVW GREUHP QDMZ\*V]\P ZáDFLZ\P FHOHP *\FLD L QDF]HOQ\P PRW\ZHP
G]LDáD OXG]NLFK : VWDUR*\WQRFL KHGRQL]P E\á FKDUDNWHU\VW\F]Q FHFK ILOR]RILL
F\UHQDLNyZZF]DVDFKQRZR*\WQ\FKSRMDZLDáVL F] VWRZSRVW SRZ\FKGRNWU\QDFK
PLHV]F]DVNLFK MDNR IRUPD HW\NL ZLHFNLHM L ]LHPVNLHM SU]HFLZVWDZQHM DVFHW\F]QR-
UHOLJLMQHMPRUDOQRFL.RFLRáD

Holizm: filoz

WHRULD UR]ZRMX U]HF]\ZLVWRFL ]JRGQLH ] NWyU ZLDW VWDQRZL

KLHUDUFKLF]Q FDáRü ]áR*RQ ] FDáRFL QL*V]HJR U] GX L SRGOHJD G\QDPLF]QHM
WZyUF]HMHZROXFMLSURZDG]FHMGRSRZVWDZDQLDFRUD]WRQRZ\FKMDNRFLRZRUy*Q\FK
FDáRFLSU]\F]\P*DGQD]W\FKFDáRFLQLHGDVL ]UHGXNRZDüGRVXP\VZ\FKF] FL
KROL]PZW\P]QDF]HQLX]DSRF]WNRZDQ\SU]H]-&K6PXWVDUR]ZLMDQ\E\áSU]H]
QLHNWyU\FKELRORJyZLILOR]RIyZDQJZ,SRá;;Z

Homonimia:

ZLHOR]QDF]QRü SROHJDMFD QD IDNW\F]Q\P X*\FLX WHUPLQX Z Uy*Q\FK

znaczeniach.

Horyzontalny (wymiar): poziomy, doczesny, materialny.

Hylemorfizm: [od gr. hýlë materia i morphé

IRUPD@ SRJOG ILOR]RILF]Q\

VIRUPXáRZDQ\ SU]H] $U\VWRWHOHVD ZHGáXJ NWyUHJR ND*GD VXEVWDQFMD MHVW E\WHP
]áR*RQ\P]GZyFKQLHUR]áF]Q\FKVNáDGQLNyZPDWerii i formy.

Identyzm:

FLHOHVQRüLGXFKRZRüF]áRZLHNDWUDNWXMHMDNRGZLHVWURQ\WHJRVDPHJR

bytu.

Immanentny:

>RG áDF LPPDQQV, immanentis ]RVWDMF\ Z F]\P@ filoz E GF\

ZHZQWU]F]HJRQLHZ\FKRG]F\SR]DGDQ\SU]HGPLRWQLHZ\QLNDMF\]G]LDáDQLD
MDNLHJR F]\QQLND ]HZQ WU]QHJR LPPDQHQWQD ILOR]RILD – subiektywno-idealistyczna
GRNWU\QDILOR]RILLEXU*XD]\MQHM]NRFD;,;LSRF]WNX;;Z6FKXSSH5HKPNH
XWU]\PXMFD *H SU]HGPLRW SR]QDQLD MHVW LPPDQHQWQ\ W]Q *H ZLDW QLH LVWQLHMH

QLH]DOH*QLH RG SR]QDQLD DOH ]QDMGXMH VL ZHZQWU] SR]QDQLD DOER MHVW LGHQW\F]Q\ ]

poznaniem.

Indyferentyzm:

>RG áDF indifferëns, indifferentis QLH Z\ND]XMF\ Uy*QLF@ EUDN

]DLQWHUHVRZDQLDVWRVXQHNRERM WQ\ZG]LHG]LQLHUHOLJLLPRUDOQRFLSROLW\NL

Indywidualizm: [od

áDFLQG¯YLGXXPFRQLHSRG]LHOQHJRMHGQRVWND@psychZ]PR*RQD

SRWU]HED VZRERG\ L QLH]DOH*QRFL RVRELVWHM NWyUD VL Z\UD*D Z VNáRQQRFL GR
P\OHQLD L SRVW SRZDQLD Z VSRVyE RGELHJDMF\ RG LVWQLHMF\FK Z]RUyZ
UR]SRZV]HFKQLRQ\FKVGyZVWRVRZDQHMSUDNW\NL
- ]\N QDU] G]LH SRUR]XPLHZDQLD VL GDQHM JUXS\ HWQLF]QHM VáX*FH GR
SU]HND]\ZDQLD P\OL GURJ EG( DNXVW\F]Q PyZLHQLH EG( JUDILF]Q SLVDQLH
REHMPXMFHFDáRNV]WDáWZ\UD]yZLIRUPRNUHORQ\FKUHJXáDPLJUDPDW\F]Q\PL

Koegzystencja: [np. fr. coexistence, niem. Koexistenz, ang. coexistence,

áDF co- razem

i existentia egzystencja

@ZVSyáLVWQLHQLH:OLWHUDWXU]HPR*QDUyZQLH*VSRWNDüVL ]

RNUHOHQLHP*HNRHJ]\VWHQFMDMHVWLVWQLHQLHPGLDORJLF]Q\P*\FLHP]'UXJLP

Komunikacja:

>RG áDF FRPPÌQLFWLÀ wspyáXG]LDá@ áF]QRü SRáF]HQLH SU]HMFLH

SU]HND]\ZDQLHZLDGRPRFLSRUR]XPLHZDQLHVL .RPXQLNDFMD]DSRPRFM ]\ND

Konformizm:

SRVWDZD SROHJDMFD QD FLVá\P SRGSRU]GNRZDQLX VL Z]RURP

SRJOGRP L QRUPRP QDU]XFRQ\P SU]H] JUXS VSRáHF]Q GR NWyUHM QDOH*\ GDQD
MHGQRVWNDW\SRZHGODWDNLHMSRVWDZ\]DFKRZDQLHSU]\VWRVRZDQLHVL GRF]HJR

Konsumpcjonizm:

>RG áDF FÀQVÌPSWLÀ VSR*\FLH@ SRVWDZD *\FLRZD SROHJDMFD QD

SU]HGNáDGDQLXGyEUPDWHULDOQ\FKQDGLQQHGREUD

Liberalizm:

>RG áDF O¯EHUOLV GRW\F]F\ ZROQRFL@ ZROQRP\OQRü G*HQLH GR

ZROQRFLSREáD*OLZRü

Materia:

>áDF PWHULD] filoz SRGVWDZRZD NDWHJRULD ILOR]RILF]QD SU]HFLZLHVWZR

GXFKD : VWDUR*\WQRFL SU]H] PDWHUL UR]XPLDQR WZRU]\ZR ] NWyUHJR ]URELRQH V
ZV]\VWNLHU]HF]\SU]HFLZVWDZLDMFMHF] VWRIRUPLH0DWHULDOL]PGLDOHNW\F]Q\SU]H]
PDWHUL UR]XPLHFDáRELHNW\ZQLHLVWQLHMFU]HF]\ZLVWRüNWyUPR*HP\SR]QDZDü
]D SRUHGQLFWZHP VZ\FK ]P\VáyZ 0DWHULD ]QDMGXMH VL Z FLJá\P UXFKX
RGE\ZDMF\P VL Z SU]HVWU]HQL L F]DVLH 1D QDMZ\*V]\P HWDSLH Vwego rozwoju
PDWHULD URG]L ZLDGRPRü .ZHVWL EXGRZ\ IRUP L ZáDVQRFL PDWHULL ]DMPXM VL

QDXNL SU]\URGQLF]H :VSyáF]HVQD IL]\ND UR]Uy*QLD PDWHUL NRUSXVNDODUQ ]ZDQ

czasem

VXEVWDQFMRUD]SRORZRELHWHIRUP\PDWHULLVFLOH]HVRE]ZL]DQH

Materializm:

>RGSáDFmäteriälisGRW\F]F\PDWHULL@filozMHGHQ]GZyFKJáyZQ\FK

NLHUXQNyZ ILOR]RILF]Q\FK : SU]HFLZLHVWZLH GR LGHDOL]PX PDWHULDOL]P X]QDMH *H
ZLDWMHVWPDWHULDOQ\W]QLVWQLHMHRELHNW\ZQLHQLH]DOH*QLHRGZLDGRPRFLSRGOHJD
RNUHORQ\P SUDZRP NWyUH F]áRZLHN PR*H SR]QDü ZLDGRPRü materializm
UR]SDWUXMHMDNRFRZWyUQHJRZREHFPDWHULL

Metanarracja:

>RG áDF meta- SR]D QUUDWLÀ opowiadanie, sposób opowiadania]

Z\*V]\GUXJLSR]LRPQDUUDFMLQDUUDFMDQDUUDFML

Metanauka:

Z\*V]\SR]Lom nauki (zobacz metanarracja).

Metoda: [z gr. méthodos

EDGDQLH@ FLOH RNUHORQ\ VSRVyE SRVW SRZDQLD Z FHOX

QDXNRZHJR]EDGDQLDGDQHJRIUDJPHQWXU]HF]\ZLVWRFL

Analityczna:

Z\FKRG]FDRGV]F]HJyáyZFHOHPSR]QDQLDFDáRFLZ\RGU EQLD

V]F]HJyá\]FDáRFL

Syntetyczna:

MHGQRF]FD Z FDáRü SRV]F]HJyOQH HOHPHQW\ ]PLHU]DMFD GR

ZQLRVNyZLVWZLHUG]HRJyOQ\FKáF]\V]F]HJyá\ZFDáRü

Dedukcyjna:

SROHJDMFDQDSU]HFKRG]HQLXRGSHZQ\FKVGyZSU]HVáDQHNGR

LQQ\FK NWyUH ] QLFK ORJLF]QLH Z\QLNDM LVWRWQ FHFK GHGXNFML MHVW WR L* RG
SUDZG]LZ\FKSU]HVáDQHNSURZDG]LQLH]DZRGQLHGRSUDZG]LZ\FKZQLRVNyZ

Indukcyjna:

ZQLRVNRZDQLHRGV]F]HJyáXGRRJyáXSU]HFLZLHVWZRGHGXNFML

ZQDXNDFKGRZLDGF]DOQ\FK–PHWRGDEDGDSROHJDMFDQDGRFKRG]HQLX– na
SRGVWDZLH GRZLDdczalnie stwierdzonych faktów – do praw ogólnych. W
SUDNW\FH QDXNRZHM LQGXNFMD L GHGXNFMD QLH V Z\áF]DMF\PL VL
SU]HFLZLHVWZDPLDOH]DZV]HZ\VW SXMUD]HPáF]VL LX]XSHáQLDM

Krytyczna

SRVWDZD SR]QDZF]D NWyUD *GD DE\P\ E GF SU]HNRQDQL R

*OLZRFL SR]QDQLD ZLDWD QLH SU]\MPRZDOL *DGQ\FK WZLHUG]H ÄQD ZLDU ´

EH] VSUDZG]HQLD ZDUWRFL LFK X]DVDGQLH RUD] DE\P\ ]DFKRZ\ZDOL F]XMQRü
QDXNRZLVWDáJRWRZRüGRDQDOL]\LVSUDZG]DQLDVZRLFKSRJOGyZ

Metodologia: [od gr. mèthodos badanie i lògos

VáRZR QDXND@ QDXND NWyUHM

SU]HGPLRWHPVPHWRG\EDGDQDXNRZ\FKLFKQDXNRZDSU]\GDWQRüVNXWHF]QRüLWS

Metodyka:

>RG áDF methodicus metodyczny, z gr. methodikòs] 1. G]LDá SHGDJRJLNL

]DMPXMF\VL PHWRGDPLQDXF]DQLDMDNLHJRSU]HGPLRWX0HWRG\NDQDXF]DQLDM ]\ND

polskiego. 2.

]HVSyá PHWRG RSUDFRZDQLD Z\NRQDQLD ]EDGDQLD F]HJR 0HWRG\ND

EDGDQDXNRZ\FK

Monizm: [od gr. mónos jedyny] filoz

NLHUXQHN JáRV]F\ MHGQRü ZLDWD Z

SU]HFLZLHVWZLHGRGXDOL]PXOXESOXUDOL]PX0RQL]PPR*HE\üPDWHULDOLVW\czny lub
LGHDOLVW\F]Q\Z]DOH*QRFLRGWHJRF]\X]QDMHZLDW]DPDWHULDOQ\F]\LGHDOQ\ZVZHM

istocie.

Narracja:

>RGáDFQUUDWLÀ] opowiadanie, sposób opowiadania.

Nauka: 1.

RJyá XV\VWHPDW\]RZDQHM ZLHG]\ OXG]NLHM G\VF\SOLQD EDGDZF]D 1DXNL

FLVáH KXPDnistyczne. 2. ]HVSyá SRJOGyZ ZLDGRPRFL GRW\F]F\FK RNUHORQHM

dziedziny wiedzy; teoria, doktryna: Nauka o kosmosie.

Neutralizm:

>RG áDF QHXWUOLV QLMDNL QLF]\M@ EH]VWURQQRü QLHRSRZLDGDQLH VL SR

*DGQHM]HVWURQ7HRULDQHXWUDOL]PXJáRVL*HF]áRZLHNMHVWXNV]WDáWRZDQ\SU]H]MDN
MHGQ ]DVDG FR Z NRQVHNZHQFML UR]Uy*QLDQLD FLDáD L GXV]\ VWDMH VL EH]VHQVRZQH
,QDF]HMPyZLFF]áRZLHNQLHPDFKDUDNWHUXDQLPDWHULDOQHJRDQLGXFKRZHJR

Nihilizm:

>RGáDFnihil nic] odrzucanie wszelkich norm, zasad, praw.

Ontologia: [od gr. on, óntos byt i lógos

VáRZRQDXND@filoz. w tradycji filozoficznej –

G]LDá ILOR]RILL WUDNWXMF\ R E\FLH MDNR WDNLP F] VWR XWR*VDPLDQ\ ] PHWDIL]\N
QLHNLHG\ XZD*DQ\ W\ONR ]D MHM IUDJPHQW QDMRJyOQLHMV]\ GRW\F]F\ VDPHJR SRM FLD

bytu.

Paradoks:

>RG áDF paradoxus, od gr. parádoksos QLHRF]HNLZDQ\ G]LZQ\@ VG

SRJOG VSU]HF]Q\ ] RJyOQLH SU]\M W\PL SU]HNRQDQLDPL Z\VRFH QLHSUDZGRSRGREQ\
QLH]JRGQ\]PRFQRXJUXQWRZDQ\PLSU]HZLG\ZDQLDPLSRJOGVGZ\SRZLHG]LDQ\

i podtrzymywany

EH] SU]HNRQDQLD GOD ]DLPSRQRZDQLD Eá\VNRWOLZRFL GRZFLSHP

RU\JLQDOQRFL

Paradygmat: [z gr. parádeigma

SU]\NáDG Z]yU@ gram. typ, wzór deklinacji lub

NRQLXJDFML VFKHPDW IRUP RGPLDQ\ WHJR VDPHJR Z\UD]X SU]\NáDG Z FHOX

udowodnienia lub porównania, wzór. 3. filoz

SHZQH XVWDORQH SRJOG\ PHWRG\

WUDG\FMH EDGDZF]H LWS 3DUDG\JPDW SR]RVWDMH Z FLVá\P ]ZL]NX ] SRM FLHP QDXNL
LQVW\WXFMRQDOQHM QRUPDOQHM 3HZQH DNFHSWRZDQH Z]RU\ ZVSyáF]HVQHM SUDNW\NL

naukowej –

Z]RU\ REHMPXMFH UyZQRF]HQLH SUDZD WHorie, zastosowanie i

Z\SRVD*HQLH WHFKQLF]QH – WZRU] PRGHO ] NWyUHJR Z\áDQLD VL MDND V]F]HJyOQD
]ZDUWDWUDG\FMDEDGDQDXNRZ\FK

Paralogizm: [od gr. paralogismós] log

Eá GQH UR]XPRZDQLH IDáV]\Z\ ZQLRVHN

Z\QLNDMF\]SRSHáQLHQLDEá GXORJLF]QHJRSDUalogizm oznacza zasadniczo to samo
FRVRIL]PDWUy*QLVL MHGQDNW\P*HVRIL]PDWPD]D]Z\F]DM]QDF]HQLHSHMRUDW\ZQH
R]QDF]DEáGORJLF]Q\ZLDGRP\SRSHáQLRQ\]]DPLDUHPZSURZDG]HQLDZEáG

Permisywizm:

>RGáDFSHUPLVVLÀSR]ZROHQLH@QXUWDNFHSWXMF\ZVzelkie zachowania i

SRJOG\ %OLVNL WHRULL UHODW\ZL]PX L QLHMHGQR]QDF]QRFL JáRV]F\ *H ZV]\VWNR MHVW
Z]JO GQHQLHSHZQHLQLHDXWRU\WDW\ZQHD]DWHPQLHPR*H]RVWDü]DNZHVWLRQRZDQHL

tym samym odrzucone.

Pluralizm:

>RG áDF SOÌUOLV mnogi] filoz ZLDWRSRJOG NWyU\ ]DSU]HF]D MHGQRFL

ZLDWDX]QDMFLVWQLHQLHZLHOXUy*Q\FKLQLHSRZL]DQ\FK]HVREVXEVWDQFML

Pragmatyzm: [od gr. prágma, prágmatos

G]LDáDQLHF]\Q@filoz. kierunek filozoficzny,

SRZVWDá\ZNRFX;,;Z*\Z\]ZáDV]F]DZ6WDQDFK=MHGQRF]RQ\Fh (Peirce, James,
'HZH\ ,VWRW SUDJPDW\]PX MHVW ]DVDGD *H SR]QDQLH OXG]NLH MHVW W\ONR QDU] G]LHP
SRWU]HE ELRORJLF]Q\FK F]áRZLHND VWG PR*QD MH RFHQLDü MHG\QLH ] SXQNWX ZLG]HQLD
MHJRX*\WHF]QRFLGODSRV]F]HJyOQHMMHGQRVWNLDQLH]SXQNWXZLG]HQLDRELHktywnej
SUDZG]LZRFL

Prozodia: [z gr.

SURVÀLGL DNFHQW SU]\SLHZ@ F] ü QDXNL R M ]\NX ]DMPXMFD VL

zagadnieniami akcentu, iloczasu, intonacji.

Sekularyzm:

>RGáDFVDHFXOULVZLHFNL@Z\áF]HQLHVSRGZSá\ZX.RFLRáDUHOLJLL

]HZLHFF]HQLHODLF\]DFMD

Semantyka: [od gr.

VPDQWLNyV R]QDF]DMF\ RG séma znak] 1. M ] QDXND EDGDMFD

]ZL]NL PL G]\ WUHFL D IRUP Z\UD*H M ]\NRZ\FK Z M ]\NR]QDZVWZLH
WUDG\F\MQ\PQDXNDEDGDMFD]QDF]HQLDZ\UD]yZLKLVWRUL W\FK]QDF]H2. logG]LDá
VHPLRW\NL EDGDMF\ ]ZL]NL PL G]\ ]QDNDPL M ]\NRZ\PL D U]HF]\ZLVWRFL NWyU
RNUHODM

Semiotyka: [od gr.

VPHL|WLNyVGRW\F]F\]QDNX@RJyOQDWHRULD]QDNX]DMPXMFDVL

NODV\ILNDFM]QDNyZEDGDQLHPUR]PDLW\FKRGPLDQ]QDNyZLFKLVWRWDWDN*HIXQNFM
MDNSHáQLZSURFHVLHNRPXQLNRZDQLDVL

Sofizmat: [z gr. sóphisma

Z\ELHJ Z\NU W@ UR]XPRZDQLH ] UR]P\VáHP ]EXGRZDQH

IDáV]\ZLH D SR]RUQLH Z\JOGDMFH QD SRSUDZQH Z JUXQFLH U]HF]\ VRIL]PDW RSDUW\
E\ZDQDZLHOR]QDF]QRFLSRM üQDQLHFLVáRFLDFKLEá GDFKORJLF]Q\FK

Spirytyzm:

>RG áDF VSULWXV WFKQLHQLH GXFK@ RSDUWD QD SU]HVGDFK ZLDUD Z *\FLH

SR]DJURERZHLZPR*OLZRüSRUR]XPLHZDQLDVL ]H]PDUá\PL]DSRUHGQLFWZHPW]Z
PHGLyZ Z NWyU\FK FKDUDNWHU]H QDMF] FLHM Z\VW SXM V]DUODWDQL SU]\SLVXMF\ VRELH
V]F]HJyOQ]GROQRüNRPXQLNRZDQLDVL ]ÄGXFKDPL´

Spirytualizm:

>RGáDFVSULWXOLV duchowy] filoz. idealistyczna doktryna filozoficzna

]DNáDGDMFD*HFDáDU]HF]\ZLVWRüDXWHQW\F]QDMHVWQDWXU\GXFKRZHMLWUDNWXMFDZLDW
FLHOHVQ\ EG( MDNR Z RJyOH QLH LVWQLHMF ]MDZ EG( MDNR VSRVyE SU]HMDZLDQLD VL
MDNLHMDNW\ZQRFLGXFKRZHM

Stoicyzm (stoicy): [od gr. stoá portyk, kolumnada] 1. filoz

VWDUR*\WQD GRNWU\QD

ILOR]RILF]QDQD]ZDQDWDNRGSRUW\NXZ$WHQDFKJG]LHQDXF]DáWZyUFDV]NRá\VWRLFNLHM

– Zenon z Kition (336-

SQH6WRLF\]PE\áGRNWU\QQLHMHGQROLWF] üVWRLNyZ

JáRVLáD PDWHULDOLVW\F]Q\ OXE SDQWHLVW\F]Q\ GHWHUPLQLVW\F]Q\ SRJOG QD ZLDW
6WRLF\]PMHVW]QDQ\]ZáDV]F]DG]L NLVZRMHMHW\FHNWyUD]DOHFDáDF]áRZLHNRZL– jako
ZDUXQNL V]F] Fia – SDQRZDQLH QDG VRE ]RERM WQLHQLH ZREHF FLHUSLH L
QLHSRZRG]H VSRNRMQH SRGGDQLH VL ELHJRZL ]GDU]H ZROQRü RG QDPL WQRFL 2.

przen

KDUWZQLHSRZRG]HQLDFKLSU]HFLZQRFLDFKVSRNRMQH]QRV]HQLHFLHUSLHL]áHJR

ORVXQLHZ]UXV]RQRüZREHFQLHEH]SLHF]HVWZD

Syntaktyka:

>RG áDF syntacticus GRW\F]F\ VNáDGQL ] JU syntaktikós V]HUHJXMF\@

G\VF\SOLQD ZFKRG]FD Z VNáDG VHPLRW\NL EDGDMFD UHODFMH ]QDF]HQLRZH SRPL G]\
]QDNDPLZFLJXWZRU]F\PNRPXQLNDW

Teologia:

[od gr. theós bóg i lógos

VáRZRQDXND] nauka o Bogu.

Teleologia: [od gr. téleos

RVLJDMF\ FHO L lógos VáRZR QDXND@ filoz SRJOG ZHGOH

NWyUHJRFHORZRüMHVWQLHW\ONRZáDVQRFLF]\QQRFLOXG]NLFKDOHG]LDáDZSU]\URG]LH
SR]DOXG]NLHM NWyUHM SURFHV\ ]DFKRG] Z VSRVyE FHORZ\ ]DPLHU]RQ\ 7eleologia na
JUXQFLHLQWHUSUHWDFML]MDZLVNZLDWDRUJDQLF]QHJRMHVWQDRJyáVNáDGQLNLHPNLHUXQNyZ
ZLWDOLVW\F]Q\FK ZLDUD Z SRZV]HFKQ FHORZRü Z\VW SXMH ZH ZV]\VWNLFK QLHPDO
GRNWU\QDFK UHOLJLMQ\FK NWyUH ]DNáDGDM LVWQLHQLH RVRERZHJR VWZyUF\ NLHUXMFHJR

ZLDWHP :\]QDZF\ WHOHRORJLL FKF X]XSHáQLü OXE QLHNLHG\ QDZHW ]DVWSLü
SU]\F]\QRZHZ\MDQLDQLHZLDWDSU]H]RGNU\ZDQLHZMHJR]GDU]HQLDFKFHORZRFL

Totalitaryzm:

V\VWHPRUJDQL]DFMLSDVWZD]PLHU]DMF\GRUR]FLJQL FLDNRQWUROLQDG

FDáRFL*\FLDSROLW\F]QHJRVSRáHF]QHJRNXOWXUDOQHJRWRWDOL]P

Transcendentny:

>RG áDF WUQVFHQGQV, WUQVFHQGHQWLV SU]HNUDF]DMF\@ filoz.

LVWQLHMF\ SR]D ZLDGRPRFL QLH]DOH*Q\ RG QLHM ]QDMGXMF\ VL SR]D ]DVL JLHP
GRZLDGF]HQLD Z RJyOH LVWQLHMF\ QD ]HZQWU] F]HJR QS UHOLJLH FKU]HFLMDVNLH
]DNáDGDM*H%yJMHVWWUDQVFHQGHQWQ\ZREHFZLDWDSU]HFLZLPPDQHQWQ\

Transcendentalny:

>RGUáDFtranscendentalisRGáDFtränscendëns, tränscendentis

SU]HNUDF]DMF\@filoz. w filozofii Kanta: poznanie transcendentalne – poznanie, które
EDGD QLH VDPH U]HF]\ DOH DSULRU\F]QH IRUP\ SR]QDQLD QS SU]HVWU]H F]DV
SU]\F]\QRZRü Z\SU]HG]DMFH L ZDUXQNXMFH ZV]HONLH GRZLDGF]HQLH OHF]
VWRVRZDOQHW\ONRZREHFSU]HGPLRWyZGRZLDGF]HQLDZRJyOHNDWHJRULHDSULRri, nie
X]\VNDQH]GRZLDGF]HQLDDOHE GFHMHJRZDUXQNLHPLVWRVRZDOQHW\ONRZSR]QDQLX
GRZLDGF]DOQ\P ZJ .DQWD SR]QDQLH WR MHVW PR*OLZH DOH QLHPR*OLZH MHVW SR]QDQLH
WUDQVFHQGHQWQHWMGRW\F]FHU]HF]\]QDMGXMF\FKVL SR]D]DVL JLHPGRZLDGF]HQLD

Teodycea:

>Q áDF theodicea, od gr. theós bóg i díkë SUDZR VSUDZLHGOLZRü@ F] ü

WHRORJLL OXE ILOR]RILL UHOLJLMQ\FK SRZL FRQD SUyERP X]JRGQLHQLD VSU]HF]QRFL
SRZVWDMFHM PL G]\ IDNWHP LVWQLHQLD ]áD L QLHVSUDZLHGOLZRFL Z ZLHFLH D ZLDU Z

dobrego i wszechmocnego Boga.

Ateizm: [od gr. a- przeczenie i theós bóg] filoz. odrzucanie i naukowe

zwalczanie wiary w Boga i religii; zaprzeczanie istnieniu Boga i jakiegokolwiek

URG]DMXVLáQDGSU]\URG]RQ\FK

Deizm:

>RG áDF deus bóg] filoz SRJOG NWyU\ X]QDMF %RJD ]D SU]\F]\Q

ZLDWD OXE MHJR SLHUZV]\ PRWRU RGU]XFD ]DUD]HP MHJR LQWHUZHQFM Z ELHJ
]GDU]H L *\FLH OXG]NLH D ZL F PLQ FXGD L REMDZLHQLH 'HL]P

rozpowszechniony w filozofii europejskiej XVII-

;9,,, Z ]DZLHUDá ] UHJXá\

QHJDFM GRJPDWyZ UHOLJLMQ\FK L X]QDQLH ] UHOLJLL W\ONR WHJR FR PR*QD
UR]XPRZR X]DVDGQLü QDGWR ]DVDG\ WROHUDQFML UHOLJLMQHM RGU]XFHQLD ZDUWRFL
OLWXUJLL L RUJDQL]DFML NRFLHOQHM PRUDOQRü ZLHFN Z $QJOLL PLQ 7RODQG

Collins, we Francji m.in. Voltaire, Rousseau).

'HL]PE\áZF]DVDFK2ZLHFHQLD

LGHRORJL EXU*XD]ML ZDOF]FHM ] ZSá\ZDPL .RFLRáD QD *\FLH VSRáHF]QH
Z\FKRZDQLHLQDXN

Panteizm: [od gr. pän wszystko i theós

EyJ@ SRJOG ILOR]RILF]Q\ NWyU\

RGU]XFDMF %RJD SR]DZLDWRZHJR EG( XWR*VDPLD %RJD ] FDáRFL przyrody,
EG( WUDNWXMH JR MDNR ÄF]\QQ ]DVDG ´ ZLDWD LPPDQHQWQ ZREHF QDWXU\
3DQWHL]P E\ZDá QLHU]DGNR IRUP Z\UD]X GOD P\OL PDWHULDOLVW\F]QHM QS

Giordano Bruno).

Teizm: [od gr. theós

EyJ@ IRUPD ZLDU\ UHOLJLMQHM NWyUD ]DNáDGD LVWQLHQLH

jednego Boga

PRQRWHL]P Z SU]HFLZLHVWZLH GR SROLWHL]PX RVRERZHJR L

]QDMGXMFHJRVL SR]DLSRQDGSU]\URGZSU]HFLZLHVWZLHGRSDQWHL]PXRUD]
E GFHJR 6WZyUF ZLDWD L VSUDZXMFHJR QDG QLP VWDáH NLHURZQLFWZR
RSDWU]QRFLRZH Z SU]HFLZLHVWZLH GR GHL]PX 5HSUH]HQWantem teizmu jest
QSUHOLJLDFKU]HFLMDVND

Utylitaryzm:

>RGáDFÌWLOLWVNRU]\üZ\JRGD@filozGRNWU\QDHW\F]QDJáRV]FD*H

FHOHP PRUDOQ\P SRVW SRZDQLD OXG]NLHJR ZLQLHQ E\ü SR*\WHN ZáDVQ\ OXE
VSRáHF]HVWZDQDRJyáXW\OLWDU\]P]DNáDGD*HLQWHUHV\LVWRWQHOXG]LVQLHVSU]HF]QHL
V]F] FLH RVRELVWH Z\PDJD WH* GREUD LQQ\FK VWG GREU]H SRM W\ HJRL]P VSU]\MD
SRPQD*DQLX RJyOQRVSRáHF]QHJR GREUD G*HQLH GR RVLJQL FLD FHOyZ SU]HGH
ZV]\VWNLPPDWHULDOQ\FKNRU]\FLOXEZ\JRG\

Wertykalny (wymiar): [od

áDF verticalis, od vertex V]F]\W@ SLRQRZ\ : P\OL

ILOR]RILF]QHMR]QDF]DZLDWSR]DPDWHULDOQ\GXFKRZ\ERVNL

52='=,$à,

METODOLOGIA NAUKI

3RM FLHQDXNL

=DF]WNLQDXNLSU]\SLVXMHVL *UHNRP*\MF\PQDSU]HáRPLH9,,L9,ZSU]HG

Chrystusem

1LHZWSOLZLHXPLHM WQRFLRUD]WHFKQRORJLDUR]ZLQ á\VL ZF]HQLHMLZ

LQQ\FKURGRZLVNDFK7DNLHNUDMHVWDUR*\WQHMDN(JLSW%DELORQLD$V\ULDF]\,QGLHL
&KLQ\ SRVLDGDá\ NXOWXU R ]DG]LZLDMFR Z\VRNLP SR]LRPLH 1LF QDP MHGQDN QLH

wiadomo, aby zaintere

VRZDQRVL WDPZLHG]WHRUHW\F]QLHLV\VWHPDW\F]QLH*GDMF

UDFMRQDOQHJR X]DVDGQLHQLD WZLHUG]H *UHF\ QDWRPLDVW SU]\MZV]\ SHZLHQ ]ELyU
ZLHG]\]H:VFKRGXL3RáXGQLD]DF] OLJRLVWRWQLHSU]HWZDU]Dü

♦

UDFMRQDOL]RZDü F]\ WR SR]EDZLDMF JR FKDUDNWHUX VDNUalnego i
PLWRORJLF]QHJRRGG]LHODüRGUHOLJLLLREU] GyZF]\WH*RGUy*QLDMFJRRG

poezji;

♦

XRJyOQLDüNRQNUHWQHZLDGRPRFLZFHOXLFKZ\WáXPDF]HQLD

♦

V]XNDüUDFMRQDOQHJRQLHRVRERZHJRF]\QQLNDWUZDáHJRNWyU\NU\MHVL SR]D
GRVWU]HJDOQ\PZLDWHP]PLHQQ\PEXG]HQLHVL NU\W\F\]PX

3LHUZV]\P NWyU\ ]DF]á GRNRQ\ZDü WHJR SU]HáRPX E\á NRORQLVWD JUHFNL

Vá\QQ\P GU]HFNXSLHFLSROLW\N– Tales z Miletu

(prawd. 624-547 r.). Przywiezione

] (JLSWX L 0H]RSRWDPLL ZLDGRPRFL QD WHPDW JHRPHWULL L DVWURQRPLL ]DF]á
SU]HNV]WDáFDü Z WZLHUG]HQLD RJyOQH VWRVXMF VZRLVW DEVWUDNFM -DNR X]DVDGQLHQLD
X*\ZDá HPSLU\F]QHJR SRWZLHUG]HQLD WH]\ 6ZRLP WHRUHW\F]Q\P GRFLHNDQLRP QDGDá

M. Heller, Filozofia nauki. Wprowadzenie

.UDNyZ 6W .DPLVNL, 1DXND L PHWRGD 3RM FLH QDXNL L

klasyfikacja nauk

/XEOLQWHQ*H0HWRGDLM ]\N6WXGLD]VHPLotyki i metodologii nauk/XEOLQ:á

Tatarkiewicz,

+LVWRULDILOR]RILL)LOR]RILDVWDUR*\WQDLUHGQLRZLHF]QD:DUV]DZD66ZLH*DZVNL, Dzieje

europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa –

:URFáDZ00.

66ZLH*DZVNL, dz. cyt., s. 13-15.

SRVWDüILOR]RILLSU]\URG\&KRüQDZL]\ZDáMHV]F]HGRPLWRORJLLLSRH]ML]EOL*DáVL
MX*GRVSHNXODW\ZQ\FKUR]ZD*DRSDUW\FKQDREVHUZDFMLRWDF]DMFHJRZLDWD:LGDü
WRZ\UD(QLHMXQDVW SFyZ7DOHVD$QDNV\PDQGUD (prawd. 610-546) i Anaksymenesa

(prawd. 580-525). Potrafili oni krytycznie

RGQLHüVL GRZF]HQLHMV]\FKSRJOGyZ

'DOV]\ UR]ZyM QDXNL GRNRQ\ZDá VL SU]H] SRV]HU]HQLH ]DVL JX SUREOHPDW\NL

RUD]PRG\ILNDFM VSRVREXSR]QDQLD+HUDNOLW (ok. 540-SQH](IH]XDQDOL]XMF
UXFK GRSDWUXMH VL Z ZLHFLH UR]XPQRFL 6NáDQLD JR WR GR UHIOHNVML QDG SR]QDQLHP
LQWURVSHNFMDLSRVW SRZDQLHPF]áRZLHND7ZyUFUDFMRQDOLVW\F]QHJRXM FLDZLHG]\
E\á 3DUPHQLGHV G]LDáDá RN U NWyU\ VNRQVWUXRZDá EDUG]R DEVWUDNF\MQH SRM FLH

bytu, a jego prawa st

DUDáVL RGNU\üZ\ZRG]FMH]]DáR*RQ\FKRJyOQ\FKSU]HVáDQHN

QLHVSU]HF]Q\FK NWyUH PXVLDá\ E\ü SUDZG]LZH ZREHF SU]\M FLD WR*VDPRFL E\WX L
P\OL 3R UD] SLHUZV]\ ]DVWRVRZDQR ZLDGRPLH L V\VWHPDW\F]QLH UR]XPRZDQLH
GHGXNF\MQH RUD] SRM WR QDXN MDNR ZLHG] VSHNXODW\ZQ R F]\P QLH]PLHQQ\P
0HWRG WDNLHJR UR]XPRZDQLD ]DVWRVRZDá GR SROHPLNL QDXNRZHM QDMZ\ELWQLHMV]\ L
QDM]GROQLHMV]\QDVW SFD3DUPHQLGHVD– Zenon z Elei (ok. 490-430)

2ERN PGURFLRZR-VSHNXODW\ZQHJR XNV]WDáWRZDáR VL WH* NRQWemplatywne

XSUDZLDQLH QDXNL MDNR SRáF]HQLH PLVW\NL UHOLJLMQHM ] UDFMRQDOQ\P REUD]HP ZLDWD
7DNL VSRVyE XSUDZLDQLD QDXNL NXOW\ZRZDQR Z RVREOLZ\P ]ZL]NX UHOLJLMQR-
PRUDOQ\P XF]RQ\FK =DáR*\FLHOHP MHJR E\á OHJHQGDUQ\ UHIRUPDWRU NWyU\ SLHUZV]\
X*\áRNUHOHnia filozofia: Pitagoras z Samos (prawd. 575-497).

1LHVSRVyESRPLQüPLOF]HQLHPLQQ\FKSUHNXUVRUyZQDXNRZHJRVSRMU]HQLDQD

ZLDW (PSHGRNOHVD ] $JULJHQWX (ok. 483- SQH QD 6\F\OLL SRáF]HQLH

racjonalnego i empirycznego sposobu uprawiania nauki), Leucypa i Demokryta z

Abdery (ok. 460-ok. 370 p.n.e.) – charakter empiryczno-racjonalny, Sofistów (ich

UHODW\ZL]PLVFHSW\F\]PZVWRVXQNXGRSR]QDQLD]DFKZLDá\dogmatycznym sposobem
P\OHQLD *UHNyZ L SU]\F]\QLá\ VL GR EDUG]LHM G\VNXV\MQHJR XSUDZLDQLD QDXNL

Archytasa z Tarentu (ok. 428-ok.365 p.n.e.) –

]DF]WNL PHFKDQLNL (XGRNVRVD ]

Knidos (ok. 408-ok.355 p.n.e.) –

MHGHQ ] QDMZL NV]\FK JUHFNLFK PDWHPDW\NyZ

Hipokratesa z Kos (ok. 460-377 p.n.e.) – indukcja eliminacyjna oraz krytyczna

REVHUZDFMDDNW\ZQDQDF]HOQ]DVDG+LSRNUDWHVDE\áRprimum non nocUH– pierwsze

Arystoteles

QD]ZDáJRZ\QDOD]FGLDOHNW\NL

QLH V]NRG]Lü, Herodota z Halikarnasu (ok. 485-ok. 425 p.n.e.) – historia. Sokrates

(469-

VWRVXMF PHWRG GLDOHNW\F]Q ]áF]RQ ] LQGXNF\MQ\P VSRVREHP

GHILQLRZDQLDRUD]PHWRGSUyELEá GyZZQLyVáROEU]\PLZNáDGZUR]ZyMSURFedury

naukowej.

3RQL*V]\VFKHPDWXND]XMHZXSURV]F]RQ\VSRVyEHZROXFM WHRULLQDXNL

Tales z Miletu

Heraklit z Efezu

Antyk

Pitagoras z Samos

Demokryt z Abdery

Hipokrates z Kos

Teorie naukowe

Platon

6WDUR*\WQRü

Arystoteles

Kopernik

Galileusz

(Galileo Galilei )

1RZR*\WQRü

Kartezjusz

(René Descartes)

:á7DWDUNLHZLF], dz. cyt., t. 1, s. 60-66ZLH*DZVNL, dz. cyt., s. 67-73.

1.1. Platon

=D ZáDFLZHJR SUHNXUVRUD WHRULL QDXNL XFKRG]L 3ODWRQ (427-347)

, zarazem

WZyUFDRJURPQHJRV\VWHPXILOR]RILL7HRUL SR]QDQLDSRWUDNWRZDáRQQDUyZQL]WHRUL
ZLDWD:Z\QLNXDQDOL]\UROLVSRVWU]H*HQLD]P\VáRZHJRLDNWyZXP\VáXZSURFHVLH
SR]QDQLDX]QDá]DZLHG]RWZyUF]HW\ONRWHGUXJLHGODNWyU\FKSLHUZV]HPRJMHG\QLH
GRVWDUF]\üPDWHULDáXOXEE\üRND]MSREXG]DMFGRSR]QDQLD:LHG]DPDFKDUDNWHU

intuitywno-

DSULRU\F]Q\ 3R]QDQLH XP\VáRZH SRVLDGD Uy*QH VWRSQLH X]DVDGQLHQLD.

Nauka (epistéme) nie ma charakteru prawdopodobnego (doxa) ani intuicyjnego (nous),

lecz apodyktyczno-dyskursywny (dianoia). Jest szukaniem prawdy powszechnej i

ZLHF]QHM QD GURG]H GLDOHNW\F]QHM ]D SRPRF F]\VWHJR UR]XPRZDQLD WM SU]H] VDPR

porównywanie a

SULRU\F]Q\FK SRM ü L WH] SRG Z]JO GHP LFK ORJLF]Q\FK ]DOH*QRFL

VWRVXMF DQDOL] L V\QWH] UR]G]LHODQLH L áF]HQLH F]\OL SUyEXMF UR]PDLW\FK
NRPELQDFML SRM ü 0HWRGD GLDOHNW\NL SU]HZ\*V]D VSRVyE SRVW SRZDQLD X*\ZDQ\ Z
PDWHPDW\FHERQLHSRVáXJXMHVL MX*P\OHQLHPREUD]RZ\PL]XSHáQLHQLHQDZL]XMH
GRREVHUZDFMLÄ.WRFKFHERZLHPPLHüF]\VWZLHG] PXVLVL Z\]ZROLüRGFLDáDL
VDPW\ONRGXV]RJOGDüU]HF]\ZLVWRü´ZLDWLGHL3U]HGPLRWHPQDXNLMHVWSU]HWR
MHG\QLH WR FR RJyOQH L NRQLHF]QH E\WXMFH Z ZLHFLH LGHL RVLJQL WH Z GURG]H
F]\VWHJRP\OHQLDJáyZQ\P]DS\WDQLHP–F]HJRRGELFLHPMHVWREVHUZRZDQ\ZLDW"

.RQFHSFM QDXNLXUDELDá3ODWRQRSLHUDMFVL QDyZF]HVQHMPDWHPDW\FHHW\FHL

RQWRORJLL:\RGU EQLáRQILOR]RIL RGPDWHPDWyki i przyrodoznawstwa. Niektórzy (Z.

Jordan

QDZHWXZD*DMJR]DSLHUZV]HJRPHWRGRORJDPDWHPDW\NLLWHRUHW\NDDQDOL]\

SRM FLRZHM :\GDMH VL MHGQDN *H SRM FLH QDXNL X 3ODWRQD SU]HNURF]\áR Z\UD(QLH
GRW\FKF]DVRZH SU]\NáDG\ QDXN DRGQRVLáR VL SU]HGH ZV]\VWNLP GR RQWRORJLL QRZR
]EXGRZDQHM MDNR ILOR]RILF]QHM WHRULL F]\VWR VSHNXODW\ZQHM &KRü XZD*Dá *H QDOH*\
G*\ü GR SR]QDQLD WULDG\ SUDZG\ GREUD L SL NQD GOD QLFK VDP\FK WR QLH RGPyZLá
MHGQDNQDXFHFKDUDNWHUXVSRáHF]QHJR$*HSRJOG\WHSU]HGVWDZLáZVZ\FKDialogach
] QLH]Z\Ná\P SRORWHP L DUW\]PHP D ]DUD]HP ] Já ERNLP UDFMRQDOL]PHP VWDá VL
SRFLJDMF\P Z]RUHP GOD ZLHOX ILOR]RIyZ : G]LHMDFK NRQFHSFML QDXNL RJURPQLH

66ZLH*DZVNL, dz. cyt., s. 83-:á7DWDUNLHZLF], dz. cyt., t. 1, s. 70-6W.DPLVNL, Nauka i metoda...,

dz. cyt., s. 52 n.

ZD*QHMHVWSU]HFLZVWDZLHQLHSU]H]3ODWRQDZLDWDGRVWU]HJDQHJR]P\VáDPLRUD]ZLDWD
XNU\WHJR DOH SUDZG]LZHJR NWyU\ GRSLHUR PR*H E\ü SU]HGPLRWHP U]HWHOQHM ZLHG]\
1LH]DOH*QLH RG WHJR F]\ WR ILOR]RILD F]\ PDWHPDW\ND ZáDFLZ\ SU]HGPLRW ZLHG]\
LVWRWQLH VL QLH Uy*QL 0RG\ILNXMH VL W\ONR VSRVyE odkrywania prawd o tym

przedmiocie. Zawsze jest on jednak skrajnie racjonalistyczny.

1.2. Arystoteles

:áDFLZLHSRM WDKLVWRULDQDXNLWRQLHMHG\QLHF]\VWRUHMHVWUXMFHVSUDZR]GDQLH

] MHM UR]ZRMX DOH UyZQLH* KLVWRULD MHM VDPRSR]QDQia, czyli historia koncepcji nauki.
6WG WH* áDWZR ]DXZD*\ü Z G]LHMDFK FLVá\ ]ZL]HN NRQFHSFML QDXNL ] SRJOGDPL
ILOR]RILF]Q\PL =UHV]W SU]H] ZLHOH ZLHNyZ XWR*VDPLDQR ILOR]RIL ] QDXN JUHFNLH

episteme = philosophia

$ L G]L PR*QD SRZLHG]LHü *H QDXND spaja potoczne

GRZLDGF]HQLH ] PHWDIL]\N 3K Frank, S. Amsterdamski). 3RZ\*V]H XZDJL
X]DVDGQLDMGODF]HJRZDUWRQLHW\ONR]HZ]JO GyZKLVWRU\F]Q\FK]DMüVL NRQFHSFM
QDXNLSU]HGVWDZLRQSU]H]SUH]HQWRZDQHJRMX*3ODWRQD czy Arystotelesa (384-322)

F]áRZLHND QDXNL L ZV]HFKVWURQQHJR ILOR]RID VWDUR*\WQRFL RUD] SLHUZV]HJR
HSLVWHPRORJDNWyU\ZVSRVyEQLHPDOSHáQ\UR]ZD*\áSUREOHPDW\N PHWRGRORJLF]Q

Istnieje jeszcze jeden powód

:VSyáF]HQLH QDXNL FLVáH L PHWRGD SU]H] QLH

VWRVRZDQD VWDá\ VL SRZV]HFKQLH Z]RUHP GOD ZV]HONLHM ZLHG]\ UDFMRQDOQHM 3RM FLH
QDXNL ]D RGQRVL VL SUDZLH Z\áF]QLH GR SU]\URGQLF]\FK QDXN FLVá\FK Z M ]\NX

angielskim i francuskim science oznacza przyrodoznawstwo). Nawet psychologia,

VRFMRORJLDLDQWURSRORJLDKXPDQLVW\F]QDRW\OHXZD*DQHV]DQDXNRZHRLOHVWRVXM
PHWRG\ QDXN FLVá\FK 7\PF]DVHP SR]QDQLH DU\VWRWHOHVRZVNLHM NRQFHSFML ZLHG]\
QDXNRZHMSR]ZROLáDWZLHMLJá ELHM]UR]XPLHüSRWU]HE SOXUDOL]PXepistemologiczno-

metodologicznego. Nie ma jednego idealnego (wzorcowego) sposobu uprawiania

nauki!

$]DWHPUy*QHSU]HGPLRW\L]DGDQLDSR]QDQLDZ\PDJDMRGPLHQQ\FKPHWRG

EDGDZF]\FK RUD] W\SyZ ]DELHJyZ SR]QDZF]\FK $ SRGHMFLH EDGDZF]H SáRGQH Z
QDXNDFKFLVá\FKPR*HRND]DüVL QLHVNXWHF]QHDQDZHWV]NRGOLZHERVSá\FDZLHG]
]DFLHPQLD SUDZG L XELHUD Z SR]RU\ QDXNRZRFL EDQDOQH VWZLHUG]HQLD QS Z

humanistyce. Arystotelesa

NRQFHSFMDUDFMRQDOQHMZLHG]\W\SXPGURFLRZHJR]ZUDFD

QDV] XZDJ QD ZLHOFH LQWHUHVXMF\ URG]DM SR]QDQLD UDFMRQDOQHJR – ]DSR]QDQ\ G]L

poza pewnymi typami filozofii.

