64

Marcin GÓRNIKIEWICZ
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu

EDUKACJA SZKOLNA NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA

W RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ –

BAZUJĄC NA TRADYCYJNYCH WARTOŚCIACH

Wstęp
Istotą każdego systemu bezpieczeństwa jest znajomość jego reguł i zasad

przez ludzi, objętych działaniem tego systemu, w takim stopniu wiedzy, w jakim
ludzie ci przyczyniają się do jego współtworzenia. Elementem takim dla systemu
bezpieczeństwa wewnętrznego państwa jest w tym zakresie edukacja całego spo-
łeczeństwa oraz polityka informacyjna, dzięki której społeczeństwo winno być stale
w tej mierze uświadamiane. Podobnie ma się rzecz z bezpieczeństwem wewnętrz-
nym w regionie, będącym z kolei elementem składowym bezpieczeństwa
wewnętrznego państwa. Edukacja dla bezpieczeństwa regionalnego powinna obej-
mować przeszkolenie w zakresie działania na wypadek wystąpienia zdarzeń
zagrażających życiu i zdrowiu ludzkiemu – zarówno w przypadkach indywidual-
nych (np. wypadek), jak i o zasięgu powszechnym (np. stan klęski żywiołowej),
a także przeszkolenie z zakresu obronności państwa na wypadek wystąpienia
działań wojennych. Funkcje te spełnia przedmiot przysposobienie obronne, będący
obowiązkowym elementem edukacji w liceach, technikach i szkołach zawodowych.

M. Kaliński wskazuje, że reformy edukacji narodowej nabrały również nowego

wyrazu w kształceniu proobronnym młodzieży, gdzie efektem końcowym powinno
być przygotowanie społeczeństwa do racjonalnego zachowania się zarówno w
obliczu zagrożeń cywilizacyjnych, jak i militarnych połączone z aktywnym uczest-
nictwem w różnorodnych przedsięwzięciach obronnych, realizowanych przez orga-
ny administracji państwowej, samorządu terytorialnego i organizacji społecznych.

1

Zarazem autor odnosi się w edukacji dla bezpieczeństwa do wychowania patrio-
tycznego, edukacji obywatelskiej, edukacji ekologicznej, promowania aktywnego
udziału w życiu gospodarczym, wychowaniu fizycznym oraz edukacji prozdrowot-
nej.

2

Obrazuje to szeroki kontekst edukacyjny omawianego zagadnienia.

Samo wychowanie obronne według S. Mazura jest procesem społecznym po-

legającym na zamierzonym i świadomym oddziaływaniu, mającym na celu kształ-
towanie i rozwijanie wartości, motywacji i dyspozycji psychicznych wychowanków,
pożądanych w aspekcie przysposobienia ich do wypełniania obowiązku obrony
ojczyzny i jej zdobyczy. Reasumując działalność wychowawcza to część procesu,
który ma przygotować młode pokolenie do udziału w życiu narodu.

3

J. Gałęski

przedstawia definicję wychowania oddziaływującą bezpośrednio na osobowość
wychowanka. Wychowanie to planowa, świadomie zorganizowana działalność
społeczna ukierunkowana na wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości
człowieka, zgodnie z przyjętym, mniej lub bardziej określonym ideałem i wzorcem

1

M. Kaliński: Przysposobienie wojskowe młodzieży szkolnej. Warszawa 2000, s. 12

2

Ibidem, s. 13

3

S. Mazur: Teoretyczno – Metodologiczne Problemy Wychowania Obronnego. Zeszyty Naukowe Wyż-

szej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. „Studia z Nauk Społecznych”, 1994, nr 11, s. 8

65

wychowawczym. Tak zarysowana działalność pedagogiczna ma na celu ukształ-
towanie u wychowanka istotnych indywidualnie i społecznie wartości.

4

Po zakończeniu I wojny światowej, wraz z odrodzeniem się niepodległego

państwa Polskiego, bez zwłoki wprowadzono do szkół średnich przedmiot przy-
sposobienie wojskowe PW w celu przeszkolenia i przygotowania chłopców do
służby w szkołach podchorążych rezerwy. W kolejnych latach zorganizowano szko-
lenia dla dziewcząt w zakresie służby sanitarnej, łączności, administracji i opieki
społecznej. Integralnym elementem PW było wychowanie fizyczne, mające na celu
wykształcenie ludzi zdrowych, sprawnych i odpornych na wszelkie trudy. Oprócz
elementu sportowego, za równie ważny uważano wychowanie patriotyczne i rozwi-
janie cnót obywatelskich.