$E\ ZáDFLZLH RFHQLü SR]\FM DU\VWRWHOHVRZVNLHM NRQFHSFML QDXNL Z G]LHMDFK

ILOR]RILL QDXNL QDOH*\ SDPL WDü *H NRQFHSFMD WD MHVW SLHUZV]\P ] F]WHUHFK
IXQGDPHQWDOQ\FK XM ü WHRUHW\F]Q\FK SR]QDQLD QDXNRZHJR MDNLH SRMDZLá\ VL
GRW\FKF]DV :SUDZG]LH MX* 3ODWRQ ]DSRF]WNRZDá VNUDMQLH UDFMRQDOLVW\F]Q WHRUL

nauki, ale dopiero Stagiryta –

XSUDZLDMFLQWHQV\ZQLH]RRORJL –PyJáVNRU\JRZDüZ

kier

XQNXHPSLU\]PXSRJOG\3ODWRQDGRSXV]F]DMFSUDZG]LZZLHG] RSU]\URG]LHD

QLHW\ONRRZLHFLHLGHLDSU]H]WRWZRU]FSLHUZV]XPLDUNRZDQLHUDFMRQDOLVW\F]Q
NRQFHSFM QDXNL 3RáF]\á VZRLFLH HPSLU\]P JHQHW\F]Q\ ] UDFMRQDOL]PHP

metodolo

JLF]Q\PZNRQFHSFMLQDXNRZHJRSR]QDQLDRUD]RSDUáQDZáDVQHMDOH– jak

VL RND]DáR–NODV\F]QHMILOR]RILLGHWHUPLQDFM SU]HGPLRWXL]DGDQDXNL1DGWRG]L NL
VWZRU]HQLX QRZHM WHRULL GRZRGX UR]EXGRZDá ZFDOH GRMU]Dá PHWRGRORJL QDXNL
'RSHáQLá WR RVREOLZ\P KLVWRU\]PHP NWyU\ SROHJDá QD W\P *H Z G\VNXVML ]
GRW\FKF]DVRZ\PL GRNWU\QDPL R GDQ\P SU]HGPLRFLH V]XND VL VIRUPXáRZDQLD
SUREOHPX OXE SRJOGX XPLDUNRZDQHJR F]\OL QDMEDUG]LHM Z\SRURGNRZDQHJR W]Z

indukcja doksygraficzna).

Arystoteles

VZRMHMNRQFHSFMLQDXNLQLH]EXGRZDáRGUD]XLZVSRVyEFDáNRZLFLH

]KDUPRQL]RZDQ\ )RUPRZDá M PDMF QD XZDG]H yZF]HVQ PDWHPDW\N FR GR
PHWRG\ GHGXNF\MQHM ZLHG] R SU]\URG]LH L HW\N RUD] XZD*DMF ]D Z]yU SR]QDQLD

dociekanie istoty rzeczy. Obok doty

FKF]DVRZ\FK WU]HFK S\WD NWyUH VWDZLDOL

ILOR]RIRZLHDPLDQRZLFLH&]\LVWQLHMHWDNDU]HF]"-DNDMHVWU]HF]"']L NLF]HPXMHVW
U]HF]"GRáF]\áF]ZDUWHNWyUHX]QDá]DQDMZD*QLHMV]HL]DZLHUDMFHZVRELHWU]HFLH

Czym jest rzecz, czyli jaka jest natura r

]HF]\RUD]MDNWHQDWXU\VXSRU]GNRZDQH"

$U\VWRWHOHV IRUPXáXMH WH F]WHU\ S\WDQLD QD SRF]WNX NVL JL % Analityk drugich,
REMDQLDMFMHZQDVW SXMF\VSRVyE1DS\WDQLHMDNDMHVWU]HF]RGSRZLHG(VWDQRZL

wiedza hoti

F]\OL*HMDNLVWDQU]HF]\]DFKRG]LZLHG]DIDNWXDOQD1DS\WDQLHG]L NL

czemu (dia ti

WDNMHVWRGSRZLHG]LE G]LHZLHG]DdiotiF]\OLSR]QDQLHZVND]XMFH

SU]\F]\Q 3\WDQLHF]\FRLVWQLHMHei estiGDMHRGSRZLHG(UHGXNXMFVL GRZLHG]\

66ZLH*DZVNL, dz. cyt., s. 129-6W.DPLVNL, 0HWRGDLM ]\N, dz. cyt., s. 247-254.

hoti, a pytanie, co to jest (ti estin), prowadzi do wiedzy dioti. Odpowiednio do tych

GZXW\SyZZLHG]\RGUy*QLDVL WH*GZDW\S\UR]XPRZD]ZDQ\FKSy(QLHMSRáDFLQLH

quia i propter quid

$U\VWRWHOHVWUDNWRZDáZLHG] SLHUZV]HJRW\SXMDNRZVW SQ\HWDS

nauki.

=H Z]JO GX QD WR *H WUXGQR E\áR SRáF]\ü Z MHGQ\P XM FLX ]QDPLRQD

RGSRZLDGDMFH Uy*Q\P W\SRP ZLHG]\ NWyUH EUDá SRG XZDJ RUD] *H UR]ZLMDá
VWRSQLRZR VZRM GRNWU\Q X]DVDGQLDQLD QD SRF]WNX QLH E\áR MHV]F]H V\ORJLVW\NL
PL G]\SRV]F]HJyOQ\PLSU]HGVWDZLHQLDPLWHRULLQDXNLX$U\VWRWHOHVD]DFKRG]SHZQH
Uy*QLFH $E\ ZLHUQLH L NRQVHNZHQWQLH UR]XPLHü Z\SRZLHG]L $U\VWRWHOHVD, trzeba
SU]\Mü *H PyZLá RQ SU]HGH ZV]\VWNLP R QDXFH Z\LGHDOL]RZDQHM F]\OL Z FLVá\P

sensie, a tylko niekiedy o nauce w szerszym znaczeniu,

Z\VW SXMFHM IDNW\F]QLH D

QDGWR Z\Uy*QLDá ILOR]RIL SLHUZV] F]\OL PHWDIL]\N RUD] PDWHPDW\N L ZLHG] R
SU]\URG]LH 3LHUZV]D E\áD QDXN ILOR]RILF]Q Z VHQVLH QDMZáDFLZV]\P R ZV]HONLHM
U]HF]\ZLVWRFL D QDVW SQH GRW\F]\á\ RNUHORQ\FK Z\FLQNyZ U]HF]\ZLVWRFL
+LHUDUFKL G\VF\SOLQQDXNRZ\FKRSLHUDáQD]DVDG]LHVWRSQLDRJyOQRFLLFKSU\QF\SLyZ
WXG]LH* QD VWRSQLX Z\DEVWUDKRZDQLD LFK SU]HGPLRWyZ $U\VWRWHOHV FKDUDNWHU\]RZDá
QDXN RGVWURQ\

♦

ZáDG]SR]QDZF]\FK

♦

przedmiotu i celu poznania;

♦

metod uprawomocniania i budowania wiedzy.

3LHUZV]\PDVSHNWHP]DMPXMHVL V]F]HJyOQLHZEtyce nikomachejskiej8ZD*D

*HQDXNDMHVWSR]QDQLHPGLDQRHW\F]Q\PNWyUHUy*QLVL RGPGURFLsophia), intuicji

(nous

UR]VGNX phronesis) i poznania czysto praktycznego (techne). Ma charakter

SR]QDQLD X]DVDGQLDMFHJR – opartego na intuicji i dyskursie, w którym nieodzowny
MHVWPRPHQWWZyUF]\:LHG]DQDXNRZDZL*HVL ]NRQWHPSODFMLVWDQRZLGURJ GR
PGURFL 1DWRPLDVWSU]HGPLRWLFHOSR]QDQLDQDXNRZHJR]RVWDá]determinowany w
UDPDFK GRFLHND JáyZQLH QDG RQWRORJL L PDWHPDW\N VWG DNFHQWRZDQLH IRUP\

rzeczy).

:LHG]D GRVNRQDáD GRW\F]\ Z SXQNFLH Z\MFLD U]HF]\ZLVWRFL GDQHM Z

GRZLDGF]HQLX]P\VáRZ\PLXMPXMHMRVWDWHF]QLHZDVSHNFLHNRQLHF]QRFLLVWRWQRFL

i ogó

OQRFL$ZL FRELHNWHPQDXNLQLHPDMMX*E\üDQLLGHHGDQHLQWXLF\MQLHSU]\

RND]ML GRZLDGF]HQLD ZLDWD 3ODWRQ DQL U]HF]\ W\ONR RJyOQLH XM WH MDN QS RJLH
ZRGDSRZLHWU]HMRVF\ILOR]RIRZLHSU]\URG\OHF]IRUP\U]HF]\'URJ]DGRMFLD
GR W\FK LVWRWQ\FK NRQLHF]Q\FK L RJyOQ\FK DVSHNWyZ U]HF]\ MHVW DEVWUDNFMD G]L NL

której intelekt dociera ostatecznie do tzw. form substancjalnych (byty

SR]DVXEVWDQFMDOQH SR]QDZDQH V SU]H] RGQLHVLHQLH LFK GR RGSRZLHGQLFK VXEVWDQFML

Abstrakcjonizm Arystotelesa

Z\FKRG]Lá SR]D DEVWUDNFM PDWHPDW\F]Q IRUP

LORFLRZ\FK JHRPHWU\F]Q\FK L OLF]E FKRü QD QLHM VL Z]RURZDá SU]\MPXMF W]Z
DEVWUDNFM PHWDIL]\F]QNWyUDSR]ZDODáDXMüIRUP\VXEVWDQFMDOQH

Celem nauki jest nie tylko dotarcie do koniecznych, istotnych i ogólnych

DVSHNWyZ U]HF]\ OHF] WDN*H RND]DQLH *H V RQH SU]\F]\Q GDQ\FK QDP Z
GRZLDGF]HQLXIDNWyZ1DXND]PLHU]DGRQLHREDODOQHJRSR]QDQLDLVWRWU]HF]\XM W\FK
Z GHILQLFML L Z\MDQLHQLD LFK SU]H] SU]\F]\Q\ Z V]HURNLP znaczeniu), które
VSURZDG]DM VL JáyZQLH GR W]Z SU]\F]\Q\ IRUPDOQHM SU]\F]\Q\ PDWHULDOQD
VSUDZF]D L FHORZD MDNE\ ]DZLHUDM VL Z IRUPDOQHM :\NU\WH IRUP\ VXEVWDQFMDOQH
G]L NLáDFXFKRPV\ORJL]PyZGDMVL XSRU]GNRZDüRGQDMZ\*V]\FKURG]DMyZD*GR

MQL*V]\FK JDWXQNyZ .RQFHSFMD WHM V\VWHPDW\NL PD VZH (UyGáR Z ]RRORJLL DOH

Arystoteles

UR]FLJQá LGHH WHJR SRU]GNRZDQLD QD FDá SRGVWDZRZ VWUXNWXU

U]HF]\ZLVWRFL : W\P FHOX ZáDQLH VWZRU]\á V\ORJLVW\N 6WG WH* SU]\Má *H
Z\MDQLHQLHLX]DVDGQLHQLHZQDXFHSU]\ELHUDSRVWDüV\ORJLVW\F]QHMVXEVXPSFMLIRUP
U]HF]\ 6SUDZD SUDNW\F]Q\FK ]DGD QDXNL X $U\VWRWHOHVD QLH MHVW MDVQD :\Uy*QLD
QDXNLSUDNW\F]QH]HZ]JO GXQDFHODOHRVWDWHF]QLHQLHUR]VWU]\JDRZ\*V]HMZDUWRFL

nauk teoretycznych albo praktycznych.

'RMU]DáH XM FLH VSRVREX XSUDZLDQLD QDXNL ]RVWDáR Z\MDQLRQH Z\MWNRZR

GRNáDGQLH Z Analitykach JG]LH EDUG]LHM ]DDNFHQWRZDQR WR MDN ZLHG] Z\NáDGDü L
X]DVDGQLDüQL*MDNM]GRE\ZDü/RJLNDWHRULDSRM üLWHRULDGRZRGXMHVWZ\UD(QLH
GRVWRVRZDQDGRRQWRORJLLF]\OLWHRULLE\WyZL]DFKRG]F\FKPL G]\QLPL]ZL]NyZ
2SHUDFMHZLHG]RWZyUF]HSU]HELHJDMZWU]HFKHWDSDFKUR]ZD*QDREVHUZDFMDIDNWyZ

(empiryzm genetyczny), odkrywanie naczelnych pryncypiów (abstrakcjonizm i

LQWXLFMRQL]P LQWHOHNWXDOQ\ RUD] GHGXNRZDQLH ] QLFK SR]RVWDá\FK WZLHUG]H
QDXNRZ\FK UDFMRQDOL]P PHWRGRORJLF]Q\ GHGXNFMRQL]P =ELHUDQLH ZLDGRPRFL R
SU]\SDGNRZ\FK ZáDVQRFLDFK U]HF]\ E\ZD Z]ERJDFDQH LQGXNFM GRNVRJUDILF]Q

Obserwacja nie daje –

FLOHPyZLF–]GDED]RZ\FKQDXNLOHF]QDSURZDG]DMHG\QLH

QD RGNU\FLH QDF]HOQ\FK ]DáR*H &]\QQLN GRZLDGF]DOQ\ SU]HWR RGJU\ZD Z\áF]QLH
IXQNFM KHXU\VW\F]Q D QLH VáX*\ GR WHVWRZDQLD WH] F]\OL GR NRQWUROL SR]QDQLD

naukowego.

:RGNU\ZDQLXQDF]HOQ\FK]DáR*HSU\QF\SLyZQDXNLELRUXG]LDáWUDG\F\MQH

metody dochodzenia do definicji (etymologiczna, indukcja Sokratesa, dialektyka) oraz

opracowana dopiero przez Arystotelesa tzw. indukcja epagogiczna. Polega ona na

intelektualnym odczytaniu (znalezieniu) w „konkrecie” ogólnego i koniecznego

SU\QF\SLXP =DáR*HQLD PDM E\ü ]GDQLDPL RF]\ZLFLH L NRQLHF]QLH SUDZG]LZ\PL
SLHUZV]\PL EH]SRUHGQLR XM W\PL ]DVDGDPL SUDZG\ L OHSLHM ]QDQ\PL QL* LFK
NRQVHNZHQFMH ']LHO VL QD SHZQLNL ogólne, czyli wspólne dla wielu nauk (zwane
DNVMRPDWDPL RUD] SU\QF\SLD VSHFMDOQH NWyU\PL V ]GDQLD VWZLHUG]DMFH LVWQLHQLH
F]HJR ]ZDQH KLSRWH]DPL OXE SRVWXODWDPL L ]GDQLD RNUHODMFH LVWRW WR G]L NL
F]HPXU]HF]MHVWWDNDDQLHLQQDF]HJRGHILQLcje).

3R]QDQLH QDXNRZH SROHJD JáyZQLH QD GRZRG]HQLX WZLHUG]H RJyOQ\FK

RSLVXMF\FK QDMF] FLHM VWDQ\ VNXWNRZH QD SRGVWDZLH DSRG\NW\F]Q\FK SU\QF\SLyZ
NWyUH Z\UD*DM VWDQ\ SU]\F]\QRZH 6WG WHRULD QDXNRZD PD SRVWDü V\VWHPX

kategoryczno-dedukcyjnego. Dowód

MHVW SHZQHJR W\SX V\ORJL]PHP WZRU]F\P

ZLHG] QDXNRZF]\OLZLHG] RNRQVW\WXW\ZQ\PHOHPHQFLHSU]HGPLRWXQDSRGVWDZLH
ZáDFLZ\FK GDQHPX URG]DMRZL SU]HVáDQHN 1LHRG]RZQ\ MHVW WX ]GHWHUPLQRZDQ\
SU]HGPLRW ZRNyá NWyUHJR UR]ZLMD VL V\ORJL]P 'ODWHJR *DGQH twierdzenie danej
QDXNLQLHPR*HE\üXGRZRGQLRQH]DSRPRFLQQHMQDXNLFK\ED *HSU]HGPLRWMHGQHM
MHVW SRGSRU]GNRZDQ\ GUXJLHM )RUPD V\ORJLVW\F]QD GRZRGyZ SRFKRG]L VWG *H

Arystoteles

EDGDá U]HF]\ZLVWRü Z DVSHNFLH LVWRWQ\FK FHFK D ZL F Z\UD*DQ\FK ]D

SRPRF UHODFML QD]Z .RQVHNZHQFM WHJR E\áD SRGPLRWRZR-orzecznikowa struktura
]GD RUD] RSDUFLH LFK ]ZL]NyZ QD ORJLFH QD]Z SU]\ F]\P UHODFML Z\QLNDQLD
ORJLF]QHJRRGSRZLDGDá]ZL]HNSU]\F]\QRZ\7DNZL FWH]DW\ONRZWHG\]DVáXJXMH

na miano naukowej, gdy jest:

♦

]GDQLHPRJyOQ\PGRW\F]F\PRNUHORQHMG]LHG]LQ\LVWRWU]HF]\SRGNWHP

widzenia ich przyczyn;

♦

zdaniem koniecznie prawdziwym;

♦

]GDQLHP EH]SRUHGQLR RF]\ZLVW\P DOER ] WDNLHJR QLH]DZRGQLH

wywnioskowanym lub do takiego redukowalnym;

♦

]DZLHUDMF\P WHUPLQ\ DOER VDPR]UR]XPLDáH DOER ]D SRPRF WDNLFK

terminów poprawnie zdefiniowane.

Koncepcja nauki zaproponowana przez Arystotelesa

E\áDU\JRU\VW\F]QD1DZHW

ILOR]RILD SLHUZV]D PHWDIL]\ND WHRULD E\WX MDNR E\WX PDMFD XFKRG]Lü ]D ZLHG]
QDXNRZ QDMGRVNRQDOV] QLH VSHáQLDáD ZV]\VWNLFK NU\WHULyZ QDXNRZRFL 7\P
EDUG]LHMQLHVSHáQLDá\LFKG\VF\SOLQ\SU]\URGQLF]H7UXGQR]ZáDV]F]DE\áRSRJRG]Lü
VL ] DSRG\NW\F]QRFL ZV]\VWNLFK ]DáR*H 3RQDGWR QLH Z\VWDUF]Dá\ RQH GR

uzasad

QLHQLDLGRZ\MDQLHQLDZV]\VWNLFKIDNWyZ2GF]XZDQRZUHV]FLHEUDNPHWRG

HPSLU\F]QHMNRQWUROL]DáR*H=WHJRSRZRGXFKRüWHRULDQDXNL6WDJLU\W\SU]HWUZDáD
QLHPDO GZDG]LHFLD ZLHNyZ ZLHORNURWQLH SUyERZDQR M PRG\ILNRZDü

. Dokonano

HJRZyZF]DVJG\Z\UD(QLH]DXZD*RQRUy*QLFHPL G]\SR]QDQLHPILOR]RILF]Q\PD

SR]QDQLHPV]F]HJyáRZR-naukowym.

0LNRáDM.RSHUQLN

'UXJLH SRGVWDZRZH XM FLH QDXNL ]DF] áR URG]Lü VL Z ;9, L ;9,, ZLHNX :

SXQNFLHZ\MFLD]DDNFHQWRZDQR opis systematyczny (z zastosowaniem pomiarów, aby
XPR*OLZLü X*\FLH PDWHPDW\NL REVHUZRZDQHJR ZLDWD D Z RVWDWQLP HWDSLH
ZSURZDG]RQRHPSLU\F]QHWHVWRZDQLHWH]QDXNRZ\FKGRSXV]F]DMFPQLHMOXEEDUG]LHM

:DUWR ]DXZD*\ü *H NRQLHF ;9 Z WR QDURG]LQ\ QRZHM HSRNL G]LHMyZ :\ZRáDá\ M ZLHONLH RGNU\FLD

geograficzne, odrodzenie sztuki i literatury antyku, reformacja, wynalazek druku (1441 pierwsza prasa

GUXNDUVND RUD] ]DVWRVRZDQLH OLF]Q\FK Z\QDOD]NyZ WHFKQLF]Q\FK GRNRQDQ\FK MHV]F]H Z UHGQLRZLHF]X

3U]HPLDQ\ZNXOWXU]HXP\VáRZHMGRSURZDG]Lá\GRXNV]WDáWRZDQLDVL Z;9,,Z]DUyZQRQRZRF]HVQHMQDXNL
przyrodniczej, jak i jej teorii.

$F]NROZLHNF]DVZMDNLPWRQDVWSLáRMHVWGRüGáXJLU– wydrukowanie

De revolutionibus Kopernika do 1687 Philosophiae naturalis principia I. Newtona), to jednak ogromnie szybkie
tempo i zdecydowany kierunek

NRFRZHJR VWDGLXP E\á SRG Z]JO GHP JZDáWRZQRFL L ]QDF]HQLD GRWG QLH

VSRW\NDQHRUD]SU]HáRPRZH1LHNXPXORZDQRSU]\W\PZLHG]\OHF]Z\UD(QLHMSU]HREUD*DQR6WGSU]\M áR

VL QD]\ZDüWHQRNUHVUHZROXFMZQDXFH1DXNDUHQHVDQVRZDPLDáDFKDUDNWHUSU]HZD*QLHHUXG\F\MQ\FHQLRQR

]ZáDV]F]D]QDMRPRüNODV\NyZLG\GDNW\F]Q\1DMEDUG]LHMHPSLU\F]QHSRGVWDZ\PLDáDMHG\QLHPHG\F\QDD

UHV]WD WR ZLHG]D NVL*NRZD -HG\QLH VSRUDG\F]QLH SURSRQRZDQR DE\ PDWHPDW\ND EDáD QDXN XQLZHUVDOQ

:LHOF\ DUW\FLH WHJR F]DVX E\OL ZSUDZG]LH SUHNXUVRUDPL HPSLU\]PX QRZR*\WQHM QDXNL DOH WR FR ZWHG\

SURZRNRZDOLQLHSURZDG]LáRMHV]F]HGRRGNU\FLDLORFLRZHMPHWRG\HPSLU\F]QR-racjonalnej. Wiek XVII, mimo

ZLHOX QLHVSU]\MDMF\FK ZDUXQNyZ GáXJRWUZDáH ZRMQ\ SU]HODGRZDQLD UHOLJLMQH QLHXURG]DMH ]DUD]\ VWDá VL

RNUHVHP UR]NZLWX QDXNL : RNUHVLH W\P ZLGDü F] VWH áF]HQLH WZyUF]RFL ILOR]RILF]QHM EDGD QDXNRZ\FK L

GRVNRQDOHQLDWHFKQLNL3RZVWDZDá\QLHW\ONRZLHONLHV\VWHP\ILOR]RILF]QHGRNRQ\ZDQRSU]HáRPRZ\FKRGNU\ü
naukowych i budo

ZDQRFRUD]GRVNRQDOV]DSDUDWXU EDGDZF]OHF]WDN*HURG]Lá\VL NRQFHSFMHPHWDQDXNRZH

V]HURNRX]DVDGQLDMFHZVND]\ZDQHFHOHLPHWRG\QDXN

Z\UD(QLHZVW SQKLSRWHW\F]QRüZ\MDQLH:]DVDG]LHMHGQDNWHRULDQDXNRZDE\áD
QDGDONZDOLILNRZDQDMDNRSUDZG]LZDERSRWZLHUG]RQDGRZLDGF]DOQLHLQLHREDODOQD
ER XP\Vá G]L NL VZHM LQWXLFML Z\UD*RQHM Z PDWHPDW\FH DOER G]L NL WHPX *H
PDWHPDW\NDRSLVXMHQDWXU U]HF]\0LNRáDM.RSHUQLN – 1473-1543

, Galileusz – 1564-

F]\ZUHV]FLHG]L NLVZ\PIRUPRPDSULRU\F]Q\P,.DQWMDNE\QDU]XFDWHRUL
ZLDWD 1DMOHSV]\P SU]\NáDGHP WDN SRM WHM QDXNL MHVW G\QDPLND , 1HZWRQD (1643-
DWHRULWDNLHMQDXNLRND]DáDVL RVWDWHF]QLHNRQFHSFMD.DQWD (1724-1804), dla
NWyUHJR JUDQLFH ZDUWRFLRZHM G]LDáDOQRFL UR]XPX SRNU\ZDM VL ] JUDQLFDPL
PR*OLZHJRGRZLDGF]HQLD

'Rü F] VWR XWU]\PXMH VL L* QD ]DNU FLH UR]ZRjowej drogi astronomii, na

JUDQLF\DVWURQRPLLGDZQHMLQRZHM]QDOD]áVL 0LNRáDM.RSHUQLN. A. C. CrombieFKRü
GRFHQLDZNáDGP\OLUHGQLRZLHF]QHMZXNV]WDáWRZDQLHVL QRZHMQDXNLMHVW]GDQLDL*

Kopernik

GRNRQDá ROEU]\PLHJR SRVW SX WHRUHW\F]QHJR Z VWRVXQNX GR

UHGQLRZLHF]Q\FK G\VNXVML R UHIRUPLH DVWURQRPLL L RWZRU]\á GURJ GR SHáQHJR

matematycznego rozwoju nowego systemu. A. Birkenmajer

]DELHUDMF JáRV Z WHM

sprawie, pr

]HFLZVWDZLD VL %XWWHUILHOGRZL L WZLHUG]L *H DVWURQRP IURPERUVNL GDá

SU]\QDMPQLHMSRW *Q\LSáRGQ\IHUPHQWXP\VáRP1LHEUDNMHGQDNX]DVDGQLHWH]\R
SU]\QDOH*QRFLNRQFHSFML.RSHUQLNDGRQRZHMQDXNL1DMF] FLHMSU]\W\PZL*HVL
G]LHáRZLHONLHJRDVWURQRPD]DWPRVIHUQLHF]DVHPRGURG]HQLDL]DF]\QDMF\PVL

procesem rewolucji naukowej XVII wieku.

3LHUZV]\P SRZRGHP UR]ELH*QRFL MDND ]DFKRG]L Z SU]\WRF]RQ\FK Z\*HM

SRJOGDFK QD SR]\FM 0 .RSHUQLND Z G]LHMDFK QDXNL MHVW FK\ED ]DáR*HQLH MDNRE\

idea zawarta implicite w De revolutionibus

VWDQRZLáD ]GDU]HQLH SURVWH RG VWURQ\

KLVWRU\F]QHMLV\VWHPDW\F]QHM7\PF]DVHPFKRG]LWXRGRNWU\Q ZLHORUDNR]áR*RQL
ZNRPSRQRZDQZUR]PDLWHQXUW\UR]ZRMRZHP\OLQDXNRZHM:LHOHSU]HFLH*(UyGHá
VNáDGDáR VL QD ]DSRF]WNRZDQLH MHOL QLH U]HNL WR SU]\QDMPQLHM ZDUWNLHJR SRWRNX
QRZHMQDXNLSU]HGZLHNLHP;9,,'RG]L–PLPRZLHOFHLQWHUHVXMFHMSURSR]\FML7K

Kuhna –

QLHXGDáRVL ZVSRVyERJyOQLHSU]\M W\]GHWHUPLQRZDüUHODFMLMDND]DFKRG]L

PL G]\UR]ZRMHPQDXNLLMHMILOR]RILLZRNUHVDFKSU]HáRPRZ\FKZLDGRPRW\ONR*H
QLHSRGREQD XF]RQHPX QLH E\ü ZWHG\ ]DUD]HP WHRUHW\NLHP QDXNL 6WRVXQHN WHQ ]D

6W.DPLVNL, 0HWRGDLM ]\N dz. cyt., s. 267-:á7DWDUNLHZLF], Historia filozofii, dz. cyt., t. II, s. 37.

E\á QDGHU VNRPSOLNRZDQ\ QD VDP\P SRF]WNX ;9, w. Z jednej strony trudno
SU]\FKRG]LáR RGG]LHOHQLH QDXNL RG ILOR]RILL D ] GUXJLHM MHG\QLH ] GHIRUPXMF\P
XSURV]F]HQLHP GDZDáR VL yZF]HVQ\FK SU]HGVWDZLFLHOL P\OL QDXNRZHM
]DNZDOLILNRZDü GR JUXS\ SRVW SRZ\FK DOER WUDG\F\MQ\FK 7R VDPR RGQRVL VL GR

wskazy

ZDQLD ]ZROHQQLNyZ SRV]F]HJyOQ\FK SUGyZ XP\VáRZ\FK RZHJR RNUHVX $

ZUHV]FLH Z ZLHOX Z\SDGNDFK QLH PR*QD RSLHUDü VL Z RNUHODQLX VWDQRZLVN
]DMPRZDQ\FKSU]H]W\FKNWyU]\XSUDZLDMQDXN Z\áF]QLHQDLFKGHNODUDFMDFKER
QLH]JRGQRü PL G]\W\PFR]DSRZLDGDMDW\PFRUREL–QLHE\áDZWHG\U]DGND
.D*G\ ]UHV]W Z DUJXPHQWDFML RGZRá\ZDá VL GR DNWXDOQLH X]QDQ\FK DXWRU\WHWyZ D
PRGD]PLHQLDáDVL ZyZF]DVV]\ENR

0DMF SRZ\*V]H QD Z]JO G]LH QDOH*DáRE\ QDSUDZG ZV]HFKVWURQQLH L

VNUXSXODWQLH UR]ZD*\ü ]DZDUWRü De revolutionibus DE\ WUDIQLH ]GHWHUPLQRZDü URO
WHJR G]LHáD Z KLVWRULL QDXNL :\GDMH VL MHGQDN *H V]F]HJyOQLH XSU]\ZLOHMRZDQ\P

terenem, na którym znaczenie idei Kopernika

XMDZQLD VL QDMZLGRF]QLHM V G]LHMH

filozofii nauki. Rewo

OXFMDQDXNRZD]DF] áDVL SU]HFLH*GRNRQ\ZDüQLHJG]LHLQG]LHM

MDNZWHRULLSR]QDQLD1DSRF]WNX;9,ZSU]HáRPRZH]PLDQ\QDVW SRZDá\SU]HGH
ZV]\VWNLPZW]ZED]LH]HZQ WU]QHMQDXNDQLHZVDP\FKQDXNDFKERLQDF]HMZLHG]D
QDXNRZD UR]ZLMDáDE\ VL W\ONR SU]H] DNXPXODFM $E\ ERZLHP LVWRWQLH SU]HREUD]Lü
V\VWHPQDXNRZ\WU]HED]PRG\ILNRZDü]DáR*HQLDZMHJRED]LH]HZQ WU]QHM'ODWHJRZ
FHOX WUDIQHJR L ]DVDGQLF]HJR RNUHOHQLD SR]\FML QDXNRZHM 0 .RSHUQLND wystarczy
Z\HNVSRQRZDü LPSOLNRZDQH przez jego system astronomii stanowisko filozoficzne
RUD] SRUyZQDü MH ] SRJOGDPL *\ZRWQ\PL Z RZ\P F]DVLH :ROQR SU]\SXV]F]Dü L*
RWU]\PDP\ ZWHG\ ]DGRZDODMF L VROLGQLH XJUXQWRZDQ RGSRZLHG( QD S\WDQLH R
SU]\QDOH*QRüIURPERUVNLHJRDVWURQRPDGRVWDUHMF]\QRZHMQDXNLRUD]RMHJRURO Z
SU]HPLDQDFKSRVW SRZDQLDQDXNRWZyUF]HJR

Uwarunkowania ontologiczne

Kopernik

ZLG]F FKDRV L QLHVSyMQRü DVWURQRPLL GRP\OLá VL L* (UyGáD WHM

ZDGOLZRFLWNZLPL G]\LQQ\PLZGRERU]HLVWRVRZDQLXRQWRORJLF]Q\FK]DáR*HGR
PDWHPDW\F]QHJR V\VWHPX 'ODWHJR ZáDQLH SRGMá VL SRQRZQHJR RGF]\WDQLD
ZV]\VWNLFKGRVW SQ\FKPXG]LHáILOR]RIyZFHOHP]EDGDQLDF]\SU]\SDGNLHPNWyU\]

QLFKQLHZ\UD]LáNLHG\FRGRUXFKXVIHUZV]HFKZLDWD]GDQLDRGPLHQQHJRRG]DáR*H
SU]\MPRZDQ\FKSU]H]Z\NáDGRZFyZQDXNPDWHPDW\F]Q\FK=QDOD]áWDPZLHOH]DVDG
RJyOQ\FK L WZLHUG]H V]F]HJyáRZ\FK NWyUH ]DFK FLá\ JR GR SU]\M FLD X SRGVWDZ
PDWHPDW\F]QHM DVWURQRPLL LQQHM NRVPRORJLL ILOR]RILF]QHM QL* WR ZyZF]DV
SUDNW\NRZDQR 1LH E\áD Wo w ogóle nowa kosmologia, lecz nowe i konsekwentne
SRZL]DQLH SLWDJRUHMVNR-SODWRVNLHM WHRULL ZLDWD GRSHáQLRQHM QRZ IL]\N
RFNKDPLVWyZ ] JUXEV]D U]HF] RNUHODMF ] JHRPHWU\F]QR-rachunkowym systemem
DVWURQRPLF]Q\P 'RNRQDá WHJR ]UHV]W EDUG]R RVWUR*QLH 1LH G\VNUHG\WRZDá DQL
*DGQ\FK NLHUXQNyZ DQL *DGQ\FK DXWRUyZ Z FDáRFL OHF] SRV]F]HJyOQH WH]\
ILOR]RILF]QHSRVáXJXMFVL DUJXPHQWDFMad rem1LH]DDNFHSWRZDáJRWRZHMRQWRORJLL
SRFKRG]FHM RG MDNLHJR DXWRUD F]\ RG RNUHORQHJR NLHUXQNX OHF] SRVW SRZDá

selektywnie.

Kopernik

GRNRQDá SU]HáRPRZHM ]PLDQ\ RQWRORJLF]Q\FK WH] MDNR ED]\

]HZQ WU]QHM GOD V\VWHPX PDWHPDW\F]QHM DVWURQRPLL ']L NL WHPX SU]HREUD]LáD VL

sama astronomia. Kopernik

E\á GRü NRQVHNZHQWQ\ Z ]KDUPRQL]RZDQLX ]DNáDGDQHM

RJyOQHMWHRULLNRVPRVXZ\áR*RQHMZ,NVL G]HDe revolutionibus, z geometrycznym
RSUDFRZDQLHP IXQNFMRQRZDQLD XNáDGX VáRQHF]QHJR ]DZDUW\P Z QDVW SQ\FK SL FLX
NVL JDFK .RSHUQLN QDOH*\ QLHZWSOLZLH GR RNUHVX UHZROXFML QDXNRZHM SRQLHZD*
]EXGRZDáDVWURQRPL NWyUDSRGZ]JO GHP PDWHPDW\F]Q\PE\áDFRQDMPQLHMUyZQD
QDMOHSV]HM ] GRW\FKF]DVRZ\FK D NWyUD Z DVSHNFLH MDNRFLRZ\P RND]DáD VL
LQVSLUXMF\P .HSOHUD i Galileusza XSURV]F]HQLHP XZLGDF]QLDMF\P VL ]ZáDV]F]D
ZWHG\ JG\ ZH(PLH VL SRG XZDJ MHM ]DáR*HQLD RQWRORJLF]QH 7DNLFK ERZLHP
WZLHUG]H GR WHJR FHOX GRWG QLH X*\ZDQR D Sy(QLHM VWRVRZDQH SR]ZROLá\ Z
RJURPQ\PWHPSLHGRVNRQDOLüDVWURQRPL

Uwarunkowania epistemologiczne

:G]LHG]LQLHDVWURQRPLLGRSXV]F]DQRNLONDW\SyZZLHG]\GRü]Uy*QLFRZDQ

WHRUL ILOR]RILF]Q ZV]HFKZLDWD DVWURQRPL REVHUZDF\MQ V\VWHP GRW\F]F\
PDWHPDW\F]QLH XM W\FK UXFKyZ VIHU QLHELHVNLFK ]DVWRVRZDQLD WHJR ZV]\VWNLHJR GR

kalendarza ora

]DVWURORJL 3RGREQLHMDNZSU]\SDGNXLQQ\FKW\SyZQDXNGáXJRQLH

E\áR VIRUPXáRZDQ\FK ]DVDG RGUy*QLDQLD L SRZL]DQLD UR]PDLW\FK RGPLDQ SR]QDQLD
NRVPRVX=PLDQ\ZWHMNZHVWLLSU]\QLyVáGRSLHURZLHN;9

2GURG]HQLH SRGNUHODáR Z HSLVWHPRORJLF]Q\FK LPSOLNDFMDFK QDXNL ]DVDG

SURVWRW\ L QDWXUDOQRFL SU]HFLZ VFKRODVW\F]Q\P ]DZLáRFLRP L VXEWHOQRFLRP
:DOF]RQRRSUDZRGRZROQRFLP\OLLVáRZD:G]LHáDFKGRPLQRZDáWRQSROHPLF]Q\
SU]HFLZ SRJOGRP L DXWRURP UHGQLRZLHF]Q\P DF]NROZLHN IDNW\F]QLH ZL FHM

czerpano z

H UHGQLRZLHF]D QL* ]H VWDUR*\WQRFL 8SRZV]HFKQLáD VL WH* SRVWDZD

ZVWU]HPL (OLZDZWHRULLSR]QDQLDWUZDOV]HJRQRZDWRUVWZDZWHMG]LHG]LQLH]UHV]WQLH
E\áR0LNRáDM.RSHUQLN]DáR*\áZ]HZQ WU]QHMED]LHDVWURQRPLLRELHJRZ– ogólnie

yZLF – WHRUL SR]QDQLD =JRGQLH WH* ] GXFKHP VZRMHM HSRNL SU]H*\ZDá NRQIOLNW

DXWRU\WHWX L UDFMRQDOQHJR EDGDQLD 5R]ZL]Dá JR Z WHQ VSRVyE *H NLHUXMF VL
DUJXPHQWDPLU]HF]RZ\PLQLH]DQLHGE\ZDáSU]\WRF]HQLDZV]HONLFK]DLQWHUHVRZDQ\FK
SU]HGPLRWHP SRZDJ Zród których poczesne miejsce zajmuje Arystoteles

$WPRVIHUD RGURG]HQLD VSU]\MDáD QLH]DOH*QRFL VGX V]XNDQLX SURVW\FK UR]ZL]D
SUREOHPDW\NL RUD] Z]URVWRZL ]DXIDQLD GR SU]\URG]RQ\FK VLá XP\VáX ']L NL WDNLHM
SRVWDZLHFK\ED]URG]LáRVL X.RSHUQLND stanowisko epistemologiczne, które wydaje
VL MHPX EDUG]LHM ZáDFLZH QL* LQQ\P ZVSyáF]HVQ\P D NWyUH SU]\ W\P RND]DáR VL
EU]HPLHQQH Z VNXWNL GOD SU]HREUD*HQLD DVWURQRPLL : ED]LH ]HZQ WU]QHM DVWURQRPLL
QDVWSLáRXWR*VDPLHQLHFRGRNZDOLILNDFMLSUDZG\LORFLRZHJRXM FLDKHOLRFHQWU\]PX
] MDNRFLRZ\P 7DNLH VWDQRZLVNR SRFLJD ]D VRE ZD*QH NRQVHNZHQFMH
PHWRGRORJLF]QH:DUWRUyZQLH*SRGNUHOLüRVREOLZRüNU\WHULXPSUDZG\MDNLH]GDMH
VL ]DNáDGDü .RSHUQLN 2ERN GDQ\FK REVHUZDFML R ]JRGQRFL KHOLRFHQWU\]PX ]H
VWDQHP U]HF]\ ZLDGF]\ü PD SURVWRWD L KDUPRQLD V\VWHPX :HGáXJ .RSHUQLND nie
W\ONR GáXJROHWQLH REVHUZDFMH FR GR Z\ZLHG]LRQ\FK ]MDZLVN DOH UyZQLH* WDNLH
SRZL]DQLH V\VWHPX *H Z *DGQHM MHJR F] FL QLF]HJR SU]HVWDZLü VL QLH GD EH]
]DPLHV]DQLD Z SR]RVWDá\FK F] FLDFK L FDá\P V\VWHPLH VWDQRZL VSUDZG]LDQ
SUDZG]LZRFLKHOLRFHQWU\F]QHMWHRULL

Uwarunkowania metodologiczne

:á7DWDUNLHZLF], Historia filozofii, dz. cyt., t. I, s. 92-110.

: ]HZQ WU]QHM ED]LH DVWURQRPLL Z\VW SXM ZUHV]FLH ]DáR*HQLD NWyUH OH* X

SRGVWDZ WHRULL VSRVREyZ MHM XSUDZLDQLD 6 NRQVHNZHQFM SU]\M W\FK ]DáR*H
RQWRORJLF]Q\FK L HSLVWHPRORJLF]Q\FK 2PDZLD VL MH RVREQR ER QDMZLGRF]QLHM
FKDUDNWHU\]XM Z RJyOH XZDUXQNRZDQLD QDXNL 2QH WH* VWDQRZL QDMEDUG]LHM

diagnostyczne znamiona stopnia zaawansowania koncepcji poznania naukowego.

6XSR]\FMHWHERZLHPZ\]QDF]DMSRUHGQLRPHWRG\EDGDQLDLV\VWHPDW\]RZDQLDMDNLH
ZLQQRVL VWRVRZDüZQDXFH1DOH*\MHGQDN]GDZDüVRELHVSUDZ ]WHJR*HZNRFX
UHGQLRZLHF]D L QD SRF]WNX F]DVyZ QRZR*\WQ\FK QLH ZVND]\ZDQR Z\UD(QLH Z
UHIOHNVML PHWRGRORJLF]QHM L QLH IRUPXáRZDQR ZSURVW ]DVDG GRW\F]F\FK SURFHGXU\
QDXNRWZyUF]HM0LNRáDM.RSHUQLNXSUDZLDáV]HURNUHIOHNVM PHWDQDXNRZ=DMPRZDá
VL SRV]F]HJyOQ\PL ]DJDGQLHQLDPL DVWURQRPLF]Q\PL UHZLGXMF MHGQRF]HQLH FDá\
V\VWHP 'RVWU]HJá Z QLP OLF]QH VSU]HF]QRFL QLHMHGQROLWRü PHWRG ]DZLáRFL RUD]
EUDNFDáRFLRZHJRXM FLDXNáDGXZV]HFKZLDWDLXVWDORQHJRSRU]GNXMHJRF] FL

: WDNLHM V\WXDFML DVWURQRP IURPERUVNL SRGGDá NU\W\FH ]DáR*enia systemu

Ptolemeusza

2ND]DáRVL *HNRVPRORJRZLHUyZQLH*QLHV]JRGQLFRGRVWUXNWXU\L

IXQNFMRQRZDQLDZV]HFKZLDWD7U]HEDE\áRZL FQDMSLHUZSU]HSURZDG]LüGRFLHNDQLD
ILOR]RILF]QHLGRSLHURSRWHPáF]\üRGSRZLHGQLRGREUDQHSU\ncypia kosmologiczne,

system matematyczny i wyniki obserwacji. Kopernik –

SRVWXOXMF SRZL]DQLD

konsekwencji astronomii matematycznej z pryncypiami kosmologicznymi –

SU]HNV]WDáFD VZRMH NRQFHSFMH PHWRGRORJLF]QH ] KLSRWHW\F]QHJR V\VWHPX Fzysto
UDFKXQNRZHJR Z WHRUL NWyUD SU]HGVWDZLD MDNL MHVW U]HF]\ZLVW\ UXFK SODQHW -HVW WR
QDMEDUG]LHMSU]HáRPRZDLGHDZPHWRGRORJLLQDXN;9,Z%\áDRQDGDOHMXPDFQLDQDL
UR]ZLMDQD -HM GRQLRVáRü ]D WNZL Z W\P *H SURZDG]L GR QRZRF]HVQHJR

wykorzystania dyscyplin formalnych w teorii naukowej. W ówczesnym stanie

DVWURQRPLL áF]\ VL WR ] OLNZLGDFM NRQZHQFMRQDOL]PX 3WROHPHXV]RZHJR.
0DWHPDW\F]QHXM FLHUXFKXFLDáQLHELHVNLFKQLHMHVWDUELWUDOQXPRZNWyUDXáDWZLD

obliczenia, lecz for

P M ]\ND VáX*FHJR GR WHRUHW\F]QHJR RSLVDQLD ZV]HFKZLDWD

3RQDGWRNU\MHWRZVRELHP\OPHWRG\LGHDOL]DFMLNWyUSRWHPZ\UD(QLH]DVWRVRZDOLL
Z\áR*\OL*DOLOHXV] i Newton.

,QQ VXSR]\FM PHWRGRORJLF]Q 0LNRáDMD .RSHUQLND E\áR SU]\M FLH ]DVDG\

MHGQROLWRFLLKDUPRQLLRUD]SURVWRW\MDNRVSUDZG]LDQyZQDXNRZRFL1LHFKRG]LW\ONR

R SURVWRW ZHZQ WU]Q D ZL F V\VWHPX PDWHPDW\F]QHJR DVWURQRPLL DOH R SURVWRW
]HZQ WU]Q L NZDOLWDW\ZQ FDáHM DVWURQRPLL 1D VNXWHN WHJR SRGQLyVá VL ]QDF]QLH
VWRSLHXGRZDGQLDQLDWH]$VWURQRPIURPERUVNLMHVWGODWHJRSHZQ\*H]JRG]VL ]
QLP PDWHPDW\F\ MHOL VZH DUJXPHQW\ GRSHáQL W\P F]HJR Z\PDJD ILOR]RILD
-HGQROLWRü L KDUPRQLD ]D SU]HMDZLD VL Z SRZL]DQLX ZV]\VWNLFK UXFKyZ
ZV]HFKZLDWD ]D SRPRF MHGQHJR V\VWHPX NWyU\ WáXPDF]\ L RSLVXMH MDN QDMZL FHM
]GDU]H2ZRFQHRND]DáRVL XVWDOHQLHXNáDGXRGQLHVLHQLDNWyUHRSLHUDVL ZáDQLHQD
SU\QF\SLDFK ILOR]RILF]Q\FK 3R]ZROLáR RQR Z SHZQ\P VWRSQLX XSURFLü WDN*H
ZHZQ WU]QLH V\VWHP QS RGU]XFHQLH SWROHPHMVNLFK HNZDQWyZ RUD] X]\VNDü OHSV]H

potwierdzenie obserwacyjne.

1.4. Galileusz (Galileo Galilei)

&DáNRZLFLHQRZRF]HVQ\PXF]RQ\PRND]DáVL GRSLHUR*DOLOHR*DOLOHL

(znany

jako Galileusz

=DVDGQLF]H L WUZDáH LQQRZDFMH XáDWZLáR PX WR L* áF]\á WZyUF]H

badania w dziedzinie podstaw mechaniki i astrofizyki z filozoficzno-

PHWRGRORJLF]Q

UHIOHNVMQDGSU]\URGR]QDZVWZHP(SLVWHPRORJLF]QHSRJOG\*DOLOHXV]DNV]WDáWRZDá\
VL QLH EH] ZSá\ZX WUDG\FML SODWRVNLHM L F] FLRZR RFNKDPLVW\F]QHM 1LHNLHG\ URN
GDW ]DVWRVRZDQLD SU]H] *DOLOHXV]D PHWRG\ HNVSHU\PHQWDOQHM XZD*D VL ]D
QDURG]LQ\QRZR*\WQHMQDXNL

1DXN WU]HED RSU]Hü QD GRZLDGF]HQLX DOH *DGQ PLDU QLH ZROQR MHM

RJUDQLF]DüGR]ELHUDQLDIDNWyZ1DOH*\GRNRQDüDEVWUDNFML]UR]PDLWRFLSU]\SDGNyZ
Z\RGU EQLDMF]FDáRFLGRZLDGF]HQLDHOHPHQW\V]F]HJyOQLHSURVWHLzarazem takie,
GRNWyU\FKPR*QD]DVWRVRZDüRSLVPDWHPDW\F]Q\JG\*WRFRQLHMHVWPDWHPDW\F]QH
MHVW VXELHNW\ZQH 1DXND ]DWHP ZLQQD ]DMPRZDü VL W\P FR GDMH VL PLHU]\ü L
REOLF]DüQLHW\ONRRSW\NDLVWDW\NDOHF]FDáDIL]\NDPDE\üPDWHPDW\F]QD'ODWHJo
QLHNLHG\ WU]HED GRNRQ\ZDü LGHDOL]DFML F]\OL XSUDV]F]DMF\FK NRQVWUXNFML
SU]HGPLRWyZ MDN QS FLDáR QD NWyUH QLH G]LDáD*DGQD VLáD 2SLV SU]\ X*\FLX PRGHOL
JHRPHWU\F]Q\FK MHVW RJURPQLH GRQLRVá\ Z EXGRZDQLX QDXNL ER ÄNVL JD QDWXU\
]DSLVDQD ]RVWDáD Z M ]\NX PDWHPDW\NL´ 1DGWR RWZLHUD RQ GURJ GR VWRVRZDQLD

NROHMQ\FK SU]\EOL*H Z XM FLX RUD] SR]ZDOD SU]HMü GR SU]\SDGNyZ EDUG]LHM
]áR*RQ\FK7HQVSRVyESRVW SRZDQLDUy*QLVL RGSURMHNWRZDQHJRSU]H]$U\VWRWHOHVD
JáyZQLHZNRFRZ\PVWDGLXPRSHUDFML3LHUZV]\LGUXJLNURNVSRGREQHZ\FKRG]F
RG IDNWyZ WU]HED Z]QLHü VL GR LQWHOHNWXDOQHJR XM FLD W\SX GHILQLF\MQHJR
PRPHQWyZ LVWRWQ\FK 'RSLHUR WU]HFL HWDS MHVW QRZ\ ER Z\PDJD MHV]F]H SRáF]HQLD
FDáHJR SURFHVX ] RSLVHP PDWHPDW\F]Q\P 1DOH*\ ]DWHP SRU]XFLü SXQNW ZLG]HQLD

zarówno czysto empiryczny, jak i intelektualno-

NZDOLWDW\ZQ\ERQDMGRQLROHMV]DMHVW

LGHDOL]DFMD NZDQW\WDW\ZQD ]D SRPRF PRGHOL JHRPHWU\F]Q\FK (PSLU\F]Q WUHü
PXVLVL ZáR*\üZPDWHPDW\F]QIRUP

Procedura naukowa obejmu

MHUyZQLH*GZRMDNLHSRVW SRZDQLHNRPSR]\W\ZQH

V\QWHW\F]QH WM VWDZLDQLH WZLHUG]H RJyOQ\FK REHMPXMF\FK Z\QLNL REVHUZDFML
PDWHPDW\F]QLHZ\UD*RQ\FKNWyUHPL G]\VRESR]RVWDMZ]ZL]NDFKGHGXNF\MQ\FK
RUD]UH]ROXW\ZQHDQDOLW\F]QHWMUR]NáDGDQLHIDNWyZLEDGDQLHF]\ZHU\ILNXMHVL Z
QLFK SUDZR RJyOQH : WHQ VSRVyE áF] VL KDUPRQLMQLH ] VRE GHGXNFMD L VZRLVWD
LQGXNFMD:Z\QLNXGRNRQDQLDSRPLDUyZXM FLHLORFLRZHLXIRUPRZDQLDGHILQLFML
GRFKRG]L VL Z GURG]H DQDOL]\ GR ]DVDG QDF]HOQ\FK ] NWyU\FK GHGXNXMH VL
WZLHUG]HQLDSRFKRGQH=DZV]HSU]\W\PQDOH*\SU]HSURZDG]DüHPSLU\F]QNRQWURO
Z\QLNyZ(NVSHU\PHQWQLHVWDQRZLFDáHMSRGVWDZ\EDGDMDNFKFLDáQS%DFRQ, lecz
MHVW URGNLHP SRPRFQLF]\P 1LH E\á WR ]UHV]W MHV]F]H HNVSHUyment w dzisiejszym
WHJR VáRZD ]QDF]HQLX *DOLOHXV] X*\ZDá ZáDFLZLH HNVSHU\PHQWX P\ORZHJR OHF]
UDF]HM FR ZL FHM QL* LOXVWUDFMD $WROL *DOLOHXV] ZLDGRPLH L Z\UD(QLH XMá Z

nowoczesny sposób przedmiot przyrodoznawstwa i prawo empiryczne. Nauki

SU]\URGQLF]H GRW\F] QLH QDWXU L SU]\F]\Q U]HF]\ OHF] LFK RNUHORQ\FK LVWRWQ\FK
ZáDFLZRFL MDN QS GOD RELHNWX IL]\NL NV]WDáW L UXFK 0DM ]D QD FHOX XVWDOHQLH

powszechnych praw przebiegu tych zjawisk i ich wzajemnych stosunków. Zadaniem

ZLHG]\QDXNRZHMSU]HVWDMHE\üV\VWHPDW\NDU]HF]\]HZ]JO GXQDLFKSRGRELHVWZRL
Uy*QLFH OXE SR]QDQLH LVWRW U]HF]\ Z DVSHNFLH LFK RQW\F]Q\FK SU]\F]\Q ] NWyUHJR
GDMHVL Z\GHGXNRZDüZV]\VWNLHZáDFLZRFL]MDZLVN8NáDGSUDZLGáRZRFL]MDZLVN
ERZLHP PR*H VWDQRZLü WHRUL QDXNRZ MHOL W\ONR SU]\ELHU]H RGSRZLHGQL IRUP
PDWHPDW\F]Q

:á7DWDUNLHZLF], Historia filozofii, dz. cyt., t. II, s. 42-6W.DPLVNL, Nauka i metoda..., dz. cyt., s. 79 n.

W sumie Galileusz

VWZLHUG]LZV]\*HGRW\FKF]DVSRMPRZDQHSU\QF\SLDIL]\NL

QLHSRGOHJDMNRQWUROLIDNWyZLQLHZ\VWDUF]DMGRX]DVDGQLHQLDZV]\VWNLFKIDNWyZGDá

empiryczno-

LORFLRZNRQFHSFM IL]\NLMDNRWHRULLQLHKLSRWHW\F]QHM3RáR*\áQDFLVNQD

V\VWHPDW\F]QRü L PDWHPDW\F]QRü RSLVX Z\MFLRZHJR 8WU]\PDá VXEVWDQFMDOL]P

perypatetycki w determ

LQDFML SU]HGPLRWX IL]\NL DOH SRáF]\á JR ] SODWRVNR-

SLWDJRUHMVNLPSRGHMFLHPLGHDOL]DFMD8Z\UD(QLáURO GRZLDGF]HQLDMDNRNU\WHULXP
VSUDZG]DMFHJR WH]\ DOH QLH SU]\]QDá LP KLSRWHW\F]QRFL Z SHáQ\P WHJR VáRZD
]QDF]HQLX,GHDáQDXNLWRZSHáQLZLDU\JRdne poznanie intensywne.

1.5. Kartezjusz (René Descartes)

Jeszcze radykalniej –

DQL*HOL *DOLOHXV] – PDWHPDW\F]Q SRVWDü ZLHG]\

SRVWXORZDá.DUWH]MXV]

$QDOL]XMFVWDQyZF]HVQHMZLHG]\GRV]HGáGRSU]HNRQDQLD*H

QLH GDMFHJR VL REDOLü RSDUFLD GOD ZDUWRFLRZHJR SR]QDQLD GRVWDUF]D QDV] ZáDVQ\
UR]XP D W\SHP QDXNL NWyUD QLH EXG]L ]DVWU]H*H MHVW PDWHPDW\ND VSRVWU]H*HQLD
]P\VáRZH QLH RG]QDF]DM VL ERZLHP QDOH*\W ZLDU\JRGQRFL 7DNLH SU]HNRQDQLH
VSUDZLáR *H SRZVWDá XNáDG QRZ\FK NDWHJRULL P\OHQLD NWyUH SR]ZDODá\ PX
]RUJDQL]RZDü SR]QDZF]R RUD] ]LQWHUSUHWRZDü UDFMRQDOQLH L WR Z VSRVyE SURVW\ D

zarazem ogólniejsz

\FDáRüZLHG]\RZLHFLH

0DMFSHáQH]DXIDQLHGRUR]XPXPHWRG PDWHPDW\F]QX]QDá]DQLH]DZRGQ

XQLZHUVDOQ L SUDNW\F]QLH X*\WHF]Q 3RSU]HG]Lá M QDGWR QDVW SXMF\PL UHJXáDPL

ogólnymi:

♦

SUREOHP\ QDOH*\ UR]NáDGDü QD MDN QDMGUREQLHMV]H NZHVWLH L WH GRSiero
UR]ZL]\ZDü

♦

GRFLHNDQLD PDM SU]HELHJDü RG ]DJDGQLH áDWZLHMV]\FK GR FRUD]

trudniejszych;

♦

FRSHZLHQF]DVWU]HEDNRQWURORZDüFDáX]\VNDQZLHG]

6DPD GHGXNFMD NDUWH]MDVND SROHJD QD DQDOLW\F]QHM UHGXNFML L WZRU]HQLX

áDFXFKD RF]\ZLVWRFL D QLH QD SRVáXJLZDQLX VL IRUPDOLVW\F]Q V\ORJLVW\N :
DQDOL]LHVWRVXMFFRUD]GDOHMLGFHSRG]LDá\LHQXPHUDFMHEDGDQHJR]DNUHVXGRFKRG]L

VL GRHOHPHQWyZQDMSURVWV]\FK7H]DLLFK]ZL]NLSU]\MPXMHVL ZDNFLHLQWXLFML
LQWHOHNWXDOQHM ] LPPDQHQWQ RF]\ZLVWRFL 2SLHUDMF VL QD WDNLP SXQNFLH Z\MFLD
SU]\MPXMH VL QDVW SQH VG\ 3RZVWDMH FLJ P\OL VNáDGDMF\ VL ] SRV]F]HJyOQ\FK
DNWyZRF]\ZLVWRFL'HGXNFMDWDRSLHUDVL QLHQDUHODFMDFKF]\VWRIRUPDOQ\FKDOHQD
NRQLHF]Q\FK]ZL]NDFKPL G]\SRM FLRZ\FK

Kartezjusz

ZUyFLáGRSHU\SDWHW\FNLHMGHILQLFMLQDXNLMHOLFKRG]LRMHMSHZQRü

RUD] MHGQRü 3R]QDQLH QLH PR*H ERZLHP E\ü DQL SUDZGRSRGREQH DQL W\PF]DVRZR
X]DVDGQLRQH )XQGDPHQWHP FDáHM ZLHG]\ OXG]NLHM MHVW PHWDIL]\ND 1D niej dopiero
RSLHUD VL IL]\ND UR]JDá ]LDMFD VL Z PHG\F\Q PHFKDQLN L HW\N =NROHL QDXND
MHVWRJyáHPSHZQHMLSRZL]DQHMZLHG]\OXG]NLHMSR]DWHRORJL:\MDQLDRQDMDN
QDWXU\ SURVWH SU]\F]\QLDM VL GR ]áR*HQLD U]HF]\ 6]XND VL SU]HGH ZV]\VWNLP
SU]\F]\QVSUDZF]\FKQLHFHORZ\FK1LHFKRG]LSU]\W\PRHUXG\FM OHF]RPGURü
NWyU GDMH ]KDUPRQL]RZDQ\ XNáDG QDXN )LOR]RILD ]D WR ZV]\VWNLH QDXNL XM WH SRG
NWHP ZLG]HQLD PGURFL RUD] Z\ZLHG]LRQH PDWHPDW\F]QLH ]H ZVSyOQ\FK ]DVDG

metafizycznych.

àDWZLHM]DWHPSR]QDüG]LHG]LQ\ZLHG]\áF]QLHQL*RGG]LHOQLH6WG

WH* UyZQLH* NRQLHF]QD MHVW MHGQD ZVSyOQD PHWRGD 5R]ZyM QDXNL ]D WR FLJáH

nadbudowywanie murów na niewzruszenie ugruntowanym fundamencie, który

VWDQRZLRF]\ZLVWRüLQWHOHNWXDOQDMHGQDNRGRVW SQDZV]\VWNLPOXG]LRP

:HGáXJ NRQFHSFMD QLH]DZRGQHM L XQLZHUVDOQHM ZLHG]\ Z\PDJD XSU]HGQLHJR

RNUHOHQLDRGSRZLHGQLHJRDVSHNWXZLDWDNWyU\PDE\üMHMSU]HGPLRWHPMDNUyZQLH*
ZáDFLZHJR VSRVREX MHM ]GRE\ZDQLD 8F]RQ\ SU]\Má PHFKDQLVW\F]Q\ PRGHO ZLata,
NWyU\SRWUDNWRZDáLORFLRZRLJHRPHWU\F]QLH5R]FLJQáJRWDN*HQDRUJDQL]P\VWG
Z\MDQLDQLH IDNWyZ ELRORJLF]Q\FK Z WHUPLQDFK IL]\NL 8QLZHUVDOQ ]D PHWRG
JZDUDQWXMFDSRG\NW\F]QRüPLDáDE\üSURFHGXUDDQDOLW\F]QR-intuicyjno-dedukcyjna.

Zasady matematyczne, w przekonaniu Kartezjusza

Z\VWDUF]DM GR Z\GHGXNRZDQLD

ZV]\VWNLFK SUDZ IL]\NL 7U]HED W\ONR Z GURG]H SRPLDUyZ ]LGHQW\ILNRZDü
U]HF]\ZLVWRüW]QVWZLHUG]Lü*HRQLZáDQLHZW\FK]DVDGDFKFKRG]L*HRPHWULa i
DU\WPHW\NDVWDQRZLMDNE\Z]RU]HFGODZLDWDSU]\URG\LXP\VáXOXG]NLHJR3RU]GHN
P\OL]JDG]DVL SU]HWR]SRU]GNLHPU]HF]\6WGND*GHPXáDFXFKRZLRF]\ZLVWRFL
RGSRZLDGD FLJ ]ZL]NyZ U]HF]RZ\FK 3U]\F]\QRZRü VSUDZF]D L Z\MDQLDQLH

3RU:á7DWDUNLHZLF], dz. cyt., t. 2, s. 45-6.DPLVNL, Nauka i metoda..., dz. cyt., s. 76-78.

QDXNRZH V SDUalelne (causa sive ratio $ SRQLHZD* SU]\F]\QRZRü MHVW
GHWHUPLQLVW\F]QD VWG WHRULH V QLHREDODOQH 7U]HED W\ONR ]D SRPRF HNVSHU\PHQWX
VWZLHUG]Lü*HGRWHJRZáDQLHDQLHGRLQQHJRVWDQXU]HF]\RGQRVLVL PDWHPDW\F]QD

teza.

3RZ\*V]H DQDOL]\ GRELWQLH ZVND]XM *H .DUWH]MXV] SU]\Má PDWHPDW\F]QR-

PHFKDQLF\VW\F]Q\VSUDZG]LDQP\OHQLDQDXNRZHJR2ND]DáVL RQSURVW\MDVQ\GRü
XQLZHUVDOQ\ L SHZQ\ 5RG]L VL MHGQDN ZWSOLZRü F]\ PR*H RQ E\ü GRVWDWHF]QLH
OX(Q\P NU\WHULXP ZLHG]\ QDXNRZHM NWyUD E\ REM áD ZV]\VWNLH G\VF\SOLQ\ L F]\
]DUD]HPGDáRE\VL Z\Uy*QLüUR]PDLWHW\S\QDXNL=GUXJLHMVWURQ\WUXGQRRSU]HüVL
SU]HNRQDQLX *H NRQFHSFMD QDXNL .DUWH]MXV]D ]DFKRZDáD ZLHOH HOHPHQWyZ

UDG\F\MQ\FK SHU\SDWHW\FNLFK : GX*HM PLHU]H MHVW WR SR]RUQH ER NRQFHSFML WHM

towarzyszy zasadniczo inna idea i odmienne ukierunkowania. Owoce rewolucyjnej

P\OL NDUWH]MDVNLHM ]QDOD]á\ VZRM NRQW\QXDFM X 7K +REEHV¶D, B. Pascala, B.

Spinozy

MHGQDN*H Z FDáHM SHáQL XND]Dá\ VL GRSLHUR Z ILOR]RILF]QHM SRVWDFL X ,

Kanta

6SyURUDFMRQDOQRüHZROXFMLQDXNL

1LHVSRVyEQLH]JRG]LüVL ]RSLQL0+HOOHUD

L*QRZR*\WQILOR]RIL QDXNL

FHFKXMHWHQGHQFMDGRSDWU]HQLDQDQLSRGFRUD]V]HUV]\PNWHP3RF]ZV]\RGZLHNX
;,;DQD.ROH:LHGHVNLPVNRF]\ZV]\– kolejne etapy metodologicznej refleksji
E\á\ Z\]QDF]DQH SRSU]H] IDNW\ QDXNRZH SUDZD SU]\URG\ WHRULH 0QLHM ZL FHM RG
SRáRZ\QDV]HJRVWXOHFLDILOR]RIRZLHQDXNLFRUD]F] FLHM]DF] OLSRGGDZDüDQDOL]RP
PHWRGRORJLF]Q\PLILOR]RILF]Q\PQDXN MDNRFDáRüSRGHMFLHKROLVW\F]QH), zarówno

w jej obecnym stanie (

SRGHMFLH V\QFKURQLF]QH), jak i rozwoju historycznym

(pode

MFLHGLDFKURQLF]QH).

2GZUyFHQLH VL RG FDáNRZLFLH DKLVWRU\F]QHJR XSUDZLDQLD ILOR]RILL QDXNL Z

RNUHVLH SR]\W\ZL]PX ]RVWDáR VSRZRGRZDQH QLHZWSOLZLH UHZROXFM NWyUD QLHFR

:á7DWDUNLHZLF], dz. cyt..

M. Heller, dz. cyt.; A. Motycka,

5HODW\ZLVW\F]QD ZL]MD QDXNL :SURZDG]HQLH ILOR]RILF]Q\ VSyU R QDXN ,

:URFáDZ

Sy(QLHM]DLVWQLDáDZZLDGRPRFLPHWRGRORJyZ%DGDQLDWDNLFKKLVWRU\NyZQDXNLMDN

Koyré, Cohen czy Holton

Z\ND]Dá\ *H U]HF]\ZLVWD QDXND Z VZRLP UR]ZRMX

G]LHMRZ\P E\áD F]\P RGPLHQQ\P RG QDXNL ÄUHNRQVWUXRZDQHM´ SU]H]
SR]\W\ZLVW\F]Q\FKPHWRGRORJyZ2ND]DáRVL *HQDXNLQLJG\QLHE\á\RGLzolowane
RGZSá\ZyZILOR]RILLDQDZHWWHRORJLL:Sá\Z\WHRGG]LDá\ZDá\QDVLHELHZ]DMHPQLH
LQDMF] FLHME\á\MHGQ\P]QDMZD*QLHMV]\FKF]\QQLNyZGHF\GXMF\FKRREOLF]XQDXNL

danej epoki.

%H]SRUHGQLPF]\QQLNLHP]ZURWXNXKLVWRULLZEDGDQLDFKG\VNXUV\ZQ\FKE\áD

NVL*ND 7KRPDVD .XKQD pt. Struktura rewolucji naukowych

. Prowokacyjne

VWZLHUG]HQLH DXWRUD *H ÄSUDZLGáRZRFL´ Z UR]ZRMX QDXNL V UDF]HM Z\QLNLHP
KLVWRU\F]Q\FK L VRFMRORJLF]Q\FK SU]\SDGNyZ DQL*HOL UH]XOWDWHP G]LDáDQLD MDNLHM
ÄZHZQ WU]QHM ORJLNL´ QDXNL VSRZRGRZDáR ]ZUyFHQLH XZDJL PHWRGRORJyZ QD
]DJDGQLHQLDKLVWRU\F]QH=DVDGQLF]\PHOHPHQWHPSROHPLNSRGM W\FKPL G]\LQQ\PL

przez K. Poppera, I. Lakatosa, P. Feyerabenda, cz

\ZáDQLH7K.XKQDVWDáVL SUREOHP

UDFMRQDOQRFLQDXNL

Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968.

3RVW S QDXNRZ\ FR QDMPQLHM RG F]DVyZ 2ZLHFHQLD )UDQFXVNLHJR VWDá VL VORJDQHP X]QDZDQ\P QLHPDO

LQVW\QNWRZQLH SU]H] SUDZLH ZV]\VWNLFK : W\P GXFKX QD KLVWRUL QDXNL SDWU]\áD ]DUyZQR KLVWRULR]RILD MDN L

PHWRGRORJLD QDXN LQVSLURZDQD SU]H] Uy*QH RGPLDQ\ SR]\W\ZL]PX :HGáXJ WHJR SRJOGX PLDU SRVW SX

QDXNRZHJRMHVWOLF]EDZ\QLNyZQDJURPDG]RQ\FKSU]H]QDXN 1DXNDUR]ZLMD VL SU]H] GRVNRQDOHQLHVZRLFK

PHWRGLNXPXORZDQLHZ\QLNyZ3RJOGWHQMHVWRNUHODQ\PLDQHPkumulatywizmu5HDNFMQDWDNLQWHUSUHWDFM
nauki jest antykumulatywizm, kt

yU\SU]\ELHUDUy*QHIRUP\RGDQDUFKLVW\F]QHMPHWRGRORJLLQDXNDMHVWJUZ

NWyUHMVXNFHVMHVWPLHU]RQ\QLHUH]XOWDWHPOHF]XPLHM WQSURSDJDQGGRGURELD]JRZ\FKDQDOL]KLVWRU\F]Q\FKL

VRFMRORJLF]Q\FKZHGáXJNWyU\FKW]ZSRVW SQDXNRZ\MHVWGHWHUPLQRZDQ\SU]\SDGNRZ\PLRNROLF]QRFLDPLR

FKDUDNWHU]HSR]DPHU\WRU\F]Q\P6SyUPL G]\NXPXODW\ZL]PHPDDQW\NXPXODW\ZL]PHPVWDQRZLF] üZLHONLHM

G\VNXVML QD WHPDW UDFMRQDOQRFL HZROXFML QDXNL =D WH] NXPXODW\ZLVW\F]Q SU]HPDZLD W]Z zasada
korespondencji

VIRUPXáowana przez Nielsa Bohra -HVW MHGQ ] QDMZD*QLHMV]\FK UHJXá KHXU\VW\F]Q\FK EG(

QLHNLHG\ MHG\Q Z SRV]XNLZDQLX QRZ\FK WHRULL 1RZD WHRULD PXVL SU]\QDMPQLHM ÄXV]DQRZDü´ RVLJQL FLD

SRSU]HGQLHM WHRULL %UDN SU]HMFLD JUDQLF]QHJR GR VWDUHM WHRULL R]QDF]DáE\ *H QRZD WHRULD QLH MHVW Z VWDQLH

Z\WáXPDF]\üW\FK]MDZLVNNWyUHVNXWHF]QLHZ\MDQLDáDSRSU]HGQLDWHRULD=JRGQLH]]DVDGNRUHVSRQGHQFMLVWDUD

WHRULDQLHMHVWSU]HNUHODQDSU]H]QRZDOHMHVWSU]H]QLÄZFKáDQLDQD´ZWDNLPVWRSQLXZ jakim stara teoria

MHVW GREU]H X]DVDGQLRQD HPSLU\F]QLH : WHQ VSRVyE GRNRQXMH VL DNXPXODFMD Z\QLNyZ QDXNRZ\FK =DVDGD

NRUHVSRQGHQFML Z\]QDF]D NLHUXQHN SRVW SX 3RPLPR ZLHOX RJUDQLF]H ]DVDG\ NRUHVSRQGHQFML ]DVWU]H*H WDN
natury historycznej, jak i metod

RORJLF]QHM NRQFHSFMD NXPXODW\ZLVW\F]QD ]GHF\GRZDQLH JyUXMH QDG NRQFHSFM

DQW\NXPXODW\ZLVW\F]Q3URFHVUR]ZRMXZLHG]\QDSHZQRQLHMHVWOLQLRZ\PQDUDVWDQLHPVXNFHVyZ1DOH*\WH*

SDPL WDü*H–SRPLPRZV]HONLFKQLHZVSyáPLHUQRFLLUHLQWHUSUHWDFML–LVWQLHMZIL]\FHSU]\NáDG\WHRULLSU]H]

ZLHNX]DFKRZXMF\FKW VDPSRSUDZQLHVIRUPDOL]RZDQLGREU]HX]DVDGQLRQHPSLU\F]QLHSRVWDüQSZLHOH

UR]ZL]DDVWURQRPLLRSW\NLJHRPHWU\F]QHMLVWDW\NLVWDUR*\WQHM*UHFMLGRG]LVLDM]DFKRZXMHVZRMH]QDF]HQLHZ
niemal niezmienionej postaci).

Paradygmaty

Thomasa Kuhna

Falsyfikacjonizm

Karla Poppera

Ewolucja nauki

Programy badawcze

Imre Lakatosa

Anarchizm metodologiczny

Paula Feyerabenda

2.1. Thomasa Kuhna rewolucje naukowe

Thomas Kuhn

RSLHUDMFVL QDVZRLFKEDGDQLDFK]KLVWRULLQDXNLD]ZáDV]cza

QD REV]HUQ\P VWXGLXP UHZROXFML NRSHUQLNRZVNLHM Z DVWURQRPLL SU]HGVWDZLá SHZLHQ
V\QWHW\F]Q\ SRJOG QD KLVWRUL QDXNL -HJR ]GDQLHP UR]ZyM QDXNL RGE\ZDá VL Z
VSRVyE QLHFLJá\ RNUHV\ QDXNL QRUPDOQHM V SU]HG]LHODQH QDXNRZ\PL UHZROXFMDPL
QLV]F]F\PLNXPXODW\ZLVW\F]Q\REUD]KLVWRULLQDXNL&Dá\SURFHVRGE\ZDáVL ZHGáXJ
QDVW SXMFHJRVFKHPDWX

♦

okres nauki normalnej –

U]G\SHZQHJRSDUDG\JPDWX

♦

WZRU]HQLH VL V\WXDFML NU\]\VRZHM – QDUDVWDQLH DQRPDOLL ]DUyZQR ZHZQ WU]Q\FK

MDNL]HZQ WU]Q\FK

♦

rewolucja: zmiana paradygmatu;

♦

ZHMFLHZQRZ\RNUHVQDXNLQRUPDOQHM–XWUZDODQLHVL QRZHJRSDUDG\JPDWX

Terminu nauka normalna Kuhn

X*\ZDQDR]QDF]HQLHÄEDGDZ\UDVWDMF\FK]

MHGQHJROXEV]HUHJXWDNLFKRVLJQL üQDXNRZ\FKSU]HV]áRFLNWyUHGDQDVSRáHF]QRü

uczonych aktualnie akceptuje i traktuje jako fundament swej dalszej praktyki”

. W

RNUHVLH QDXNL QRUPDOQHM XF]HQL SUDFXM Z UDPDFK SHZQHJR paradygmatu, tzn. w
UDPDFKSHZQ\FKXVWDORQ\FKSRJOGyZPHWRGWUDG\FMLEDGDZF]\FKLWSÄ7HUPLQWHQ

(paradygmat) – pisze Kuhn –

SR]RVWDMH Z FLVá\P ]ZL]NX ] SRM FLHP QDXNL

LQVW\WXFMRQDOQHM QRUPDOQHM 3HZQH DNFHSWRZDQH Z]RU\ ZVSyáF]HVQHM SUDNW\NL

naukowej –

Z]RU\ REHMPXMFH UyZQRF]HQLH SUDZD WHRULH ]DVWRVRZDQLH L

Z\SRVD*HQLH WHFKQLF]QH – twor] PRGHO ] NWyUHJR Z\áDQLD VL MDND V]F]HJyOQD
]ZDUWDWUDG\FMDEDGDQDXNRZ\FK´

3DUDG\JPDWQLHNRQLHF]QLHPXVLREHMPRZDüFDá

QDXN QSSDUDG\JPDWPHFKDQLF\VW\F]Q\Z;,;ZPR*HRQÄ]DSDQRZDü´ZMHGQHM
WHRULL OXE Z MDNLHM ]DZ *RQHM G]LHG]LQLH EDGD QS Z G]LHG]LQLH EDGD QDG
HOHNWURPDJQHW\]PHPOXEJUDZLWDFM

8VWDOHQLH VL GDQHJR SDUDG\JPDWX ]GDQLHP .XKQD MHVW Z GX*HM PLHU]H

G]LHáHP F]\QQLNyZ SV\FKRORJLF]QR-VRFMRORJLF]Q\FK Ä:áDQLH VWXGLRZDQLH

paradygmatów (...) przygotowuje st

XGHQWD GR SU]\V]áHJR XF]HVWQLFWZD Z SUDFDFK

MDNLHM QDXNRZHM ZVSyOQRW\ :REHF WHJR *H Z WHQ VSRVyE SU]\áF]D VL RQ GR
ÄV]NRá\´WMGRJUXS\NWyUDXF]\áDVL SRGVWDZVZHMG\VF\SOLQ\QDW\FKNRQNUHWQ\FK
PRGHODFK MHJR SU]\V]áD G]LDáDOQRü U]DGNR NLHG\ GRprowadzi go do wniosków

zasadniczo sprzecznych z tym modelem w kwestiach podstawowych”

$ ZL F

WUZDáRüSDUDG\JPDWXRSLHUDVL QLHW\OHQDÄDUJXPHQWDFKPHU\WRU\F]Q\FK´LOHUDF]HM
QD ÄQDFLVNDFK JUXSRZ\FK´ Ä8F]HQL NWyU\FK EDGDQLD RSDUWH V QD ZVSyOQ\FK

DUDG\JPDWDFK SRGOHJDM Z VZHM SUDNW\FH QDXNRZHM W\P VDP\P UHJXáRP L

VWDQGDUGRP 7DNLH ZVSyáXF]HVWQLFWZR L Z\QLNDMFD ] QLHJR MHGQRP\OQRü V
QLH]E GQ\PLZDUXQNDPLQDXNLLQVW\WXFMRQDOQHMQRUPDOQHMW]QXNV]WDáWRZDQLDVL L
WUZDQLD RNUHORQHM WUDG\FML Eadawczej”

1LF G]LZQHJR *H ÄUR]ZyM´ QDXNL Z MHM

RNUHVLHQRUPDOQ\PPDZ\UD(QLHNXPXODW\ZQ\FKDUDNWHU

,GF GDOHM GR NROHMQHJR MX* HWDSX ]DXZD*DP\ – ]Z\NOH MX* Z RNUHVLH Z

NWyU\P GDQ\ SDUDG\JPDW ZL FL QDMZL NV]H WULXPI\ – ]DF]\QD QDUDVWDü V\WXDFMD

kryz

\VRZD 3RMDZLDM VL DQRPDOLH NWyUH SROHJDM QD VSRVWU]H*HQLX Ä*H SU]\URGD

Th. Kuhn, dz. cyt., s. 26.

7DP*HV-27.

7DP*H

JZDáFL Z MDNLHM PLHU]H ZSURZDG]RQH SU]H] SDUDG\JPDW SU]HZLG\ZDQLD U]G]FH
QDXNLQVW\WXFMRQDOQ´

1DMRJyOQLHMU]HF]XMPXMFDQRPDOLHPRJE\ü]HZQ WU]QHL

ZHZQ WU]QH 3LHUZV]H GRW\F] QLH]JRGQRFL OXE QDZHW VSU]HF]QRFL SRPL G]\
WHRULDPL IXQNFMRQXMF\PL Z GDQ\P SDUDG\JPDFLH D QRZR Z\NRQDQ\PL
GRZLDGF]HQLDPL GUXJLH – QLH]JRGQRFL OXE QDZHW VSU]HF]QRFL SRPL G]\ WHRULDPL
WHJR VDPHJR SDUDG\JPDWX = F]DVHP DQRPDOLH QDUDVWDM SURZDG]F GR V\WXDFML

kryzysowej.

*G\SURFHVRVLJDMX*HWDSNU\W\F]Q\QDVW SXMHUHZROXFMDQDXNRZDSROHJDMFD

QD Z\PLDQLH SDUDG\JPDWyZ Ä3U]HMFLH RG MHGQHJR SDUDG\JPDWX GR GUXJLHJR ]
NWyUHJR Z\áRQLü VL PR*H QRZD WUDG\FMD QDXNL LQVW\WXFMRQDOQHM QLH MHVW Eynajmniej
SURFHVHPNXPXODW\ZQ\PQLHQDVW SXMHWH*RQRZZ\QLNXXV]F]HJyáRZLHQLDF]\WH*
UR]V]HU]HQLD VWDUHJR SDUDG\JPDWX -HVW WR UDF]HM SU]HEXGRZD FDáHJR REV]DUX QD
QRZ\FK IXQGDPHQWDFK Z Z\QLNX F]HJR ]PLDQLH XOHJDM QLHNWyUH QDMEDUG]LHM

podstawowe uogó

OQLHQLD WHRUHW\F]QH RUD] ZLHOH PHWRG L ]DVWRVRZD

paradygmatycznych”

: RNUHVLH SU]HMFLRZ\P GRFKRG]L GR NRQIURQWDFML GZX

SDUDG\JPDWyZVWDUHJRNWyU\XVW SXMHLQRZHJRNWyU\VL URG]L=GDQLHP.XKQD nie
LVWQLHMRELHNW\ZQHUHJXá\Z\ERUXPL G]\SDUDG\JPDWDPLOHF]ZV]\VWNRVSURZDG]D
VL GR ZVSyá]DZRGQLFWZD JUXS XF]RQ\FK &]\QQLNL R FKDUDNWHU]H VRFMRORJLF]Q\P L
SV\FKRORJLF]Q\P RGJU\ZDM GHF\GXMF URO 6SUDZ ]Z\NOH UR]VWU]\JD SRMDZLHQLH
VL QRZHJRSRNROHQLDQDXNRZFyZZ\FKRZDQHJRMX*ZQRwym paradygmacie.

= F]DVHP GRNRQXMH VL SURFHV SHWU\ILNDFML QRZHJR SDUDG\JPDWX L QDXND

ZFKRG]LZVZyMNROHMQ\RNUHVQRUPDOQ\0R*QDSRZLHG]LHü*HZV]\VWNR]DF]\QDVL
GR SRF]WNX QLHMDNR SR RNU JX 1D S\WDQLH R WHOHRORJLF]Q\ FHORZ\ FKDUDNWHU WDN

sformu

áRZDQHJRVFKHPDWXUR]ZRMXQDXNL7K.XKQRGSRZLDGDQDVW SXMFRÄ3URFHV

UR]ZRMRZ\ RSLVDQ\ ]RVWDá Z WHM SUDF\ MDNR HZROXFMD RG SU\PLW\ZQ\FK SRF]WNyZ
MDNR SURFHV NWyUHJR NROHMQH VWDGLD RG]QDF]DM VL FRUD] VXEWHOQLHMV]\P L EDUG]LHM

szczeg

yáRZ\P SR]QDQLHP SU]\URG\ 1LF ] WHJR MHGQDN FR ]RVWDáR SRZLHG]LDQH QLH

ZVND]\ZDáRE\PLDáWRE\üSURFHV]G*DMF\NXF]HPX´

. Nauka jest zatem bardziej

:LHON*UQL*SR]QDZDQLHP3UDZG\RZLHFLH

7DP*HV

2.2. Karla Poppera nauka w stanie permanentnej rewolucji

1LF G]LZQHJR L* NRQFHSFMD .XKQD Z\ZRáDáD RVWU SROHPLN .U\W\FH

SRGGDZDQR ]E\WQLH RSLHUDQLH VL QD KLVWRULL SU]HFHQLDQLH DUJXPHQWyZ
VRFMRORJLF]Q\FK L SV\FKRORJLF]Q\FK NRV]WHP QLHGRVWU]HJDQLD ÄZHZQ WU]QHM ORJLNL´

DGD QDXNRZ\FK :LHOH DWDNyZ E\áR VNLHURZDQ\FK SU]HFLZNR QLHFLVáRFL

.XKQRZVNLFK DQDOL] 6]F]HJyOQLH GX*R XZDJL SRZL FRQR SRM FLX SDUDG\JPDWX
:VND]\ZDQR *H .XKQ Z VZRMHM NVL*FH X*\ZD WHJR WHUPLQX D* Z Uy*Q\FK
]QDF]HQLDFK2GSRF]WNXE\áRVSUDZRF]\ZLVW*HNRQFHSFMD.XKQDJRG]LáDSU]HGH
ZV]\VWNLPZ3RSSHURZVNWHRUL QDXNL'OD.XKQDQLHLVWQLHMRELHNW\ZQHNU\WHULD

wyboru teorii naukowych, a falsyfikacjonizm

]RVWDá Z QLHM ]GHJUDGRZDQ\ GR UROL

L]RG\F]QHJR NU\WHULXP VWRVRZDQHJR Z ZDOFH PL G]\ SDUDG\JPDWDPL =GDQLHP

Kuhna

XF]HQL ]DMPXM VL EURQLHQLHP VZRLFK NRQFHSFML ]D ZV]HON FHQ D QLH

Z\VWDZLDQLHP LFK QD QLHEH]SLHF]HVWZR REDOHQLD ]D SRPRF ZV]HONLHJR URG]DMX

empirycznych testów.

:REHF SRZ\*V]HJR .DUO 3RSSHU SRF]Xá VL ]PXV]RQ\ GR ]DEUDQLD JáRVX Z

G\VNXVML=JRG]LáVL ]WZLHUG]HQLHP*HZHZVSyáF]HVQHMQDXFHU]HF]\ZLFLHGDMHVL
]DREVHUZRZDü ZLHOH FHFK RSLVDQ\FK Z Strukturze rewolucji naukowych DOH V RQH
UDF]HM V\PSWRPDPL GHJHQHUDFML QDXNL QL* SU]HMDZDPL MHM ÄVWDQX QRUPDOQHJR´
Ä=JDG]DPVL –SLVDá3RSSHU –WHJRURG]DMXSRVWDZDZ\VW SXMHZQDXFHPRJ
MHG\QLH SRZLHG]LHü *H PR*OLZRü DE\ VWDáD VL RQD QRUPDOQD XZD*DP ]D ZLHONLH

LHEH]SLHF]HVWZR -HVW WR QLHEH]SLHF]HVWZR GOD QDXNL L GOD FDáHM QDV]HM

F\ZLOL]DFML2WRGODF]HJRXZD*DPSRGNUHOHQLHSU]H].XKQD istnienia takiej nauki za
V]F]HJyOQLHZD*QH0\O MHGQDN*H.XKQP\OLVL JG\VXJHUXMH*HWRFRQD]\ZD
QDXNQRUPDOQMHVWU]HF]\ZLFLHQRUPDOQH´

1DZL]XMF GR NRQFHSFML .XKQRZVNLHM WHRUL QDXNL 3RSSHUD SU]\M áR VL

RNUHODüPLDQHPkoncepcji nauki w stanie permanentnej rewolucji. Popper – jeszcze
SU]HGSRMDZLHQLHPVL NVL*NL.XKQD –SRGNUHODá*HIXQNFMRQRZDQLHZQDXFH]DVDG\

K. R. Popper, Normal Science and Its Dangers, w: Criticism and Growth of Knowledge, ed.: I. Lakatos, A.

Musgrave, Cambridge 1970, s. 51-58.

IDOV\ILNDFMLVWDZLDND*GWHRUL QDXNRZZVWDQFLJáHJR]DJUR*HQLD7HRULHSURZDG]
ZL F SRPL G]\ VRE XVWDZLF]Q ZDON R SU]HWUZDQLH QD Z]yU ZDONL R Eyt w
'DUZLQRZVNLHMWHRULLHZROXFMLDOHZZDOFHWHMGHF\GXMFURO RGJU\ZDMDUJXPHQW\

empiryczne i teoretyczne, a nie socjologiczne i psychologiczne. Karl Popper w

SLHUZV]HMID]LHVZRMHMWZyUF]RFLQSLogika odkrycia naukowego) stosoZDá]DVDG
IDOV\ILNDFML GR SRMHG\QF]\FK WHRULL ]D Z Sy(QLHMV]\FK SUDFDFK QS Z Conjectures

and Refutations

RGQRVLá M UDF]HM GR FLJyZ WHRULL : WHM RVWDWQLHM ZHUVML ]DVDGD

IDOV\ILNDFML SU]\EUDáD SRVWDü QLH W\OH REDODQLD WHRULL SU]H] GRZLDGF]HQLH LOH raczej
]DVW SRZDQLD MHGQHM WHRULL SU]H] GUXJ SU]\ ZVSyáXG]LDOH GRZLDGF]HQLD -HJR
]GDQLHPZ\QLNLGRZLDGF]HQLHZ\MDQLRQHSU]H]SRSU]HGQLWHRUL Z\MDQLDWHRULD
QDVW SQD7HQZWHNUR]ZD*DSRGMáZVSRVyEWZyUF]\,PUH/DNDWRV

2.3. Imre Lakatosa koncepcja programów badawczych

Dla I. Lakatosa

SRGVWDZRZ MHGQRVWN PHWRGRORJLF]Q QLH MHVW SRMHG\QF]D

teoria, lecz tzw. program badawczy –

SHZLHQ FLJ QDVW SXMF\FK SR VRELH WHRULL

,VWRWQ URO Z SURJUDPLH EDGDZF]\P RGJU\ZDM G\UHNW\Z\ RGSRZLDGDMFH ]D
PHWRGRORJLF]QMHGQRüSURJUDPX.D*G\QDXNRZ\SURJUDPEDGDZF]\VNáDGDVL ]H
VWDáHJRWU]RQX (hard core), heurystyk i pasa ochronnego (protective belt6WDá\WU]RQ
RG]QDF]DVL WUZDáRFLLSR]RVWDMHEH]]PLDQZWUDNFLHFDáHJRRNUHVXIXQNFMRQRZDQLD
SURJUDPX EDGDZF]HJR : MHJR VNáDG ZFKRG] ]DáR*HQLD L ]ELyU WZLHUG]H QLH
SRGGDZDQ\FK NU\W\FH ZHZQWU] SURJUDPX :D*Q\P HOHPHQWHP SURJUDPX V

heurystyki –

ZVND]DQLD L VXJHVWLH GRW\F]FH PHWRG L WHFKQLN EDGDZczych. Z kolei

hipotezy pomocnicze

WZRU] W]Z pas ochronny = FKZLO JG\ ZHZQWU] SURJUDPX

EDGDZF]HJRSRMDZLVL DQRPDOLH]DU]XW\]RVWDMVNLHURZDQHQLHSRGDGUHVHPWU]RQX

lecz pod adresem hipotez pomocniczych.

&LJ WHRULL PDMF\FK WHQ VDP VWDá\ WU]RQ Z NWyU\P ND*GD QDVW SQD WHRULD

SU]HZLGXMHQRZHIDNW\QLHZ\QLNDMFH]SRSU]HGQLHMWHRULL/DNDWRV nazywa FLJLHP
WHRUHW\F]QLH SRVW SRZ\P ]D FLJ QLH VSHáQLDMF\ W\FK ZDUXQNyZ – FLJLHP
GHJHQHUXMF\PVL :XM FLX/DNDWRVD]DVDGDIDOV\ILNDFMLZ\JOGDLQDF]HMDQL*HOLZ
RU\JLQDOQ\PXM FLX3RSSHUD. LakatosXZD*D*HWHRULD7IDOV\ILNXMHWHRUL 7MH*HOL

♦

teoria T2 przewiduje takie fakty empiryczne, których nie przewiduje teoria T1 (T2

PDZL NV]]DZDUWRüHPSLU\F]Q

♦

WHRULD7Z\MDQLDZV]\VWNLHIDNW\GRZLDGF]DOQHZ\MDQLDQHSU]H]WHRUL 77

]DZLHUDQLHVIDOV\ILNRZDQF] üWHRULL7

♦

SU]\QDMPQLHM QLHNWyUH ] QRZ\FK SU]HZLG\ZD WHRULL 7 ]RVWDá\ GRZLDGF]DOQLH

potwierdzone. A

]DWHPQLH PDIDOV\ILNDFMLEH]QRZHMWHRULLNWyUD PRJáDE\]DVWSLü

VWDUWHRUL 2ELHWHRULHPXV]QDOH*HüGRFLJXHPSLU\F]QLHSRVW SRZHJR

Zdaniem I. Lakatosa

G]LHMH QDXNL V KLVWRUL ZVSyá]DZRGQLFWZD SURJUDPyZ

badawczych. Jak zatem wy

JOGD SU]HMFLH RG MHGQHJR SURJUDPX EDGDZF]HJR GR

drugiego?

3ROHJD RQR QD RGU]XFHQLX VWDáHJR WU]RQX GDQHJR SURJUDPX L XWZRU]HQLH

QRZHJRVWDáHJRWU]RQXZRNyáNWyUHJRXNV]WDáWXMHVL VWRSQLRZRSDVRFKURQQ\LQRZH
KHXU\VW\NL2]QDNWDNLHMSU]HPLDQ\MHVWVWRpniowa utrata „mocy heurystycznej” przez
VWDU\ SURJUDP 3U]HMDZLD VL WR Z ]ZL NV]DQLX KLSRWH] SRPRFQLF]\FK UDWXMF\FK
]DJUR*RQ\VWDá\WU]RQLXWUDW PR*OLZRFLSU]HZLG\ZDQRZ\FKIDNWyZHPSLU\F]Q\FK
-HGQ\PVáRZHPJG\VWDU\SURJUDPEDGDZF]\GHJHQHUXMHVL MHJRPLHMVFHPR*H]DMü
QRZ\ 0XVL RQ Z\MDQLü ZV]\VWNLH VXNFHV\ VWDUHJR SURJUDPX DOH PXVL VL WDN*H
Z\OHJLW\PRZDüQRZ\PLVXNFHVDPL(OHPHQWÄQRZRFL´RGJU\ZDWXZD*QURO 3U]H]
MDNLF]DVPRJIXQNFMRQRZDüUyZQROHJOHREDSURJUDP\EDGDZF]HVWDU\Lnowy), a w
QLHNWyU\FK G]LDáDFK QDXNL Z RJyOH PRJ LVWQLHü UyZQROHJOH GZD OXE ZL FHM
SURJUDPyZEDGDZF]\FKUy*QHÄV]NRá\´

/HNWXUDUy*Q\FKRFHQSURSR]\FML/DNDWRVD]PXV]DGRUHIOHNVMLL*NRQFHSFMDWD

VSRWNDáDVL QDRJyá]GRü*\F]OLZ\PSU]\M FLHP=DU]XFDVL MHM*HQLHSRGDMHRQD
Z\VWDUF]DMFR RELHNW\ZQ\FK NU\WHULyZ UDFMRQDOQHJR RGU]XFDQLD L DNFHSWRZDQLD
NROHMQ\FK SURJUDPyZ EDGDZF]\FK 3RGNUHOD VL UyZQLH* IDNW *H ZL]MD QDXNL

Lakatosa jest bardziej realistyczna n

L* QDGPLHUQLH Z\LGHDOL]RZDQD ZL]MD 3RSSHUD, a

UyZQRF]HQLH PQLHM XZ\SXNODMFD SR]DUDFMRQDOQH F]\QQLNL UR]ZRMX QDXNL 3RJOG\

przedstawione przez Lakatosa

QLHZWSOLZLH FHFKXMH SHZQD NRPSURPLVRZRü

SRPL G]\ NXPXODW\ZLVW\F]Q L DQW\NXPXODW\ZLVW\F]Q ZL]M QDXNL L – co
QDMZD*QLHMV]H–SURZDG]RQHGRGRüGREUHMFKRüRG]QDF]DMFHMVL QLHXQLNQLRQ\PL
XSURV]F]HQLDPLUHNRQVWUXNFMLU]HF]\ZLVWHMSUDNW\NLEDGDZF]HMXF]RQ\FK7HQZWHN
UR]ZD*D PR*QD SRGVXPRZDü QDVW SXMF\P VWZLHrdzeniem M. Hellera Ä=QDQH V

VWXGLD ]H VWDUV]HM L QDMQRZV]HM KLVWRULL QDXNL Z\ND]XMFH L* Z ZLHOX NRQNUHWQ\FK
Z\SDGNDFK HZROXFMD QDXNRZ\FK WHRULL L NRQNXUHQFMD SRPL G]\ Uy*Q\PL V]NRáDPL
SU]HELHJDáDZVSRVyE]EOL*RQ\GRRSLVDQHJRSU]H] Lakatosa”

2.4. Paula Feyerabenda anarchizm metodologiczny

']L NLVZRLPVNUDMQ\PSRJOGRPGX*\UR]JáRV]\VNDá3.)H\HUDEHQG*áRVLá

WH]\ R Uy*Q\P VWRSQLX HNVWUDZDJDQFML áF]QLH ] WZLHUG]HQLHP *H Z QDXFH LVWQLHMH
W\ONRMHGQDUHJXáDPHWRGRORJLF]QDDPLDQRZLFLHÄZV]\VWNRXMG]LH´anything goes),
WU]HED W\ONR XPLHü GDQH VWDQRZLVNR X]DVDGQLü 3URZDG]L WR EH]SRUHGQLR GR

postawienia tezy o anarchizmie metodologicznym

:HGáXJRSLQLL)H\erabenda uczeni

QLHZLHOH Uy*QL VL RG ]RUJDQL]RZDQ\FK JDQJyZ SODQXMF\FK UDEXQNRZH QDSDG\
WDN*H JDQJL G]LDáDM PHWRG\F]QLH 6SRUyG ZLHOX SURZRNDF\MQ\FK WZLHUG]H
JáRV]RQ\FK SU]H] )H\HUDEHQGD PR*QD Z\EUDü NRQVWUXNW\ZQ WH] ]ZDQ QLHNLHG\

modelem alternatyw

*áRVL RQD *H SR*\WHF]Q URO Z QDXFH RGJU\ZDM WHRULH

alternatywne, tzn. odmienne od ogólnie przyjmowanych i w pewnym sensie

ÄQLHRUWRGRNV\MQH´7HRULHWDNLHVSR*\WHF]QHQDZHWZyZF]DVJG\QLHVdostatecznie
HPSLU\F]QLH SRWZLHUG]RQH &KURQL RQH QDXN RG ]DVWRMX L VNRVWQLHQLD D WDN*H
SURZRNXMGRWZRU]HQLDQRZ\FKLGHL

=G]LHMyZP\OLOXG]NLHMKim jestem, ja –F]áRZLHN"

'RW\FKF]DVRZHDQDOL]\SR]ZDODMQDVIRUPXáRZDQLHWH]\ZHGáXJNWyUHMQauka

MDNR]GDU]HQLHMHVWSU]HGHZV]\VWNLPSURFHVHPG]LHMRZ\PLQLHMHGQR]QDF]Q\P6WG
WH* QLH GD VL Z SHáQL ]UR]XPLHü VHQVX G]LVLHMV]\FK RVLJQL ü QDXNRZ\FK EH]
]QDMRPRFL WHJR FR MH SRSU]HG]LáR &KRü Z FLJX ZLHNyZ QDXND ]PLHQLDáD VL

istotnie, to zacho

ZDáDLGHQW\F]QRüJHQHW\F]QF]\OLFLVáZL (PL G]\MHMNROHMQ\PL

stanami, oraz

LGHQW\F]QRü IXQNFMRQDOQ F]\OL VWDáRü ]DVDGQLF]HM UROL MDN QDXND

SHáQLáD Z FDáHM NXOWXU]H 1DGWR SR]RVWDMH QLH]PLHQQ\ Z QDXFH QDMJá EV]\ VHQV

M. Heller, dz. cyt., s. 63.

SRGVWDZRZ\FK S\WD NWyUH RUJDQL]XM FDá\ Z\VLáHN SR]QDZF]\ 3U]HOHG]HQLH
G]LHMyZQDXNLRND]XMHVL SU]HWRQLHRG]RZQHQLHW\ONRGODEDGDF]DG]LHMyZNXOWXU\
OHF] WDN*H GOD ND*GHJR NWR FKFH XSUDZLDü QDXN Z VSRVyE ]UHIOHNWRZDQ\ WXG]LH*
ZROQ\RGGDZQ\FKEá GyZLSRP\áHN'ODWHJRQLe profesor na emeryturze dopiero ma
]DMPRZDüVL KLVWRULVZHMG\VF\SOLQ\DOHND*G\]DF]\QDMF\NDULHU QDXNRZZLQLHQ
SR]QDZDüORJLF]QLKXPDQLVW\F]QWHRUL QDXNL:\UD]HPWDNLFKSRV]XNLZDQLHFK
E G]LHSUyEDXG]LHOHQLDRGSRZLHG]LQDMHGQR]]DVDGQLF]\FKS\WDDQWURSRORJLF]Q\FK
GOD SU]\NáDGX Kim jestem - MD F]áRZLHN" 3U]HGVWDZLRQH SRQL*HM DQDOL]\ L
VIRUPXáRZDQH ZQLRVNL PDM ]D ]DGDQLH ZVND]Dü &]\WHOQLNRZL MDN GDOHNR SR]QDQLH

naukowo-

G\VNXUV\ZQH MHVW XZLNáDQH Z SU]\MPRZDQ SU]H] ÄEDGDF]D´ PHWRGRORJL ,

PHWRG F]\ WH* DNVMRORJL -HGQD U]HF]\ZLVWRü ]DOH*\ RG GUXJLHM L M ZDUXQNXMH
.D*GHERZLHPEXGRZDQLHWHRULLQDMDNLHMRSFMLILOR]RILF]QHMSRFLJD]DVREGDOHNR
LGFHNRQVHNZHQFMH

, WDN DQDOL]XMF DQWURSRORJL QD SU]HVWU]HQL G]LHMyZ P\OL OXG]NLHM PR*QD

Z\REUD]LüVRELH–ZRJURPQ\PJV]F]XWHRULLLSRJOGyZQDWHPDWF]áRZLHND– trzy

zasadnicze koncep

FMH DQWURSRORJLF]QH F]\ WH* WU]\ HZHQWXDOQRFL UHODFML PDWHULD –

duch:

•

0DWHULDOLVW\F]Q NWyUD Z OXG]NLHM LVWRFLH XSDWUXMH W\ONR NDZDáHN PDWHULL

zwie

U] ZSLVDQH MHG\QLH Z F]DVRSU]HVWU]H 7\P VDP\P ]DP\ND VL

F]áRZLHND Z NU JX PDWHULL L GRF]HVQRFL D MHJR *\FLH SR]EDZLD VL

ostatecznego i ponadczasowego sensu

•

,GHDOLVW\F]Q NWyUD LGHQW\ILNXMH E\W OXG]NL ] ÄGXFKHP GRVNRQaá\P´
&]áRZLHN WR QLHV]F] OLZ\ DQLRá XZLNáDQ\ Z PDWHULDOQH FLDáR NWyUH
SU]HV]NDG]DL]QLHZDOD]NWyUHJRFKFLDáE\VL Zy]ZROLüOHF]XZROQLüVL
QLHPR*H

•

5HDOLVW\F]QNWyUDF]áRZLHNDSRVWU]HJDLLQWHUSUHWXMHMDNRMHGQRüFLHOHVQR-
GXFKRZ:WHQVSRVyEKDUPRQL]XMHRQDLáF]\GZLHpierwsze.