W ramach systemu obronnego państwa, przysposobienie wojskowe miało na

celu przygotowanie rezerw dla armii na wypadek wojny. O znaczeniu praktycznym
dla systemu obronnego może mówić masowy udział młodzieży w szeregach Armii
Krajowej. Po zakończeniu wojny przywrócono zajęcia z PW w szkołach średnich,
ale już w 1948 r. hufce szkolne PW zostały włączone do Powszechnej Organizacji
„Służba Polsce”. Celem tej organizacji było przeszkolenie setek tysięcy młodych
ludzi pochodzenia wiejskiego do pracy w rozwijającym się sektorze przemysłowym.
Działania te zakończyły się niepowodzeniem zarówno pod kątem politycznym, jak
i produkcyjnym, skutkiem czego w 1955 r. organizacja została rozwiązana. Trzy
lata wcześniej rozwiązano szkolne hufce „Służby Polsce”, a do szkół średnich
wprowadzono ponownie przysposobienie wojskowe jako obowiązkowy przedmiot
nauczania w szkołach średnich.

W latach 1967-1974 zmieniono nazwę przedmiotu na Przysposobienie

Obronne i w tej formie wprowadzono do programów nauczania szkół wszystkich
typów. Zadecydowała o tym zmiana charakteru nauczania, gdzie w programie po-
jawiły się kwestie związane z szkoleniem z zakresu powszechnej samoobrony i
działania zespołowego w formacjach obrony cywilnej. Miało to związek z rozwojem
w tamtym czasie broni jądrowej oraz środków jej przenoszenia. W latach osiem-
dziesiątych miała miejsce kolejna zmiana – zmniejszono liczbę godzin PO z pięciu
do dwóch. Reasumując, jak wykazała historia, aby przysposobienie obronne było
skuteczne musi się składać z następujących elementów: szkolenia teoretycznego,
szkolenia praktycznego, wychowania patriotycznego i obywatelskiego oraz wy-
chowania fizycznego i promocji sportu. Dopiero takie kompleksowe ujęcie wycho-
wania obronno-patriotycznego może ukształtować młodych ludzi, będących w razie
potrzeby integralną częścią zarówno systemu obronnego, jak i bezpieczeństwa
wewnętrznego państwa.

Ważne obszary wychowania obronno-patriotycznego
Wychowanie teoretyczne i praktyczne
Obejmuje zagadnienia związane bezpośrednio z samoobroną powszechną,

z udziałem w ramach struktur zmilitaryzowanych jak siły zbrojne, obrona terytorial-
na i obrona cywilna, możliwość samoorganizowania się społeczeństwa w przypad-
ku wystąpienia zdarzeń zagrażających życiu i zdrowiu ludzkiemu zarówno indywi-
dualnych (np. wypadek), jak i powszechnych (stan klęski żywiołowej, katastrofy

4

J. Gałęski: Wartości, ich związki z osobowością i wychowaniem. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły

Pedagogicznej w Bydgoszczy. „Studia z Nauk Społecznych” 1994, nr 11, s. 31-32

66

technicznej, ekologicznej, chemicznej, biologicznej, jądrowej czy zamachu terrory-
stycznego). Istotnym podelementem będzie tzw. wychowanie formacyjne czyli
ukształtowanie odpowiednich cech osobowościowych i charakterologicznych, które
należy wzmacniać w procesie wychowania. Są to wytrwałość, odpowiedzialność,
zdyscyplinowanie, solidarność, zdolność podporządkowania się rygorom i pono-
szenia wyrzeczeń, które obligują do poważnego traktowania powierzonych zadań.
Natomiast cecha współdziałania w zespole i wykonywania powierzonych funkcji
i konkretnych zadań w ramach pełnionej roli (członka zespołu) będzie przydatna
z chwilą powołania do służby wojskowej w celu szybkiego przestawienia się na
działanie w zmilitaryzowanej formacji.

5

Wychowanie patriotyczne i obywatelskie
Rezultatem edukacji w tym obszarze działań powinno być ukształtowanie

w młodym pokoleniu szacunku dla własnego państwa i jego instytucji, a dzięki
temu osobistego angażowania się w sprawy obronności kraju.