2F]\ZLFLHWRZLHONLHXSURV]F]HQLHLVNUyWDOHZ\GDMHVL E\üZ\VWDUF]DMF\L

ZPLDU V\VWHPDW\]XMF\QDV]HUR]ZD*DQLDZ]DNUHVLHPHWRGRORJLL

7DNLHVIRUPXáRZDQLHQDOH*\UR]XPLHü ZW\PVHQVLH *HF]áRZLHN –FKRüSU]HZ\*V]DZFLJXVZHJR *\FLD

]ZLHU] ta (kultura, nauka, poznanie itp.) – to ZFKZLOLPLHUFL jest im równy.

3.1. Zachodnie koncepcje bytu ludzkiego

:NXOWXU]H=DFKRGXIXQNFMRQXMJHQHUDOQLHGZDXM FLDE\WXOXdzkiego

. Jedno

MHVW]ZL]DQH]SRJOGDPL3ODWRQDZHGáXJNWyUHJRF]áRZLHNWRGXV]DSRVáXJXMFDVL
FLDáHP

DGUXJLH]ILOR]RIL$U\VWRWHOHVD

, dla którego z kolei

F]áRZLHNMHVWMHGQRFL

SRZL]DQ\FK E\WRZR GZyFK F]\QQLNów – PDWHULDOQHJR FLDáD L QLHPDWHULDOQHM GXV]\

Dla Platona

VSRVWU]H*HQLD]PyVáRZHVDWU\EXWHPGXV]\DOHVWDQRZLWDN*HZáDVQRü

FLDáD 'ODWHJR WH* WU]HED SU]\Mü *H GXV]D MHVW ]MHGQRF]RQD ] FLDáHP MDNR MHM

poruszyciel. Arystoteles

]D XMPRZDá F]áRZLHND MDNR E\W ]áR*RQ\ ] PDWHULL L IRUP\

:áDQLHIRUPDVWDQRZLGODQLHJRGXV] JG\*MHVWDNWHPFLDáDNWyUHSRVLDGD*\FLHZ
PR*QRFL 1DWRPLDVW PDWHULD MHGQRVWNXMH IRUP PDWHULD LORFLRZR RNUHORQD -

materia quantitate signata

&RZL FHMF]áRZLHNMHVWE\WHPUR]XPQ\P0R*QD]DWHP

SRVWDZLüWH] 1LHMHVWVL F]áRZLHNLHPW\ONRGODWHJR*HMHVWVL ]DOLF]RQ\PGRZLDWD
]ZLHU]WDOHGODWHJR*HSRVLDGDVL DWU\EXWUR]XPQRFL6WGWH*QLHND*GH]ZLHU]
MHVW F]áRZLHNLHP FKRü ND*G\ F]áRZLHN MHVW ]ZLHU] FLHP 7DN ZL F SU]\PLRW

rozum

QRFLGHF\GXMHRE\FLXF]áRZLHNLHP

3RZ\*V]HILOR]RILHDQWURSRORJLF]QHE\á\PRG\ILNRZDQHGRZLHNX;9,,EG(

WRZVWURQ GXFKRZR-SV\FKLF]QEG(WH*OLW\ONRSU]\URGQLF]1DSU]\NáDGVWRLF\L

epikure

MF]\F\GHILQLFM F]áRZLHND]DSURSRQRZDQSU]H]$U\VWRWHOHVD, interpretowali

w ramach materializmu Demokryta

3y(QLHM]DG]L NLZ$XJXVW\QRZLGRPLQRZDáD

koncepcja Platona -

PyZLVL *HD*GR;,,,ZLHNX3XQNWHPZ\MFLDSURSR]\FMLZ

Augustyna

E\áRVSRVWU]H*HQLHL*F]áRZLHNUHDOL]XMHVL SRSU]H]VZRMHDNW\DWDN*H

SRSU]H]SR]QDQLHLWZyUF]RüDQLHSRSU]H]DEVWUDNF\MQR-statyczne arystotelesowskie

Zob. K. Kloskowski,

%LRHW\F]QHDVSHNW\LQ*\QLHULLJHQHW\F]QHM, Warszawa 1995, s. 65-=SUREOHPDW\N

ILOR]RILLF]áRZLHNDF]\WHOQLN PR*HVL ]DSR]QDüZRVWDWQio wydanych pracach, m.in.: I. Dec, Transcendencja

E\WX OXG]NLHJR Z XM FLX WZyUFyZ 6]NRá\ /XEHOVNLHM :URFáDZ ' 'HPELVND-Siury, &]áRZLHN RGNU\ZD

F]áRZLHND, Warszawa 1991; J. Guiton, Sens czasu ludzkiegoWáXP]IUDQF:6XNLHQQLFND, Warszawa 1993; S.
Kowalczyk,

.LPMHVWF]áRZLHN"'\OHPDW\DQWURSRORJLL:URFáDZ6.RZDOF]\N, =DU\VILOR]RILLF]áRZLHND,

Sandomierz 1990; H

3LOX, &]áRZLHN Z SRVRERURZ\P QHRWRPizmie polskim :URFáDZ &]áRZLHN L

VSRáHF]HVWZR Z UHIOHNVML ILOR]RILF]QHM, red. G. Kotlarski L 3 .R]áRZVNL 3R]QD &]áRZLHN - drogi

SRV]XNLZD 6Wudia z antropologii i etyki, red. M. Filipiak, M. Szulakiewicz, Rzeszów 1993; I. Dec,

7UDQVFHQGHQFMD F]áRZLHND Z SU]\URG]LH :URFáDZ $ 6LHPLDQRZVNL, :LHONRü L Q G]D F]áRZLHND

5R]ZD*DQLD R 3DVFDOX :URFáDZ 0 6]\V]NRZVND, Stwarzanie siebie, Warszawa 1994; J. Legowicz,

&]áowiek istota ludzka, Warszawa 1994.

Platon, Fedon

WáXP::LWZLcki, Warszawa 1984, 66B-67A.

Arystoteles,

']LHáDZV]\VWNLH2GXV]\WWáXP36LZHN, Warszawa 1992, 112a-114a.

Z$XJXVW\Q, O wolnej woliWáXP]áDF$7URPEDOD, [w]: Dialogi filozoficzne, Warszawa 1953, s. 77-235.

ZLG]HQLH ZLDWD 6WG EDUG]R EOLVNR MX* GR SRJOGX *H F]áRZLHN MHVW ]GROQ\ GR

samowiedzy i autorefleksji.

7DNLH SU]HNRQDQLD GRSURZDG]Lá\ Z $XJXVW\QD do

ZQLRVNXL*F]áRZLHNWRE\W]áR*RQ\L]FLDáDL]GXV]\DQLVDPDGXV]DDQLVDPRFLDáR
QLHVF]áRZLHNLHP– koncepcja compositum humanum0yZLFMHGQDNRMHGQRFL
FLDáD L GXV]\

QDOH*\ SRGNUHOLü WHQ PRPHQW OXG]NLHM HJ]\VWHQFML L* dusza kieruje

FLDáHP

7UXGQRVL QLH]JRG]Lü]RSLQL0.USFD*HÄZNXOWXU]HFKU]HFLMDVNLHM]D

meto

G Z $XJXVW\QD SRV]OL FL NWyU\FK VSHFMDOQLH LQWHUHVRZDáR *\FLH ZHZQ WU]QH

F]áRZLHND [...] MHJR ZHZQ WU]Q\ VWRVXQHN GR %RJD 6WG PLVW\F\ UHGQLRZLHF]D L
UHQHVDQVX EDUG]LHM WNZL Z NU JX P\OL Z $XJustyna QL* Arystotelesa [...]. A po
XNRQVW\WXRZDQLX VL ILOR]RILL SRGPLRWX 'escartesa DQDOL]D GDQ\FK ZLDGRPRFL
SRF] áDZ\UD(QLHEUDüJyU QDGRELHNW\ZLVW\F]QPHWRG$U\VWRWHOHVD. SpowodowaáR
WR]MHGQHMVWURQ\ZLHOHQLHSRUR]XPLHLZ\UD(Q\FKEá GyZMDNFKRFLD*E\XVDPHJR

Descartesa, Hume’a, Kanta, Hegla

HJ]\VWHQFMDOLVWyZ DOH ] GUXJLHM VWURQ\ VWDáR VL

RND]MGREDUG]LHMZLH*HJRVSRMU]HQLDQDF]áRZLHNDLGRVWU]H*HQLDMHJRZ\MWNRZRFL
ZFDáHMQDWXU]HMDNRW\PSLVDá%3DVFDO

, J. Newman, M. Heidegger, M. Scheler”

W wieku

;,SUyE áF]HQLDPHWDIL]\NL$U\VWRWHOHVD]QHRSODWRQL]PHPSRGMá

Awicenna

&]áRZLHND VFKaUDNWHU\]RZDá MDNR LVWRW VSRáHF]Q NXOWXURWZyUF]

NRU]\VWDMF ] DUW\NuáRZDQHJR M ]\ND L Uy*QLF VL RG ]ZLHU]W Z SU]H*\ZDQLu
PRUDOQRFLWMX]QDZDQLXLGRZLDGF]DQLXWHJRFRJRG]LZHLQLHJRG]LZH

. Dla niego

F]áRZLHNMHVWUyZQLH*LVWRWSU]HZLGXMFVZRMSU]yV]áRü

3U]\JOGDMFVL KLVWRULLP\OLDQWURSRORJLF]QHMQLHVSRVyESU]HMüRERM WQ\P

NURNLHPRERNILOR]RILLZ7RPasza]$NZLQX1DZL]XMFZHSRFHUHGQLRZLHF]DGR

propozycji Arystotelesa

QDGDá WHRULL F]áRZLHND QRZ\ Z\PLDU SRSU]H] UR]ZLMDQLH

NRQFHSFML GXV]\ MDNR IRUP\ OXG]NLHJR FLDáD : NRQVHNZHQFML XM FLH $NZLQDW\

7HQ*HDe Trinitate VII, 4, 7, 829.

7HQ*HDe quantitate animae XII, 22, PL 32, 1048.

B. Pascal,

0\OLZXNáDG]LH-DFTXHVD&KHYDOLHUDWáXm. T. Boy-)HOHVNL, WarszaZDVÄ&]áRZLHN

MHVWGODVLHELHVDPHJRQDMEDUG]LHM]DG]LZLDMF\PSU]HGPLRWHPZQDWXU]HQLHPR*HERZLHPSRMüFRWRMHVW

FLDáRDMHV]F]HPQLHMFRWRGXFKQDMPQLHM]DZMDNLVSRVyEFLDáRPR*HE\üVSRMRQH]GXFKHP7RMHVWGOD

V]F]\WWUXGQRFLDZV]HOaNRWRMHJRZáDVQDLVWRWD´

0 $ .USLHF, &]áRZLHN - suwerenny byt osobowy - Z XM FLX .DUROD :RMW\á\, [w]: : QXUFLH ]DJDGQLH

posoborowych, red. B. Bejze, t.12:

%\üF]áRZLHNLHPLFKU]HFLMDQLQHP, Warszawa 1980, s. 27.

Por. G. Verbeke, Le’De anima D’Avicenne, une conception spiritualiste de l’homme, in: Avicenna Latinus,

Liber de Anima V 1, Louvain-Leiden 1968, s. 70-76.

(prze

FLZVWDZQH SODWRVNLHPX SRGNUHOD ZVSyá]DOH*QRü SURFHVyZ SV\FKLF]Q\FK L

PDWHULDOQ\FK Z OXG]NLHM QDWXU]H &R ZL FHM Z 7RPDV] RGU]XFD WDN*H XM FLD

materialistyczne (np. Demokryta).

&]áRZLHNQLHMHVWMDNLP]OHSNLHPF]\PLHV]DQLQ

PDWHULDOQHJRFLDáDLQLHPDWHULDOQHMGXV]\OHF]orgaQLF]QFDáRFLSV\FKRIL]\F]Q

'RW\FKF]DVRZ\ SU]HJOG VWDQRZLVN ILOR]RILF]Q\FK GRü MDVQR XND]XMH *H

QLHNWyU]\VZRMHNRQFHSFMHáF]\OL]$U\VWRWHOHVHPLQQL]D]3ODWRQHP*G\Z;9

wieku do Arystotelesa

QDZL]\ZDá QS .DMHWDQ WR ZLHONL XP\Vá QRZR*\WQRFL –

Kartezjusz ), zafascynowany pla

WRQL]PHP]DSRF]WNRZDáRJURPQ\QXUWW]ZILlozofii

podmiotu, gdzie

F]áRZLHNVWDQRZLFHQWUXPZV]\VWNLHJR7DZáDQLHWHRULDE\áDSy(QLHM

UR]ZLMDQDPL G]\LQQ\PLSU]H]%6SLQR] , N. Malebranche’a czy G. W. Leibniza. W

tym miejscu warto

SRGNUHOLü *H SRG ZSá\ZHP .DUWH]MXV]D ]QRZX ]DF] á\

GRPLQRZDüZUHIOHNVMLQDGF]áRZLHNLHPSURSR]\FMH3ODWRQD6WGWH*PRJáRSRZVWDü
SU]HNRQDQLH 0 $ .USFD

*H .DUWH]MXV] MHVW SRVWDFL JUDQLF]Q SRPL G]\

VWDUR*\WQR-UHGQLRZLHF]Q\P D QRZR*\WQR-ZVSyáF]HVQ\P XMPowaniem problematyki
DQWURSRORJLF]QHM 3LHUZRWQ\P ]DáR*HQLHP QLH MHVW MX* F]áRZLHN PDMF\ RNUHORQH
PLHMVFHZFDáRFLRZ\PREUD]LHZLDWDDOHOXG]NDP\O–MDVQDLZ\UD(QDFRJLWRHUJR

sum –

P\O ZL FMHVWHP,GHDWDVWDáDVL LQVWDQFMUR]VWU]\JDMFWUDIQRüUHIOHNVML

QDGF]áRZLHNLHPWDN*HZUDFMRQDOL]PLHSRNDUWH]MDVNLP,QQ\PLVáRZ\FKRG]LWXR
ILOR]RIL SRGPLRWX OXG]NLHJR UHDOL]XMF VRIistyczny postulat Protagorasa ZHGáXJ

którego

F]áRZLHN MHVW PLDU ZV]\Vtkich rzeczy (pánton chremáton métron ántropos –

παντον ηρεµατον µετρον αντροποσ

Przypomnijmy –

ZHGáXJ.DUWH]MXV]D –F]áRZLHNVNáDGDVL ]UR]FLJáHJRFLDáDL

QLHPDWHULDOQHM GXV]\ 6IRUPXáRZDQLH WDNLH SRGZD*D RF]\ZLFLH SRJOG L* GXV]D L
FLDáRPDMEH]SRUHGQLLZ]DMHPQ\ZSá\ZQDVLHELH:XM FLX.DrtezjuszaVXEVWDQFM
GXFKRZ GXV] FHFKXMH LQWHOHNW RUD] G]LDáDQLH ZROL FR Z NRQVHNZHQFML SR]ZDOD
Z\FLJQüZQLRVHNL*LVWRWF]áRZLHF]HVWZDMHVWP\OHQLH- cogito ergo sum

Tomasz z Akwinu, Compendium theologiae, [w]:

']LHáDZ\EUDQHWáXP-6DOLM3R]QD,

0$.USLHF, Ja -F]áRZLHN=DU\VDQWURSRORJLLILOR]RILF]QHM, Lublin 1979, s. 30-31.

R. Descartes, Medytacje o Filozofii Pierwszej

WáXP0L.$MGXNLHZLF]RZLH, med. VI, 78, Warszawa 1958:

Ä1DSRGVWDZLHWHJRL*LVWQLHM L*HQDUD]LHQLF]HJR]JRáDQLHVSRVWU]egam, FRE\QDOH*DáRGRPRMHMQDWXU\F]\

LVWRW\RSUyF]WHJRMHGQHJRW\ONR*HMHVWHPU]HF]P\OFVáXV]QLHGRFKRG] GRZQLRVNXL*PRMDLVWRWDSROHJD

QDW\PMHG\QLH*HMHVWHPU]HF]P\OF,FKRFLD*PR*HDUDF]HMQDSHZQRMDNWRSy(QLHMSRZLHPSRVLDGDP

FLDáRNWyUH ]HPQMHVWEDUG]R FLOH]áF]oQHQLHPQLHMMHGQDNMHVWU]HF]SHZQ*H]DLVWHMDMHVWHPF]\P

Uy*Q\PRGPHJRFLDáDLEH]QLHJRPRJ LVWQLHü-SRQLHZD*]MHGQHMVWURQ\SRVLDGDPMDVQLZ\UD(QLGH VLHELH

=XSHáQLHLQDF]HMWHQPRPHQWOXG]NLHJRLVWQLHQLDSRVWU]HJDZVSRPQLDQ\MX*%

Pascal

GOD NWyUHJR F]áRZLHN ÄWR QDMZWOHMV]D WU]FLQD Z SU]\URG]LH DOH WU]FLQD

P\OFD»”

7D WU]FLQD ÄQLH Z SU]HVWU]HQL SRZLQQD V]XNDü VZHM JRGQRFL DOH Z

SRU]GNX ZáDVQHM P\OL 1LH E G PLDá ZL FHM SRVLDGDMF ]LHPL SU]HVWU]HQL
ZV]HFKZLDWRJDUQLDPQLHLSRFKáDQLDMDNSXQNWP\OMDJRRJDUQLDP´

. Pascal

E\á

SU]HNRQDQ\ *H OXG]ND P\O MHVW RJUaQLF]RQD , WR GRSURZDG]LáR JR GR Z\Uy*QLHQLD

tzw.

SRU]GNXVHUFD i SRU]dku rozumu]NWyU\FKND*G\MHVWFKDUDNWHU\VW\F]Q\VDPZ

sobie.

1LH]Z\NOH ZD*Q URO Z P\OL DQWURSRORJLF]QHM RGHJUDá , .DQW. W jego

ILOR]RILL LVWRW QDWXU\ OXG]NLHM WZRU]\ RVRERZRü ']L NL VZHM ZDUWRFL PRUDOQHM
NWyUHMZ\UD]HPMHVWSRZL]DQLH]VREGREUDL]áDSR]ZDODF]áRZLHNRZLSU]HNURF]\ü
RWDF]DMF U]HF]yZLVWRü RUD] VHQVRZQLH XPRW\ZRZDü MHJR G]LDáDQLH

. Ta moralna

RVRERZRü FHFKXMH VL ZROQRFL DXWRQRPL G]LDáDQLD L PR*OLZRFL

PRGRVNRQDOHQLDVL 'RG]L]QDQDMHVWMDN*HSL NQDLWUDIQDPDNV\PD.DQWD: Niebo

JZLD(G]LVWHQDGHPQLSUDZRPRUDOQHZHmnie.

-HGQDN Z ]XSHáQLH LQQ\P NRQWHNFLH NRQFHSFM F]áRZLHND UR]ZD*D * : )

Hegel

:\NRU]\VWXMF XM FLD UDFMRQDOLVW\F]QR-GLDOHNW\F]QH ]D SUD(UyGáR

U]HF]\ZLVWRFLX]QDMHLogos7RZáDQLHLogosMHVWUR]XPLDQHMDNRSRM FLH$EVROXWQa
0\O NWyUD SU]HWZDU]D VDP VLHELH QD VSRVyE GLDOHNW\F]Q\ SoZRáXMF GR LVWQLHQLD
QDMSLHUZ SU]\URG D QDVW SQLH OXG]NLHJR GXFKD .RnVHNZHQWQLH F]áRZLHN VWDQRZL
HWDSZNV]WDáWRZDQLXVL /RJRVX

7DNLHPXXM FLXF]áRZLHNDSU]HFLZVWDZLáVL PL G]\LQQ\PL6. A. Kierkegaard.

&]áRZLHN ZHGáXJ GXVNLHJR HJ]\VWHQFMDOLVW\ MHVW LVWRW ]GROQ GR VDPRUefleksji.
6WDWXVOXG]NLHMHJ]\VWHQFMLSROHJDQDNRQLHF]QRFLFLJáHJRZ\ERUXSRPL G]\GREUHP
D ]áHP %RJLHP D ZLDWHP .LHUNHJDDUG QDWXU F]áRZLHND XMPXMH Z NRQWHNFLH
*\FLRZ\FK SRVWDZ XZUD*OLZLHQLD QD V\VWHP ZDUWRFL D WDN*H RGSRZLHG]LDOQRFL ]D

VDPHJRMDNRU]HF]\P\OFHMW\ONRDQLHUR]FLJáHMD]GUXJLHMVWURQ\Z\UD(QLGH FLDáDMDNRU]HF]\URzFLJáHM

W\ONRDQLHP\OFHM´

B. Pascal,

0\OLWáXP7)HOHVNLHJR (Boya), Warszawa 1977, s. 112.

7DP*HQUV

I. Kant, Krytyka czystego rozumu

WLWáXP5,QJDUGHQ, Warszawa 1986.

ZáDVQH*\FLH

. Natomiast inny egzystencjalista, G. Marcel

SRGNUHOD*HF]áRZLHNWR

konkretnie istniej

FH Äja´ 1LH XWR*VDPLD WHJR Äja´ ] FLDáHP FKRü MHVW RQR ] QLP

SRZL]DQH 1DWXUD OXG]ND PD FKaUDNWHU SRGPLRWRZ\ &]áRZLHN PD ZLDGRPRü

swojego istnienia oraz istnie

QLDLQQ\FKOXG]L2ZRQDVWDZLHQLHF]áRZLHNDQDLQQ\FK

prowadzi go do odkrycia istnienia Boga

3RZ\*V]HWZLHUG]HQLH]GHF\GRZDQLHRGU]XFLá-36DUWUH%\áSU]HNRQDQ\*H

ZUHODFMLF]áRZLHN–%yJ%yJGHWHUPLQRZDáE\G]LDáDQLDZáDFLZHF]áRZLHNRZL*áRVL
]DWHP SRJOG L* ÄF]áRZLHN QLH MHVW QLF]\P Lnnym, jak tylko tym, czym sDP VL

czyni”

&RZL FHMPyZLFRF]áRZLHNXNZHVWLRQXMHDXWRQRPL OXG]NLHMNRQG\FMLD

druga osoba jest dla Sartre’a

SLHNáHP. Pisze tak: „Jestem w sposób szczególny

ZLDGRPRFLZROQRFLVNRURQLHLVWQLHMHZZLDGRPRFLQLFRSUyF]niepozycjonalnej
ZLDGRPRFL MHM LVWQLHQLD 7DN ZL F PRMD ZROQRü MHVW EH]XVWDQQLH XZLNáDQD Z E\W
PyM QLH MHVW RQD GRGDWNRZ MDNRFL DQL ZDUWRFL PHM QDWXU\ MHVW GRVáRZQLH

tworzywem mego bytu”

,ZáDQLHWDZLDGRPRüSURZDG]LF]áRZLHNDGRRWaF]DMFHM

JRQLFRFLNWyUPR*QDSRNRQDüG]L NLG]LDáDQLXZROQHPXLRGSowiedzialnemu.

.UyWND SUH]HQWDFMD KLVWRULL P\OL DQWURSRORJLF]QHM MX* WHUD] ZVND]XMH QD

QLHVDPRZLW\JV]F]SRJOGyZ1LHPQLHMMHGQDNE\ZPLDU UHSUH]HQWDW\ZQLHXND]Dü
ZLHORüVWDQRZLVNQLHPR*QDSRPLQüQDSU]\NáDGPDUkVL]PXNWyU\]DSURSRQRZDá
FDáNRZLFLHRGPLHQQHVSRMU]HQLHQDF]áRZLHND

Zanim jednak do niego przejdziemy, warto –

FKRüQDNUyWNR–]DWU]\PDüVL

przy filozofii A. Comte’a i neopozytywistów

&]áRZLHND RNUHOD VL WX MHG\QLH Z

NDWHJRULDFK VSRáHF]Q\FK 3LHUZRWQ U]HF]\ZLVWRFL QLH MHVW MHGQRVWND DOH
VSRáHF]HVWZR-HGQRVWNDMHVW]HVZHMQDWXU\SU]\SRU]GNRZDQD*\FLXVSRáHF]QHPXL
ZQLP]QDMGXMHUHDOL]DFM VZRLFKSRWU]HE-DNáDWZR]DXZD*\ü$&RPWHDSy(QLHM
MHJRQDVW SF\]XSHáQLHQLHOLF]VL ]GXFKRZ\PZ\PLDUHPF]áRZLHND:HGáXJWDNLHM

S. Kierkegaard,

%RMD(LGU*HQLHWáXP-,ZDV]NLHZLF], Warszawa 1969, s. 30-40; por. J. Pastuszka, Postawy

*\FLRZHZHGáXJ6.LHUNHJDDUGD, Roczniki Filozoficzne (1959)4, s. 105-125.

G. Marcel, Od sprzeciwu do wezwania

WáXP6àDZLFNL, Warszawa 1965, s. 30-WHQ*HHomo ViatorWáXP

P. Kubicz, Warszawa 1959, s. 20-32; por. S. Kowalczyk, Charakter teizmu Gabriela Marcela, Roczniki
Filozoficzne (1972)1, s. 37-48; M. Ratajczak,

2WZDUFLH VL QD Ä7\´ DEVROXWQH ZHGáXJ *DEULHOD 0DUFHOD,

Colloquium Salutis 1971, s. 149-163.

J. P. Sartre, L’existentialisme est un humanisme, Paris 1946, s. 22.

J. P. Sartre, L’être et le néant, Paris 1948, s. 514.

&KRG]LWXRZVSyáF]HVQIRUP PDWHULDOL]PXF]\OLPDWHULDOL]PGLDOHNW\F]Q\

NRQFHSFML SRG XZDJ QDOH*\ EUDü W\ONR WR FR GD VL HPSLU\F]QLH L VRFMRORJLF]QLH

uza

VDGQLüLXGoZRGQLü

:SRZ\*V]\Pklimacie filozoficznymáDWZLHMRGV]XNDüLQWHQFMHZVSyáWZyUFyZ

materializmu dialektycznego – K. Marks, F. K. Engels i W. I. Lenin

– którzy byt

OXG]NL XND]XM MDNR PDWHUL P\OF W takiej optyce antropologicznej ludzka
ZLDGRPRüVXPLHQLHNXOWXUDVEG(PDWHULEG(WH*VWDQRZLMHMZ\WZyU6DPR
P\OHQLH]DMHVWIXQNFMPy]JXWMSURGXNWHPPDWHULLPDWHULDOLVW\F]Q\PRQL]P

7U]HED ]DXZD*\ü *H PDUNVL]P QLH MHVW MHGQRURGQ\ -HGQH NLHUXQNL SRGNUHODM *H
F]áRZLHNSRVLDGD SUDZR GR ZROQRFL ER MHVW ZHZQ WU]QLHZROQ\ OXE GR ÄZáDVQRFL

dyspozycyjnej”

LQQH]NROHLZRJyOHSRGZD*DMZROQRüMDNRIDNWRELHNW\ZQ\Z

WDNLHM RFHQLH F]áRZLHN PR*H MHG\QLH VXELHNW\ZQLH SU]H*\ZDü ZROQRü

:HGáXJ

filozofii materialistycznej byt ludzki jest wypa

GNRZ SURFHVyZ VRFMDOL]DFML

ZLHONRFLZWyUQLSRFKRdQ

. K. Marks w Tezach o Feuerbachu

SLV]H*H ÄLVWRWD

F]áRZLHND WR QLH DEVWUDNFMD WNZLFD Z Soszczególnej jednostce. Jest ona w swej
U]HF]\ZLVWRFL FDáRNV]WDáWHP VtoVXQNyZ VSRáHF]Q\FK´

&KRFLD* LVWQLHMH ZLHOH

Uy*Q\FKZHUVMLDQWURSologii marksistowskiej –WDN*HZ3ROVFH

WRáF]\MHZVSyOQ\

SRJOGQDWHPDWF]áRZLHNDRNUHODMF\JRMDNR

♦

LVWRW SU]\URGQLF]R-VSRáHF]Q

♦

E\WSRVLDGDMF\ZLDGRPRüSV\FKLN NWyUDSozwala UR]XPLHü otoczenie
LXNLHUXQNRZDüG]LDáDQLH

♦

LVWRW Z\WZDU]DMFQDU] G]LDSUDF\

A. Comte,

5R]SUDZDRGXFKX ILOR]RILL SR]\W\ZQHM5R]SUDZDRFDáRNV]WDáFLH SR]\W\ZL]PX , n. wyd., oprac.,

ZVW SLSU]\SLV\%6NDUJD,WáXP-.UDMHZVNL, B. Skarga, W. Wojciechowska, Warszawa 1973.

T. M. Jaroszewski,

0DUNVLVWRZVNDNRQFHSFMDF]áRZLHND+XPDQL]PVRFMDOLVW\F]Q\LSHUVSHNW\Z\N omunizmu,

[w]: Filozofia marksistowska

UHG-*UXG]LH i in., Warszawa 1978

, s. 669-723.

K. Marks,

5 NRSLV\HNRQRPLF]QR-filozoficzne z roku 1844, [w]: K. Marks - F. Engels']LHáDW, Warszawa

1960, s. 581.

M. Fritzhand,

0DUNVL]P D ZROQRü L RGSRZLHG]LDOQRü, [w]: $QW\QRPLH ZROQRFL, praca zbior., Warszawa

1986, s. 461-497.

W. Krajewski, Ontologia, Warszawa 1959, s. 93.

7 OLSNR, 3RM FLH F]áRZLHND Z ZLHWOH ZVSyáF]HVQHM ILOR]RILF]QHM DQWURSRORJLL PDUNVLVWRZVNLHM Z 3R lsce,

Zeszyty Naukowe KUL, (1967)2, s. 3-16.

K. Marks, Tezy o Feuerbachu, [w]: K. Marks, F. Engels,

']LHáD, t. 3, Warszawa 1961, s. 7.

T. M. Jaroszewski,

2VRERZRü L ZVSyOQRWD, Warszawa 1970; A. Schaff, Marksizm a jednostka ludzka,

Warszawa 1965; T. M. Jaroszewski, Traktat o naturze ludzkiej

:DUV]DZD-.XF]\VNL, Homo creator.

:VW SGRGLDOHNW\NLF]áRZLHND, Warszawa 1979; Z. Cackowski, &]áRZLHNMDNRSRGPLRWG]LDáania praktycznego i
poznawczego, Warszawa 1979.

♦

F]áRZLHN WR E\W UR]ZLMDMF\ VL G]L NL SUDF\ Z VSRáHF]Hstwie i dla
VSRáHF]HVWZDNROHNW\ZX

Podobny duch towarzyszy filozofii C. Lèvi-Straussa, który

VWRVXMF PHWRG

lingwistyki strukturalistycznej

F]áRZLHND SRVWU]HJD MDNR IUDJPHQW SU]\URG\

UHGXNXMF W\P VDP\P E\W OXG]NL GR VIHU\ ELRORJLF]QR-fizycznej. Kwestionuje przy
W\P ZROQRü F]áRZLHND RUD] LQG\ZLGXDOQH OXG]NLH „ja´ :áDVQRFL WH – Z P\OL &

Lèvi-Straussa –

V Z\áF]QLH LQWHULRU\]DFM M ]\ND )\FLH SV\FKLF]QH F]áRZLHND MHVW

RNUHORQH MDNR IXQNFMD W]Z QLHZLDGRPHM PDWHULL. W Smutku tropików pisze:
Ä&]áRZLHN MHVW VDP PDV]\Q PR*H EDUG]LHM XGRVNRQDORQ QL* LQQH SUDFuMF QDG
UR]NáDGHP SLHUZRWQHJR SRU]GNX L SRS\FKDMF SRW *QLH ]RUJDQi]RZDQ PDWHUL NX
XVWDZLF]QLHSRZL NV]DMFHMVL EH]ZáDGQRFLNWyUDNLeG\VWDQLHVL RVWDWHF]QD´

7DN SHV\PLVW\F]Q ZL]M F]áRZLHND ]GHF\GRZDQLH NZestionuje filozofia

FKU]HFLMDVNDpersonalizm, egzystencjalizm, fenomenologia itp.). Nie pozostaje ona

jednak tylko na etapie negacji i odrzucenia „nie swojej nauki”, ale w sposób twórczy

V]XNDUyZQLH*PR*OLZRFLSRJRG]HQLD]VRE]ZDQLRQ\FKVWDQRZLVNGODSU]\NáDGX–
ZVSyáF]HVQHJR ewolucjonizmu i kreacjonizmu. I tak, jeden z wielu filozofów

katolickich XX wieku – P. Teilhard de Chardin –

GHILQLXMF F]áRZLHND MDNR F]VWN

*\FLD VWZLHUG]D L* SRMDZLHQLH VL WDNLHM LVWRW\ MDN F]áRZLHN MHVW VNXWNLHP G]LDáDQLD
%RJD RUD] SURFHVyZ HZROXFML -HVW WR F]\QQRü MHGQRF]FD SROHJDMFD QD
]HURGNRZDQLX sfera duchowa UR]SURV]RQ\FK L QLH SRZL]DQ\FK ] VRE sfera

materialna) elementów. W jego przekonaniu, integracja poszczególnych elementów

SRZRGXMHLFKWUDQVIRUPDFM SURZDG]FGRIRrPRZDQLDVL E\WyZRFRUD]Z\*V]\P
VWRSQLX ÄE\FLD´ Z W\P WDN*H F]áRZLHND %\W OXG]NL MHVW ZL F Z\WZRUHP SURFHVX

ewolucji i zarazem twórczym jej czyn

QLNLHPQDSáDV]F]\(QLHVSRáHF]QHM&]áRZLHNWR

po prostu swois

WD LVWRWD NWyUD SRVLDGD ]HVSyá FHFK XMDZQLDMF\FK VL Z WZRU]\ZLH

ewolu

FMLWR*VDPD]SV\FKLNLZLDGRPoFL

A. B.

6W SLH, :REHF PDUNVLVWRZVNLHM WHRULL F]áRZLHND, [w]: Wobec filozofii marksistowskiej. Polskie

GRZLDGF]HQLDUHG$%6W SLH, Rzym 1987, s. 70-71.

C. Lèvi-Strauss,

0\OQLHRVZRMRQD, táXP$=DMF]NRZVNL, Warszawa 1969, s. 369-370.

7HQ*H, Smutek tropikówWáXP$6WHLQEHUJ, Warszawa 1964, s. 382-383.

P. Teilhard de Chardin, L’union creativice. Écrits du temps de la quere

3DULVVWHQ*HPisma, t. I;

&]áRZLHNWáXP-*)HGRURZVF\, W. Sukiennicka, M. Tazbir, Warszawa 1984, s. 15-17.

3.2. Próba klasyfikacji

: ]DSUH]HQWRZDQ\P JV]F]X SU]HUy*Q\FK ZL]ML F]áRZLHND URG] VL EDrdzo

istotne pytania:

.LP QDSUDZG MHVW F]áRZLHN" &]\ U]HF]\ZLFLH MHVW Eytem

V]F]HJyOQHJR URG]DMX QLHSRZWDU]DOQ MHGQRVWN Z RWDF]DMFHM JR U]eF]\ZLVWRFL"
0R*HMHVWZ\áF]QLHMDNLPMHV]F]HMHGQ\PRELHNWHPSU]\URdQLF]\PXNV]WDáWRZDQ\P
ZHGáXJPHFKDQL]PyZIXQNFMRQRZDQLDPDWHULL"

&]\WDMFERJDWOLWHUDWXU SRZL FRQLQWHUHVXMFHPXQDV]DJDGQLeQLXPR*QD

SRNXVLüVL RQDVW SXMFHXV]HUHJRZDQLHSUH]HQWRZDQ\FKSoZ\*HMVWDQowisk:

•

NRQFHSFMH PRQLVW\F]QH F]áRZLHN MHVW XNRQVW\WXRZDQ\ SU]H] MHGHQ
IXQGDPHQWDOQ\VNáDGQLNskrajny spirytualizmF]áRZLHNWRE\WQLHFielesny;

skrajny materializm

F]áRZLHN MHVW Z\áF]QLH FLDáHP umiarkowany

spirytualizm

SLHUZLDVWHNFLHOHVQ\MHVWSRFKRGQGXFKRZHJRumiarkowany

materializm

SLHUZLDVWHNGXFKRZ\MHVWZWyUQ\Z]JO GHPFLDáD

•

NRQFHSFMH GXDOLVW\F]QH F]áRZLHN WR E\W ]áR*RQ\ z dwu równoZD*Q\FK
FKRü Uy*Q\FK NRPSRQHQWyZ - FLDáD L GXV]\ : UDPDFK WHJR VWDQRZLVND
Z\PLHQLDVL neutralizm, identyzm i hylemorfizm

: SHUVSHNW\ZLH SRZ\*V]\FK UR]ZD*D D UDF]HM PR*OLZ\FK WHRULL

DQWURSRORJLF]Q\FK PR*QD RGQLHü ZUD*HQLH *H SU]\QDMPQLHM W\OH MHVW Uy*Q\FK
SRJOGyZ LOX ILOR]RIyZ 3RQL*V]\ VFKHPDW Z VSRVyE JUDILF]Q\ SU]HGVWDZLD

najbardziej typowe stanowiska:

Pierwsza z nich, teori

D QHXWUDOL]PX JáRVL *H F]áRZLHN MHVW XNV]WDáWRZDQ\ SU]H] MDN MHGQ ]DVDG FR Z

NRQVHNZHQFMLUR]Uy*QLDQLDFLDáDLGXV]\VWDMHVL EH]VHQVRZQH,QDF]HMPyZLFF]áRZLHNQLHPDFKarakteru ani
materialnego, ani duchowego. Druga z kolei teoria, identyzm, t

UDNWXMHFLHOHVQRüLGXFKoZRüMDNRGZLHVWURQ\

WHJR VDPHJR F]áRZLHND +\OHPRUIL]P ]D JáRVL *H F]áRZLHN VNáDGD VL ] PDWHULL SLHUZV]HM FLDáD L IRUP\
substancjalnej (niematerialnej duszy).

skrajny

spirytualizm

skrajny

materializm

koncepcje

monistyczne

umiarkowany

spirytualizm

umiarkowany

materializm

Antropologia

neutralizm

koncepcje

dualistyczne

identyzm

hylemorfizm

6\VWHPDW\]DFMDW\SRZ\FKEá GyZ

/XG]N U]HF] MHVW EáG]Lü – humanum errare est – JG\* ] MHGQHM VWURQ\

ZáDG]H SR]QDZF]H F]áRZLHND QLH V QD W\OH GRVNRQDáH E\ PR*QD E\áR X]QDü MH ]D
QLHRP\OQH D SR ZWyUH VDP F]áRZLHN QLH ]DZV]H MHVW QD W\OH RGSRZLHG]LDOQ\ E\
XQLNDá SU]HUy*Q\FK – QDZHW ZLDGRP\FK – SRP\áHN L IDáV]yZ 6WG WH* áDWZR R
Uy*QHJRURG]DMXEá G\SR]QDZF]H:G]LHMDFKP\OLOXG]NLHMGRüZF]HQLH]ZUDFDQR
XZDJ QDQDMEDUG]LHMW\SRZHEá G\

2SUDFRZDQRQDSRGVWDZLH6W.DPLVNL, MetRGDLM ]\N, dz. cyt., s. 199-230.

'RZRGyZ Eá GQHJR P\OHQLD GRVWDUF]\OL MX* HOHDFL L VRILFL 3U]\]QDQLH

ZDUWRFLMHG\QLHSR]QDQLXXP\VáRZHPXLWRQDRJyáG\VNursywnemu, a odmówienie
MHM GRZLDGF]HQLX RUD] Z\VRNL QLHNLHG\ NXQV]W Z XNU\ZDQLX Eá GyZ P\OHQLD
VSUDZLá\ *H F]DVHP WUXGQR E\áR RSU]Hü VL VRILVW\F]Q\P DUJXPHQWDFMRP

Najprawdopodobniej Sokrates

MDNR SLHUZV]\ VSU]HFLZLá VL QLHMHGQR]QDF]QRFL

X*\ZDQ\FK SRM ü ]D $U\VWRWHOHV SU]HGVWDZLá DNWXDOQ GR G]L W\SRORJL Eá GyZ
ORJLF]Q\FK 6NXSLá VZRM XZDJ ]ZáDV]F]D QD ZDGOLZ\FK DUJXPHQWDFMDFK
REDODMF\FKNWyU\PL]DMPXMHVL erystyka

Arystoteles

RGUy*QLá VRIL]PDW\ M ]\NRZH F]\OL PDMFH VZH (UyGáR Z PRZLH

(homonimia i amfibolia

RUD] Eá G\ ]áR*HQLD VáyZ SRG]LDáX SUR]RGLL DNFHQWX

ILJXUDOQHJR Z\UD*DQLD VL L SR]DM ]\NRZH Eá G\ SU]\SDGáRFL RU]HNDQLD
EH]Z]JO GQHJR NRQVHNZHQFML SR]RUQHM SU]\F]\Q\ ZLHOX S\WD RUD] ignoratio

elenchi i petitio principii

0R*QD WX ZVND]Dü QLHNWyUH Z\EUDQH SRGVWDZRZH Eá G\

ORJLF]QHNWyUHGHILQLXMHP\ZQDVW SXMF\VSRVyE

Homonimia

WRZLHOR]QDF]QRüSROHJDMFDQDIDNW\F]Q\PX*\FLXWHUPLQXZ

Uy*Q\FK]QDF]HQLDFK

amfibolia

]DFKRG]L ZWHG\ JG\ Z\UD*HQLH ]áR*RQH MHVW WDN ]EXGRZDQH L*

GRSXV]F]D ZL FHM QL* MHGQR MHJR UR]XPLHQLH DOH F]\WHOQLNRZL OXE
VáXFKDF]RZLQDU]XFDVL W\ONRMHGQRSU]HZD*QLHQLHZáDFLZH

Eá G\QLHZáDFLZHJR]áR*HQLDLSRG]LDáXWRRGPLDQDZLHOR]QDF]QRci, która

SRZVWDMH Z Z\QLNX X*\FLD Z UR]XPRZDQLX WHUPLQX PDMFHJR FKDUDNWHU
G\VWU\EXW\ZQ\ZVHQVLH]áR*RQ\PLQDRGZUyW

EáG DNFHQWX MHVW URG]DMHP ZLHOR]QDF]QRFL URG]FHM VL ] PR*OLZRFL

Uy*QHJR]DDNFHQWRZDQLDZ\UD*HQLDSU]\QDU]XFDQLXVL MDNLHJRMHdnego, i to

takiego zaakcentowania, o które nie chodzi;

VRIL]PDW ILJXUDOQHJR Z\UD*DQLD VL MHVW ZLHOR]QDF]QRFL ]DZRDORZDQ

MDNLPSRGRELHVWZHPUy*Q\FKZ\UD*H

EáG SU]\SDGáRFL PD PLHMVFH SU]\ SU]HFKRG]HQLX ] RU]HNDQLD F]HJR R

podmiocie lub o naturze

F]HJRGRRU]HNDQLDWHJRRMHJRSU]\SDGáRFLDFK

Erystyka [od gr. eristikós

NáyWOLZ\@ V]WXND SURZDG]HQLD VSRUX G\VNXWRZDQLD REDODQLD DUJXPHQWyZ

SU]HFLZQLNDLZ\ND]\ZDQLDVáXV]QRFLZáDVQHMWH]\

VRIL]PDWRU]HNDQLDZ]JO GQHJRLEH]Z]JO GQHJRSRZVWDMHSU]\SRPLHV]DQLX

twierdzenia bezwarunkowego z ograniczonym co do miejsca, czasu, sposobu

OXELQQ\FKRNROLF]QRFL

dowód nie na temat (ignoratio elenchi) zachodzi wówczas, gdy faktycznie

X]DVDGQLDVL OXEREDODNRQNOX]M LQQFKRüSRGREQQL*WDRNWyUFKRG]L
D]DFKRZXMHVL WDNMDNE\GRZRG]LáRVL OXEREDODáRZáDFLZ

EáG NRQVHNZHQFML ]GDU]D VL ]DZV]H LOHNURü PL G]\ SU]HVáDQNDPL D

NRQNOX]MEUDN wynikania (mimo pozorów);

petitio principii

SRSHáQLD VL ZWHG\ JG\ WH] NWyU PD VL GRZLHü

Z\UD*DMFMLQDF]HMSRGVXZDVL ]U F]QLHMDNRSU]HVáDQN ZDUJXPHQWDFML
DOER]DNáDGDVL GRWGQLHX]QDQ\SRSU]HGQLNWH]\

EáG SR]RUQHM SU]\F]\Q\ ]DFKRG]L ZyZF]DV JG\ ]D SU]\F]\Q UDFM

ZQLRVNXSRGDMHVL FRFRQLMHVWW\ONRSR]RUQLHWDNG]LHMHVL ]ZáDV]F]DZ
GRZRGDFKVSURZDG]DMF\FKGRQLHPR*OLZRFL]GDQLHVSU]HF]QH]WH]

VRIL]PDW ZLHOX S\WD PD PLHMVFH ZWHG\ JG\ NLOND ]DJDGQLH WUDNWXMH VL

jako jedno.

UHGQLRZLHF]HQLHSU]\QLRVáRZ]DVDG]LH]PLDQ\W\SRORJLLEá GyZORJLF]Q\FK

Arystotelesa

] QLHZLHONLPL Z\MWNDPL – Alfarabi, Algazel -HGQDN MX* SRG NRQLHF

;,,, ZLHNX Z\RGU EQLDM VL SRZROL ZUyG Eá GyZ ORJLF]Q\FK MDNR RVREQ\ G]LDá
DQW\QRPLH 1DWRPLDVW RG SRF]WNX ;,9 Z RERN NRPHQWDU]\ GR Sofizmatów

Arystotelesa

F]\ WH* LFK V\QWHW\F]Q\FK RSUDFRZD SRMDZLDM VL VSHFMDOQH WUDNWDW\

MHGHQ SRZL FRQ\ RERZL]NRP G\VNXWXMF\FK Wzw. Obligatoria) oraz drugi –
QLHUR]ZL]DOQLNRPW]ZInsolubilia3RGW\PRVWDWQLPW\WXáHP:2FNKDP (zm. ok.
UZ\UD(QLHZSURZDG]LáGRORJLNL]DJDGQLHQLDDQW\QRPLDOQH

:F]DVDFKQRZR*\WQ\FKFKRüNRQFHSFMDEá GXVWDáDVL EDUG]Lej wszechstronna

(zaakcentowano aspekt epistemologiczny i metodologiczny oraz praktyczno-

SR]QDZF]\ WR MHGQDN QLH SRGDZDQR V\VWHPDW\NL ZV]\VWNLFK Eá GyZ *UXQWRZQLHM
SU]\F]\Q Eá GyZ Z SR]QDQLX QDXNRZ\FK ]DMá VL ) %DFRQ (1561-1626).

V]XNLZDáVL MHMZW]Zidolach]áXG]HQLDFKXP\VáXOXG]NLHJR]NWyU\FKMHGQHV

wrodzone, a inne nabyte. Z kolei Kartezjusz (1596-

SRGNUHOLá QDMSLHUZ *H

(UyGáHPEá GyZMHVWQLHW\OHLQWHOHNWLQDWXUDLOHQLHGRVNRQDáRüQDV]HJRG]LDáDQLDL

ZROL=DJáyZQHSU]\F]\Q\ZV]HONLFKEá GyZXZD*DSU]HVG\QDE\WHZG]LHFLVWZLHL
WUXGQRü Z\]E\FLD VL LFK ] SDPL FL VG]HQLH QD SRGVWDZLH ] JyU\ SRZ]L WHJR
PQLHPDQLD L SU]HVGyZ P\OHQLH SRM ü ] Z\UD*HQLDPL = NROHL 7K +Rbbes (1588-
QDMSLHUZ RGUy*QLD Eá G\ SR]QDQLD ]P\VáRZHJR L VDPHJR UR]XPRZDQLD
XZD*DMFWHGUXJLH]DJáyZQSU]HV]NRG ZP\OHQLXQDXNRZ\PDSRWHPG]LHOLMHQD
Eá G\WUHFLIDáV]\ZRüMDNLHMSU]HVáDQNLLEá G\IRUP\QLHVáXV]QHZyprowadzenie

konkluzji).

0R*QD Z\UD]Lü WX GRü SRZV]HFKQLH SU]\MPRZDQH SU]HNRQDQLH *H G]L NL

systematyce Arystotelesa

XNV]WDáWRZDáVL ZNRFX;,;ZPQLHMZL FHMMHGQROLW\W\S

NODV\ILNDFML Eá GyZ ORJLF]Q\FK SU]\ LFK GRü FLDVQHM NRQcepcji (R. Whately, W. S.

Jevons, A. Höfler

=D QD SRF]WNX ;; Z XND]\ZDá\ VL RERN SRGU F]QLNRZ\FK

V\VWHPDW\NEá GyZORJLF]Q\FKUDF]HMW\ONRXM FLDHOHPHQWDUQH0%ODFN, I. J. Good).

3U]HMU]\VWRü DQDOL] X]DVDGQLD NUyWNLH ZSURZDG]HQLH VHPLRW\F]QH , WDN GOD

RNUHOHQLD QD]Z Eá GyZ Z RJyOH LVWQLHM SHZQH WHUPLQ\ R FKDUDNWHU]H WHFKQLF]Q\P
OXEWH*PLDQDEH]V]F]HJyOQHMUROLZ]L WH]M ]\NDSRWRF]QHJR'RSLHUZV]ej grupy
QDOH* WDNLH QD]Z\ MDN sofizmat, paralogizm, paradoks, antynomia, fallacia, EáG

logiczny. Do drugiej: wady,

ZDGOLZRFL, usterki, defekty, ]P\áNL, RP\áNL, ]áXG]HQLD,

SU]HVG\, QLHSUDZLGáRZRFL, QLHGRVNRQDáRFL, wykroczenia, uchybienia itp. Jedynie
QLHNWyUH]QLFKQDSU]HVWU]HQLZLHNyZSU]\EUDá\SRVWDüEDUG]LHM FLVá\FKWHUPLQyZ

(np. paradoks czy antynomia

0R*QD VWZLHUG]Lü *H QDMRJyOQLHMV] QD]Z GOD

ZV]HONLFKZDGOLZRFLLXVWHUHNORJLF]Q\FKMHVW]ZURW EáG ORJLF]Q\. Schematycznie
EáG ORJLFzny RNUHOD VL MDNR XNU\W QLH]JRGQRü ] RERZL]XMF\PL UHJXáDPL
ORJLF]Q\PL 3RG SRM FLHP sofizmatu UR]XPLH VL ]D]Z\F]DM DOER ]QDQH VWDUR*\WQH
ZDGOLZH DUJXPHQWDFMH REDODMFH DOER Z RJyOH UR]XPRZDQLH UR]P\OQLH
ZSURZDG]DMFHZEáGParalogizm to mimowolQLHEá GQD–JáyZQLH]HZ]JO GXQD
IRUP – DUJXPHQWDFMD SR]RUQLH Z\JOGDMFD QD SRSUDZQ :VSyáF]HQLH WHUPLQX

paradoks

X*\ZD VL RJyOQLH QD R]QDF]HQLH G]LZQHJR L QLHSUDZGRSRGREQHJR

WZLHUG]HQLD ]Z\NOH SRGDQHJR Z Eá\VNRWOLZHM IRUPLH NWyUH MHVW QLH]JRGQH a
ZáDFLZLH VSU]HF]QH ] SRZV]HFKQLH SU]\M W\PL L PRFQR XJUXQWRZDQ\PL
SU]HZLG\ZDQLDPL 3RNUHZQH SDUDGRNVRP V antynomie, czyli niezawodne
UR]XPRZDQLD SU]HSURZDG]RQH SRSUDZQLH QD JUXQFLH SUDZG]LZ\FK SU]HVáDQHN D

SR]ZDODMFHGRMüGRVSU]HF]Q\FKPL G]\VRENRQNOX]MLFallaciaGRW\F]\Eá GyZ
Z UR]XPRZDQLX DOH QLH RF]\ZLVW\FK L áDWZR RGNU\ZDOQ\FK OHF] XNU\W\FK L
VSUDZLDMF\FKNáRSRWERUR]XPRZDQLHZ\GDMHVL SU]HNRQ\ZDMFH

1LHZWSOLZ WUXGQRü Z MHGQROLW\P WUDNWRZDQLX URG]DMyZ Eá GyZ ORJLF]Q\FK

VSUDZLDMZDGOLZRFLM ]\NRZH]ZDQHVHPLRW\F]Q\PL0DMRQHZVRELHFR]Eá GX
SUDNW\F]QHJR FKRü ] GUXJLHM VWURQ\ VWDQRZL QDMF] VWV]H (UyGáR GHIHNWyZ P\OHQLD
]DNRF]RQHJR DVHUFM ]GDQLD 7UXGQR E\áRE\ ZL F WUDNWRZDü MH MDNR ZDG\
SR]DORJLF]QH'ODXQLNQL FLDMDZQHMQLHFLVáRFLPR*QDE\ZSURZDG]LüQDSRJUDQLF]X
Eá GyZ P\ORZ\FK L SR]DP\ORZ\FK SRUHGQL W\S Eá GyZ W]Z SUDNVHRORJLF]Q\FK
GR NWyU\FK NZDOLILNRZDá\E\ VL ZáDFLZH ZDGOLZRFL VHPLRW\F]QH L Z SHZQ\P

stopniu metodologiczne.

: SRQL*V]\FK V]F]HJyáRZ\FK ]DVDGDFK SRG]LDáX VWDUDQR VL NLHURZDü ]DVDG

]DFKRZDQLD Z PLDU PR*QRFL WUDG\F\MQLH Z\Uy*QLDQ\FK W\SyZ Eá GyZ SU]\
MHGQRF]HVQHMGEDáRFLRQDWXUDOQRüSUDNW\F]QRüLDNWXDOQRü]HVWDZLH

Eá G\VDPRG]LHOQHJR

poznania

teoriopoznawcze

brak krytycyzmu

brak kompetencji

semiotyczne

QLHMHGQR]QDF]QRü

%á G\

brak uzasadnienia

logiczne

Eá GQRüUR]XPRZDQLD

ogólne

metodologiczne

V]F]HJyáRZH

%á G\WHRULRSR]QDZF]H

1LHZáDFLZHSR]QDZDQLHVDPRG]LHOQH

Poznawanie kierowane czynnikami pozapoznawczymi:

7HJRURG]DMXEá G\]ZDQHQLHNLHG\PDWHULDOQ\PLOXEWUHFLRZ\PLWRF]\QQRFLP\ORZH]DNRF]RQHDVHUFM

]GDQLD SR]QDZF]R QLHZDUWRFLRZHJR &KRG]L WX ]ZáDV]F]D R F]\QQRFL P\ORZH QLHG\VNXUV\ZQH D ZL F QD

SRGVWDZLH SHUFHSFML ]P\VáRZHM OXE EH]SRUHGQLHJR XM FLD LQWHOHNWXDOQHJR :DUWRFLDPL SR]QDZF]\PL V WX
zwykle prawdziwo

üWUDIQRüSHZQRüLNU\W\F\]P

SRVWDZDPLXSU]HG]HQLDPLLSU]HVGDPLZ\QLNDMF\PLQS]Z\FKRZDQLD

przeczytanej lektury,

URGRZLVND RUD] OHQLVWZD P\ORZHJR L FLDVQHJR

punktu widzenia);

DIHNWDPL QS V\PSDWL OXE JQLHZHP GR RVyE ]ZL]DQ\FK ] SU]HGPLRWHP
SR]QDQLDRUD]REDZSU]HGQLHSR*GDQ\PLUH]XOWDWDPLSR]QDQLDLZVWU WHP
GRP\OHQLDDEVWUDNF\MQHJR

SUDJQLHQLDPL L VNáRQQRFLDPL QS GR SRVSLHV]QHJR XRJyOQLDQLD
XSRGREDQLD DQWURSRPRUIL]RZDQLD V]XNDQLD MHGQRFL L SURVWRW\
SRZLHU]FKRZQHJR VG]HQLD L XSUDV]F]DQLD RUD] QLHRGUy*QLDQLD UR]PDLW\FK

dziedzin i metod poznania).

3R]QDQLH GRW\F]FH SU]HGPLRWX IRUPDOQHJR QLHRGSRZLHGQiego dla danej
ZáDG]\SR]QDZF]HM

3R]QDQLHRWU]\PDQHEH]ZáDFLZHMNRRUG\QDFMLUy*Q\FKZáDG]SR]QDZF]\FK

i ich wzajemnej kontroli:

] UDFML ]E\W RVWUHJR UR]G]LHOHQLD IXQNFML SRV]F]HJyOQ\FK ZáDG] Z DNFLH

poznania;

QD VNXWHN SU]HVDGQHJR SRGNUHOHQLD UROL MDNLHM ZáDG]\ QS HPSLU\]P

aprioryzm, tradycjonalizm).

6G\RSDUWHQDQLHXZD*Q\POXEQLHGRNáDGQ\PSRVWU]HJDQLX

6G\ Z\NUDF]DMFH SR]D XM FLH L VWZLHUG]HQLH IDNWX VSRVWU]H*HQLRZHJR
]ZáDV]F]DSU]H]

SRFKRSQLHUR]V]HU]DMFLQWHUSUHWDFM SHUFHSFML

uproszcze

QLH]QLHNV]WDáFDMFHSHUFHSFM

6G\]GHWHUPLQRZDQHSR]RUQRF]\ZLVWRFL]ZáDV]F]DZyZF]DVJG\QLHV
SU]\JRWRZDQHGRVWDWHF]QDQDOL]

II.

Bezkrytyczne przyjmowanie informacji:

:LDGRPRFLQDE\WHEH]DNW\ZQHMF]\QQRFLSR]QDZF]HMLQLHNRQWURORZDQH

wpojone

SU]H] Z\FKRZDQLH OHNWXU WUDG\FM L URGRZLVNR RUD]

SU]\]Z\F]DMHQLDLSU]HVG\

X]QDZDQH DXWRPDW\F]QLH MHG\QLH QD SRGVWDZLH ]JRGQRFL ]
GRW\FKF]DVRZ\PLOXEGODWHJR*HGRJDG]DMREHFQHMV\WXDFML*\FLRZHMQS
SR]\FML VSRáHF]QHM NDULHU]H F]\ ZUHV]FLH GODWHJR L* RGSRZLDGDM
VNáRQQRFLRPLXSRGREDQLRP

,QIRUPDFMHSU]\M WHMHG\QLH]HZ]JO GXQDLUUDFMRQDOQLHX]QDQHDXWRU\WHW\

QD VNXWHN VNGLQG VáDZQHJR QD]ZLVND SRGDMFHJR DOH QLH E GFHJR

autorytetem w danej dziedzinie;

z racji walorów koniunkturalnych

OXERVRELVWHJRXURNXSRGDMFHJR

,QIRUPDFMHSU]\VZRMRQHMHG\QLHQDSRGVWDZLHLFKZáDFLZRFL]HZQ WU]Q\FK

sugestywnie podane (forma paradoksu, sloganu, krótkiego, prostego i

áDWZHJRVIRUPXáRZDQLD

G]L NLXVWDZLF]QHPXSRZWDU]DQLXUHNODPDSURSDJDQGD

Informacje uzyskane ze:

ZLDGHFWZ QLHRGSRZLHGQLFK ZLDGND SRUHGQLHJR MHOL PR*OLZ\ E\á
EH]SRUHGQLOXEZLDGNDQLH]GROQHJRGRZDUWRFLRZHJRZGDQHMG]LHG]LQLH
SR]QDQLDOXEZLDGNDQLHZLDU\JRGQHJR

(UyGHá QLHDXWHQW\F]Q\FK DOER VND*RQ\FK OXE EH] LFK ZáDFLZHJR

zrozumienia.

%á G\VHPLRW\F]QH

=UR]XPLDáRüQLHGRVWDWHF]QD]HZ]JO GXQD

8*\FLH IDFKRZHM WHUPLQRORJLL OXE SRVáXJLZDQLH VL Z\V]XNDQ\PL
SU]HQRQLDPL RUD] VáRZDPL VSHF\ILF]Q\PL QS ]DNO FLDPL IRUPXáNDPL

magicznymi).

:DGOLZ VNáDGQL L VWUXNWXU Z\UD*HQLD ]áR*RQHJR QLHVSyMQRü
V\QWDNW\F]QD VSU]HF]QRü SRPL G]\ SRV]F]HJyOQ\PL HOHPHQWDPL
Z\VáRZLHQLDVNUyW\FKDRW\F]QRüUR]ZOHNáRüLQLHSU]HMU]\VWRü

=ZDQH M ]\NRZ\PL DOER ZDGOLZRFLDPL Z\UD*H UHGXNXM VL QDMF] FLHM GR ZV]HONLFK XVWHUHN Z

]UR]XPLDáRFLZ\UD*HDZL FJáyZQLHZ\NURF]HSU]HFLZIXQNFMLNRPXQLNDF\MQHMZ\UD*H0R*HWXMHGQDN

FKRG]Lü QLH W\ONR R GHIHNW\ VáRZQHJR IRUPXáRZDQLD L SU]HND]\ZDQLD P\OL OXE SR SURVWX Z\VáRZLHQLD OHF]

1LHMHGQROLW WUHü SRZVWDá QLH W\OH ] EH]áDGX VWUXNWXUDOQHJR LOH ]
Z\VáRZLHQLD]E\WRJyOQLNRZHJRD]ZáDV]F]D]PLHV]DQLDM ]\NyZUy*Q\FK
VWRSQL RUD] Uy*Q\FK MHJR IXQNFML RSLVRZR-LQIRUPDF\MQHM ZDUWRFLXMFHM

ekspresyjnej i ewokatywnej).

II.

=UR]XPLDáRüQLHMHGQR]QDF]QD

8*\FLH VáRZD SRWHQFMDOQLH ZLHOR]QDF]QHJR OXE QLHRNUHORQHJR EH]

zdete

UPLQRZDQLD ]D SRPRF NRQWHNVWX R NWyUH ]QDF]HQLH FKRG]L WDN *H

RGELRUFDQLHMHVW]GROQ\GRNRQDüZ\ERUX

(NZLZRNDFMDF]\OLGZXNURWQHX*\FLHZUR]XPRZDQLXWHJRVDPHJRVáRZD
Z Uy*Q\P VHQVLH SRGF]DV JG\ SRZLQQR RQR PLHü MHGQR ]QDF]HQLH

Spowodowane to je

VWQLHGRüRVWUR*Q\PSRVáXJLZDQLHPVL Z\UD*HQLDPL

SRWHQFMDOQLH ZLHOR]QDF]Q\PL D ]ZáDV]F]D Z Z\QLNX PLHV]DQLD VHQVX

dystrybutywnego z kolektywnym i standardowego z indywidualnym

Z\]QDF]RQ\P NRQNUHWQ\P NRQWHNVWHP VXSR]\FML PDWHULDOQHM L ]Z\NáHM

konot

DFML]GHQRWDFMF]\QQRFL]MHMZ\WZRUHPF]DVRZQLNDZ]QDF]HQLX

DNWXDOQ\P ]H ]QDF]HQLHP SRWHQFMDOQ\P Uy*Q\FK NDWHJRULL VHPLRW\F]Q\FK
RUD] SU]HVXZDQLD ]QDF]HQLD RG EDUG]LHM RJyOQHJR GR V]F]HJyáRZHJR OXE
RGZURWQLHLQLHXZ]JO GQLDQLDHZROXFMLVHQVXVáyZ;

P WQ\PL

RQLHRNUHORQ\POXEFKZLHMQ\P]QDF]HQLXQSVáRZDPLRND]MRQDOQ\PL

8*\FLH MHGQR]QDF]QH VáyZ NWyUH ZLQQ\ PLHü Uy*QH VHQV\ ]DFKRG]L WR ]

racji:

XWR*VDPLDQLDVáyZEOLVNR]QDF]Q\FKMDNQSUy*QLF\FKVL W\ONRDNFHQWHP

gramatycznym, podobnie brz

PLF\FK SLVDQ\FK Z\ND]XMF\FK MDNLH

DQDORJLHQDZHWZGURG]HVNRMDU]H

metonimii.

$PILEROLDF]\OLWDNDEXGRZDZ\UD*HQLDNWyUDGRSXV]F]DZL FHMQL*MHGQR

jego rozumienie, a to z powodu:

WDN*H R Eá GQH X*\FLH M ]\ND Z SR]QDQLX W]Z Eá G\ IXQNFMRQDOQH DOER R Eá G\ Z NRQVWUXRZDQLX DSDUDWXU\

SRM FLRZHM

SU]HVWDQNRZDQLD QLHGRVWDWHF]QHJR OXE QLHZáDFLZHJR XPLHV]F]HQLD

znaków interpunkcji);

uszeregowania poszczególnych wyrazów;

VSHFMDOQLHGREUDQHMVNáDGQL

akcentu logicznego i psychologicznego.

Elipsa, czyli niedopowiedzenie (jest to opuszczenie w zdaniu wyrazów w

]DVDG]LHáDWZRGRP\OQ\FKDOHIDNW\F]QLHQLHGDMF\FKVL X]XSHáQLü]EUDNX
GRVWDWHF]QHJRXVWDOHQLDRNROLF]QRFLDZV]F]HJyOQRFL

QLHGRVWDWHF]QHMNZDQW\ILNDFMLOXENZDOLILNDFMLZ\UD*HQLDQSF]\ ÄND*G\´

czy „pewien”; czy twierdzenie konieczne czy prawdopodobne);

EUDNXGHWHUPLQDFMLRNROLF]QRFLSU]H]QDF]HQia, aspektu, czasu, miejsca).

:LHOR]QDF]QRüF] FLRZD

ZLHOR]QDF]QRüW\SLNDOQD

DQDORJLF]QRü

III.

=UR]XPLDáRüP WQD

1LH GRü MDVQH RVWUH UR]XPLHQLH X*\WHM QD]Z\ W]Z vagueness), gdy nie
PR*QDWUDIQLHUR]VWU]\JQüF]\GDVL MRGQLHüGRNRQNUHWQHMVytuacji czy
QLHDZL FSRVLDGDFKZLHMQ\]DNUHV

1LHGRüZ\UD(QHUR]XPLHQLHX*\WHMQD]Z\VNRUREUDNMHVWMHMDQDOLW\F]QHM
GHILQLFMLWUHFLRZHM

1LH GRü V\VWHPDW\F]QH L SUHF\]\MQH VIRUPXáRZDQLH Z\UD*HQLD ]áR*RQHJR

gdy:

Z\VW SXMVáRZDR]QDF]HQLXP WQ\P;

G\VSR]\FMDWUHFLQLHMHVWGRüMHGQROLWDLSU]HMU]\VWDQSSU]HVNDNLZDQLH]
WHPDWXQDWHPDWQDGPLDUVáyZSU]\XERJLHMWUHFLEUDNZ\UD(QHMFLJáRFL
P\OL

%á G\ORJLF]QH

=DELHJLW\ONRSR]RUQLHZ\JOGDMFHQDX]DVDGQLHQLHSRUHGQLH

Perswazje

PDMFHGRSURZDG]LüZSURVWGRDVHUFMLWZLHUG]HQLD

ustawiczne powtarzanie tezy;

VXJHVW\ZQH SU]HGVWDZLHQLH WH]\ XM FLH Z VORJDQ DIRU\]P Z VHQWHQFM

ubieranie przedstawienia w pozory erudycji, przedstawianie z liczeniem na

XURNVáRZDargumentum per eloquentiamÄ]DJDGDQLH´ZGURG]H]DOHFHL

agitacji (argumentum per agitationem

SU]HGVWDZLDQLHVáRGNLHSU]\PLOQHL

RELHFXMFH SU]HGVWDZLDQLH WH]\ MDNR Z\JRGQHM L X*\WHF]QHM argumentum

ad crumenam).

:\PXV]HQLH DVHUFML Z GURG]H RGZRáDQLD VL GR XF]Xü L Fech osobistych

odbiorców:

RGZRáDQLHVL GR]DOHWRGELRUF\argumentum ad populum: ad verecundiam,

ad misericordiam, ad reverentiam);

wykorzystanie niewiedzy odbiorcy (ad ignorantiam);

]PXV]DQLHJUR(ELVLáad baculum).

Doprowadzanie do asercji tezy prze

] RPLHV]HQLH L ]RK\G]HQLH ]GDQLD

SU]HFLZQHJROXERVyE]QLP]ZL]DQ\FK

przez dowcip (argumentum ad ridiculum);

argumentum ad personam;

G\VNUHG\WRZDQLHWH]\SU]H]RND]DQLHMHM]áHMSURZLHQLHQFMLgenetic fallacy).

1DU]XFDQLHDVHUFMLWH]\]DSRPRFGH]RULHntowania odbiorcy przez chowanie
OXE]PLDQ WH]\

VNXSLDQLH XZDJL QD áDWZLHMV]HM L EH]VSRUQHM WH]LH DE\ SU]HP\FLü WH] R
NWyUFKRG]L

]DP F]DQLHLQQ\PLVSUDZDPLQDW\OHDE\RGELRUFDQLHPLDáVLá\]DXZD*\üL
NRQWURORZDüSRGVXQL WHMWH]\

obalanie tezy p

U]HFLZVWDZQHMSU]H]MHMSU]HVDGQHVIRUPXáRZDQLH

II.

Rozumowanie wadliwe:

5R]XPRZDQLHQLHQDWHPDW]HZ]JO GXQD

SU]HRF]HQLHQLH]QDMRPRü]DJDGQLHQLDignoratio elenchi);

PRG\ILNDFMHWH]\SRGOHJDMFHMX]DVDGQLHQLX

−

LORFLRZHRGFK\OHQLH]DPDáROXE]DZLHOHVL GRZRG]L

−

MDNRFLRZHRGFK\OHQLHQSSU]H]XSURV]F]HQLHWH]\

%H]]DVDGQRüDVHUFMLNWyUHJR]]DáR*H]HZ]JO GXQDMHJR

QLHUDFMRQDOQH(UyGáDX]QDQLD

−

SR]DSR]QDZF]H SRVWDZ\ SU]HVG\ SU]\]Z\F]DMHQLD XF]XFLD

pragnienia, upodobania),

−

QLHZáDFLZHGODGDQHMSU]HVáDQNLQS]QLHZáDFLZHMG]LHG]LQ\ZLHG]\
QLHZáDFLZ\FKDXWRU\WHWyZ

QLHSUDZRPRFQRü X]QDQLD SU]HVáDQND QLH MHVW X]QDQD ] QDOH*\W\P
X]DVDGQLHQLHP VWRSQLD SHZQRFL Z NWyU\P VL M SU]\MPXMH ZH
ZQLRVNRZDQLXQLHZ\VW SRZDQLHZ]ELRU]H]GD zasadnie uznanych (petitio

principii):

−

idem per idem, circulus vitiosus

Eá GQHNRáRZUR]XPRZDQLX

−

ex non concessis tamquam concessis, czyli argumentum ad hominem;

QLHZáDFLZH]DNZDOLILNRZDQLH]DáR*H

−

FRGRSUDZG]LZRFLVWRSQLDSUDZGRSRGRELHVWZDLWS,

−

FRGR]JRGQRFL]HVWDQHPQDXNL

IDáV]\ZRüNWyUHJR]]DáR*HSU]HVáDQHNF]\OLEáGPDWHULDOQ\

1LHSUDZLGáRZDNRQNOX]\ZQRü]HZ]JO GXQD

QLHUDFMRQDOQDVHUFM SU]HVáDQNL

QLHGRVWDWHF]Q]UR]XPLDáRüX*\W\FKZ\UD*H

QLHDGHNZDWQRüX]DVDGQLHQLDGRZodu), gdy:

−

QLHGRUyZQDQH SU]HVáDQNL per defectum – ukryte opuszczenie, per

excessum – przesada w przytaczaniu racji, i qui nimium probat nihil

probat),

−

ZDGOLZDLQIHUHQFMDEáGIRUPDOQ\– non sequitur, fallacia consequentis:

•

EUDN ZáDFLZHM ]DVDG\ LQIHUHQFMi (w rozumowaniu niezawodnym
QLHZD*QD

]DVDGD

LQIHUHQFML

UR]XPRZDQLX

XSUDZGRSRGREQLDMF\P- nie uprawomocniona zasada inferencji),

•

typowe niedostateczne podstawy inferencji: non cause pro causa,

post hoc ergo propter hoc, a dicto sec: quid ad dictum simpliciter,

fallacia accidentis

QLHZ\ND]DQLH QLHPR*OLZRFL LQVWDQFML

QLHRND]DQLH UDFML ZHZQ WU]Q\FK XRJyOQLHQLD QLHRND]DQLH
ZLHORVWURQQRFL SRGRELHVWZ SU]\ DQDORJLL RUD] DUJXPHQWDFMD ]
SU]\NáDGXOXESRUyZQDQLDomnis comparatio claudicat),

−

przeskoki i luki w uzasadnieniu (saltus in concludendo); wnioskowanie

RSDUWHQDVNUyFRQ\P]ZL]NXSU]\F]\QRZ\P

%á G\PHWRGRORJLF]QH

Ogólne:

%á G\GHILQLRZDQLD

formalne:

−

GHILQLFMHQLHVSHáQLDMFHZDUXQNXQLHVSU]HF]QRFL

−

GHILQLFMHQLHVSHáQLDMFHZDUXQNXSU]HNáDGDOQRFLGHILQLFMH]DV]HURNLH
OXE ]D ZVNLH RUD] QLH JZDUDQWXMFH Z RJyOH SU]HNáDGDOQRFL

definiendum),

−

EH]SRUHGQLHF]\SRUHGQLHEá GQHNRáRZGHILQLRZDQLX

pozaformalne

−

GHILQLFMD]E\WGáXJD

−

GHILQLFMD]PLHQLDMFDSRZV]HFKQLHSU]\M WH]QDF]HQLHdefiniendum (przy

definicjach sprawozdawczych),

−

sprawozdawcza definicja terminu wieloznacznego przez jeden definiens

jednoznaczny,

−

GHILQLFMDQLHZ\MDQLDMFDignotum per ignotum),

−

GHILQLFMD SRGDMFD QDGPLDU ZáDVQRFL GHILQLFMD QLH Z\MDQLDMFD

precyzyjnie),

−

definicja czysto negatywna,

−

definicja alternatywna,

−

GHILQLFMDZ]JO GQDper relativa),

−

GHILQLFMDWZyUF]DJG\QLHPDE\üPHWDV\VWHPRZ\PVNUyWHP

%á G\SRG]LDáXLNODV\ILNDFML

formalne:

−

SRG]LDáQLHDGHNZDWQ\

−

SRG]LDáQLHUR]áF]Q\

pozaformalne (materialne):

−

SRG]LDá]E\WV]WXF]Q\

−

SRG]LDá\]E\WV]F]HJyáRZHLVNRPSOLNRZDQH

−

SRG]LDá\ QLH SRVLDGDMFH MHGQROLWHM ]DVDG\ OXE ZáDFLZHM GOD FHOyZ
NWyU\P PDM VáX*\ü SRG]LDá QLHSU]\GDWQ\ GR FHOyZ SR]QDZF]\FK OXE

dydaktycznych w danej dziedzinie i przy danych zadaniach);

Eá G\ VHPDQW\F]QH QLHRVWURü SRM ü F]\ QLHRVWURü RNUHOHQLD VWRVXQNyZ
PL G]\]DNUHVDPL

%á G\VWDZLDQLDLUR]ZL]\ZDQLD]DJDGQLHQDXNRZ\FK

]DJDGQLHQLDLKLSRWH]\QLHZáDFLZLHSRVWDZLRQH

−

QLHFLOHLQLHSUHF\]\MQLHVIRUPXáRZDQH

−

niezasadne,

−

nie na serio (tylko dydaktycznie lub retorycznie, lub dla samego

sprawdzenia),

−

nietrafne,

−

QLHUR]ZL]\ZDOQH

UDFMRQDOQLH

]DJDGQLHQLH

]DVDGQLF]R

nierozstrzygalne),

−

QLHZ\PDJDMFHRSHUDFMLSR]QDZF]\FKRFKDUDNWHU]HG\VNXUV\ZQ\POXE

twórczym;

UR]ZL]DQLDQLHSRSrawne, gdy:

−

QLHVSRGDQHZ\UD(QLHOXESRSUDZQHORJLF]QLHUHJXá\SRVW SRZDQLD

−

QLH V X]DVDGQLRQH RVWDWHF]QLH RF]\ZLVWRFL ]P\VáRZ OXE
LQWHOHNWXDOQ

−

QLHVSU]HSURZDG]RQHZVSRVyEUDFMRQDOQ\LNRQWURORZDQ\

%á G\SR]DIRUPDOQH–QDMF] FLHMRFKDUDNWHU]HSV\FKRORJicznym –VZGHILQLRZDQLXZ]JO GQH]DUyZQRZ

−

QLHVXV\VWHPDW\]RZDQH

−

V QLHZ\UD*DOQH FLOH L SUHF\]\MQH Z VWRSQLX PR*OLZ\P GOD GDQHM

dziedziny wiedzy.

%á G\G\VNXVML

QLHZáDFLZ\ Z\EyU SU]HGPLRWX G\VNXVML L MHM ]DSRF]WNRZDQLH MDN QS
SRVWDZLHQLH SUREOHPX QLH SRGOHJDMFHJR VSRURZL OXE UR]ZL]\ZDOQHJR Z
GURG]H ]Z\NáHJR VSRVWU]H*HQLD OXE QLHSUHF\]\MQLH VIRUPXáRZDQHJR OXE
QLHUR]ZL]\ZDOQHJRUDFMRQDOQLH

NRU]\VWDQLHZEá GQ\PSU]HNRQ\ZDQLX]XVWHUHNZ]ZHUEDOL]RZDQLXP\OL

SRVáXJLZDQLH VL Z SU]HNRQ\ZDQLX F]\QQLNDPL HPRFMRQDOQ\PL L VXJHVWL

jak np. wykorzystanie braku dostatecznego przygotowania u dyskutanta,

QDU]XFDQLH WH]\ VáRZDPL PRFQR ]DEDUZLRQ\PL HPRFMRQDOQLH
]DVNDNXMF\PLF]\ZU F]VRILVW\F]Q\PL

QLHV]F]HUH L QLHORMDOQH X*\ZDQLH FKZ\WyZ L IRUWHOL MDN QS SR]\VNLZDQLH
QDMSLHUZ ]DXIDQLD D Sy(QLHM MHJR QDGX*\FLH XNU\ZDQLH ZáDVQ\FK PHWRG
DWDNRZDQLDLREURQ\E\QLHVSRG]LHZDQLH]DVNRF]\üXVWDZLF]QHL]áROLZH
]DU]XFDQLHQLHMDVQRFLÄQLHUR]XPLHP´RUD]]DP F]DMFH*GDQLHGHILQLFML
ND*GHJRWHUPLQX

SRVáXJLZDQLHVL ZDGOLZ\PLUR]XPRZDQLDPL

II.

6]F]HJyáRZHVSHFMDOQH

%á G\VWRVRZDQLDPHWRGy dedukcyjno-formalnej

ZDGOLZRFLZNRQVWUXRZDQLXDSDUDWXU\SRM FLRZHMV\PEROLNLLMHMX*\FLD

−

QLHZáDFLZ\Z\EyUZ\UD*HSLHUZRWQ\FK

−

niepoprawne wprowadzanie nowych wyrazów;

ZDGOLZRFLV\VWHPDW\]RZDQLD

−

XVWHUNLZZ\ERU]H]DáR*H

−

Eá G\GRZRG]HQLD]ZáDV]F]DNLHURZDQLHVL SyáRF]\ZLVWRFL

ZDGOLZRFLSRVáXJLZDQLDVL GLDJUDPDPL

VWRVXQNXGRURG]DMXGHILQLFMLMDNLW\SXRGELRUFyZ1LHPXV]]DZV]HVWDQRZLüZDGOLZRFL

1DMF] FLHMFKRG]LWXRXVWHUNLSR]DIRUPDOQHLZ]JO GQH

QLHZáDFLZDDSOLNDFMDPHWRG\GHGXNF\MQHM

%á G\VWRVRZDQLDPHWRG\VWDW\VW\F]QHM

QLHZáDFLZ\Z\EyUSUyENLUHSUH]HQWDFML

−

QLHGRNRQDQ\GZLHPDZ]DMHPQLHNRQWUROXMF\PLVL PHtodami,

−

SUyENDWHQGHQF\MQD]DPDáDOXEMDNRFLRZRQLHNRPSOHWQD

nieodpowiednia obserwacja:

−

(OHGREUDQLREVHUZDWRU]\

−

nie zdeterminowany dostatecznie przedmiot (np. mieszanie cech

]MDZLVND]RSLQLR]MDZLVNX

−

ZDGOLZDUHGDNFMDIRUPXODU]\]ZáDV]F]DDQNLHWy);

SRPLMDQLH V]F]HJyáRZHM NRQWUROL UDFKXQNRZHM L ORJLF]QHM PDWHULDáX

statystycznego;

JUXSRZDQLHPDWHULDáXEH]]DFKRZDQLDZDUXQNyZSRSUDZQHJRSRG]LDáX

EH]NU\W\F]QH X*\FLH WHFKQLN VWDW\VW\F]Q\FK QS REOLF]DQLH UHGQLHM
JHRPHWU\F]QHMSU]\ZLHONRFLDFK]Hro lub ujemnych);

DQDOL]RZDQLHQLHELRUFHSRGXZDJ

−

XNU\W\FK]DáR*HPRG\ILNXMF\FKOXEQLHVáXV]Q\FK

−

LVWQLHQLDEá GXWHRUHW\F]QHJR

−

QLHDGHNZDWQRFLDQDOL]\VWDW\VW\F]QHMGODSHZQ\FKFHOyZ

−

ZáDFLZHMUROLSUDZLGáRZRFLVWDW\VW\F]Q\FKQS*HQLHVRQH jeszcze

jako takie prawami naukowymi);

wadliwe prezentowanie rezultatów analizy.

%á G\VWRVRZDQLDPHWRG\SU]\URGQLF]HM

ZDGOLZRFLXVWDOHQLDIDNWXQDXNRZHJR

−

QLHGRVWDWHF]QHZ\HOLPLQRZDQLHXSU]HG]HL]DáR*H

−

QLHOLF]HQLHVL ]F]\QQLNLHPLQWHUSUHWDF\MQ\P

usterki obserwacji:

6WRVRZDQLH WHM PHWRG\ VWDMH VL FRUD] EDUG]LHM SRZV]HFKQH $OH GOD ]DJZDUDQWRZDQLD WUDIQRFL Z\QLNyZ

WU]HEDSRVáXJLZDüVL QLV]F]HJyOQLHXPLHM WQLHLNU\W\F]QLHQLHPHFKDQLF]QLH6WG]HVWDZLHQLHW\SRZ\FK

Eá GyZSU]\VWRVRZDQLXPHWRG\VWDW\VW\F]QHMPR*HRGHJUDüZD*QURO RVWU]HJDZF]

−

RSXV]F]HQLH SRWU]HEQ\FK REVHUZDFML ]ZáDV]F]D FR GR ]DFKRG]HQLD
LQVWDQFMLOXELVWRWQ\FKRNROLF]QRFL]MDZLVND

−

REVHUZDFMHQLHGRNáDGQH

−

REVHUZDFMH QLH SU]\JRWRZDQH RUD] QLH NRQWURORZDQH Uy*QRURGQ\PL

modyfikacjami,

−

Eá G\SRPLDUXLOLF]HQia;

wady opisu:

−

QLHGRVWDWHF]QH XZ]JO GQLHQLH DVSHNWX ZD*QHJR ]H Z]JO GX QD

postawione pytanie,

−

FDáNRZLWH SRPLQL FLH RNROLF]QRFL ]MDZLVND OXE ]DOH*QRFL RG

terminologii teorii,

−

PLHV]DQLHVSRVWU]H*H]LFKLQWHUSUHWDFM

−

EUDNSRU]GNXU]HF]RZHJRLORJLF]QHJo;

Eá G\LQWHUSUHWDFML

−

nie uzasadniona dostatecznie generalizacja,

−

tendencyjne stawianie hipotez,

−

niepoprawne rozumowania przy rozstrzyganiu hipotez,

−

QLHXZ]JO GQLDQLH SR]\W\ZQHJR VWRVXQNX XF]XFLRZHJR MDNL EDGDF]
]DMPXMHZ]JO GHPZáDVQHMKLSRWH]\

−

QLHZáDciwa kwalifikacja hipotez pochodnych od innych hipotez;

uchybienia w konstruowaniu teorii:

−

G*HQLH]DZV]HONFHQ GRIRUPDOL]DFMLM ]\ND

−

przesadne rozdzielanie czynnika apriorycznego i empirycznego,

−

QLHGRVWDWHF]QDGEDáRüRU]HF]RZLORJLF]QMHGQRüWHorii.

%á G\VWRVRZDQLDPHWRG\KLVWRU\F]QHM

WHQGHQF\MQ\GREyU(UyGHá

QLHNU\W\F]QHEDGDQLH(UyGHá

−

QLHGRVWDWHF]QH X]DVDGQLHQLH DXWHQW\F]QRFL OXE QLHVND*RQRFL (UyGáD
RUD]ZLDU\JRGQRFLDXWRUD

−

SU]HVDGQH]DXIDQLHGRNU\WHULyZZHZQ WU]Q\FK

−

pomijanie wzajem

QHMNRQWUROLZLDGHFWZ

ZDGOLZH UR]XPLHQLH M ]\NRZH L U]HF]RZH (UyGHá ]ZáDV]F]D JG\
Z\F]\WXMHVL ]DGX*RDOER]DPDáRDOER]XSHáQLHFRLQQHJR]Z\NOHWRFR
VL FKFHZ\F]\WDü

XVWHUNLUR]XPRZDQLDEH]SRUHGQLHJRRSDUWHJRQD(UyGáDFK

−

RSLHUDQLHVL QD(UyGáDFKSRFKRGQ\FKMHOLLVWQLHMLFKZ]RU\

−

RSUDFRZ\ZDQLHFDáRFLLQIRUPDFMLELRUFV]F]HJyá\]GRQLHVLHLVWRWQLH
Uy*QLF\FKVL Z]DáR*HQLDFKSRGVWDZRZ\FK

−

QLHOLF]HQLH VL ] W\P *H W\ONR QLH]DOH*QH (UyGáD Z]PDFQLDM SHZQRü

informacji,

−

QLHRVWUR*QHSRVáXJLZDQLHVL DUJXPHQWHP]PLOF]HQLD

XFK\ELHQLDUR]XPRZDSRUHGQLFK

−

X*\ZDQLH XSUDZGRSRGREQLDMF\FK X]DVDGQLH SRUHGQLFK ]DPLDVW
PR*OLZHJRRSDUFLDVL QD(UyGáDFK

−

SU]\SLV\ZDQLHKLSRWH]LHQLHZáDFLZHMNZDOLILNDFML

−

RJUDQLF]DQLH VL GR SRWZLHUG]HQLD hipotezy bez skrupulatnego
Z\V]XNDQLDDUJXPHQWyZREDODMF\FK

−

GRV]XNLZDQLHVL MHGQHMSU]\F]\Q\OXEPRW\ZXGODIDNWXKLVWRU\F]QHJR
NWyU\]]DVDG\MHVW]MDZLVNLHP]áR*RQ\P

−

SRVáXJLZDQLHVL QLHGRVWDWHF]QLHX]DVDGQLRQ\PLDQDORJLDPL

%á G\DQDOL]\ILORORJLFznej

3RZ\*V]H ]HVWDZLHQLH QDMEDUG]LHM W\SRZ\FK Eá GyZ QLHFK E G]LH NROHMQ\P

potwierdzeniem postawionej w przedmowie tezy:

&] VWRX*\ZDP\W\FKVDP\FKVáyZL

NRU]\VWDP\]W\FKVDP\FK]QDNyZD]XSHáQLHVL QLHUR]XPLHP\

W zasadzie powtarzaj

VL WXEá G\NU\W\NLLLQWHUSUHWDFMLWHNVWXRUD]Eá G\UR]XPRZD

5. Podstawowe modele rozumowania

1DMRJyOQLHMPyZLFUR]XPRZDQLHMHVWSHZQF]\QQRFLLQWHOHNWXDOQNWyUHM

SXQNWHP Z\MFLD L GRMFLD V VG\ OXE ]GDQLD OHG]F ERJDW OLWHUDWXU ] ]DNUHVX
PHWRGRORJLL L ORJLNL PR*QD SRZLHG]LHü *H UR]XPRZDQLH MHVW RNUHODQH SU]H]
FKDUDNWHU\VW\N EG( UHODFML MDND ]DFKRG]L PL G]\ W\PL ]GDQLDPL EG( WH* ZSURVW
VDPHMF]\QQRFL3LHUZV]\VSRVyEPR*HRJUDQLF]\üVL W\ONRGR

−

]ZL]NyZIRUPDOQ\FKPL G]\]GDQLDPLOXE

−

XZ]JO GQLüLQQH]ZL]NLQSNROHMQRFLSR]QDQLDOXEX]QDQLD]GD

'UXJLVSRVyEPR*HUyZQLH*Z\VWSLüZNLONXSRVWDFLDFKQS

−

RNUHOHQLHF]\QQRFLUR]XPRZDQLDSU]HGHZV]\VWNLPSU]H]FKDUDNWHU\VW\N
MHJRSXQNWXZ\MFLDLFHOX

−

RNUHOHQLH UR]XPRZDQLD JáyZQLH SU]H] FKDUDNWHU\VW\N G\UHNW\Z QLP
NLHUXMF\FKSRGHMFLHWRZUD]]SRSU]HGQLP]NWyU\P]D]Z\F]DMVL áF]\
QD]ZDüE\PR*QDPHWRGRORJLF]Q\P

−

RNUHOHQLH UR]XPRZDQLD JáyZQLH SU]H] FKDUDNWHU\VW\N SRV]F]HJyOQ\FK
SURFHVyZ P\ORZ\FK ZFKRG]F\FK Z VNáDG UR]XPRZDQLD SRGHMFLH

metodologiczno-psychologiczne lub pragmatyczne).

3RQDGWR PR*OLZH V RNUHOHQLD UR]XPRZDQLD áF]FH WH Uy*QH VSRVRE\

SRGHMFLD D WR ] NROHL VSUDZLD *H ZLHORUDNLH DVSHNW\ Z FKDUDNWHU\VW\FH SURFHVX
UR]XPRZDQLD ZDUXQNXM ]DVDG MHJR SRG]LDáX 3RQL*V]H VFKHPDW\ NODV\ILNDF\MQH
SU]HGVWDZLDMXSURV]F]RQHXSRU]GNRZDQLHSRGVWDZowych typów rozumowania:

Rozumowanie

proste

]áR*RQH

5.1. Schemat rozumowania prostego

UR]ZL]\ZDQLH

]DJDGQLH

dedukcja

niezawodne

przez proste

wyliczanie

Rozumowanie

proste

LQGXNFMD]XSHáQD

SU]H]UHNXUHQFM

(indukcja

matematyczna)

wnioskowanie

indukcja

QLH]XSHáQD

nie-

niezawodne

wnioskowanie

SU]H]DQDORJL

redukcja

6W.DPLVNL, 0HWRGDLM ]\Ndz. cyt., s. 244.

6FKHPDWUR]XPRZDQLD]áR*RQHJR

prze

]XQLZHUVDOL]DFM SU]H]SUDZDHPSLU\F]QH

Z\MDQLDQLH

teoretyczne (przez hipotezy)

przez porównanie zdarzenia humanistycznego z typowym

(interpretacja humanistyczna)

sprawdzanie

(weryfikacja, konfirmacja itp.)

Rozumowanie

]áR*RQH

(wieloetapowe)

empiryczne

(rozstrzyganie)

falsyfikacja (dyskonfirmacja itp.)

X]DVDGQLDQLHSRUHGQLH

dowód analityczny

teoretyczne

(dowodzenie)

dowód wprost

(progresywny

albo regresywny)

dowód syntetyczny

dowód nie wprost

(redukcja do absurdu

DOERGRVSU]HF]QRFL

z pr

]\M WWH]

52='=,$à,,

0(72'2/2*,$%$'$1$8.2:<&+

OHG]F ERJDW OLWHUDWXU SRZL FRQ EH]SRUHGQLR OXE SRUHGQLR WHPDWRZL

QDXNL QLHMDNR VDPRZROQLH QDU]XFD VL RGF]XFLH L* LVWQLHM EDUG]R Uy*QH GHILQLFMH

terminu metoda naukowa. I tak,

6áRZQLN ZVSyáF]HVQHJR M ]\ND SROVNLHJR PHWRG

GHILQLXMH MDNR ÄFLOH RNUHORQ\ VSRVyE SRVW SRZDQLD Z FHOX QDXNRZHJR ]EDGDQLD
GDQHJR IUDJPHQWX U]HF]\ZLVWRFL´

:HGáXJ 6 1RZDND metoda naukowa to

ÄRNUHORQ\SRZWDU]DOQ\VSRVyEUR]ZLzywania pewnego typu problemu naukowego”
L ND*G\ ÄVSRVyE´ ZLRGF\ GR WHJR FHOX MHVW PHWRG

. Z kolei T. Tomaszewski

WZLHUG]L*HÄPHWRGDQDXNRZDMHVWWRVSRVyEGRFKRG]HQLDGRWZLHUG]HX]DVDGQLRQ\FK
L VSUDZG]RQ\FK F]\OL ]HVSyá F]\QQRFL NWyUH QDOH*\ Z\NRQDü L SURFHVyZ NWyUH
PXV] VL RGE\ü DE\ PR*QD E\áR X]\VNDü X]DVDGQLRQH L VSUDZG]RQH WZLHUG]HQLH R

badanych faktach”

:REHF WHJR PHWRGDPL VWZLHUG]DQLD IDNWyZ V REVHUZDFMD L

eksperyment, metodami uwarunkowanymi przez rodzaj stwierdzonych faktów: metody

ÄRELHNW\ZQH´LÄVXELHNW\ZQH´MDNUyZQLH*MDNRFLRZHLLORFLRZHLWG$.DPLVNL
SRG SRM FLHP PHWRG\ EDGD UR]XPLH ]HVSyá WHRUHW\F]QLH X]DVDGQLRQ\FK ]DELHJyZ
NRQFHSF\MQ\FKLLQVWUXPHQWDOQ\FKNWyUHREHMPXMFDáRüSRVW SRZDQLDEDGDF]DNWyUH
]PLHU]DGRUR]ZL]DQLDRNUHORQHJRSUREOHPXQDXNRZHJR

1DXZDJ ]DVáXJXMHIDNW*HPHWRGRORG]\DQJLHOVF\]DMPXMF\VL G\VF\SOLQDPL

VSRáHF]Q\PL UR]Uy*QLDM PHWRG\ EDGD QS PHWRGD EDGD WHUHQRZ\FK L WHFKQLNL

badawcze (n

S WHFKQLND Z\ZLDGX 3RGREQ\ SRG]LDá QD PHWRG\ L WHFKQLNL EDGDZF]H

6áRZQLNZVSyáF]HVQHJRM ]\NDSROVNLHJR, dz. cyt., s. 505.