6

W moim przekona-

niu proces kształtowania odpowiednich postaw powinien być ciągły i zawierać
w sobie odpowiednie oddziaływanie również poprzez promowanie odpowiednich
programów w szeroko pojętych mass mediach, wydarzeń kulturalnych oraz spor-
towych. Dopiero zaszczepienie w powszechnej świadomości narodowej określo-
nych wartości, będzie decydować o możliwości ukształtowania się odpowiedniego
do potrzeb bezpieczeństwa światopoglądu społecznego. E. Kubiak-Jurecka twier-
dzi, że samo przypominanie o obowiązkach patriotycznych i podejmowanie działań
edukacyjnych poprzez układ sytuacji wychowawczych, sam w sobie na nie wiele
się zda jeśli wychowanek, sam z własnej inicjatywy, nie będzie podejmował kroków
mających jakikolwiek związek z postawami patriotycznymi – jak np. chociażby sa-
modzielne poszerzanie wiedzy o własnej ojczyźnie – co będzie niemal zawsze
świadomym wynikiem patriotyzmu.

7

W wychowaniu patriotycznym, jak zauważa E. Kubiak-Jurecka, szczególnie

istotna jest podmiotowość patriotyczna, czyli wychowanie należy tak kierunkować,
aby u wychowanków wykształciło się silne poczucie podmiotowości, a miłość do
ojczyzny musi być aktem świadomego wyboru wychowanków, wspomaganych
jedynie przez wychowawcę, a nie narzucanym czy wymuszanym poprzez układ
nagród i kar. Właściwie podsumował to J.M. Bocheński podkreślając, że uczucia
każdy człowiek ma i każdy sam wychowywać je powinien.

8

Sam proces kształto-

wania orientacji podmiotowej odbywa się przez generowanie i strukturalizację do-
świadczeń zdobywanych przez wychowanka w sytuacjach wychowawczych two-
rzonych przez wychowawcę, a im częściej wychowanek będzie miał w nich prawo
do swobodnego wyboru własnych działań i ról, tym częściej będzie motywowany

5

R. Lipka: Debata sejmowa nad obronnością (15 XII 1999 r.). Wnioski i zadania. „Wojsko i Wychowa-

nie” 2000, nr 1. W: M. Kaliński, Przysposobienie wojskowe młodzieży szkolnej. Warszawa 2000, s. 16

6

Ibidem, s. 16

7

E. Kubiak-Jurecka: Podmiotowość wychowanka warunkiem skuteczności wychowania patriotycznego.

Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, „Studia z Nauk Społecznych, 1994,
nr 11, s. 26

8

J. M. Bocheński: O patriotyzmie, Warszawa 1989, s. 11. W: E. Kubiak-Jurecka, Podmiotowość wy-

chowanka warunkiem skuteczności wychowania patriotycznego, s. 25, Zeszyty Naukowe Wyższej
Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, „Studia z Nauk Społecznych”, 1994, nr 11

67

wewnętrznie do działania i tym większe będzie poczucie wolności wyboru, a zara-
zem odpowiedzialności za jego konsekwencje.

9

Z drugiej strony, nie można nie doceniać wpływu innych czynników takich jak:

zadatki wrodzone jednostki, środowisko naturalne, w którym przebiega proces
kształtowania osobowości oraz aktywność własna wychowanków. Ich udział
w procesie kształtowania osobowości jest zmienny w czasie – przykładowo gwał-
towane zmiany jednego z tych czynników np. środowiska geopolitycznego, mogą
spowodować nieprzewidziane i niezamierzone zmiany w całej osobowości. Wpływ
na to mają dwie płaszczyzny człowieka: edukacyjno-intelektualna o stabilnym cha-
rakterze oraz psychospołeczna, gdzie istotne są emocje w ocenie zjawisk, motywy,
potrzeby, nastawienia.

10

Stąd też jest potrzebna pewna kontrola nad wspomnia-

nym środowiskiem i w miarę możliwości przekaz treści o pozytywnym wydźwięku
patriotycznym, obywatelskim i moralnym, zawsze jednak mając na uwadze, że to
do wychowanka należy podjęcie ostatecznej decyzji – w innym przypadku cały
proces wychowawczy jest narażony na ryzyko sztuczności i w efekcie niepowo-
dzenia.

Wychowanie fizyczne i promocja sportu
Wzbudzenie w młodych ludziach zainteresowania określonymi dyscyplinami

sportowymi i odpowiednie stymulowanie rozwoju fizycznego pomoże przygotować
młodzież do ponoszenia trudu szkolenia i późniejszej służby wojskowej, lub trudu
związanego z radzeniem sobie w przypadku zaistnienia zdarzeń zagrażających
życiu i zdrowiu ludzi np. podczas stanów nadzwyczajnych. Poza zajęciami fizycz-
nymi prowadzonymi w ramach edukacji, równie ważna jest aktywna promocja kul-
tury fizycznej w życiu codziennym. Znaczenie sportu dla sprawnego funkcjonowa-
nia systemu bezpieczeństwa w sektorze społecznym ciekawie opisał W. Suwo-
row.