Cyt. za:

0HWRGRORJLD SHGDJRJLNL VSRáHF]QHM, praca zb SRG NLHU QDXN 5 :URF]\VNLHJR i T. Pilcha,

:URFáDZ-Warszawa-Kraków-*GDVNV

T. Tomaszewski,

:VW SGRSV\FKRORJLL, Warszawa 1963, s. 26.

$.DPLVNL, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej; w: Metodologia pedagogiki

VSRáHF]QHMUHG5:URF]\VNL, T. Pilch:URFáDZ

]QDMGXMHP\ZRSUDFRZDQLDFKQLHPLHFNLFK=NROHLSROVF\PHWRGRORG]\Z\RGU EQLDM
WUyMSRG]LDáWHFKQLNLPHWRG\LSURFHGXU\EDGD=DWDNLPSRG]LDáHPPDMSU]HPDZLDü
QDVW SXMFHMHJR]DOHW\

♦

Z\UD(QHRGG]LHOHQLHWHJRFRDSHOXMHGRWZyUF]HMZ\REUD(QLEDGDF]DPHWRG\

RGWHJRFRQDGHZV]\VWNRZ\PDJDNDUQHJRSRGSRU]GNRZDQLDVL G\UHNW\ZRP

badawczym (techniki);

♦

SRND]DQLHRGU EQ\FK]DVDGNV]WDáWRZDQLDWHFKQLNPHWRGSURFHGXU

♦

wskazanie na „spo

VRE\ EDGDZF]H´ NWyU\FK QDODGRZDQLH SU]H] F]HUSDQLH ]

LQQ\FK G\VF\SOLQ VSRáHF]Q\FK PR*H Z]ERJDFLü QDV] ZLHG] PHWRGRORJLF]Q

(techniki, procedury) oraz wskazanie innych „sposobów”, których rozkwit

ZL]DüVL ]GDMH]HVSHF\ILNRNUHORQHMG\VF\SOLQ\QDXNRwej, z aktem twórczej
Z\REUD(QLSUDFRZQLNyZGDQHMG\VF\SOLQ\PHWRG\

1. Metody

M e t o d y

EDGDZF]H V WR VSRVRE\ ]DSODQRZDQLD L UHDOL]RZDQLD SURFHVX

EDGDZF]HJR Z NWyU\P WHFKQLNL EDGDZF]H VWDQRZL EDUG]R ZD*Q\ OHF] QLH MHG\Q\
VNáDGQLN 3RQLHZD* PHWRGD EDGD ]DOH*QD MHVW RG SUREOHPDW\NL EDGD – PXVL E\ü
SODVW\F]QD XOHJáD Z\REUD(QL EDGDF]D DGHNZDWQD GR KLSRWH]\ URERF]HM VXJHUXMFD
Z\EyUWHUHQXL]DNUHVXEDGDGREyUVWRVRZQ\FKWHFKQLNEDGDZF]\FKLWG6LáDPHWRG\

badawczej polega na intuicji badacza konst

UXXMFHJR ]H ]QDQ\FK PRGHOL PHWRG

EDGDZF]\FKQDMEDUG]LHMZáDFLZGODGDQHJRSU]HGPLRWXEDGDLGDQHMSUREOHPDW\NL

badawczej.

'RPHWRGEDGDZF]\FKPR*HP\]DOLF]\üPLQ

♦

eksperyment,

♦

PHWRG LQG\ZLGXDOQ\FKSU]\SDGNyZ

♦

PHWRG PRQRJUDILL

♦

VRQGD*GLDJQRVW\F]Q\

♦

VWDW\VW\N

2. Techniki

T e c h n i k i

EDGDZF]HWRSU]HGHZV]\VWNLPVSRVRE\]ELHUDQLDPDWHULDáXRSDUWH

QD VWDUDQQLH RSUDFRZDQ\FK G\UHNW\ZDFK GRNáDGQ\FK MDVQ\FK FLVá\FK
ZHU\ILNRZDQ\FKZEDGDQLDFKUy*Q\FKQDXNVSRáHF]Q\FKLG]L NLWHPXSRVLDGDMF\FK

walo

U X*\WHF]QRFL LQWHUG\VF\SOLQDUQHM 0DM FKDUDNWHU LQVWUXNFML – tym

X*\WHF]QLHMV]HM LP ZLHUQLHM VWRVRZDQHM 7HFKQLNL EDGD WR F]\QQRFL SUDNW\F]QH
UHJXORZDQH VWDUDQQLH Z\SUDFRZDQ\PL G\UHNW\ZDPL SR]ZDODMF\PL QD X]\VNDQLH

optymalnie sprawdzalnych informac

ML RSLQLL IDNWyZ 6WG WH* QLH]Z\NOH ZD*Q

U]HF]MHVWE\WHFKQLN EDGDZF]QLHW\ONR]QDüDOHMXPLHüELHJOHVWRVRZDü

6SRUyGWHFKQLNEDGDZF]\FKZ\Uy*QLDP\PLQ

REVHUZDFM NWyUD MHVW F]\QQRFL MHGQRVWURQQ $QJD*XMH W\ONR
EDGDMFHJR NWyU\P NLHUXMH G*HQLH GR FHORZHJR SODQRZHJR
V\VWHPDW\F]QHJR L NU\W\F]QHJR VSRVWU]HJDQLD RNUHORQ\FK ]DFKRZD
SU]HGPLRWyZ LWS 1DMF] FLHM Z\Uy*QLD VL GZLH SDU\ URG]DMRZH
REVHUZDFML ]Z\Ná L XF]HVWQLF]F RUD] REVHUZDFM NRQWURORZDQ L
QLHNRQWURORZDQ

wywiad,

NWyU\ MHVW F]\QQRFL GZXVWURQQ RSDUW QD EH]SRUHGQLP

NRQWDNFLH LQIRUPDWRUD ] SU]HSURZDG]DMF\P Z\ZLDG :\Uy*QLD VL

wywiady wolne (swobodne) i kwestionariuszowe, jawne i ukryte,

LQG\ZLGXDOQHL]ELRURZH.D*G\]QLFKPR*HE\üVWRVRZDQ\]DUyZQRZ

toku w

\ZLDGXURGRZLVNRZHJRMDNLZSUDFRZQL

DQNLHW E GFUyZQLH*F]\QQRFLGZXVWURQQ5y*QLVL RGZ\ZLDGX
W\P *H QLH Z\PDJD NRQWDNWX EH]SRUHGQLHJR UHVSRQGHQW Z\SHáQLD

kwestionariusz).

HNVSHU\PHQW QDWXUDOQ\ L W\SX NOLQLF]QHJR 1DOH*\ RQ GR VáDER

dot

\FKF]DV RSUDFRZDQ\FK L Z\SUyERZDQ\FK Z QDXNDFK VSRáHF]Q\FK

technik badawczych. Istnieje kilka rodzajów eksperymentowania, np.:

eksperyment naturalny (zorganizowany dla celów praktycznych, co

EDGDF] VSR*\WNRZXMH OXE LQLFMXMH HNVSHU\PHQW W\SX NOLQLF]QHJR

(

REVHUZRZDQLHSODFyZNLJUXS\VSRáHF]QHMZNWyU\FKZ\SUyERZXMHVL

ZSURZDG]HQLHMDNLHMFHORZHM]PLDQ\'RWHFKQLNHNVSHU\PHQWRZDQLD
PR*HP\ ]DOLF]\ü ]HVWDZLHQLH WHFKQLN URWDFML WHFKQLN EDGDQLD
UHJUHV\MQHJRWHFKQLN EDGDQLD]MDZLVNZLFKSU]HELHJXLinne.

EDGDQLH GRNXPHQWyZ 7HFKQLND EDGDZF]D RSLHUD VL WX SU]HGH
ZV]\VWNLPQDXPLHM WQRFLNU\W\F]QHMRFHQ\EDGDQHJRGRNXPHQWX

JUXS WHFKQLNVRFMRPHWU\F]Q\FKNWyUDOLF]\ZLHOHRGPLDQQSSOHELVF\W
SRSXODUQRFL

SRPLDU :\Uy*QLD VL ZLHOH URG]DMyZ VNDO pomiarowych: nominalne,
SRU]GNRZHLQWHUZDáRZHLORUD]RZH

techniki statystyczne. Techniki te w niektórych dyscyplinach

VSRáHF]Q\FKUR]ZLQ á\VL GRVWDQXPHWRG\EDGDZF]HM

1DOH*\ SDPL WDü *H *DGQ\FK EDGD QLH QDOH*\ RSLHUDü QD PDWHULDáDFK

zebranych tyl

NR]DSRPRFMHGQHMWHFKQLNLEDGDZF]HM=DVWRVRZDQLHGZyFKLZL FHM

Z]DMHPQLH GRSHáQLDMF\FK VL L NRQWUROXMF\FK VZH Z\QLNL WHFKQLN SRGQRVL
ZLDU\JRGQRü EDGD -HGQD ] ]DVWRVRZDQ\FK Z SUDF\ WHFKQLN VWDQRZL ZLRGF L QD
QLHM QDOH*\ RSLHUDü VL SRGF]DV UHODFMRQRZDQLD Z\QLNyZ EDGD ]D SR]RVWDáH V
WHFKQLNDPLGRSHáQLDMF\PLLZHU\ILNXMF\PLPDWHULDá]HEUDQ\SU]\SRPRF\WHFKQLNL
JáyZQHM

7HFKQLNL EDGDZF]H V UHDOL]RZDQH ]D SRPRF RGSRZLHGQLFK QDU] G]L

EDGDZF]\FKGRNWyU\FKPR*HP\]DOLF]\üQS

magnetofon (wywiad i eksperyment);

aparat fotograficzny (obserwacja, eksperyment, badanie dokumentacji);

skale (pomiar);

G\VSR]\FMD EDGDZF]D OLVWD S\WD Z ZROQ\P Z\ZLDG]LH EDGDQLX

dokumentacji, obserwacji);

kwestionariusz (wywiad, ankieta).

3. Procedury

P r o c e d u r a b

DGDZF]D E\ZD ]Z\NOH UR]XPLDQD MDNR SRVW SRZDQLH

]PLHU]DMFH GR RSUDFRZDQLD ]DNUHVX SRGHMPRZDQ\FK EDGD GR RNUHOHQLD GRERUX
ZáDFLZHMSUyE\EDGDZF]HMGRZ\G]LHOHQLDZEDGDQHMSRSXODFMLRGSRZLHGQLFKJUXS
GRVSUHF\]RZDQLDSRVW SRZDQLDUy*QLFXMFHJRRZHJUXS\DWDN*HGRZVND]DQLDMDNLL
MDNJURPDG]LüPDWHULDáEDGDZF]\NLHG\LMDNGRNRQ\ZDüSRPLDUX]HEUDQ\FKGDQ\FK
LWS 3URFHGXU\ EDGDZF]H V WR VSRVRE\ RUJDQL]RZDQLD EDGD EDUG]LHM ]áR*RQ\FK
Z\PDJDMF\FK RSUDFRZDQLD VNRPSOLNRZDQHJR SURJUDPX EDGD QDOH*\Wego zgrania
OLF]QLHMV]HJR ]HVSRáX SUDFRZQLNyZ QDXNRZ\FK L SU]\JRWRZDQLD WHUHQX EDGD
QLHNLHG\ ]KDUPRQL]RZDQLD NLONX PHWRG EDGDZF]\FK 6Lá SURFHGXU\ V
SUDNVHRORJLF]QH XPLHM WQRFL VROLGQHJR Z\NRQ\ZDQLD ]DGDQLD DGHNZDWQH GR
Z\W\F]Q\FK SRVW SRZDQLD GDQHM SURFHGXU\ 'R QDMF] FLHM Z\PLHQLDQ\FK SURFHGXU
EDGDZF]\FKQDOH*

%DGDQLD ]HVSRáRZH ]QDQH Z GZyFK RGPLDQDFK Uy*QLF\FK VL URG]DMHP

]HVSRáyZEDGDZF]\FK

%DGDQLD NRPSOHNVRZH SROHJDMFH QD ]EDGDQLX MDNLHJR REV]DUX
WHU\WRULDOQHJR OXE GX*HM LQVW\WXFML VSRáHF]QHM 6 RQH UHDOL]RZDQH SRG
ZVSyOQ\P NLHURZQLFWZHP SU]H] ]HVSyá VSHFMDOLVWyZ Uy*Q\FK G\VF\SOLQ
QDXNRZ\FK Z]DMHPQLH VL X]XSHáQLDMF\FK SV\FKRORJD SHGDJRJD

socjologa, lekarza, demografa. Florian Znaniecki

QD]\ZDá W SURFHGXU

XVWUDFMVSRáHF]QG\UHNW\Z\GRW\F]FHSRSUDZQLHRUJDQL]RZDQHMOXVWUDFML

RSUDFRZDá 6WDQLVáDZ 5\FKOLVNL. Procedura ta, oparta na szerokim
UR]ZLQL FLX PHWRG\ PRQRJUDILF]QHM VWRVRZDQD MHVW SU]\ UDFMRQDOQ\P
SODQRZDQLX]PLDQLXOHSV]HZLQVW\WXFMDFKLRUJDQL]DFMDFK*\FLDRNUHORQHM
]ELRURZRFL =HVSyá ]DDQJD*RZDQ\FK GR EDGD VSHFMDOLVWyZ G]LHOL PL G]\
VLHELH ]DGDQLD GRNáDGQLH RPDZLD LFK FHO ]DNUHV L SUREOHPDW\N 0HWRGD
EDGD MHVW SR F] FL ZVSyOQD D SR F] FL XVWDORQD ZH ZáDVQ\P ]DNresie
SU]H] ND*GHJR VSHFMDOLVW 'RQLRVá Z\W\F]Q SURFHGXU\ V V\VWHPDW\F]QH
]HEUDQLD]HVSRáXSRZL FRQHRPDZLDQLXSU]HELHJXSUDFEDGDZF]\FK

%DGDQLD ]HVSRáX MHGQRURGQHJR QS Z\áF]QLH SHGDJRJRZLH VSRáHF]QL V

realizowane pod wspólnym kierownictwem i z

PLHU]DM GR ]EDGDQLD ]D

SRPRF ÄZLHOX UN´ DOH MHGQROLW PHWRG EDGDZF] L W\PL VDP\PL

WHFKQLNDPL GDQHM LQVW\WXFML OXE ]HVSRáX LQVW\WXFML Z FHOX UR]ZL]DQLD
XVWDORQHM SUREOHPDW\NL ]HVSRáRZHJR UR]SR]QDQLD V\WXDFML L SURMHNWyZ
PHOLRUXMF\FKLVWQLHMFU]HF]\ZLVWRü

%DGDQLDSRZWDU]DQHWRGUXJDSURFHGXUDVSR*\WNRZ\ZDQDZEDGDQLDFKV\WXDFML

VSRáHF]QR-Z\FKRZDZF]\FK LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ RUD] Z VRQGD*DFK
GLDJQRVW\F]Q\FK 3ROHJD QD SRZWyU]HQLX EDGD Z SHZQ\P RGVW SLH F]DVX SR

poprzednich. Badania powtórzo

QH V ] UHJXá\ UHDOL]RZDQH Z W\P VDP\P

]DNUHVLHWVDPPHWRGL]DSRPRFW\FKVDP\FKWHFKQLNEDGDZF]\FKQDWHM
VDPHM SRSXODFML 6]F]HJyOQLH X*\WHF]QH E\ZDM Z HNVSHU\PHQWDFK
Z\FKRZDZF]\FK:\Uy*QLDP\QDVW SXMFHVSRVRE\EDGDSRZWDU]DQ\FK

katamneza –

QDZL]XMHGRSRVW SRZDQLDZNOLQLNDFKOHNDUVNLFK3ROHJD

na kontroli po pewnym czasie tego samego „przypadku” (przypadków)

Z FHOX XFKZ\FHQLD ]DFKRG]F\FK ]PLDQ UHDJRZDQLD ÄSU]\SDGNX´ QD
HNVSHU\PHQWDOQH]DELHJLZ\FKRZDZF]HUHRUJDQL]DFM LWG

panel – proc

HGXUDNWyU]Z\NOHSRVáXJXMHP\VL DE\XFKZ\FLü]PLDQ\

]DFKRG]FH Z RSLQLL VSRáHF]QHM QD WHPDW LQWHUHVXMF\ EDGDMFHJR OXE

jego zleceniodawców.

3RQL*V]\VFKHPDWXND]XMHVWUXNWXU SURFHGXUEDGDZF]\FK

Procedury

badawcze

badania

]HVSRáowe

badania

powtarzane

badania

kompleksowe

EDGDQLD]HVSRáX

jednorodnego

katamneza

panel

1DOH*\ SDPL WDü *H PHWRGD MHVW SRM FLHP QDMV]HUV]\P L QDGU] GQ\P Z

VWRVXQNXGRWHFKQLNLLQDU] G]LDEDGDZF]HJR7HFKQLND]DMHVWSRM FLHPSRGU] GQ\P
ZREHF PHWRG\ DOH QDGU] GQ\P Z VWRVXQNX GR QDU] G]LD EDGDZF]HJR 1DU] G]LH
EDGDZF]HPDQDMZ *V]\]DNUHVLMHVWSRM FLHPSRGU] GQ\P]DUyZQRZREHFPHWRG\

jak i techniki badawczej.

Metoda

technika

QDU] G]LH

badawcze

Skoro i

VWQLHM MDN MX* ]RVWDáR SRZLHG]LDQH Uy*QRURGQH PHWRG\ EDGDZF]H

ZDUWRSU]HGVWDZLüFKRüSRELH*QFKDUDNWHU\VW\N QDMZD*QLHMV]\FK]QLFK

4. Charakterystyka wybranych metod badawczych

4.1. Eksperyment

Liczne opracowania analizowanego zagadnienia wskazu

M GRü MHGQRP\OQLH

*HHNVSHU\PHQWMHVWPHWRGQDXNRZHJREDGDQLDRNUHORQHJRZ\FLQNDU]HF]\ZLVWRFL
SROHJDMF QD Z\ZRá\ZDQLX OXE W\ONR ]PLHQLDQLX SU]HELHJX SURFHVyZ SU]H]
ZSURZDG]HQLHGRQLFKMDNLHJRQRZHJRF]\QQLNDLREVHUZRZDQLX]PLDQSRZVWDá\FK

pod

MHJR ZSá\ZHP

1LHNWyU]\ XZD*DM *H HNVSHU\PHQW MHVW V]F]HJyOQ\P

SU]\SDGNLHPREVHUZDFMLDOHUy*QLF\VL RGQLHMEDUG]LHM]áR*RQVWUXNWXUVWDUDQQLHM
RSUDFRZDQ\P ]DP\VáHP EDGDZF]\P L SRVáXJLZDQLHP VL ZL NV] L Uy*QRURGQ
LORFL QDU] G]L EDGDZF]\FK Eksperyment polega przede wszystkim na
ZSURZDG]HQLX GR Z\EUDQHJR XNáDGX ]ELRURZRFL VSRáHF]QHM ]HVSRáX ]GDU]H

zjawiska lub procesu) specjalnie wybranego przez badacza czynnika, który ma na celu

X]\VNDQLHSR*GDQ\FK]PLDQXNáDGXOXEVSUDZG]HQLHMDNLH]miany w obserwowanym

XNáDG]LH]DMGSRGZSá\ZHPRZHJRQRZHJRF]\QQLND]ZDQHJR]PLHQQQLH]DOH*Q
&HOHP HNVSHU\PHQWX MHVW ]DWHP Z\NU\FLH ]ZL]NyZ SU]\F]\QRZR-skutkowych
PL G]\ ]PLHQQ QLH]DOH*Q D HOHPHQWDPL EDGDQHJR XNáDGX (NVSHU\PHQW QLH W\ONR

dostarcz

DEDGDF]RZLZLHG]\RVNXWHF]QRFLZSURZDG]DQ\FK]DELHJyZDOHZ\ZRáXMH

UyZQLH*]PLDQ\ZEDGDQ\PXNáDG]LH:L*VL ]W\PGZLHVSUDZ\3LHUZV]DGRW\F]\
QDWXU\PHWRGRORJLF]QHMLZL*HVL ]WHFKQLNZ\NU\ZDQLD]DOH*QRFLPL G]\]PLHQQ
QLH]DOH*QDLQQ\PLHOHPHQWDPLEDGDQHJRXNáDGX1DMOHSLHM]DOH*QRFLWHZRSDUFLXR
]DVDG\SU]\F]\QRZRFLLUR]XPRZDQLDLQGXNF\MQHJRRSUDFRZDá-6W0LOOZSRVWDFL
SL FLXNDQRQyZ

♦

NDQRQMHG\QHMUy*QLF\

♦

NDQRQMHG\QHM]JRGQRFL

♦

NDQRQSRáF]RQHMUy*QLF\L]JRGQRFL

♦

kanon

]PLDQWRZDU]\V]F\FK

♦

kanon reszt.

6WDQRZLRQHIXQGDPHQWDOQ]DVDG GRFLHNDQLDLVWRW\]DFKRG]F\FK]DOH*QRFL

LSRGVWDZ ]DVDGQ\FKGRP\VáyZXRJyOQLDMF\FK

'UXJDVSUDZDZL*HVL ]H]PLDQDPLXNáDGXLMHVWQDWXU\PRUDOQHM6WRVRZDQD

w praktyce niesie zawsz

H SHZQH ]PLDQ\ Z XNáDG]LH MDNL VWDQRZL QS SHZQD JUXSD

OXG]L 6WG WH* QLH ZROQR GRSXFLü DE\ Z ]DáR*HQLDFK EDGDZF]\FK SU]\M WR
ZLDGRPLH G]LDáDQLD V]NRGOLZH GOD GDQHM JUXS\ ZLDGRPH ZSURZDG]HQLH GR
HNVSHU\PHQWX]PLHQQHMZSRVWDFLG]LDáDV]NRGOLZ\FKQp. budzenie agresji, celowa
GH]LQWHJUDFMDJUXS\OXESR*\WHF]Q\FKQSGRGDWNRZHIRUP\QDXF]DQLDEXG]LLVWRWQH
L X]DVDGQLRQH UR]WHUNL PRUDOQH 1DZHW MHOL SU]\QLRV SR]\W\ZQH HIHNW\ Z MHGQHM
JUXSLH QLH PRJ E\ü RQH UH]XOWDWHP ]DQLHGEDQLD OXE XMHPQ\FK VNXtków w innej.
0HWRG]LHWHMVWDZLDVL UyZQLH*]DU]XWZWSOLZHMIXQNFMLSR]QDZF]HMDQDZHWPDáHM
U]HWHOQRFLQDXNRZHM

4.2. Metoda indywidualnych przypadków

T. Pilch,

=DVDG\ EDGD SHGDJRJLF]Q\FK, Warszawa 1995, s. 43- : =DF]\VNL, Praca badawcza

nauczyciela, Warszawa 1968.

Studium przypadków (case study

VWDQRZLPHWRG REHMPXMFUy*QRURGQHSROD

EDGD MDNR SU]\SDGHN SRVWU]HJD VL ]DUyZQR MHGQRVWNL OXG]NLH MDN L LQVW\WXFMH OXE

osiedla. Ograniczenie tej metody do jednostek ludzkich – studium indywidualnych

przypadków –

]DZ *D ]DNUHV PHWRG\ XVXZDMF ] MHM SROD ZLG]HQLD PRQRJUDILF]QH

EDGDQLD WHUHQRZH L ZL*FH VL ] W\P ]DOHFHQLD *áyZQ WHFKQLN EDGDZF] Z
PHWRG]LH LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ VWDQRZL Z\ZLDG ]ZáDV]F]D Z\ZLDG
URGRZLVNRZ\ ZVSDUW\ ]Z\NOH SU]H] WHFKQLNL SRPRFQLF]H REVHUZDFML L DQDOL]\
GRNXPHQWyZRVRELVW\FK7HFKQLNLWHVQDMZáDFLZV]HGODEDGDGRW\F]F\FK losów
MHGQRVWNL 3RQLHZD* RJUDQLF]DM RQH OLF]E EDGDQ\FK MHGQRVWHN – studium
LQG\ZLGXDOQ\FKSU]\SDGNyZQDOH*\]DOLF]\üGREDGDMDNRFLRZ\FK*yUQDJUDQLFD
VWRVRZQLH GR PR*OLZRFL EDGDF]D Z\QRVL SU]\SDGNyZ U]DGNR ZL FHM DOH L
U]DGNRPQLHMQL*5\]\NREá GXZL*HVL ZWHMPHWRG]LH]HVWRSQLHPXRJyOQLDQLD
Z\QLNyZ EDGD =DFKRG]L S\WDQLH Czy i w jakim zakresie ustalone w oparciu o
VWXGLXP LQG\ZLGXDOQ\FK SU]\SDGNyZ SUDZLGáRZRFL PRJ UR]FLJDü VL SR]D REU E

zbadanego zbioru jednostek i reprezent

RZDQHM SU]H] QLH RJUDQLF]RQHM VSRáHF]QRFL"

1DVXZDVL QDVW SXMFDRGSRZLHG(3UDZLGáRZRFLPRJZ\VW SRZDüSR]DREU EHP
UHSUH]HQWRZDQHM

VSRáHF]QRFL

W\ONR

MDNR

KLSRWH]\

NWyU\FK

VWRSLH

SUDZGRSRGRELHVWZD Z]UDVWD ZUD] ] NRPSHWHQFM EDGDMFHJR L Z PLDU ZHryfikacji
Z\VXQL WHMKLSRWH]\SU]H]NROHMQHVWXGLXPSU]\SDGNyZ,QQD]ZWSOLZRFLSROHJDQD
URG]DMXRSUDFRZDQLD VWXGLXP F] VWR SRGREQ\P GR OLWHUDFNLHJR -HGQDN*H UHDOL]DFMD
QDXNRZHJR EDGDQLD MDNRFLRZHJR W\P Uy*QL VL RG QDUUDFML OLWHUDFNLHM *H MHVW

udo

NXPHQWRZDQD D SU]H] WR VSUDZG]DOQD :LDU\JRGQRü PHWRG MDNRFLRZ\FK

SRGQRV]EDGDQLDZHU\ILNDF\MQHSRZWDU]DMFHUR]ZL]\ZDQLHWHJRVDPHJRSUREOHPX
]D SRPRF W\FK VDP\FK WHFKQLN EDGDZF]\FK QD LQQ\FK ]ELRURZRFLDFK SRGREQHJR

rodzaju jednostek.

4.3. Monografia

3U]HGPLRWHP PRQRJUDILL QLH]DOH*QLH RG G\VF\SOLQ\ Z NWyUHM MHVW VWRVRZDQD

MHVWMHGHQSU]HGPLRWMHGHQIDNWMHGQR]DJDGQLHQLHMHGQDLQVW\WXFMD:HGáXJ6áRZQLND
ZVSyáF]HVQHJR M ]\ND SROVNLHJR monografia to: „obszerna publikacja naukowa,

NVL*ND UR]SUDZD G*FD GR ZLHORVWURQQHJR L Z\F]HUSXMFHJR SU]HGVWDZLHQLD

wybranego problemu, zagadnienia lub jednej osoby”

. Monografia pozwala na

SRJá ELRQH EDGDQLH VWUXNWXU\ VSRáHF]QHM F]\OL XNáDGyZ L Z]DMHPQ\FK UHODFML
MHGQRVWHNLJUXSVNáDGDMF\FKVL QDGDQRUJDQL]DFM 3R]ZDODQDSRJá ELRQHEDGDQLH
V\VWHPX Z\FKRZDZF]HJR GDQHM LQVW\WXFML UR]XPLDQHJR MDNR XNáDG URGRZLVND
VSRáHF]QHJROXE]DZRGRZHJR]HVSRORQ\ZVSyOQLHUHDOL]RZDQ\P]DGDQLHPED]XMF\
QD ZVSyOQ\FK ZDUWRFLDFK SRGGDQ\FK UHJXODFML ZVSyOQ\FK QRUP 'DMH PR*OLZRü
SRUyZQ\ZDQLDZ\EUDQHJR]DJDGQLHQLD]DJDGQLHZUy*Q\FK]ZL]NDFKF]DVRZ\FK

lub przestrzennych danej placówki czy instytucji. Porównywanie w czasie stosowane

Z EDGDQLDFK PRQRJUDILF]Q\FK MHVW URGNLHP GR SR]QDQLD LVWRWQ\FK VNáDGQLNyZ

zjaw

LVND SRGREQ\FK GR VLHELH D ]DUD]HP Uy*Q\FK XVWDODQLD ]ZL]NyZ

SU]\F]\QRZ\FK L RNUHOHQLD JHQH]\ GDQHJR ]MDZLVND 6WDQRZL ZD*QH QDU] G]LH
SRPDJDMFH Z IRUPXáRZDQLX VSRáHF]QHM GLDJQR]\ 3RGREQH ]QDF]HQLH SHáQL

porównywanie w tym samym czasie zjawisk zacho

G]F\FK Z GDQHJR URG]DMX

LQVW\WXFMDFK ]ORNDOL]RZDQ\FK Z RGPLHQQ\FK V\WXDFMDFK URGRZLVNRZ\FK MHGQRü
F]DVXDOHUy*QLFDPLHMVFD0R*OLZHMHVWRF]\ZLFLHUHDOL]RZDQLHSRUyZQDZUDPDFK

tej samej instytucji.

1D XZDJ ]DVáXJXMH IDNW L* SRZWDU]DQLH EDGD PR*H RGE\ZDü VL EG( QD

WHUHQLHWHMVDPHMLQVW\WXFMLEG(ZLQVW\WXFMDFKMHGQRURGQ\FKOHF]IXQNFMRQXMF\FKZ
Uy*Q\FKURGRZLVNDFK:SLHUZV]\PSU]\SDGNXSRZWyU]HQLHPDPLHMVFHZUy*Q\P
F]DVLHZGUXJLPMHOLVWRVRZDQHMHVWZW\PVDP\PF]DVLHQRVLFHFK\ porównania.
-HOL VWRVRZDQH MHVW Z SHZQ\FK ]QDF]F\FK RGVW SDFK F]DVRZ\P QRVL PLDQR
SRZWyU]HQLD3RZWDU]DQLHEDGDPDQDVW SXMFHFHOH

♦

VáX*\GRZHU\ILNDFMLKLSRWH]NWyUHQLHVSUDZG]Lá\VL ZEDGDQLXZ\MFLRZ\P

:VND]DQH MHVW ZyZF]DV X*\FLH RGPLHQQ\FK Wechnik badawczych lub
]DVWRVRZDQLHWHFKQLNLX]XSHáQLDMFHMSLHUZV]HEDGDQLD

♦

PR*H VáX*\ü ZHU\ILNDFML X]\VNDQ\FK Z SLHUZV]\P EDGDQLX Z\QLNyZ

6]F]HJyOQLH LVWRWQH MHVW WR ZyZF]DV JG\ Z\QLNL WH RGELHJDM RG
VIRUPXáRZDQ\FK SU]H] QDV KLSRWH] 8ZDJL R ]DVWRVRZDniu odmiennych lub

6áRZQLNZVSyáF]HVQHJRM ]\NDSROVNLHJR, dz. cyt., s. 532.

X]XSHáQLDMF\FK WHFKQLN EDGDZF]\FK SRZWDU]DM VL MDN Z SLHUZV]HM
HZHQWXDOQRFL

♦

VáX*VSUDZG]HQLXZSURZDG]RQ\FKXSU]HGQLRXOHSV]HLLQQRZDFML

0R*QD RJyOQLH SRZLHG]LHü *H LVWRW PRQRJUDILL MHVW QDXNRZD ZL]\WDFMD

RUJDQL]DFML E GFHM SU]HGPLRWHP EDGD 7DNLH XM FLH PRQRJUDILL SRVLDGD GRQLRVáH
NRQVHNZHQFMH :\PDJD ]DVWRVRZDQLD NU\WHULyZ RFHQ NWyUH ]DSHZQLDM SUDZLGáRZH
UR]SR]QDQLH L ]PQLHMV]DM U\]\NR SU]\SDGNRZRFL Z RSUDFRZ\ZDQLX

prognostycznych dyrektyw i koncepcji praktycznych uleps

]H L ]PLDQ .U\WHULD WH

PRJZ\UD*DüVL EG(Z]HVWDZLHQLXFHFKNWyU\PSRZLQQDRGSRZLDGDüLQVW\WXFMD
EG(ZDQDOL]LHPRGHOXLQVW\WXFML

1DOH*\ MHGQDN SRVWDZLü GRü LVWRWQH S\WDQLH MDNLHJR W\SX LQVW\WXFMH QDOH*\

EUDü QD ZDUV]WDW EDGD PRQRJUDILF]Q\FK PRGHORZH F]\ LVWQLHMFH Z NRQNUHWQHM
U]HF]\ZLVWRFLVSRáHF]QHM1DSU]\NáDGZSHGDJRJLFHVSRáHF]QHMVWRVRZDQ\MHVWF] VWR
]DELHJ PHWRGRORJLF]Q\ SROHJDMF\ QD SRUyZQ\ZDQLX PRGHOX LQVW\WXFML ] MHM
U]HF]\ZLVWRFL,VWQLHMFDGZRLVWRüVWUXNWXUPRGHORZ\FK]H]ZDODQDZ\RGU EQLHQLH
SRM FLD Z]RUX L Z]RUFD :]yU XND]XMH ÄUHJXODUQRü U]HF]\ZLVWHJR IXQNFMRQRZDQLD
GDQHM LQVW\WXFML´ MHVW REUD]HP HPSLU\F]QLH VSUDZG]DOQ\P ]D SRPRF WHFKQLN
EDGDZF]\FK QS GDQ\FK VWDW\VW\F]Q\FK REVHUZDFML :]RU]HF PR*H E\ü EXGRZDQ\

DSRGVWDZLHZ\REUD(QLQRZRSRZVWDá\FKSU]RGXMF\FKLQVW\WXFMLZUHV]FLHVWDQRZL

VWUXNWXU ]EXGRZDQ ÄZ RSDUFLX R RSW\PDOQLH U]HF]\ZLVWH RVLJQL FLD GDQHM JUXS\
VSRáHF]QHMOXELQVW\WXFMLQDRNUHORQ\PWHUHQLHLZRNUHORQ\PF]DVLH´

%DGDF] SRVáXJXMF\ VL PHWRG PRQRJUDILF]Q PR*H SRSU]HVWDü QD

]DVWRVRZDQLX WRNX P\OHQLD LQGXNF\MQHJR NWyUH SR]ZROL PX QD Z\SURZDG]HQLH
RJyOQ\FK ]DVDG Z RGQLHVLHQLX GR EDGDQHM LQVW\WXFML 0R*H UyZQLH* Z\NRU]\VWDü
SRVW SRZDQLH DQDOLW\F]QH NWyUH UyZQLH* PD GRSURZDG]Lü GR ZQLRsków ogólnych.
=DVWRVRZDQLH ]D SRVW SRZDQLD DQDOLW\F]QHJR SRGREQLH MDN LQGXNFML SR]ZROL QD
V\QWH] SU]HNUDF]DMFEDGDQ\SU]HGPLRW]DNUHVHPRJyOQ\FKZQLRVNyZLSRVWXODWyZ

$.DPLVNL, )XQNFMHSHGDJRJLNLVSRáHF]QHM, Warszawa 1972, s. 32 i n.

I tak, S. M. Lipset, M. Trow oraz J. Collman

ZLG] GZRMDNLH FHOH EDGD

PRQRJUDILF]Q\FK6QLPL

♦

RSLV L Z\MDQLHQLH SRMHG\QF]HJR SU]\SDGNX NWyUHJR FHOHP MHVW GRVWDUF]HQLH

informacji o jego aktualnym stanie oraz dynamika jego funkcjonowania. Zabieg

WHQPR*QDQD]ZDüDQDOL]XV]F]HJyOQLDMF

♦

DQDOL]D XRJyOQLDMFD EG( UR]ZLMDQLH WHRULL SRSU]H] DQDOL] SRMHG\QF]HJR

SU]\SDGNX -HGQRVWNRZ\ SU]HGPLRW EDGD QLH MHVW ZL F FHOHP ]DELHJyZ
EDGDZF]\FKOHF]VWDQRZLSRGVWDZ VIRUPXáRZDQLDWZLHUG]HRJyOQ\FK

Stosowanie metody monograficznej ni

HVLH ]D VRE U\]\NR VXELHNW\ZL]PX

QLHZLDU\JRGQRFL L RSLVRZRFL &K WQLH SRVáXJXMH VL WX REVHUZDFM XF]HVWQLF]F
MDNRSRGVWDZRZWHFKQLNEDGDZF]7HFKQLNDWDZ\PDJDRGEDGDF]DZHMFLDZURO
F]áRQND JUXS\ ORNDOQHM LQVW\WXFML SODFyZNL LWS PHWRGD HWQRJUDILF]QD 0R*H WR
RF]\ZLFLH ]DNáyFLü RELHNW\ZQH FHORZH SODQRZH V\VWHPDW\F]QH ]ELHUDQLH L
LQWHUSUHWDFM PDWHULDáyZDOHQLHPXVL1LHEH]SLHF]Q\MHVWEUDNGRVWDWHF]QHMZLHG]\R
EDGDQ\P RELHNFLH D WR PR*H JUR]Lü SVHXGRXRJyOQLHQLHP %UDN RVWDWQLHJR Htapu
SRVWDZLHQLH GLDJQR]\ URGRZLVNRZHM SURJQR]\ L RSUDFRZDQLH SODQX G]LDáDQLD
PRG\ILNXMFHJR EDGDQ U]HF]\ZLVWRü JUR]L SU]HURVWHP LGLRJUDILL SRSU]HVWDQLHP
Z\áF]QLHQDRSLVLHEDGDQHMU]HF]\ZLVWRFL

$QDOL]DPRQRJUDILF]QDQLHXVWDODSUDZGDQLSUDZLGáRZRFLQDXNRZ\FKPR*H

QDWRPLDVW SRVWDZLü KLSRWH] 'RSLHUR PRQRJUDILD ZHU\ILNXMFD SR]ZDOD QD Z\MFLH

poza zakres jednostkowych zjawisk i faktów i na ustalenie klas rzeczy i zjawisk, czyli

PR*HSURZDG]LüGRIRUPXáRZDQLDSUDZGLSUDZLGáRZRFL

6RQGD*

.ROHMQ GRü SRZV]HFKQLH VWRVRZDQ PHWRG MHVW VRQGD* 3UREOHPDW\ND

VRQGD*X GLDJQRVW\F]QHJR NRQFHQWUXMH VL QD ]MDZLVNDFK VRFMRORJLF]Q\FK QS QD
VSRáHF]Q\FKSU]\F]\QDFKSRZRG]HLQLHSRZRG]HZUy*Q\FKG]LHG]LQDFK*\FLDQD
SUREOHPDW\FH VLHURFWZD VSRáHF]QHJR QD VSRáHF]Q\FK VSRVREDFK SU]HFLZG]LDáDQLD

S. M. Lipset, M. Trow, J. Collman,

'ZRMDNLHFHOHEDGDPRQRJUDILF]Q\FK, w: 0HWRG\EDGDVRFMRORJLF]Q\FK,

wybór tekstów, red. S. Nowak, Warszawa 1965, s. 189-191.

V]HU]HQLX VL SRV]F]HJyOQ\FK URG]DMyZ SDWRORJLL VSRáHF]QHM QD HIHNW\ZQRFL
VSRáHF]QR-Z\FKRZDZF]HMRNUHORQ\FK]DELHJyZZ]DNUHVLHNXOWXU\LWS

1D]ZDPHWRG\ÄVRQGD*GLDJQRVW\F]Q\´QLHSRZLQQDE\üSRMPRZDQDZVNR:

badaniach pedagogiczno-

VSRáHF]Q\FK SR*GDQ NRQVHNZHQFM GLDJQR] E\ZD

]DSURMHNWRZDQLH Z RSDUFLX R ]HEUDQ\ PDWHULDá L VWZLHUG]DQH WHQGHQFMH UR]ZRMRZH
EDGDQHJR ]MDZLVND XOHSV]H LVWQLHMFHM U]HF]\ZLVWRFL OXE Z\VXQL FLH QRZ\FK
UR]ZL]D SUDNW\F]Q\FK V]F]HJyOQLH SRPRFQH Z W\P Z]JO G]LH PRJ E\ü Z\QLNL
HNVSHU\PHQWX Z\FKRZDZF]HJR MDNR MHGQHM ] WHFKQLN EDGDZF]\FK : VRQGD*X
GLDJQRVW\F]Q\P

VWZLHUG]RQH

SUDZLGáRZRFL

PDM

QDMZ\*V]\

VWRSLH

SUDZGRSRGRELHVWZD Z UDPDFK RJUDQLF]RQ\FK GRERUHP SUyE\ 3R]D W\PL ramami
GRVWU]H*RQH

SUDZLGáRZRFL

SU]\ELHUDM

FKDUDNWHU

W\P

ZL NV]HJR

SUDZGRSRGRELHVWZD LP EDUG]LHM DQDOL]RZDQ SRSXODFM PR*HP\ RGQLHü GR
SRGREQHMFDáRFL

0HWRGD VRQGD*X SR]ZDOD QD SR]QDQLH RNUHORQHJR ]MDZLVND VSRáHF]QHJR

XVWDOHQLHMHJR]DVL JX]DNUHVXSR]LRPXLLQWHQV\ZQRFLQDVW SQLHRFHQ LZZ\QLNX
WHJR ]DSURMHNWRZDQLH PRG\ILNDFML F]\OL ]PLDQ XOHSV]DMF\FK QHJDW\ZQH V\WXDFMH
*\FLD OXG]L Z EDGDQ\P URGRZLVNX DOER Z]PDJDMF\FK SR]\W\ZQH PRPHQW\
Z]DMHPQ\FK RGG]LDá\ZD MHGQRVWHN 3RQDGWR GDMH RSLV L SR]ZDOD Z\MDQLü SHZQH
JOREDOQH ]MDZLVND F]\ ZD*QLHMV]H SURFHV\ Z\VW SXMFH Z ]ELRURZRFLDFK
&KDUDNWHU\VW\F]QH MHVW LQVWUXPHQWDOQH X*\FLH UHVSRQGHQWyZ MDNR MHGQRVWHN
GRVWDUF]DMF\FKSR*GDQ\FKLQIRUPDFML.RQVHNZHQFMHLZQLRVNL]SU]HSURZDG]RQ\FK

bada

E G GRW\F]\á\ SRUHGQLR QDV]\FK LQIRUPDWRUyZ D QLH E G EH]SRUHGQLR

FHOHPEDGDMDNWRPDPLHMVFHQSZVWXGLXPLQG\ZLGXDOQ\FKSU]\SDGNyZ0HWRGD
VRQGD*X Z VZHM F] FL RSLVRZHM SR]ZDOD QD X]\VNDQLH RGSRZLHG]L QD QDVW SXMFH
S\WDQLDNWRG]LDáDGODF]HJRLMDNVL G]LHMHZSHZQHMLQWHUHVXMFHMQDVG]LHG]LQLHSRG
WDNLPDWDNLPZ]JO GHP

3U]HGPLRWHPEDGDVRQGD*RZ\FKVSRJOG\RSLQLHPRW\Z\]DFKRZDQLHVL

osób badanych i drugich –

ZRSLQLLW\FKEDGDQ\FK0HWRG VRQGD*XPR*QDVWRVRZDü

wówczas, gdy lu

G]LH Z\EUDQL MDNR UHVSRQGHQFL V Z VWDQLH GRVWDUF]\ü QDP

SRWU]HEQ\FK LQIRUPDFML DOERZLHP LVWRWQ FHFK WHM PHWRG\ MHVW VWRVRZDQLH JáyZQLH
WHFKQLNNRPXQLNRZDQLDVL XVWQLHOXESLVHPQLH

2WR NODV\ILNDFMD GDQ\FK NWyUH PR*QD X]\VNDü RG UHVSRQGHQWD SU]\ X*yciu

PHWRG\VRQGD*XGLDJQRVW\F]QHJR

Dane osobiste.

'DQH R URGRZLVNX UHVSRQGHQWD VVLHG]L PLHV]NDQLH URG]LQD ]DNáDG
SUDF\NU JLSU]\MDFLyáLQVW\WXFMHLWG

'DQHRVSRVREDFK]DFKRZDQLDQSVSRVyEVS G]DQLDF]DVXZROQHJR

'DQH GRW\F]FH SRVLDGDQ\FK informacji, opinii, postaw, motywów,
RF]HNLZD

: OLWHUDWXU]H VSRW\ND VL Uy*QRURGQH W\S\ EDGD VRQGD*RZ\FK 6WRVXMF

]DVDG L* ND*GH EDGDQLH SRZLQQR MDN QDMEDUG]LHM ]DVSRNDMDü SRWU]HE LQIRUPDFML
NWyU\FKPDGRVWDUF]\üPR*QDZ\ELHUDüVSRUyGUy*Q\FKW\SyZEDGDVRQGD*RZ\FK

6RQGD*H MHGQRUD]RZH QD SUyELH QLHZD*RQHM ] JyU\ QLH]DSODQRZDQHM L

QLH]DáR*RQHM :\ELHUD VL FR Q-W RVRE ] MDNLHJR ]ELRUX 3R]QDMHP\
ZyZF]DV UR]NáDG LQWHUHVXMF\FK QDV FHFK Z EDGDQHM ]ELRURZRFL

przeprowadzamy korelacje tych cech

] LQQ\PL S\WDQLDPL GRW\F]F\PL

problemu.

6RQGD*HMHGQRUD]RZHQDSUyELHZD*RQHM:WDNLPSU]\SDGNXVSRW\NDP\VL

] IDNWHP ZLDGRPHJR ÄQDGUHSUH]HQWRZDQLD´ SHZQ\FK JUXS EDGDQHM
]ELRURZRFLPDMF\FKVSHFMDOQH]QDF]HQLH]QDV]HJRSXQNWXZLG]HQLDEG(
WH*WDNLFKNWyUHVWDQRZLQLHZLHONLRGVHWHNFDáRFLSRSXODFML

6RQGD*HQDSUyEDFKNRQWUDVWRZ\FK1LHNLHG\MHVWU]HF]EDUG]LHMZáDFLZ

SRELHUDQLHSUyE]JUXSUy*QLF\FKVL ]SXQNWXZLG]HQLDSHZQHMZD*QHMZ
GDQ\PEDGDQLX]PLHQQHMDQLHSRELHUDQLHSUyE]FDáHMpopulacji.

6RQGD*H SRZWDU]DQH :\*HM Z\PLHQLRQH SR]ZDODM MHG\QLH QD VWDW\F]Q\

RSLV IXQNFMRQRZDQLD JUXS -H*HOL WDNL RSLV SRZWyU]\ VL Z LQQ\P RGFLQNX
F]DVRZ\P L RED SRUyZQD RWU]\PDP\ ZyZF]DV G\QDPLF]Q DQDOL]
EDGDQHJR]MDZLVND-H*HOLEDGDQLDSRZWDU]DP\]QRZJUXSUHVSRQGHQWyZ
QD]\ZD VL RQR ZyZF]DV EDGDQLHP WUHQGyZ -H*HOL SU]HSURZDG]D VL
EDGDQLDZGZyFKOXEWU]HFKQDZURWDFK]WVDPJUXSOXG]L–QD]\ZDVL

ono wówczas badaniem panelowym.

'R WUXGQRFL ZSá\ZDMF\FK QLHNRU]\VWQLH Z W\P RVWDWQLP SU]\SDGNX EDGD

VRQGD*RZ\FK QDOH*\ ]DOLF]\ü JáyZQLH ]QLHNV]WDáFDMF\ ZSá\Z V\WXDFML SRZWDU]DQLD
EDGD ZUyG W\FK VDP\FK RVyE -HG\QLH Z WDNLFK EDGDQLDFK VRQGD*RZ\FK JG]LH
GRNRQDQRORVRZHJRZ\ERUXSUyENLPR*QDVWRVRZDüXRJyOQLHQLHZ\QLNyZ]H]QDQ\P

stopniem p

UDZGRSRGRELHVWZDQDFDáSRSXODFM ]NWyUHMGRNRQDQRORVRZDQLD6WG

tak istotne jest zagadnienie odpowiedniego doboru próbki.

:EDGDQLDFKVRQGD*RZ\FKQLH]DZV]HPR*HP\]EDGDüZV]\VWNLHLQWHUHVXMFH

QDVRVRE\]NWyU\FKVNáDGDVL ]ELRURZRüSU]HSURZDG]LüEDGDQLDZ\F]HUSXMFH
:Sá\ZDQDWRFKRFLD*E\NRV]WRZQRüEDGDLQLHPR*OLZRüGRWDUFLDGRZV]\VWNLFK
LQWHUHVXMF\FK QDV RVyE : WDNLFK V\WXDFMDFK SU]HSURZDG]D VL EDGDQLD F] FLRZH
EDGDVL F] üMHGQRVWHN–DOHZQLRVHNXRJyOQLDVL QDFDáRü]ELRURZRFL:\QLNLL
ZQLRVNLE G]DOH*Dá\RGWHJRMDNF] ü]ELRURZRFLZ\ELHU]HP\GREDGDQLD&] ü
WD SRZLQQD E\ü PR*OLZLH GRNáDGQ PLQLDWXU FDáHM ]ELRURZRFL L GRELHUD VL M Z
VSRVyE ORVRZ\ 6SRVyE ORVRZDQLD ]DOH*\ RG SUREOHPX EDGDZF]HJR VWUXNWXU\

zbior

RZRFL ] NWyUHM Z\ORVXMHP\ MHGQRVWNL SRQDGWR WDN*H ]DOH*\ RG F]\QQLNyZ

RUJDQL]DF\MQ\FK %DGDQLH WDNLH QD]ZLHP\ EDGDQLHP UHSUH]HQWDF\MQ\P &Dá
]ELRURZRü ] NWyUHM GRNRQXMHP\ ORVRZDQLD QD]\ZDP\ ]ELRURZRFL JHQHUDOQ
SRSXODFMJHQHUDOQ&] ü]ELRURZRFLGREUDQGURJORVRZDQLDQD]\ZDP\SUyEN

3UyEND QD NWyUHM SU]HSURZDG]RQR EDGDQLD D Z\VXQL WH ZQLRVNL ]DPLHU]DP\

XRJyOQLü QD FDá SRSXODFM QLJG\ QLH MHVW GRNáDGQ PLQLDWXU SRSXODFML JHQHUDOQHM
0R*H RQD ]DZLHUDü ]QLHNV]WDáFHQLD Eá G\ NWyUH SRZVWDá\ Z Z\QLNX WDNLHJR D QLH
LQQHJR FHORZHJR GRERUX RUD] VNáDGQLN SU]\SDGNRZ\ %á GyZ V\VWHPDW\F]Q\FK
PR*QD XQLNQü SU]H] RGSRZLHGQLH SRVW SRZDQLH QS SU]H] GRNáDGQ DQDOL]
VSRVREyZ ORVRZDQLD QLH PR*QD QDWRPLDVW XQLNQü Eá GyZ SU]\SDGNRZ\FK

(losowych

PR*QD MHGQDN RV]DFRZDü LFK ZLHONRü L XZ]JO GQLü WHQ EáG Z

RVWDWHF]Q\P Z\QLNX 3RGVWDZ WHJR SRVW SRZDQLD MHVW WHRULD SUDZGRSRGRELHVWZD L
UDFKXQHNSUDZGRSRGRELHVWZDRSDUW\QDSUDZLHZLHONLFKOLF]E

:LHONRüEá GXORVRZHJR]QLHNV]WDáFDMFHJRZ\QLNEDGD]DOH*\RG

♦

VWRSQLD MHGQRURGQRFL ]ELRURZRFL JHQHUDOQHM LP ZL NV]D MHGQRURGQRü W\P

PQLHMV]\EáG

♦

ZLHONRFLSUyENL

♦

GRNáDGQRFL]MDNFKFHP\RWU]\PDüZ\QLNL

: EDGDQLDFK UHSUH]HQWDF\MQ\FK PHWRG VRQGD*RZ SR*GDQ ZLHONRü SUyE\

REOLF]D VL ZHGáXJ RGSRZLHGQLFK Z]RUyZ SRGDZDQ\FK Z SRGU F]QLNDFK VWDW\VW\NL
PDá SUyE RNUHOD VL ]Z\NOH - MHGQRVWHN 6WRVXMF PHWRG VRQGD*X Z
EDGDQLDFK QLHUHSUH]HQWDF\MQ\FK NLHG\ XRJyOQLHQLD PDM FKDUDNWHU VSUDZR]GDZF]\
WZLHUG]HQLD GRW\F] MHG\QLH RVyE NWyUH ]QDOD]á\ VL Z ]ELRURZRFL EDGDQHM –
OLF]HEQRü]ELRURZRFLQLHSRZLQQDE\üPQLHMV]DQL*DNRU]\VWQHMHVWJG\Z\QRVL
OXEZL FHMSU]\SDGNyZ

.ODV\ILNXMFWZLHUG]HQLHE GFHZ\QLNLHPSU]HSURZDG]RQ\FKEDGD]SXQNWX

ZLG]HQLD VWRVXQNX PL G]\ SU]HEDGDQ SUyE D SRSXODFM GOD MDNLHM IRUPXáXMH VL
WZLHUG]HQLDPR*QDZ\RGU EQLüQDVW SXMFHURG]DMHWZLHUG]H

8RJyOQLHQLD VSUDZR]GDZF]H JG]LH ]DNUHV ZD*QRFL WZLHUG]HQLD QLH
Z\NUDF]D SR]D ]DNUHV U]HF]\ZLVWRFL SU]HEDGDQHM NLHG\ QS EDGDF]

wypowiada tezy jed

\QLHRW\FKRVREDFKNWyUH]QDOD]á\VL ZMHJRÄSUyELH´

-HVWWRF] VWRVSRW\NDQ\URG]DMXRJyOQLH7HQW\SXRJyOQLHQLDPDPLHMVFH
ZSU]\SDGNXSU]HSURZDG]HQLDEDGDQLHUHSUH]HQWDF\MQ\FK

8RJyOQLHQLDKLVWRU\F]QHJG]LH]DNUHVZD*QRFLWZLHUG]HQLDZ\NUDF]DSoza
]DNUHVPDWHULDáXSU]HEDGDQHJRQLHPQLHMMHGQDN]DNUHVyZMHVWRJUDQLF]RQ\
SU]H] SHZQH ZVSyáU] GQH F]DVRZR-SU]HVWU]HQQH EG( WH* Z LQQ\ VSRVyE
QS SU]H] SRGDQLH QD]Z\ MHGQRVWNRZHM VSRáHF]QRFL GOD NWyUHM GDQH
XRJyOQLHQLHRERZL]XMH:\Uy*QLDVL GZDURG]DMHWDNLFKXRJyOQLH

RSDUWH QD PDWHULDOH WDN GREUDQ\P L* EDGDF] SRWUDIL RFHQLü
UHSUH]HQWDW\ZQRü VZRMHM SUyE\ GOD SRSXODFML MDNLHM XRJyOQLHQLH

dotyczy –

LV]DQVHIDáV]\ZRFLVZHJRWZLHUG]HQLD

oparte na materiale, który wprawdzie pochodzi z pewnej populacji, ale

PHWRG\MHJRGRERUXQLHSR]ZDODMZVSRVyEPR*OLZLHMHGQR]QDF]Q\
RFHQLüV]DQVEá GX

'R JáyZQ\FK WHFKQLN EDGDZF]\FK VWRVRZDQ\FK Z PHWRG]LH VRQGD*X QDOH*

wywiad kwestionariuszowy i technika ankiety. Ponadto w omawianej metodzie

badawczej zna

MGXM ]DVWRVRZDQLH LQQH WHFKQLNL NWyUH SHáQL ]D]Z\F]DM URO

SRPRFQLF] X]XSHáQLDMF WHFKQLND REVHUZDFML WHFKQLND DQDOL]\ GRNXPHQWyZ

techniki socjometryczne i inne).

7HFKQLNDDQNLHW\QDOH*\GRJUXS\WHFKQLNVWDQGDU\]RZDQ\FKZNWyU\FKEDGDF]

otrzymuj

H PDWHULDá\ Z SURFHVLH Z]DMHPQHJR NRPXQLNRZDQLD VL ] LQQ\PL RVREDPL

RGSRZLDGDMF\PL SLVHPQLH QD MHJR S\WDQLD 7HFKQLND WD SRVáXJXMH VL
NZHVWLRQDULXV]HPNWyU\UHVSRQGHQWZ\SHáQLDZáDVQRU F]QLH)DNW*HUHVSRQGHQWMHVW
MHGQRF]HQLH UHGDNWRUHP ZáDVQHM Z\Sowiedzi, znacznie ogranicza zakres
VWRVRZDOQRFLWHFKQLNDQNLHWRZ\FKNZHVWLDZ\NV]WDáFHQLDEDGDQ\FKRVyE

'RQDMF] FLHMVWRVRZDQ\FKURG]DMyZWHFKQLNLDQNLHWRZHMQDOH*

♦

DQNLHWDSRF]WRZDZ\V\áNDL]ZURWNZHVWLRQDULXV]DSRF]W

♦

ankieta prasowa (kwestio

QDULXV]RSXEOLNRZDQ\MHVWZSUDVLHL]ZUDFDQ\SRF]W

♦

DQNLHWD URGRZLVNRZD F]\OL UR]GDZDQD EDGDF] UR]GDMH NZHVWLRQDULXV]H L

Z\SHáQLRQH SRG MHJR NLHUXQNLHP ]ELHUD ] SRZURWHP OXE RF]HNXMH ]ZURWX ]D
SRUHGQLFWZHPSRF]W\

$QNLHW\ PRJ E\ü LPLHQQH OXE DQRQLPRZH DQRQLPRZH ]DSHZQLDM

SU]\SXV]F]DOQLH ZL NV]H SUDZGRSRGRELHVWZR V]F]HURFL VWRVRZDQH MHGQRUD]RZR
XND]XMEDGDQH]MDZLVNRZRNUHORQ\PPRPHQFLHF]DVRZ\PVWDW\F]QLHSRQDZLDQH
RNUHVRZR XND]XM ]PLDQ\ ]MDZLVN GDM REUD] WUHQGyZ UR]ZRMRZ\FK LWS W
VRQGD*DFK SU]HSURZDG]DQ\FK QD JUXSLH UHSUH]HQWDF\MQHM VWRVXMH VL WHFKQLNL
]DSHZQLDMFH ]ZURW Z\SHáQLRQ\FK NZHVWLRQDULXV]\ DQNLHWD Z\SHáQLDQD SRG
NLHUXQNLHPEDGDF]DQDWRPLDVWZVRQGD*DFKQLHUHSUH]HQWDF\MQ\FKPR*QDSRVáXJLZDü
VL LQQ\PLURG]DMDPLDQNLHW'RQLHZWSOLZ\FK]DOHWRPDZLDQHMWHFKQLNLEDGDZF]HM
QDOH* V]\ENLH WHPSR ]GRE\ZDQLD PDWHULDáX EDGDZF]HJR QLVNL NRV]W EDGD
VWDQGDU\]RZDQ\ VSRVyE ]GRE\ZDQLD LQIRUPDFML XPR*OLZLDMF\ SU]HSURZDG]HQLH

analizy statystycznej.

*áyZQ\P W\SHP RSUDFRZ\ZDQLD GDQ\FK V PHWRG\ LORFLRZH NWyUH MHGQDN

ZLQQ\E\üX]XSHáQLRQHPHWRGDPLMDNRFLRZ\PL6WRVRZDQLHPHWRG\VRQGD*XQLHVLH
ZLHOH NRU]\FL DOH UyZQLH* L WUXGQRFL 1DOH*\ ]ZUyFLü V]F]HJyOQ XZDJ QD
GRNáDGQRüLSUHF\]M XNáDGDQLDNZHVWLRQDULXV]DERZLHP niejasne pytanie spowoduje,
L*EáGSRZLHOLVL ZLHORNURWQLH'RZDGQDOH*\UyZQLH*DWRPLVW\F]Q\SXQNWZLG]HQLD

EUDN XM FLD FDáRFLRZHJR U]DGNR VWRVXMH VL REVHUZDFM LQIRUPDFMH QDMF] FLHM
GRW\F]REHFQHJRPRPHQWXF]DVRZHJR

1LHZWSOLZ ]DOHW PHWRG\ VRQGD*X RSDUWHJR QD SUyELH UHSUH]HQWDW\ZQHM

VWDQRZL PR*OLZRü SUHF\]\MQHJR RNUHOHQLD ]ELRURZRFL QD NWyU ]DPLHU]DP\
UR]V]HU]\ü Z\QLNL EDGD XND]Dü VSRáHF]Q\ ]DVL J SURFHVyZ L XPR*OLZLü
VIRUPXáRZDQLH]DOHFHGODSUDNW\NL3RQDGWR]DVWRVRZDQLHWHFKQLNVtandaryzowanych
SR]ZDODQDLQWHUVXELHNW\ZL]DFM SURFHVXEDGDZF]HJR:PHWRG]LHVRQGD*XPR*OLZD
MHVW NRQWUROD SRVW SRZDQLD EDGDZF]HJR ]D RWU]\PDQ\ PDWHULDá W\SX LORFLRZHJR
SR]ZDODQDEDUG]LHMSUHF\]\MQHZ\FLJDQLHZQLRVNyZ

4.5. Statystyka

Statystyka,

MDNR SU]HP\ODQ\ L X]DVDGQLRQ\ VSRVyE JURPDG]HQLD ZLHG]\ R

faktach socjologiczno-kulturowych

QDOH*\ GR QDMVWDUV]\FK VSHF\ILF]Q\FK PHWRG

EDGDZF]\FKQDXNVSRáHF]Q\FK-HVWQDXNRPHWRGDFKEDGDQLD]MDZLVN]ELRURZ\FKL–

w innym znaczeniu – zbiorem takich metod. Swe powodzenie w dyscyplinach

VSRáHF]Q\FK ]DZG]L F]D QLH W\ONR SUHF\]\MQHPX UHODFMRQRZDQLX ZLHG]\ R IDNWDFK
OHF]QDGHZV]\VWNR]GROQRFLGRXVWDODQLD]DOH*QRFL PL G]\EDGDQ\PL]MDZLVNDPL
SR]ZDODMFHMVWZLHUG]LüMDNDMHVWWD]DOH*QRü– co bywa V]F]HJyOQLHZD*QHJG\QLH
PR*HP\Z\L]RORZDüGZyFKF]\QQLNyZ]PLHQQ\FKLXVWDOLü]DFKRG]FHMPL G]\QLPL
]DOH*QRFL HNVSHU\PHQWDOQLH : WDNLFK SU]\SDGNDFK VWDW\VW\ND QLHMDNR UR]V]HU]D
LQGXNFM –SU]HVWDMHMX*E\üWHFKQLNDVWDMHVL PHWRGEDGDZF]

Cho

üVWDW\VW\NDMHVW]ELRUHPPHWRGLORFLRZ\FKQLHR]QDF]DWRE\QDMPQLHME\

]DNUHVHP MHM ]DVWRVRZD E\á\ W\ONR EDGDQLD LORFLRZH W]Q EDGDQLD PDMFH RNUHOLü
UR]PLDU\ ]MDZLVND =QDF]QD ZL NV]Rü EDGD SU]HSURZDG]DQ\FK ]D SRPRF PHWRG

statystycznych to bada

QLD MDNRFLRZH D ZL F RNUHODMFH EDGDQH ]MDZLVNR SRG

Z]JOGHPLQQ\FKFHFKQL*UR]PLDU\7RGZXVWURQQH]DVWRVRZDQLHVWDW\VW\NL]QDMGXMH

wyraz w definicji podanej przez

6áRZQLNZVSyáF]HVQHJRM ]\ND SROVNLHJR: „Nauka o

metodach badania zjawisk masowych, sys

WHPDW\]XMFDFHFK\LORFLRZHLMDNRFLRZH

tych zjawisk”

6WDW\VW\ND GRVWDUF]D EDGDF]RZL QDU] G]L REVHUZDFML SU]H] NWyUH

QDOH*\UR]XPLHüZV]\VWNLHVWRVRZDQHSRM FLDRGRNUHOHQLDSU]HGPLRWXEDGDSRSU]H]

jednostki obserwacji do jednostek miary w przypadku

EDGD ]ZL]DQ\FK ]

dokonywaniem pomiarów.

3RGVWDZRZ\P SRM FLHP VWDW\VW\F]Q\P MHVW ]ELRURZRü DOER SRSXODFMD

VNáDGDMFDVL ]MHGQRVWHNDOERHOHPHQWyZ%DGDüPR*QD]ELRURZRFLQDMUy*QLHMV]HJR
URG]DMX -HGQRVWN EDGDQLD PR*H E\ü ZV]\VWNR RG JDODNW\NL GR DWRPX .D*GD
]ELRURZRü PR*H E\ü SU]HGPLRWHP EDGDQLD ] MHGQ\P ZV]DN*H ]DVWU]H*HQLHP – w
SHZQ\FK JUDQLFDFK Uy*QRURGQRFL 2]QDF]D WR *H ]ELRURZRü QLH PR*H E\ü
FDáNRZLFLH MHGQRURGQD – SRV]F]HJyOQH MHGQRVWNL QLH PRJ E\ü LGHQW\F]QH DQL
FDáNRZLFLH Uy*QRURGQe – SRV]F]HJyOQH MHGQRVWNL QLH PRJ QLH PLHü ]H VRE QLF

wspólnego.

.ROHMQ\P SRM FLHP MHVW FHFKD SU]H] NWyU UR]XPLHP\ ZV]HON ZáDFLZRü

MHGQRVWHNEDGDQLD-HGQRVWNLWHPXV]PLHüSU]\QDMPQLHMGZLHFHFK\ZVSyOQHMHGQ
LGHQW\F]Q ]ZDQ FHFK Z\Uy*QLDMF QD SRGVWDZLH NWyUHM Z\G]LHODP\ EDGDQ
]ELRURZRü ] MDNLHM V]HUV]HM ]ELRURZRFL L GUXJ Z\VW SXMF X SRV]F]HJyOQ\FK
MHGQRVWHN Z Uy*Q\FK RGPLDQDFK ZDULDQWDFK E GF ZáDQLH SU]HGPLRWHP EDGDQLD
&HFK\ E\ZDM PLHU]DOQH L QLHPLHU]DOQH 7H SLHUZV]H Z\UD*D VL QXPHU\F]QLH

(liczbowo), a drugie werbalnie (opisowo).

'RSRGVWDZRZ\FKSRM üVWDW\VW\F]Q\FKQDOH*\]DOLF]\üUyZQLH*HWDS\EDGDQLD

statystycznego:

]ELHUDQLHPDWHULDáX]ZDQHUyZQLH*REVHUZDFMMHGQRVWHNFKRüQLH]DZV]H
REVHUZXMHP\RNUHODP\IDNW\F]nie poszczególne jednostki;

RSUDFRZDQLH PDWHULDáX SURZDG]FH GR XSRU]GNRZDQHJR ]ELRUF]HJR RSLVX
OLF]ERZHJR]ELRURZRFLZIRUPLHWDEOLFLHZHQWXDOQLHZ\NUHVyZ

DQDOL]D Z\QLNyZ SRVáXJXMFD VL Uy*QHJR URG]DMX PLHUQLNDPL

statystycznymi.

%DUG]LHM V]F]HJyáRZH RSLV\ EDGD VWDW\VW\F]Q\FK ]QDMG]LH &]\WHOQLN Z OLF]Q\FK IDFKRZ\FK SRGU F]QLNDFK

SRZL FRQ\FK WHPX ]DJDGQLHQLX : QLQLHMV]\P RSUDFRZDQLX Z\NRU]\VWDQR Metodologia pedagogiki

VSRáHF]QHM, dz. cyt., s. 457-467.

6áRZQLNZVSyáF]HVQHJRM ]\NDSROVNLHJR, dz. cyt., s. 352.

3URZDG]F EDGDQLH VWDW\VW\F]QH QDOH*\ PLHü QD XZDG]H *H PR*H RQR Lü Z

GZyFK Uy*Q\FK NLHUXQNDFK VWDW\F]Q\P DOER G\QDPLF]Q\P Z ]DOH*QRFL RG
F]DVRSU]HVWU]HQL .LHUXQHN VWDW\F]Q\ WR EDGDQLH ]ELRURZRFL Z MDNLP RNUHORQ\P
PRPHQFLH F]DVX ]D NLHUXQHN G\QDPLF]Q\ WR EDGDQLH ]PLDQ Z\VW SXMF\FK Z
]ELRURZRFLZF]DVLH

%DGDQLHVWDW\VW\F]QHPDQDFHOXSR]QDQLHUR]PLDUyZOXEVWUXNWXU\]ELRURZRFL

ZHGáXJMHGQHMDOERSDUXFHFK3R]QDQLHUR]PLDUyZRVLJDVL SU]H]]OLF]HQLHOXESU]H]
SRPLDU 3RZV]HFKQLH PyZL VL R GDQ\FK ]H ]OLF]H zliczeniowych lub
HQXPHUDF\MQ\FKLRGDQ\FK]SRPLDUyZ-HOLFKRG]LRWHFKQLN ]GRE\FLDGDQ\FKMHVW
WR VáXV]QH MHGQDN LVWRWD MHVW Z REX SU]\SDGNDFK WD VDPD – SRPLDU MHVW WR UyZQLH*
]OLF]HQLH MHGQRVWHN Z\VW SXMF\FK Z GDQHM ]ELRURZRFL 5y*QLFD SROHJD QD W\P *H
SU]\SU]HOLF]DQLXXZ]JO GQLDP\ZáDFLZHGODGDQHM]ELRURZRFLMHGQRVWNLIL]\F]QHD
SU]\ SRPLDUDFK VWRVXMHP\ SU]HZD*QLH RJyOQH FKRü E\ZDM UyZQLH* VSHF\ILF]QH
MHGQRVWNL XPRZQH 'DQH ]OLF]HQLRZH QLH]DOH*QLH RG WHJR F]\ RNUHODM UR]PLDU\

zbiorow

RFL F]\ ZDUWRü FHFK\ V WR GDQH VNRNRZH GDQH ] SRPLDUyZ V WR GDQH

FLJáH 3R]QDQLH VWUXNWXU\ RVLJD VL SU]H] XVWDOHQLH UR]NáDGX ]ELRURZRFL ZHGáXJ
LQWHUHVXMFHMQDVFHFK\

.ROHMQ\P SRM FLHP VWDW\VW\F]Q\P MHVW UR]NáDG

. Otrzymujemy go w wyniku

klasyfikacji, tj. zaliczenia poszczególnych jednostek obserwacji do klas,

SU]HGVWDZLDMF\FKRGPLDQ\FHFK\QDNWyUHMSRGVWDZLHSU]HSURZDG]DP\NODV\ILNDFM
WM NWyU SU]\M OLP\ ]D SRGVWDZ EDGDQLD VWUXNWXU\ ]ELRURZRFL 6SUDZD PR*H E\ü
PQLHM OXE EDUG]LHM ]áR*RQD RG ]XSHáQLH EH]SUREOHPRZ\FK QS SáHü URF]QLN
QDXF]DQLD SU]H] PQLHM RF]\ZLVWH DOH MDNR MX* XVWDORQH GR ]XSHáQLH QRZ\FK L
]áR*RQ\FK àDWZLHM MHVW ] FHFKDPL PLHU]DOQ\PL NWyU\FK UR]SL WRü G]LHOL VL QD
SU]HG]LDá\ RGSRZLDGDMFH SUREOHPDW\FH EDGDQLa. Znacznie trudniej jest z cechami
QLHPLHU]DOQ\PLEDUG]RU]DGNRSRVLDGDMF\PLZ\UD(QLHRNUHORQHNODV\

3R]RVWDá\MHV]F]HGRZ\PLHQLHQLDSRM FLD]ZL]DQH]ZD*QLHMV]\PLPLHUQLNDPL

VWDW\VW\F]Q\PL 6 WR QDMSLHUZ SU]HFL WQH QD]\ZDQH Z VWDW\VW\FH PLDUDPL ZDUWRFL
]PLHQQHMFHFK\OXEPLDUDPLSRáR*HQLDUR]NáDGXQDRVLSRPLDUyZRVL;R<MHVW
RVLOLF]HEQRFL1DOH*\SRGNUHOLüUy*QRURGQRüSU]HFL WQ\FKLUy*QLFKZ\VRNRü

2NUHOHQLHQDW\OHZD*QHZVWDW\VW\FH*HPyZLVL F]DVHPL*VWDW\VW\NDMHVWQDXNRUR]NáDGDFK

GODWHJRVDPHJRUR]NáDGXZSU]\SDGNXDV\PHWULLFRZ\QLND]WHJR*HND*GD]QLFK

QDF]HM FKDUDNWHU\]XMH ]ELRURZRü 1DVW SQLH PLDU\ G\VSHUVML F]\OL UR]SURV]HQLD

Z\ND]XMFH VWRSLH Uy*QLF PL G]\ SRV]F]HJyOQ\PL REVHUZDFMDPL RUD] PLDU\
DV\PHWULLF]\OLVNRQRFLSRND]XMFHNLHUXQHNVNRQRFLSUDZDOHZDLMHMUR]PLDU\

-HOL FKRG]L R EDGDQLH G\QDPLNL WR PDP\ WX SRM FLH WUHQGX F]\OL WHQGHQFML

RJyOQHM L ZDKD F\NOLF]Q\FK ]H V]F]HJyOQ\P SU]\SDGNLHP ZDKD VH]RQRZ\FK
7UHQG R]QDF]D Z VWDW\VW\FH HNRQRPLF]QHM WHQGHQFM ZLHOROHWQL Z\VW SXMF
QLH]DOH*QLH RG ZDKD F\NOLF]Q\FK L SU]\SDGNRZ\FK :UHV]FLH QDOH*\ Z\PLHQLü
EDGDQLH]ZL]NX]DUyZQRZXM FLXVWDW\F]Q\PMDNLG\QDPLF]Q\PZVSyáF]\QQLND
NRUHODFML L UyZQDQLD UHJUHVML :VSyáF]\QQLN NRUHODFML MHVW FK\ED QDMEDUG]LHM ]QDQ\ L
VWRVRZDQ\ SR]D UHGQL DU\WPHW\F]Q L OLF]EDPL Z]JO GQ\PL MHOL FKRG]L R FHFK\
PLHU]DOQHGRNWyU\FKZ\áF]QLHRGQRV]VL Z\PLHQLRQHSRSU]HGQLRPLHUQLNL

%DUG]R ZD*Q\P SRM FLHP MHVW WHUPLQ PHWRGD UHSUH]HQWDW\ZQD %DGDQLH ]

X*\FLHP WDNLHM PHWRG\ SROHJD QD ]DVWSLHQLX FDáHM ]ELRURZRFL SUyEN :H
ZáDFLZ\PEDGDQLXUHSUH]HQWDW\ZQ\PSRZLQQDRQDE\üSREUDQDZRNUHORQ\VSRVyE

którego zasadniczym elementem jest losowanie.

.RQVHNZHQFMHVWRVRZDQLDSRZ\*V]\FKSRM üPR*QDXMüZWU]\SXQNW\

]ZL NV]HQLHV\VWHPDW\F]QRFLLSUHF\]MLXMPRZDQLD]DJDGQLH

udoskonalenie wyników

EDGD

QDáR*HQLH SHZQ\FK RERZL]NyZ RG NWyU\FK Z\SHáQLHQLD PR*OLZRü
ZáDFLZHJRLVNXWHF]QHJRVWRVRZDQLDW\FKSRM üE G]LHX]DOH*QLRQD

3RZ\*V]H SXQNW\ V Z SHZLHQ VSRVyE ZVSyá]DOH*QH DOERZLHP Z\VW SXM

PL G]\ QLPL Uy*QHJR VWRSQLD VSU] *HQLD ]ZURWQH 1DOH*\ ]D]QDF]\ü *H UHDOL]DFMD
SXQNWX SLHUZV]HJR PR*H Z MDNLP PRPHQFLH ]DJUR]Lü ]E\WQLP XSUDV]F]DQLHP
]DJDGQLHLVFKHPDW\]PHPPLPRLVWQLHQLDSHZQHJRDQWLGRWXPZVDP\FKSRM FLDFK
VWDW\VW\F]Q\FK1LHZWSOLZLHZL NV]\P]DJUR*HQLHPMHVWZ\QLNDMFH]]DVWRVRZania
QRZRF]HVQHM WHFKQLNL REOLF]HQLRZHM QLHEH]SLHF]HVWZR ]DNáyFHQLD UyZQRZDJL
PL G]\OLF]HQLHPDP\OHQLHP3RWU]HEDWXRJURPQHMIDFKRZRFLLRGSRZLHG]LDOQRFL
:SURZDG]HQLH SRM ü ]ELRURZRFL L MHGQRVWHN EDGDQLD Z\PDJD LFK F]\WHOQHJR

precyzowania, a to p

U]\F]\QLDVL QLHW\ONRGRMDQLHMV]HJRSRVWDZLHQLD]DJDGQLHL

ZL NV]HM GRNáDGQRFL Z\QLNyZ DOH ZSá\ZD NRQVWUXNW\ZQLH QD NODV\ILNDFM VDP\FK

EDGD=NROHLSRM FLHUR]NáDGXRSDUWHRSRM FLHFHFKZ\PDJDQLHW\ONRQD]\ZDQLD
FHFKDOHLLFKMDNQDMZL NV]Hj kwantyfikacji. Tylko bowiem cecha skwantyfikowana
GDMH PR*OLZRü ]EXGRZDQLD Z RSDUFLX R QL SHáQHJR UR]NáDGX WM UR]NáDGX
SRVLDGDMFHJRRNUHORQ\NV]WDáW

52='=,$à,,,

METODYKA PRACY NAUKOWEJ

1. Przygotowanie tekstu

-DN MX* ZF]HQLHM ZVND]\ZDQR F]áRZLHN MHVW LVWRW ZVSyOQRWRZ L

NRPXQLNXMF VL ] LQQ\PL SRGPLRWDPL 2ERN M ]\ND PyZLRQHJR MHGQ ] IRUP
NRPXQLNDFML LQWHUSHUVRQDOQHM MHVW VáRZR SLVDQH -HGQDN SURFHV WZRU]HQLD WHNVWX
Z\PDJD ZLHOX ]DELHJyZ DXWRUD PDMF\FK QD FHOX VNRPSRQRZDQLH Fzytelnego,
]UR]XPLDáHJR GOD RGELRUF\ L MHGQRF]HQLH VSHáQLDMFHJR MHJR RF]HNLZDQLD RGQRQLH
SRV]XNLZDQ\FKLQIRUPDFMLG]LHáD7HNVWQDXNRZ\PDSRGW\PZ]JO GHPZ\PDJDQLD
V]F]HJyOQH7ZRU]HQLHSUDF\QDXNRZHMQLHPR*HRSLHUDüVL MHG\QLHQDLQWHOLJHQFMLL

]VGNXDXWRUD–NRQLHF]QHVZVND]yZNLPHWRG\F]QHMDNSUDZLGáRZRJR]EXGRZDü

'RSLHURZyZF]DVWHNVWQDXNRZ\ZSHáQLE G]LHVSHáQLDáRF]HNLZDQLD]DUyZQRDXWRUD
MDNLRGELRUF\6SUyEXMP\]DWHPRNUHOLüF]\PMHVWWHNVW

1DMSLHUZMHVWIRUPSU]HND]\ZDQLDLQIRUPDFML-RODQWD0DüNLHZLF]]DGHILQLFM

WHNVWX SU]\MPXMH Ä]RUJDQL]RZDQ\ Z SHZLHQ VSRVyE ]ELyU ]GD SU]HND]XMF\
LQIRUPDFM VNRF]RQ]SXQNWXZLG]HQLDMHJRQDGDZF\´

.D*G\WHNVWMHVWLQIRUPDFM

RG NRJR GR NRJR F]\ GOD NRJR $XWRU WHNVWX GHF\GXMH R W\P MDNL E G]LH MHJR
WHPDW GRELHUD L LQWHUSUHWXMH PDWHULDá P\ORZ\ XND]XMH VZRMH VG\ L RFHQ\
SRU]GNXMHWUHüLXELHUDZV]DW VáRZQ7ZRU]FWHNVWQDOH*\SDPL WDüE\E\áRQ
UR]ZLMDQ\]JRGQLH]NRPSHWHQFMDPLSLV]FHJR$XWRUVNi (czyli: naturalny dla autora)
PXVLE\üVSRVyEXM FLDWHPDWXM ]\NLVW\OZ\SRZLHG]L2EHFQRüDXWRUDZWHNFLH
QDZHW Z PRPHQFLH MHJR XNRF]HQLD MHVW EH]VSU]HF]QD – SU]HMDZLD VL RQD PL G]\
LQQ\PL Z SRGPLRWRZRFL WHNVWX , WDN Z WHNVWDFK QDXNRZ\FK SU]\M áR VL XQLNDQLH
SRGPLRWRZRFL ] Z\MWNLHP MHG\QLH HVHMX 1LHPQLHM QDOH*\ SDPL WDü *H RGELRUFD

-0DüNLHZLF], -DNSLVDüWHNVW\QDXNRZH"*GDVNV

100

WHNVWXPDSUDZRZLHG]LHüNWyUH]SRJOGyZZQLP]DZDUW\FKV]GDQLDPLDXWRUDD
NWyUH ]RVWDá\ SU]HM WH ] LQQ\FK (UyGHá :\GDMH VL RF]\ZLVWH *H Z\UD*DMF ZáDVQ
RSLQL Z VSUDZDFK LVWRWQ\FK L SR]RVWDMF\FK Z REV]DU]H QDV]\FK NRPSHWHQFML
X*\MHP\ SLHUZV]HM RVRE\ OLF]E\ SRMHG\QF]HM -HVW WR ZLDGHFWZHP Z]L FLD SHáQHM
RGSRZLHG]LDOQRFL]DZ\SRZLHG]LDQHVáRZD–SRVáXJXMHP\VL ZyZF]DVQS]ZURWHP
VG] *H. Kiedy MHGQDN SU]\WDF]DP\ FXG]H SRJOG\ QDOH*\ GRáF]\ü LQIRUPDFM
F]\MHRQHV]MDNLHJR(UyGáD]RVWDá\]DF]HUSQL WH

7ZRU]F WHNVW QDXNRZ\ PXVLP\ SDPL WDü UyZQLH* R W\P GR NRJR MHVW RQ

DGUHVRZDQ\ MDND MHVW ZLHG]D L ]DLQWHUHVRZDQLD F]\WHOQLND 8Z]JO GQLDMF ]DNUHV
ZLHG]\M ]\NRZHMMDNLZLHG]\RZLHFLHRUD]]DLQWHUHVRZDQLDDGUHVDWDVSUDZLP\
*HWHNVWE G]LH]UR]XPLDá\LLQWHUHVXMF\GODRGELRUF\

7HNVW\SLVDQHPR*HP\G]LHOLüQDQDXNRZHLX*\WNRZHIXQNFMDLQIRUPDF\MQD

literackie (funkcja kreatywna),

SXEOLF\VW\F]QHIXQNFMDQDNáDQLDMFD7HNVW\QDXNRZH

VáX* WZRU]HQLX SU]HND]\ZDQLX L UR]SRZV]HFKQLDQLX ZLHG]\ QDXNRZHM 7ZRU] MH

uczeni-

VSHFMDOLFLOXEFLNWyU]\ZLHG] SU]HND]XM]DRGELRUFDPLVVSHFMDOLFLOXE

ODLF\]DLQWHUHVRZDQLRNUHORQ\PLWUHFLDPL7HNVW\QDXNRZHG]LHOVL –PDMFQD
Z]JO G]LHW\SRGELRUF\LURG]DMUHODFMLPL G]\QDGDZFDRGELRUF– na: teoretyczno-

naukowe, dydaktyczno-naukowe, popularnonaukowe.

Sytuacja komunikacyjna (nadawca – odbiorca –

UHODFMHPL G]\QLPLZSá\ZDM

D VW\O F]\OL WUHFLRZH L IRUPDOQH XNV]WDáWRZDQLH Z\SRZLHG]L :D*QH V ]DUyZQR

URGNL VW\OLVW\F]QH EU]PLHQLRZH PRUIRORJLF]QH VNáDGQLRZH OHNV\NDOQH
IUD]HRORJLF]QH MDN L VWUXNWXUD RUJDQL]DFMD WHNVWX MDNR FDáRFL Ä6W\O WR VSRVyE
XNV]WDáWRZDQLDWHNVWX]ZL]DQ\]Z\ERUHPURGNyZM ]\NRZ\FKLNRPSR]\F\MQ\FK
:\EyU WHQ ]DOH*\ RG F]\QQLNyZ SRQDGLQG\ZLGXDOQ\FK L LQG\ZLGXDOQ\FK

obiektywnych i subiektywnych”

6W\O Z\SRZLHG]L SRZLQLHQ E\ü DGHNZDWQ\ GR

sytuacji komunikacyjnej i do typu tekstu.

Tworzenie tekst

XVNáDGDVL ]WU]HFKSRGVWDZRZ\FKID]

♦

prac przygotowawczych;

♦

pisania tekstu;

-0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 28.

101

♦

poprawiania i przeredagowywania tekstu.

3UDFHSU]\JRWRZDZF]HREHMPXMSRGM FLHGHF\]MLGRW\F]FHMWHPDW\NLWHNVWXL

WHJR Z MDNL VSRVyE E G]LH WZRU]RQ\ GR NRJR E G]LH DGUHVRZDQ\ L MDNL E G]LH WR
JDWXQHN WHNVWX .ROHMQ\ HWDS SUDF REHMPXMH JURPDG]HQLH PDWHULDáX MHJR DQDOL]
XSRU]GNRZDQLH SR F]\P QDVWSL Z\FLJQL FLH ZQLRVNyZ NRQNOX]ML L X]\VNDQLH
UR]ZL]DQLD3UDFHE GGRW\F]\á\UyZQLH*EXGRZ\V]NLHOHWXSU]\V]áHJRWHNVWXMHgo
SODQX L VFKHPDWX NRQVWUXNF\MQHJR 0XVLP\ SDPL WDü R W\P *H ND*G\ WHNVW SRVLDGD
SRF]WHNF]\OLZ\SRZLHG]HQLHZVW SQHURGHN–Z\SRZLHG]HQLHUR]ZLMDMFHLNRQLHF

–

Z\SRZLHG]HQLHSRGVXPRZXMFH

2NUHOHQLH WHPDWX ]DOH*\ RG DXWRUD MHJR NRPSHWHQFML L ]DLQWHUHVRZD RG

potencjalnego odbiorcy –

MHJRZLHG]\LRF]HNLZDRGURG]DMXWHNVWX– jego funkcji,

JDWXQNXLGáXJRFL1DMSHáQLHMWHPDWWHNVWXRGGDMHSUHF\]\MQLH]EXGRZDQDWH]DNWyUD
VSUDZLD *H WHPDW QLH W\ONR ]RVWDMH ]DZ *RQ\ DOH L XNLHUXQNRZDQ\ – sprawLD *H
PR*HP\Z\REUD]LüVRELHWHNVWMDNRFDáRüZáF]QLH]MHJR]DNRF]HQLHP1DVW SQ\
HWDS SUDF\ WR F]\WDQLH L URELHQLH QRWDWHN 1RWDWNL SRZLQQ\ ]DZLHUDü Z\EyU L
LQWHUSUHWDFM SU]HF]\WDQHJR PDWHULDáX RUD] Z\EyU F\WDWyZ ZSOHFLRQ\FK Sy(QLHM Z

tekst) opat

U]RQ\FKGDQ\PLELEOLRJUDILF]Q\PLQRWNELEOLRJUDILF]QLQXPHUHPVWURQ\

QLH W\ONR SU]\ F\WDWDFK 3RZLQQ\ SU]\ W\P E\ü Z\JRGQH Z X*\FLX – D ZL F
]UR]XPLDáHF]\WHOQHLSU]HMU]\VWH

3R ]JURPDG]HQLX PDWHULDáX PR*HP\ SU]\VWSLü GR EXGRZDQLD VFKHPDWX

konstru

NF\MQHJR NWyU\ XZLGRF]QL ]DZDUWRü SU]\V]áHJR WHNVWX L MHJR VWUXNWXU

6FKHPDWNRQVWUXNF\MQ\IXQNFMRQXMHQDGZDVSRVRE\MDNRURERF]\SODQSRSU]HG]DMF\
SLVDQLHWHNVWXLMDNRV]NLHOHWQDGDMF\IRUP JRWRZHPXWHNVWRZL3ODQSRZLQLHQPLHü
VWUXNWXU ]KLHUDUFKL]RZDQ D ZL F ]DZLHUDü SXQNW\ L SRGSXQNW\ D WUHü SXQNWX
QDGU] GQHJRSRZLQQD]DZLHUDüVXP WUHFLSRGSXQNWyZ5R]EXGRZDQ\SODQURERF]\
]DZLHUDMF\ NRQNUHWQH LQIRUPDFMH QLH ]D RJyOQH DEVWUDNF\MQH RNUHOHQLD GDMH Z

efekcie skondensowany tekst, zarysow

XMHNRPSR]\FM WHNVWX

0R*HP\PyZLüRF]WHUHFKSRGVWDZRZ\FK]DVDGDFKGRW\F]F\FKNRPSR]\FML

7HNVW QLH]DOH*QLH RG GáXJRFL SRZLQLHQ E\ü NRPSOHWQ\ W]Q ZLQLHQ

XZ]JO GQLDüZV]\VWNLHSUREOHP\Z\QLNDMFH]WH]\SUDF\

102

7HNVWSRZLQLHQVWDQRZLü]DPNQL WFDáRüVWDQRZLFVXP VZRLFKF] FL

W]Q PLHü Z\UD(QLH ]DU\VRZDQH JUDQLFH D SRV]F]HJyOQH HOHPHQW\ WHNVWX
SRZLQQ\VL ]HVREZL]Dü

3RU]GHN SRV]F]HJyOQ\FK F] FL SRZLQLHQ E\ü SRU]GNLHP ORJLF]Q\P L

Z\QLNDü]MHGQHMRNUHORQHM]DVDG\RUJDQL]DF\MQHMQDMF] FLHMZ\Uy*QLDP\
F]WHU\IRUP\NRPSR]\FMLRSLVRSRZLDGDQLHSUH]HQWDFM LDUJXPHQWDFM

3RU]GHNSRV]F]HJyOQ\FKF] FLSRZLQLHQ]DOH*HüRGWHPDWXLZ\QLNDü]

WH]\SUDF\]DOH*\SU]HGHZV]\VWNLPRGWH]\SUDF\

7HFKQLNLVWRVRZDQHZWHNFLHQDXNRZ\P

ZRU]FWHNVW\QDXNRZHDXWRUPR*HSRVáXJLZDüVL Uy*QRURGQ\PLWHFKQLNDPL

1DOH* GR QLFKGHILQLRZDQLHDQDOL]D L NODV\ILNRZDQLH SRUyZQDQLH Z\VW SXMFHZ
Uy*Q\FKURG]DMDFKWHNVWyZRUD]DUJXPHQWDFMDWHNVW\DUJXPHQWDF\MQH

3U]\VW SXMF GR WZRU]HQLD WHNVWX QLH VSRVyE SRPLQü GHILQLRZDQLD SRM ü

NOXF]RZ\FKGODWHNVWXRUD]Z\MDQLHQLD]QDF]HWHUPLQyZVSHFMDOLVW\F]Q\FKLU]DG]LHM
X*\ZDQ\FKZ\UD]yZREF\FK1DMF] FLHMSRVáXJXMHP\VL GHILQLFMNODV\F]QNWyUD
VNáDGDVL ]F]áRQXGHILQLRZDQHJRQSIXQNFMDSRznawcza, styl naukowy, studium) i
F]áRQX GHILQLXMFHJR Z\MDQLDMFHJR VHQV QD]Z\ SU]H] RGHVáDQLH GR SRM FLD
V]HUV]HJR ]DNUHVRZR RUD] SRGDQLH Uy*QLF\ JDWXQNRZHM 1LHNLHG\ MHGQDN QDOH*\
SRVáX*\üVL GHILQLFMUR]EXGRZDQL]áR*RQ7HUPLQ\PQLHMLVWRWQHPR*QDRNUHOLü
GHILQLFM VNUyFRQ Z SRVWDFL V\QRQLPyZ NUyWNLHM SHU\IUD]\ XSURV]F]RQHM GHILQLFML
NODV\F]QHM6WR]DZV]HGHILQLFMHXNLHUXQNRZDQH– dla potrzeb danego tekstu i jego

czytelników.

Do technik wykorzystywanych w tworzeniu tekstu naukowego nale

*DQDOL]DL

NODV\ILNRZDQLH$QDOL]DSROHJDQDZ\G]LHOHQLXF] FLNWyUHVQDVW SQLHRSLV\ZDQH
OXE GHILQLRZDQH L NRF]\ VL XND]DQLHP UHODFML PL G]\ QLPL 3RSUDZQRü DQDOL]\
]DOH*\ RG MHM GRNáDGQRFL D SRGOHJDM MHM Uy*QH URG]DMH RELHNWyZ QS SRM FLD

MDZLVNDXWZRU\OLWHUDFNLHZ\UD*HQLDM ]\NRZH$QDOL]DMHVWQDMF] FLHMZVW SHPGR

-0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 42.

103

LQWHUSUHWDFML EG( V\QWH]\ .ODV\ILNRZDQLH MHVW WHFKQLN EOLVN DQDOL]LH .D*GD
SRSUDZQD NODV\ILNDFMD SRZLQQD E\ü V\VWHPDW\F]QD ]EXGRZDQD ZHGáXJ MHGQHJR
Z\UD(QHJR NU\WHULXP L NRPSOHWQD ND*G\ HOHPHQW FDáRFL SRZLQLHQ PLHFLü VL Z
NWyUHM ] XWZRU]RQ\FK NODV OXE SRGNODV .ODV\ILNRZDQLH áF]\ VL ] LQQ\PL
WHFKQLNDPLWZRU]HQLDWHNVWXDQDOL]SRUyZQ\ZDQLHPGHILQLRZDQLHP0R*HUyZQLH*
VWDQRZLüHOHPHQWGHILQLFML$QDOL] LNODV\ILNRZDQLHVWRVXMHVL ZUy*Q\FKW\SDFKSUDF
QDXNRZ\FK Z SUDFDFK PDWHULDáRZ\FK IDNWRJUDILF]Q\FK JG]LH SRU]GNXM RQH
PDWHULDá OXE IDNW\ RUD] Z SUDFDFK WHRUHW\F]Q\FK Z NWyU\FK VSHáQLDM IXQNFM
Z\MDQLDMF

,QQ WHFKQLN Z\NRU]\VW\ZDQ Z WZRU]HQLX tekstów naukowych jest

SRUyZQDQLH 3RUyZQDQLH WR ]HVWDZLHQLH GZyFK ]MDZLVN L RJOGDQLH LFK SDUDOHOQLH
1DMSURVWV]H MHVW VWZRU]HQLH WHNVWX RSDUWHJR MHG\QLH QD SRUyZQDQLX SRGRELHVWZ :
W\P Z\SDGNX PR*QD UyZQRF]HQLH SDUDOHOQLH ]HVWDZLü SRUyZQ\ZDQH SU]HGPioty,
EG(QDMSLHUZRSLVDüMHGHQSRWHPGUXJLLQDNRQLHFSU]HGVWDZLüLVWRWQHSRGRELHVWZD
OXE Uy*QLFH 7UXGQLHMV]\P ]DELHJLHP MHVW VWZRU]HQLH WHNVWX Z NWyU\P ]RVWDQ
XZ]JO GQLRQH ]DUyZQR SRGRELHVWZD MDN L Uy*QLFH : Z\SDGNX V\WXDFML Z NWyUHM

jeden z p

U]HGPLRWyZ MHVW PQLHM ]QDQ\ RGELRUF\ QL* GUXJL L FHOHP SRUyZQDQLD MHVW

SU]\EOL*HQLH WHJR GUXJLHJR PyZLP\ R DQDORJLL 2EMDQLD RQD ]D SRPRF WHJR FR

znane –

WR FR PQLHM ]QDQH SR]ZDODMF Z WHQ VSRVyE ZSURZDG]Lü QDMWUXGQLHMV]H

SRM FLD7HFKQLNDSRUyZQDQLDLDQDORJLLF] VWRáF]\VL ]GHILQLRZDQLHPF]\WH*]

argumentowaniem.

7HFKQLND DUJXPHQWRZDQLD MHVW RGPLHQQD RG SU]HGVWDZLRQ\FK SRZ\*HM

&]\QQRüSU]\JRWRZDZF]VWDQRZLZQLHMJURPDG]HQLHDUJXPHQWyZ–IDNWyZVGyZ
WHRULL LWS NWyUH PXV] E\ü SU]HNRQXMce i wiernie oddane. Korzystniejsze dla
ZLDU\JRGQRFLWHNVWXMHVW]ELHUDQLHDUJXPHQWyZza i przeciw6SUDZLDWH**HDQDOL]D
SUREOHPX MHVW SHáQLHMV]D D VWZLHUG]HQLH NWyUH DUJXPHQW\ SU]HZD*DM PR*H
GRSURZDG]Lü GR ]PLDQ\ WH]\ EG( MHM PRG\ILNDFML 8Z]JO GQienie argumentów

przeciw

SR]ZROLDXWRURZLXSU]HG]LüHZHQWXDOQHNRQWUDUJXPHQW\F]\WHOQLND

=HEUDQH DUJXPHQW\ QDOH*\ XSRU]GNRZDü D ZL F ZNRPSRQRZDü Z RJyOQ\

VFKHPDW ZQLRVNRZDQLD XSRU]GNRZDü Z REU ELH WHJR V\VWHPX L XPLHMVFRZLü

argumenty strony przeciwn

HM : WHNVWDFK DUJXPHQWDF\MQ\FK Z\ELHUD VL ]Z\NOH

104

LQGXNF\MQ\ VFKHPDW ZQLRVNRZDQLD SU]HFKRG]HQLH RG SU]HVáDQHN GR ZQLRVNX

ogólnego, konkluzji). Polega on na przechodzeniu od argumentów najbardziej znanych

(najprostszych, najmniej istotnych) dla odbiorcy do argumentów najmniej znanych

EDUG]LHM ]áR*RQ\FK QDMZD*QLHMV]\FK L LFK SU]HP\ODQ\P VXPRZDQLX $UJXPHQW\

przeciw

PR*QDXPLHFLüZF] FLSRF]WNRZHMSRGGDüMHNU\W\FHSROHPLFHLGRSLHUR

ZyZF]DV SU]HGVWDZLü ZáDVQ WH] L DUJXPHQW\ SU]HPDZLDMFH ]D QL 0RJ RQH
]QDOH(üVZRMHPLHMVFHZF] FLURGNRZHMWHNVWXQD]DVDG]LHNRQWUDVWX]DUJXPHQWDPL
SUH]HQWRZDQ\PLSU]H]DXWRUD-H*HOL]D]DPLHU]DP\QDMSLHUZXGRZRGQLüZáDVQWH]
NRQWUDUJXPHQW\ ]QDMG VZRMH PLHMVFH Z NRFRZHM F] FL SUDF\ 3U]\GDWQH Z

konstr

XNFMLWHNVWXDUJXPHQWDF\MQHJRE G]LHSRUyZQDQLHNRQWUDVWRZDQLHRUD]áF]HQLH

ZáDFXFK\SU]\F]\QRZR-skutkowe.

3. Rola akapitu

: ND*G\P WHNFLH PR*HP\ Z\Uy*QLü ZVW S UR]ZLQL FLH L ]DNRF]HQLH 1D

ND*G\ ] W\FK HOHPHQWyZ VNáDGDM VL IRUP\ JUDPDW\F]QH Zyrazy i zdania oraz
MHGQRVWNLWHNVWRZHDNDSLW\]HVSRá\DNDSLWyZQDGDNDSLW\SRGUR]G]LDá\LUR]G]LDá\

3RG SRM FLHP DNDSLWX UR]XPLHP\ ÄZ\RGU EQLRQ\ JUDILF]QLH >SU]H] ZFL FLH –

przyp. autora

@IUDJPHQWWHNVWXZ\UD*DMF\]D]Z\F]DMMHGQP\OLVNáDGDMF\VL ]

SRZL]DQ\FK ]H VRE ]GD´

$NDSLW WR SHZQD FDáRü ]DZLHUD VNRF]RQ P\O

LQIRUPDFM LVWDQRZLZHZQ WU]QVSyMQRüVHPDQW\F]QLIRUPDOQ-HJRGáXJRü
]DOH*\RGURG]DMXWHNVWXWHPDWXLIRUP\SRGDZF]HMRSLVRSRZLDGDQLHSrezentacja,
DUJXPHQWDFMDRUD]SR]\FMLZWHNFLH–DNDSLW\QDNRFXWHNVWXE\ZDM]Z\NOHNUyWV]H
QL* QD SRF]WNX L Z URGNX : FHOX XQLNQL FLD PRQRWRQLL DNDSLW\ GáX*V]H QDOH*\
SU]HSODWDüNUyWV]\PL

%XGRZDZHZQ WU]QDDNDSLWX

-0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 75.

105

.D*G\ DNDSLW MHVW VZHJR URG]DMu minitekstem. Podobnie jak tekst posiada

SRF]WHNURGHNLNRQLHF2GWHNVWXRGUy*QLDJRWR*HQLHND*G\DNDSLWPXVL]DZLHUDü
ZV]\VWNLHWHHOHPHQW\ERZLHPQLHZV]\VWNLHDNDSLW\Z\PDJDMSRGVXPRZDQLD

,VWRW DNDSLWX VWDQRZL Z\SRZLHG]HQLH WHPDWRZH ]QDMGXMFH VL ]Z\NOH QD

SRF]WNXDNDSLWXNWyUHVSHáQLDQDVW SXMFHIXQNFMH

♦

MHVWJáyZQP\OGDQHJRIUDJPHQWXWHNVWX

♦

]DZLHUDNOXF]RZHVáRZDLZ\UD*HQLDRUJDQL]XMHGDQ\IUDJPHQWWHNVWX

♦

oddziela akapit od kontekstu;

♦

ZáF]D DNDSLW Z VNáDG Z\*V]\FK MHGQRVWHN WHNVWRZ\FK SU]\áF]D JR
DNDSLWyZSRSU]HG]DMF\FK

:\SRZLHG]HQLH WHPDWRZH ]RVWDMH UR]ZLQL WH Z GDOV]HM F] FL DNDSLWX SU]H]

GHILQLFM DQDOL] SRUyZQDQLHZ\MDQLHQLHSU]\F]\QRZR-VNXWNRZHLRGQLHJR]DOH*\
REV]HUQRüDNDSLWX

6SyMQRüDNDSLWX

.D*G\ DNDSLW SRZLQLHQ FKDUDNWHU\]RZDü VL VSyMQRFL L WR ]DUyZQR DNDSLWX

MDNR SHZQHM VNRF]RQHM FDáRFL MDN L MDNR ÄWNDQNL´ F]VWNL WZRU]FHM SHZLHQ
RUJDQL]P 6WG PXVL E\ü VSyMQ\ ZHZQ WU]QLH L MHGQRF]HQLH PXVL ZL]Dü VL ]
SR]RVWDá\PL DNDSLWDPL 6SyMQRü DNDSLWX RVLJD VL SRSU]H] URGNL JUDPDW\F]QH L
OHNV\NDOQHDZL FPLQSRZWyU]HQLDZ\UD]yZZ\UD*HNRQVWUXNFML]GDQLRZ\FK
]DLPNL VSyMQLNL L URGNL VNáDGQLRZH – takie jak elipsa

i szyk przestawny

SDUDOHOL]P VNáDGQLRZ\ SRZWyU]HQLH VFKHPDWX ]GDQLD SRSU]HG]DMFHJR – czy
WUDQVIRUPDFMH VNáDGQLRZH QS SU]HNV]WDáFHQLH S\WDQLD Z RGSRZLHG( :\UD]\ L
Z\UD*HQLDVSDMDMFH

QDGDMWHNVWRZL]ZDUWRüPRELOL]XMXZDJ RGELRUF\LXND]XM

NLHUXQHN Z NWyU\P SRG*DM P\OL DXWRUD :D*QH GOD F]\WHOQRFL WHNVWX MHVt

zachowanie jednego czasu gramatycznego oraz jednej formy osobowej.

(OLSVD SROHJD QD SRPLQL FLX SHZQ\FK F] FL ]GDQLD NWyUH PR*QD RGWZRU]\ü QD SRGVWDZLH NRQWHNVWX QS

SRGPLRWGRP\OQ\

Inwersja (szyk przestawny) polega

QD SU]HVWDZLHQLX ]PLDQLH NROHMQRFL VNáDGQLNyZ Z\SRZLHG]HQLD

1DMF] FLHM QD SLHUZV]H PLHMVFH Z\VXQL W\ ]RVWDMH WHQ HOHPHQW NWyU\ áF]\ VL WUHFLRZR ]H ]GDQLHP

SRSU]HG]DMF\P

6QLPLVSyMQLNL]DLPNLZ]JO GQHZIXQNFMLVSDMDMFHMRUD]WUDQ]\FMH– wyUD]\LZ\UD*HQLDQDZL]XMFH

106

3RGVWDZRZ\P OHNV\NDOQ\P PHFKDQL]PHP VSDMDMF\P MHVW SRZWyU]HQLH

GRNáDGQH SRZWyU]HQLH VáRZD EG( ]ZURWX Z LGHQW\F]QHM SRVWDFL RUD] QLHGRNáDGQH
]DVWSLHQLHVáRZDOXE]ZURWXLQQ\P3RZWyU]HGRNáDGQ\FKX*\ZDP\ZyZF]DVJG\

wynika to z tematu tekstu lub gdy stosujemy je jako zamierzony chwyt stylistyczny.

$E\ XQLNQü QLHSRWU]HEQ\FK SRZWyU]H GRNáDGQ\FK VWRVXMH VL SRZWyU]HQLD
QLHGRNáDGQH 6 QLPL QDMF] FLHM V\QRQLP\ SHU\IUD]D EH]SRUHGQLH L SRUHGQLH

hiperonimy

]DLPNL ,QQ\PL OHNV\NDOQ\PL URGNDPL VSDMDMF\P V QDZL]DQLD

VáRZRWZyUF]HLVHPDQW\F]QH

3RQL*V]\VFKHPDWXND]XMHQDMF] FLHMZ\NRU]\VW\ZDQHURGNLVSyMQRFLRZH

VNáDGQLRZH

(inwersja, elipsa,

paralelizm,

transformacje)

gramatyczne

konektywy

(spójniki, tranzycje,

konektory wzgl.)

URGNL

VSyMQRFLRZH

GRNáDGQH

powtórzenia

leksykalne

QLHGRNáDGQH

(synonimy,

peryfrazy,

hiperonimy,

zaimki)

QDZL]DQLD

VáRZRWZyUF]H

semantyczne)

Hiperonimy –

Z\UD]\QDGU] GQH

1DSRGVW-0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 92.

107

:L NV]RüW\FKURGNyZPDQDFHOXWZRU]HQLHVSyMQRFLZHZQWU]DNDSLWRZHML

PL G]\DNDSLWRZHM : WZRU]HQLX VSyMQRFL PL G]\DNDSLWRZHM Z\NRU]\VW\ZDQH V WH
VDPH URGNL NWyUH VáX* WZRU]HQLX VSyMQRFL ZHZQWU]DNDSLWRZHM MHGQDN*H QLH
Z\VWDUF]D VDPR SRáF]HQLH RVWDWQLHJR ]GDQLD SRSU]HG]DMFHJR DNDSLWX ] SLHUZV]\P
]GDQLHP QDVW SXMFHJR 1DZL]DQLD PL G]\DNDSLWRZH SRZLQQ\ VFDODü WHNVW .D*G\
DNDSLW WR Z ]DVDG]LH VNRF]RQD P\O MHGQDN*H MHVW ona zwykle rozwijana w
QDVW SQ\FKDNDSLWDFK1DOH*\SDPL WDüE\SRV]F]HJyOQHDNDSLW\áF]\á\VL ZVSyMQ\

tekst.

3RF]WHNLNRQLHFWHNVWX

7HNVW QLH]DOH*QLH RG MHJR URG]DMX PD ]D ]DGDQLH SU]\FLJQL FLH XZDJL

F]\WHOQLND 6WG WDN ZD*Q\ Z\GDMH VL jego pierwszy akapit, który powinien
]DLQWHUHVRZDü VZRLP WHPDWHP RGELRUF L ]DFK FLü GR MHJR SU]HF]\WDQLD :VW S PD
MHGQRF]HQLHSU]\JRWRZDüDGUHVDWDWHNVWXGRWUHFLZQLP]DZDUW\FK-0DüNLHZLF]
XZD*D *H ÄGREU\ ZVW S QLH SRZLQLHQ GDü VL RGáF]\ü RG UHV]W\ WHNVWX -H*HOL
RGHWQLHP\F]\VNUHOLP\SRF]WHNDSUDFDQDW\PQLHVWUDFL–E G]LHQDGDO]UR]XPLDáD
LGREU]H]EXGRZDQDWR]QDF]\*HWHQSRF]WHNE\áQLHZáDFLZ\´

2IRUPLHZVW SXGHF\GXMGZDURG]DMHF]\QQLNyZSRWHQFMDOQ\Rdbiorca teksu

MHJRSRWU]HE\RF]HNLZDQLDZLHG]DRUD]FHFK\WHNVWXIXQNFMDGRPLQXMFDJDWXQHN
FKDUDNWHU L WHPDW\ND VFKHPDW NRPSR]\F\MQ\ SU]HZLG\ZDQD GáXJRü , WDN
Z\Uy*QLDP\SU]\QDMPQLHMWU]\W\S\SRF]WNX

♦

VWDQRZLF\ WáR GOD WHNVWX – powinny si Z QLP ]QDOH(ü MHG\QLH WH
]DJDGQLHQLDNWyUH]RVWDQZ\NRU]\VWDQHZGDOV]HMF] FLSUDF\

♦

E GF\ SUH]HQWDFM WHNVWX Z\NRU]\VW\ZDQ\ ]ZáDV]F]D Z SUDFDFK

naukowych) –

SRZLQLHQ]DZLHUDüLQIRUPDFMHRWHPDFLHVWRVXQNXDXWRUDGR

WHPDWX LQIRUPDFM R W\P GODF]HJR SLV]F\ ]DMá VL ZáDQLH W\P

zagadnieniem;

-0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 97-98.

108

♦

E GF\ UR]SRF] FLHP WHNVWX VWRVRZDQ\ QDMF] FLHM Z HVHMDFK WHNVWDFK

naukowych).

7ZRU]FF] üZVW SQQDOH*\SDPL WDüE\QLHE\áDRQD]E\WREV]HUQDáF]\áD

VL ] UHV]W WHNVWX L Z SHZLHQ VSRVyE ZL]DáD VL ] F] FL NRFRZ = NROHL F] ü
NRFRZD MHVW UyZQLH ZD*QD MDN SRF]WHN ZREHF F]HJR QLH PR*QD MHM SRPLQü
3RZLQQD VWDQRZLü LQWHJUDOQ FDáRü ] WHNVWHP 3RQLHZD* ]DNRF]HQLH MHVW ]Z\NOH

podsumowaniem – jako teza, konkluzja czy streszczenie –

RERZL]XMH ]DVDGD *H

SRGVXPRZXMHVL WRFR]RVWDáRZF]HQLHMSRZLHG]LDQH,QQIRUP]DNRF]HQLDPR*H
E\ü F\WDW Z\SRZLHG( VSHFMDOLVW\ Z GDQHM G]LHG]LQLH SU]\NáDG LOXVWUDFMD PHWDIRUD

pytanie retoryczne.

5. Styl

.D*G\ WHNVW D ]ZáDV]F]D WHNVW QDXNRZ\ SRZLQLHQ E\ü MDN QDMZ\UD(QLHM

SU]HGVWDZLRQ\6DPRSU]HVWU]HJDQLHIRUPJUDPDW\F]Q\FKQLHZ\VWDUF]DE\WHNVWE\á
]UR]XPLDá\GODRGELRUF\PXVLMHV]F]HFKDUDNWHU\]RZDüVL

♦

MDVQRFLL]UR]XPLDáRFL

♦

SUHF\]M

♦

SURVWRW

♦

]ZL ]áRFL

$E\WHNVWE\áMDVQ\L]UR]XPLDá\QDOH*\SU]HVWU]HJDü]DVDG\SRSUDZQHJRZL]DQLD]H
VREP\OLZQLP]DZDUW\FK8PLHV]F]RQHZQLPSUREOHP\SRZLQQ\]QDMGRZDüVL
EOLVNR VLHELH %\ QLH ]DNáyFDü Z\ZRGyZ ZV]HONLH XZDJL L G\JUHVMH QDOH*\
XPLHV]F]Dü Z QDZLDVDFK OXE SU]\SLVDFK $E\ Z\SRZLHG]L E\á\ ]UR]XPLDáH QDOH*\
XQLNDü]E\WUR]EXGRZDQ\FK]GDFRQLH]QDF]\*H]GDQLDPDME\üW\ONRNUyWNLH–
SURZDG]LáRE\WRGR]E\WQLHMPRQRWRQLLWHNVWX

1LHZWSOLZLHáDWZR]JRG]LüVL ]RJyOQ]DVDG*HFDá\WHNVWMHVW]UR]XPLDá\

MH*HOL ND*G\ ] MHJR VNáDGQLNyZ SRF]\QDMF RG Z\UD]yZ SRSU]H] ]ZURW\ ]GDQLD L

=QDZF\SU]HGPLRWXWZLHUG]*HQDMOHSV]HV]GDQLDRUHGQLHMGáXJRFL-15 wyrazów.

109

DNDSLW\MHVWMDVQ\LF]\WHOQ\=á\V]\NZ\UD]yZQLHSUDZLGáRZR]EXGRZDQH]GDQLD

nadmierne nasycenie tekstu zwrotami specjalistycznymi, wyrazami obcymi i

DEVWUDNF\MQ\PLSRZRGXMH*HWHNVWVWDMHVL QLH]UR]XPLDá\L]DZLá\

,QQ ZD*Q FHFK GREUHJR WHNVWX QDXNRZHJR MHVW SUHF\]MD 3RG SRM FLHP

SUHF\]ML QDMRJyOQLHM UR]XPLHP\ ]JRGQRü WHJR FR NRPXQLNXMHP\ ] W\P FR
FKFLHOLP\]DNRPXQLNRZDü1DRVLJQL FLHWDNLHJR]DPLHU]HQLDPDZSá\Z

♦

]QDMRPRüVáRZQLFWwa poszerzonego o konotacje;

♦

RGSRZLHGQLH IRUPXáRZDQLH VGyZ NWyUH QLH SRZLQQ\ E\ü DQL ]DQDGWR
RJyOQHDQLWH*]E\WNDWHJRU\F]QH

♦

XQLNDQLH ZLHOR]QDF]QRFL SRSU]H] WZRU]HQLH MHGQR]QDF]Q\FK NRQWHNVWyZ
]GDDWDN*HSRVáXJLZDQLHVL GHILQLFMDPL

-HGQ\P ]H URGNyZ XSL NV]DMF\FK Z\SRZLHG( V QLHZWSOLZLH R]GREQLNL

F]\OLURGNLX*\ZDQHZ\áF]QLHGODSRGQLHVLHQLDZDORUyZHVWHW\F]Q\FKWHNVWX6RQH
F] VWRZ\NRU]\VW\ZDQHZWHNVWDFKOLWHUDFNLFKMHGQDN*HWHNVW\QDXNRZHSRZLQQ\E\ü

wyraziste, wobec czego ozdobniki

OLWHUDFNLHQDOH*\VWRVRZDü]XPLDUHP,FKQDGPLDU

PR*H SU]HVáDQLDü LVWRWQH ]DJDGQLHQLD NWyU\FK WHNVW GRW\F]\ 1DGPLHUQH L
QLHX]DVDGQLRQH VWRVRZDQLH PHWDIRU SRUyZQD L RPyZLH SURZDG]L GR WHJR *H
]UR]XPLHQLHWHNVWXMHVWXWUXGQLRQHF]DVDPLZU F]QLHPR*Oiwe.

1LHPQLHMZD*Q\PF]\QQLNLHPQL*MDVQRüLSURVWRWDRUD]SUHF\]MDZ\SRZLHG]L

MHVWMHM]ZL ]áRü2UR]ZOHNáRFLPR*HP\PyZLüZyZF]DVJG\UR]EXGRZDQHWUHFL
QLHX]DVDGQLRQH SRZWDU]DQLH ]E\WHF]QD RSLVRZRü Z *DGHQ VSRVyE QLH XERJDFDM

tekstu. Chodzi o

WR E\ X*\ü RSW\PDOQHM LORFL VáyZ SRWU]HEQ\FK GR SU]HND]DQLD

NRPXQLNDWX]DZDUWHJRZWHNFLH

6. Cytowanie

7ZRU]F WHNVW QLH VSRVyE XQLNQü SRZRá\ZDQLD VL QD GRZLDGF]HQLD W\FK

NWyU]\ ]DMPRZDOL VL SRGREQ\P WHPDWHP SU]HG QDPL 0D WR PLHMVFH ]ZáDV]F]D w

pracach humanistycznych – tak analityczno-interpretacyjnych, jak i teoretycznych.

&\WXMFQDOH*\SDPL WDüRQDVW SXMF\FK]DVDGDFK

110

QLHQDOH*\QDGX*\ZDüF\WDWyZEH]SRUHGQLFK

SU]\ ND*G\P F\WDFLH WDN*H QLHEH]SRUHGQLP SU]\ZRáDQLX QDOH*\ SRZRáDü

VL QD(UyGáR

F\WDW\EH]SRUHGQLHPXV]E\üGRNáDGQH

F\WDW\SRZLQQ\E\üXPLHM WQLHZáF]RQHZHZáDVQ\WHNVW

2G ZLHNyZ MHVW ]QDQD VWDUR*\WQD PDNV\PD nec tPHUH QHF WtPLGH (ani

]XFKZDOHDQLERMD(OLZLH– arystotelesowska]DVDGD]áRWHJRrodka –VWGWH*GX*\P
]DJUR*HQLHP GOD F\WRZDQLD MHVW SU]HVDGD 1DOH*\ XQLNDü ZSODWDQLD GR ZáDVQHM
Z\SRZLHG]L QDGPLHUQHM OLF]E\ F\WDWyZ JUR]L WR ERZLHP QLHMHGQRURGQRFL
VW\OLVW\F]Q D WHNVW VWDMH VL ]OHSNLHP FXG]\FK P\OL 3RVáXJXMHP\ VL UDF]HM

parafra

] VWUHV]F]HQLHP F]\ ]DV\JQDOL]RZDQLHP F]\LFK P\OL 1LH]E\W REV]HUQ\

WHNVW F\WRZDQ\ Z\Uy*QLDP\ FXG]\VáRZHP ]D F\WDW\ GáX*V]H Z\RGU EQLDP\ QD
SU]\NáDG NURMHP F]FLRQNL 5ROD F\WDWyZ SROHJD ]ZáDV]F]D QD XERJDFHQLX WHNVWX

Cytujemy jedynie wówczas, gdy my

O ]DZDUWD Z F]\LP ]GDQLX MHVW WDN WUDIQD L*

MDNDNROZLHN SDUDIUD]D QLH RGGDáDE\ UyZQLH FHOQLH ]DZDUWHM Z QLP P\OL 'R F\WDWX
XFLHNDP\VL WDN*HZWHG\JG\]DZDUWRüF\WRZDQHJRWHNVWXSRVáX*\QDPGRGDOV]HM
DQDOL]\ L LQWHUSUHWDFML &\WDWyZ X*\ZDP\ WDN*H czasami jako ozdobników, które
ZLDGF]RHUXG\FMLLNRPSHWHQFMLDXWRUD

&\WXMF QDOH*\ SDPL WDü R SRGDQLX (UyGáD Z SU]HFLZQ\P ERZLHP Z\SDGNX

PR*HP\ GRSXFLü VL SODJLDWX : WHNVWDFK QDXNRZ\FK SRGDQLH (UyGáD VWDQRZL
]D]Z\F]DM QRWN ELEOLRJUDILF]Q -HG\QLH ZWHG\ JG\ IDNW\ ]DZDUWH Z F\WDFLH V
RJyOQLH]QDQHF]\OLREM WHW]Z]DVDGÄZVSyOQHMZáDVQRFL´–SRGDQLH(UyGáDQLHMHVW
NRQLHF]QH : F\WRZDQ\FK WHNVWDFK QLH ZSURZDG]DP\ *DGQ\FK ]PLDQ

5yZQLH*

WHNVW\ GDZQH F\WXMHP\ EH] ]PLDQ FK\ED *H LFK SLVRZQL XZVSyáF]HQLDP\ D

czytelnika o takim zabiegu w nawiasie informujemy.

-0DüNLHZLF], dz. cyt., s. 130-131.

Cytaty-

R]GREQLNLPRJVWDQRZLüQSPRWWRUR]SRF] FLHOXE]DNRF]HQLHWHNVWX

'RSXV]F]DOQH MHVW QS VNUyFHQLH F\WDWX X]XSHáQLHQLH F]\ SRGNUHOHQLH LVWRWQHM MHJR F] FL =PLDQ W

V\JQDOL]XMHP\ZQDZLDVDFKEG(ZSU]\SLVLH

111

,QQHVNáDGQLNLWHNVWX

7HNVW QDXNRZ\ RERN WHNVWX SRGVWDZRZHJR ]DZLHUD UyZQLH* VNáDGQLNL

X]XSHáQLDMFH W]Z REXGRZ WHNVWX D PLDQRZLFLH SU]\SLV\ ELEOLRJUDIL DQHNV\

wykresy, ta

EHOH LOXVWUDFMH RUD] GRGDWNL NWyUH XáDWZLDM NRU]\VWDQLH ] WHNVWX

SRGVWDZRZHJRDZL FVSLVWUHFLLQGHNV\Z\ND]\V\PEROLVNUyWyZ

7.1. Przypisy

3U]\SLV\ XPLHV]F]D VL Z WHNVWDFK FLOH QDXNRZ\FK QDWRPLDVW XQLND Z

dydaktycznych i popularnonaukow

\FK :\Uy*QLD VL ]H Z]JO GX QD IXQNFM L

EXGRZ GZD W\S\ SU]\SLVyZ ELEOLRJUDILF]QH L U]HF]RZH 3U]\SLV\ ELEOLRJUDILF]QH
]DZLHUDM LQIRUPDFM GRW\F]F F\WDWX EG( SU]\ZRáDQLD OXE RGV\áDM GR G]LHá
SRV]HU]DMF\FKZLHG] LVR]QDF]RQHVNUyWHP por. (porównaj) lub ]REWH* (zobacz
WH*3U]\SLV\U]HF]RZHVSRV]HU]HQLHPOXEZWUFHQLHPGRWHNVWXSRGVWDZRZHJROXE
SRPDJDM ]UR]XPLHü WHNVW 3U]\SLV\ QXPHUXMH VL QDMF] FLHM Z FDá\P WHNFLH Z
VSRVyE FLJá\ SU]\ SRPRF\ F\IU XPLHV]F]RQ\FK Z JyUQHM F] FL ZLHUV]D
1DMZ\JRGQLHMV]HGODF]\WHOQLNDMHVWXPLHV]F]HQLHSU]\SLVXXGRáXELH*FHMVWURQ\

:SU]\SLVDFKSU]\M WHMHVWVWRVRZDQLHQDVW SXMF\FKVNUyWyZ

ibid. –

LELGHPWDP*H

id. –

LGHPWHQ*HWHQVDP

loc. cit. –

ORFRFLWDWRWDP*HZPLHMVFXµSRSU]HGQLR¶F\WRwanym);

op. cit. –

RSXVFLWDWXPRSHUHFLWDWRWDP*HG]LHáRµSRSU]HGQLR¶F\WRZDQH

dz. cyt. –

G]LHáRF\WRZDQHSRZRáXMFVL QDMHGQR]G]LHáGDQHJRDXWRUD–

Z\PLHQLRQH MX* Z WHNFLH – SRGDMH VL MHG\QLH SRF]WHN W\WXáX L
ZLHORNURSHN D QDVW SQLH SU]HFLQHN i skrót dz. cyt MH*HOL MHVW WR MHG\QD
SR]\FMDGDQHJRDXWRUDZWHNFLH– tylko skrót dz. cyt.),

art. cyt. –

DUW\NXáF\WRZDQ\

por. – porównaj;

SRUWDN*H–SRUyZQDMWDN*H

SRUWDP*H–SRUyZQDMWDP*H

112

10)

WDP*H

11)

WHQ*H

12)

s. –

VWURQDVWURQ\VWRVXMHVL UyZQLH*VNUyW\VVQVVJG]LHV– strona

– liczba pojedyncza, s. n. –

GDQDVWURQDLQDVW SQH– liczba mnoga, ss. –

strony od do – liczba mnoga).

3U]\SLV\ELEOLRJUDILF]QHPDM]Z\NOHNV]WDáWQRWNLELEOLRJUDILF]QHMOXEGRQLHM

RGV\áDMLFLOHáF]VL ]ELEOLRJUDIL5y*QLMHRGQLHMMHG\QLHSRV]HU]HQLHRQXPHU
VWURQ\QDNWyUHM]QDMGXMVL ZWHNFLH(UyGáRZ\P&KFFXQLNQüSRZWyU]HQRWNLZ
SU]\SLVDFK L ELEOLRJUDILL PR*QD XPLHV]F]Dü LQIRUPDFM R (UyGOH Z QDZLDVDFK Z
VDP\PWHNFLHZXSURV]F]RQHMIRUPie.

7.2. Bibliografia

%LEOLRJUDILDMHVWXSRU]GNRZDQ\PVSLVHPNVL*HNLDUW\NXáyZ:\Uy*QLDP\FR

najmniej trzy typy bibliografii:

kompletna –

]DZLHUDZV]\VWNLH]QDQHSXEOLNDFMHGRW\F]FHWHPDWXWHNVWX

]DOHFDMFD – WZRU]\ OLVW SR]\FML NWyUH XPR*OLZL Soszerzenie wiedzy na

dany temat;

]DáF]QLNRZD – ]DZLHUD Z\ND] G]LHá EH]SRUHGQLR OXE SRUHGQLR

wykorzystanych przez autora podczas tworzenia tekstu.

.ROHMQH SR]\FMH ELEOLRJUDILL SRU]GNXMH VSLV DOIDEHW\F]Q\ RUD] SRG]LDá QD

VáRZQLNLLLQQHSRGZ]JO GHPIRUPDOQ\PSR]\FMH.D*GDSR]\FMDELEOLRJUDILLPXVL
SRGSRU]GNRZ\ZDü VL RJyOQLH SU]\M W\P ]DVDGRP QRWNL ELEOLRJUDILF]QHM 1RWND

zawiera:

QD]ZLVNRLLPL DXWRUD

W\WXáUyZQLH*SRGW\WXáMHOLWDNLZ\VW SXMH

Z Z\SDGNX SUDF ]ELRURZ\FK ]DZLHUD LQIRUPDFM R Uedaktorze pracy, o
WáXPDF]XGDQHGRW\F]FHRVRE\RSUDFRZXMFHMWHNVW

numer wydania – jedynie wówczas, gdy nie jest to wydanie pierwsze;

wydawnictwo (nie jest konieczne);

miejsce wydania;

113

rok wydania.

: SU]\SDGNX DUW\NXáyZ Z F]DVRSLVPDFK RSUyF] GDQ\FK DXWRUD L W\WXáX

SRGDMHP\QD]Z F]DVRSLVPDLURF]QLNWRPURN]HV]\WQXPHU

7.3. Indeksy (skorowidze)

.D*GDSUDFDQDXNRZDSRZLQQD]DZLHUDüLQGHNV\NWyUHXáDWZLDMÄSRUXV]DQLH

VL ´SRG]LHOH,VWQLHMHNLONDW\SyZVNRURZLG]yZVWRVRZDQ\FK]DOH*QLHRGW\SXG]LHáD
6QLPL

indeks osobowy –

]DZLHUDZ\VW SXMFHZWHNFLHQD]ZLVND

indeks nazw – dotyczy nazw geograficznych i topograficznych;

indeks rzeczowy –

V]HUHJXMHWHUPLQ\OXESRM FLD]G]LHG]LQ\NWyUHMGRW\F]\

tekst;

indeks lingwistyczny –

]DZLHUD Uy*QH HOHPHQW\ M ]\NRZH F]VWNL

VáRZRWZyUF]HRPyZLRQHZ\UD]\Z\UD*HQLDL]ZURW\

,QGHNV\V]HUHJXMHVL ZXNáDG]LHDOIDEHW\F]Q\POXE– w przypadku indeksów

rzeczowych –

ZXNáDG]LHDOIDEHW\F]QR-JQLD]GRZ\PJG]LHWHUPLQ\QDGU] GQHJUXSXM

ZRNyáVLHELHWHUPLQ\SRGU] GQH

7.4. Poprawianie tekstu

3U]\VW SXMFGRNRFRZHMSUDF\QDGWHNVWHPPXVLP\XZ]JO GQLüNRPSR]\FM

FDáRFLEXGRZ SRV]F]HJyOQ\FKDNDSLWyZEXGRZ ]GDRUD]SRSUDZQRüZV]\VWNLFK
VNáDGQLNyZ-0DüNLHZLF]DXWRUNDNVL*NLÄ-DNSLVDüWHNVW\QDXNRZH"´– z której w
SHZQ\P VWRSQLX NRU]\VWDOLP\ Z QLQLHMV]\P RSUDFRZDQLX – sugeruje czterokrotne
SU]HF]\WDQLH FDáHJR WHNVWX L VNRQFHQWURZDQLH VL ]D ND*G\P UD]HP QD NROHMQ\FK
Z\PLHQLRQ\FK Z\*HM DVSHNWDFK 'RSLHUR NLONDNURWQH SU]HF]\tanie stworzonego
WHNVWX SRáF]RQH ] SRZWyUQ DQDOL] ]DáR*H ZVW SQ\FK PR*H GRSURZDG]Lü GR
VWZLHUG]HQLD*HWHNVWVSHáQLDSRNáDGDQHZQLPRF]HNLZDQLD

Por. J. Trzynadlowski,

(G\WRUVWZR7HNVWM ]\NRSUDFRZDQLH, Warszawa 1983.

114

0DMFQDXZDG]HSRZ\*V]HSURSR]\FMHZDUWRSRZLHG]LHüUD]MHV]F]HWHNVW\

WZRU]\VL GOD&]\WHOQLND6WGWH*DXWRUSRZLQLHQSDPL WDüGRNRJRDGUHVXMHGDQ\
WHNVW RUD] MDND MHVWZLHG]D L ]DLQWHUHVRZDQLD DGUHVDWD ']L NL WHPX DXWRU VSUDZL *H
WHNVW E G]LH ]UR]XPLDá\ L LQWHUHVXMF\ GOD MHJR RGELRUF\ D ZL F RVLJQLH VZyM FHO

czyli – zgodnie z postulatem przed

PRZ\ NVL*NL – EH]SLHF]QLH ZSá\QLH GR SRUWX

swego przeznaczenia.

115

BIBLIOGRAFIA

6áRZQLNLLHQF\NORSHGLH

Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1976.

Historisches Wörterbuch der Philosophie, Basel - Stuttgart 1992.

Katcholiches Sozial Lexikon, Tyrolia 1980.

Leksykon Filozofii Klasycznej, red. J. Herbut, Lublin 1997.

Popularna Encyklopedia Powszechna, Kraków 1996.

6áRZQLNZ\UD]yZREF\FK, Warszawa 1967.
6áRZQLNZVSyáF]HVQHJRM ]\NDSROVNLHJR, Warszawa 2000.

Monografie i prace zbiorowe

Arystoteles,

']LHáDZV]\VWNLH2GXV]\WWáXP36LZHN, Warszawa 1992.

$XJXVW\Q Z, O wolnej woli WáXP ] áDF $ 7URPEDOD, [w]: Dialogi filozoficzne,

Warszawa 1953.

$XJXVW\QZ, De quantitate animae XII, 22, PL 32, 1048.
$XJXVW\QZ, De Trinitate VII, 4, 7, 829.

Cackowski Z.,

&]áRZLHN MDNR SRGPLRW G]LDáania praktycznego i poznawczego,

Warszawa 1979.

Comte A.,

5R]SUDZD R GXFKX ILOR]RILL SR]\W\ZQHM 5R]SUDZD R FDáRNV]WDáFLH

pozytywizmu

QZ\GRSUDFZVW SLSU]\SLV\%6NDUJDWáXP-.UDMHZVNL,

B. Skarga, W. Wojciechowska, Warszawa 1973.

116

Dec I.,

7UDQVFHQGHQFMDE\WXOXG]NLHJRZXM FLXWZyUFyZ6]NRá\/XEHOVNLHM:URFáDZ

1991.

Dec I.,

7UDQVFHQGHQFMDF]áRZLHNDZSU]\URG]LH:URFáDZ

'HPELVND-Siury D., &]áRZLHNRGNU\ZDF]áRZLHND, Warszawa 1991.

Descartes R., Medytacje o Filozofii Pierwszej

WáXP 0 L . $MGXNLHZLF]RZLH,

Warszawa 1958.

Fritzhand M.,

0DUNVL]P D ZROQRü L RGSRZLHG]LDOQRü, [w]: $QW\QRPLH ZROQRFL,

praca zbior., Warszawa 1986.

Guiton J., Sens czasu ludzkiego

WáXP]IUDQF:6XNLHQQLFND, Warszawa 1993.

Heller M., Filozofia nauki. Wprowadzenie, Kraków 1992.

Jaroszewski T. M.,

0DUNVLVWRZVND NRQFHSFMD F]áRZLHND +XPDQL]P VRFMDOLVW\F]Q\ L

perspektywy komunizmu, [w]: Filozofia marksistowska

UHG - *UXG]LH i in.,

Warszawa 1978

Jaroszewski T. M.,

2VRERZRüLZVSyOQRWD, Warszawa 1970.

Jaroszewski T. M., Traktat o naturze ludzkiej, Warszawa 1980.

.DPLVNL A., )XQNFMHSHGDJRJLNLVSRáHF]QHM, Warszawa 1972.
.DPLVNL A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej; w:

0HWRGRORJLD SHGDJRJLNL VSRáHF]QHM UHG 5 :URF]\VNL, T. Pilch :URFáDZ

1974.

.DPLVNL St., 0HWRGDLM ]\k. Studia z semiotyki i metodologii nauk, Lublin 1994.
.DPLVNL St., 1DXNDLPHWRGD3RM FLHQDXNLLNODV\ILNDFMDQDXN, Lublin 1992.

Kant I., Krytyka czystego rozumu

WLWáXP5,QJDUGHQ, Warszawa 1986.

Kierkegaard S.,

%RMD(LGU*HQLHWáXP-,ZDV]NLHZLF], Warszawa 1969.

Kloskowski K. ,

%LRHW\F]QHDVSHNW\LQ*\QLHULLJHQHW\F]QHM, Warszawa 1995.

Kowalczyk S., Charakter teizmu Gabriela Marcela, „Roczniki Filozoficzne” (1972)1.

Kowalczyk S.,

.LPMHVWF]áRZLHN"'\OHPDW\DQWURSRORJLL:URFáDZ

Kowalczyk S., Zarys filozofii

F]áRZLHND, Sandomierz 1990.

Krajewski W., Ontologia, Warszawa 1959.

.USLHF0$, &]áRZLHN- suwerenny byt osobowy -ZXM FLX.DUROD:RMW\á\, [w]: W

QXUFLH ]DJDGQLH SRVRERURZ\FK, red. B. Bejze, t.12: %\ü F]áRZLHNLHP L
FKU]HFLMDQLQHP, Warszawa 1980.

117

.USLHF0$, Ja -F]áRZLHN=DU\VDQWURSRORJLLILOR]RILF]QHM, Lublin 1979.
.XF]\VNL-, +RPRFUHDWRU:VW SGRGLDOHNW\NLF]áRZLHND, Warszawa 1979.

Kuhn Th., Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968.

Legowicz J.,

&]áowiek istota ludzka, Warszawa 1994.

Lèvi-Strauss C.,

0\OQLHRVZRMRQDWáXP$=DMF]NRZVNL, Warszawa 1969.

Lèvi-Strauss C., Smutek tropików

WáXPA. Steinberg, Warszawa 1964.

Lipset S. M., Trow M., Collman J.,

'ZRMDNLHFHOHEDGDPRQRJUDILF]Qych, w: Metody

EDGDVRFMRORJLF]Q\FK, wybór tekstów, red. S. Nowak, Warszawa 1965.

0DüNLHZLF]- -DNSLVDüWHNVW\QDXNRZH"*GDVN

Marcel G., Homo Viator

WáXP3.XELF], Warszawa 1959.

Marcel G., Od sprzeciwu do wezwania

WáXP6àDZLFNL, Warszawa 1965.

Marks K.,

5 NRSLV\HNRQRPLF]QR-filozoficzne z roku 1844, [w]: K. Marks - F. Engels,

']LHáDW:Drszawa 1960.

Marks K., Tezy o Feuerbachu, [w]: K. Marks, F. Engels,

']LHáD, t. 3, Warszawa 1961.

0HWRGRORJLDSHGDJRJLNLVSRáHF]QHM, praca zb. pod kier. nauk. R. Wroc]\VNLHJR i T.

Pilcha

:URFáDZ-Warszawa-Kraków-*GDVN

Motycka A.,

5HODW\ZLVW\F]QDZL]MDQDXNL:SURZDG]HQLHILOR]RILF]Q\VSyURQDXN ,

:URFáDZ

Pascal B.,

0\OLZXNáadzie Jacquesa ChevalieraWáXP7%R\-)HOHVNL, Warszawa

1989.

Pastuszka J.,

3RVWDZ\ *\FLRZH ZHGáXJ 6 .LHUNHJDDUGD, „Roczniki Filozoficzne”

(1959)4.

Pilch T.,

=DVDG\EDGDSHGDJRJLF]Q\FK, Warszawa 1995.

3LOX+&]áRZLHN-GURJLSRV]XNLZD6WXGLD]DQWURSRORJLLLHW\NL, red. M. Filipiak,

M. Szulakiewicz, Rzeszów 1993.

3LOX + &]áRZLHN L VSRáHF]HVWZR Z UHIOHNVML ILOR]RILF]QHM, red. G. Kotlarski i P.

.R]áRZVNL3R]QD

3LOX+, &]áRZLHNZSRVRERURZ\PQHRWRPizmie polskim:URFáDZ

Platon, Fedon

WáXPW. Witwicki, Warszawa 1984.

Popper K. R., Normal Science and Its Dangers, w: Criticism and Growth of

Knowledge, ed.: I. Lakatos, A. Musgrave, Cambridge 1970.

118

Ratajczak M.,

2WZDUFLH VL QD Ä7\´ DEVROXWQH ZHGáXJ *DEULHOD 0DUFHOD,

„Colloquium Salutis” 1971.

Sartre J. P., L’être et le néant, Paris 1948.

Sartre J. P., L’existentialisme est un humanisme, Paris 1946.

Schaff A., Marksizm a jednostka ludzka, Warszawa 1965.

Siemianowski A.,

:LHONRüLQ G]DF]áRZLHND5R]ZD*DQLDR3DVFDOX:URFáDZ

6W SLH $ %, :REHF PDUNVLVWRZVNLHM WHRULL F]áRZLHND, [w]: Wobec filozofii

PDUNVLVWRZVNLHM3ROVNLHGRZLDGF]HQLDUHG$%6W SLH, Rzym 1987.

6ZLH*DZVNL S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa –:URFáDZ000.

Szyszkowska M., Stwarzanie siebie, Warszawa 1994.

OLSNR 7, 3RM FLH F]áRZLHND Z ZLHWOH ZVSyáF]HVQHM ILOR]RILF]QHM DQWURSRORJLL

marksistowskiej w Polsce, „Zeszyty Naukowe KUL” (1967)2.

Tatarkiewicz

:á+LVWRULDILOR]RILL)LOR]RILDVWDUR*\WQDLUHGQLRZLHF]QD, Warszawa

1970.

Teilhard de Chardin P., L’union creativice. Écrits du temps de la quere, Paris 1965.

Teilhard de Chardin P., Pisma, t. I;

&]áRZLHNWáXP-*)HGRURZVF\, W. Sukiennicka,

M. Tazbir, Warszawa 1984.

Tomasz z Akwinu, Compendium theologiae, [w]:

']LHáD Z\EUDQH WáXP - 6DOLM,

3R]QD

Tomaszewski T.,

:VW SGRSV\FKRORJLL, Warszawa 1963.

Trzynadlowski J.,

(G\WRUVWZR7HNVWM ]\NRSUDFRZDQLH, Warszawa 1983.

Verbeke G., Le’De anima D’Avicenne, une conception spiritualiste de l’homme, in:

Avicenna Latinus, Liber de Anima V 1, Louvain-Leiden 1968.

=DF]\VNL W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968.

119

INDEKS NAZWISK

Ajdukiewiczowie M. i K. · 50, 115

Alfarabi · 58

Algazel · 58

Amsterdamski S. · 23

Anaksymander · 20

Anaksymenes · 20

Antystenes · 9

Archytas z Tarentu · 20

Arystoteles · 11, 20, 21, 23, 24, 25, 26,

27, 28, 32, 35, 48, 49, 50, 57, 58, 59,

110, 115

$XJXVW\QZÂ

Awicenna · 49

Bacon F. · 35, 58

Bejze B. · 49, 116

Birkenmajer A. · 29

Black M. · 59

Bohr N. · 39

Boy-

)HOHVNL7Â

Butterfield H. · 29

Cackowski Z. · 53, 115

Chevalier J. · 49, 117

Cichosz W. · 1, 2, 5, 7, 104

Cohen H. · 39

Collman J. · 88, 116

Comte A. · 52, 53, 115

Crombie A. C. · 29

Dec I. · 48, 115

'HPELVND-Siury D. · 48, 115

Demokryt · 48, 50

Demokryt z Abdery · 20, 21

Dyk W. · 2

Empedokles z Agrigentu · 20

Engels F. · 53, 116

Epikur · 10

Eudoksos z Knidos · 20

120

Fedorowscy J., G. · 54, 118

Feuerbach L. · 53, 116

Feyerabend P. K. · 39, 40, 46

Filipiak M. · 48, 117

Frank Ph. · 23

Fritzhand M. · 53, 115

Galileusz (Galileo Galilei) · 21, 29, 31,

33, 34, 35, 36

*Rá ELHZVNL5Â

Good I. J. · 59

*UXG]LH J. · 53, 115

Guiton J. · 48, 115

Hegel G. W. F. · 49, 51

Heidegger M. · 49

Heller M. · 19, 38, 45, 46, 115

Heraklit z Efezu · 20, 21

Herbut J. · 8, 114

Herodot z Halikarnasu · 21

Hipokrates z Kos · 20, 21

Hobbes Th. · 38, 59

Höfler A. · 59

Holton G. · 39

Hume D. · 49

Ingarden R. · 51, 116

Iwaszkiewicz J. · 52, 116

Janicki A. · 2

Jaroszewski T. M. · 53, 115

Jevons W. S. · 59

Jordan Z. · 22

Kajetan · 50

.DPLVNL6Â
.DPLVNL6WÂ

75, 77, 87, 115, 116

Kant I. · 8, 11, 17, 29, 38, 49, 51, 116

Kartezjusz (René Descartes) · 21, 36,

37, 38, 49, 50, 58, 115

Kepler J. · 31

Kierkegaard S. A. · 51, 52, 116, 117

Kloskowski K. · 48, 116

Kopernik M. · 21, 28, 29, 30, 31, 32, 33

Kotlarski G. · 48, 117

Kowalczyk S. · 48, 52, 116

Koyré A. · 39

.R]áRZVNL3Â

Krajewski W. · 53, 115, 116

.USLHF0$Â

Kubicz P. · 52, 116

Kuchta H. · 2

121

.XF]\VNL-Â

Kuhn Th. · 29, 39, 40, 41, 42, 43, 116

Lakatos I. · 39, 40, 43, 44, 45, 46, 117

Legowicz J. · 48, 116

Leibniz G. W. · 50

Lenin W. I. · 53

Leucyp · 20

Lèvi-Straussa C. · 54

Lipset S. M. · 88, 116

Lukrecjusz · 10

àDZLFNL6Â

0DüNLHZLF]-Â , 106,

107, 110, 113, 116

Malebranche N. · 50

Marcel G. · 52, 116, 117

Marks K. · 53, 116

Moore G. E. · 7

Motycka A. · 38, 117

Musgrave A. · 43, 117

Newman J. · 49

Newton I. · 28, 29, 33

Nowak S. · 77, 88, 116

Ockham W. · 58

Parmenides · 20

Pascal B. · 38, 48, 49, 51, 117

Pastuszka J. · 52, 117

Pilch T. · 77, 84, 116, 117

3LOX+Â

Pitagoras z Samos · 20, 21

Platon · 21, 22, 23, 24, 26, 48, 50, 117

Popper K. · 39, 40, 43, 44, 45, 117

Protagoras · 50

Ptolemeusz K. · 33

Ratajczak M. · 52, 117

5\FKOLVNL6 · 81

Salij J. · 50, 118

Sartre J. P. · 52, 117

Schaff A. · 53, 117

Scheler M. · 49

Séneca L. A. · 6

Siemianowski A. · 48, 117

Siwek P. · 48, 115

122

Skarga B. · 53, 115

Sobolewska H. · 2

Sokrates · 21, 27, 57

Spinoza B. · 38, 50

Steinberg A. · 54, 116

6W SLH$%Â

Strauss C. L. · 54, 116

Sukiennicka W. · 48, 54, 115, 118

6ZLH*DZVNL6Â

Szulakiewicz M. · 48, 117

Szyszkowska M. · 48, 117

OLSNR7Â

Tales z Miletu · 19, 21

7DWDUNLHZLF]:áÂ

35, 37, 38, 117

Tazbir M. · 54, 118

Teilhard de Chardin P. · 54, 117, 118

7RPDV]]$NZLQXZÂ

Tomaszewski T. · 77, 118

Trombala A. · 48, 115

Trow M. · 88, 116

Trzynadlowski J. · 113, 118

Verbeke G. · 49, 118

:DNRZLF]0Â

Whately R. · 59

Wilson J. C. · 7

Witwicki W. · 48, 117

Wojciechowska W. · 53, 115

:RMW\áD.Â
:URF]\VNL5Â

=DF]\VNL:Â
=DMF]NRZVNL$Â

Zenon z Elei · 20

Zenon z Kition · 16

Znaniecki F. · 81

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Grammar Practice For Elementary Students (Longman) (Osloskop Net)
Elementarz studenta
metodologia tworzenia prac książka
ELEMENTARZ STUDENTA2
Elementarz Studenta prezentacja
PRACE DYPLOMOWE (metodologia) v dla Studenta 2
Elementy metodologii nauk humanistycznych
Pods. metodologii, SWPS, Truskawka SWPS, 1 rok, metodologia badań naukowych z elementami logiki
Metodologia badań-materiały dla studentów, szkoła, MiTBS, metodologia badań
testy do ksiazki the business intermediate student s book ~$swer key Notatek pl
dla studentów metodologia, pielęgniarstwo, Metodologia + Anatomia

więcej podobnych podstron