11

Autor posłużył się przykładem byłego ZSRR, które było według niego pań-

stwem specyficznym, wydającym olbrzymie pieniądze na sport. Miało to przynosić
korzyść państwu i społeczeństwu. Pomijano przy tym finansowanie wielu sportów
przynoszących korzyść jedynie jednostce. W rezultacie aktywnie promowano i
finansowano sporty, w których wynik jest wymierny (co ułatwiało wyszukiwanie
sportowców zdolnych ustanawiać na międzynarodowych zawodach nowe rekordy
- efekt propagandowy). Po drugie, stawiano na sporty widowiskowe, skłaniające
rzesze ludzi do oglądania i podziwiania. Po trzecie, powszechny sport masowo
praktykowany miał czynić je zdrowym fizycznie, zapewniając korzystną bazą rekru-
tacyjną dla armii.

12

Z punktu widzenia autora tego tekstu, promowanie sportu ma również zna-

czenie militarne – im więcej ludzi wysportowanych w regionalnej społeczności, tym
lepiej dla systemu bezpieczeństwa regionalnego. Wg generała-pułkownika

9

Red. M. Kofta: Wychowanek jako podmiot działań. Warszawa 1989, s. 25, A Gurycka: Podmiotowość

w wychowaniu – hasło, nonsens, prawda? W: A. Gołąba (red.): Wychowanej jako podmiot doświad-
czeń. Warszawa 1989, s. 25, W: E. Kubiak-Jurecka: Podmiotowość wychowanka warunkiem skutecz-
ności wychowania patriotycznego, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy,
„Studia z Nauk Społecznych”, 1994, nr 11, s. 25

10

E. Jeziorowski: Świadomość patriotyczna nauczycieli, s. 41-42, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły

Pedagogicznej w Bydgoszczy. „Studia z Nauk Społecznych”, 1994, nr 11

11

W. Suworow: Specnaz Historia Sowieckich Służb Specjalnych. Gdańsk 1991, s. 49-72

12

Ibidem, s. 68

68

Szatyłowa, którego zdanie przytacza w swej książce wspomniany W. Suworow,
żołnierz usportowiony jest bardziej energiczny, odważniejszy w walce, bardziej
pewny swojej siły, trudniej do zaskoczyć , reaguje szybciej na zmiany otoczenia
i jest bardziej odporny na zmęczenie, aniżeli żołnierz niewysortowany. Wybitni
sportowcy wyczynowi to ‘ludzie obdarzeni wielką siłą woli, którzy pokonali swoje
własne lenistwo i tchórzostwo, zmuszający się każdego dnia do nadludzkiego
wysiłku’.

13

Zarówno zwykli sportowcy, jak i wyczynowcy znacznie łatwiej zniosą obciąże-

nia psychiczne i fizyczne związane z nagłym wystąpieniem katastrofy technicznej,
ekologicznej, klęski żywiołowej, zamachu terrorystycznego czy innego stanu nad-
zwyczajnego zagrażającego sprawnemu funkcjonowaniu systemu bezpieczeństwu
regionalnego, najczęściej związane z zagrożeniem życia i zdrowia ludzkiego. W
przypadku posiadania odpowiedniej wiedzy, szybko przejdą również do oceny
sytuacji i podjęcia stosowanych działań, do czasu zorganizowania się i przybycia
pomocy ze strony odpowiednich służb państwowych – oraz współdziałania z tymi
służbami w usuwaniu skutków zaistniałego zdarzenia. Stąd, edukacja sportowa
i promocja kultury fizycznej jest ważnym uzupełnieniem edukacji dla bezpieczeń-
stwa, nie wspominając o zajęciach z wychowania fizycznego realizowanych w trak-
cie programów szkoleniowych związanych z wychowaniem obronno-patriotycznym.

Według M. Kalińskiego edukacja obronna jest częścią składową narodowego

systemu oświatowego i jest to „(…) całokształt celowo zorganizowanych procesów,
form, metod, środków i oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych na dzieci, mło-
dzież i dorosłych w celu osiągnięcia względnie trwałych zmian w ich wiedzy, umie-
jętnościach oraz w systemie wartości odnoszących się do zagadnień szeroko ro-
zumianej obronności.”

Edukacja obronna Rzeczypospolitej Polskiej regulują odpowiednie przepisy

nakładające na Ministerstwo Edukacji Narodowej obowiązek organizowania kształ-
cenia młodzieży w zakresie obronności. Obowiązkowi odbywania zajęć z przyspo-
sobienia obronnego podlegają uczniowie publicznych i niepublicznych szkół ogól-
nokształcących wszystkich typów

14

. Natomiast studenci, którzy zaliczyli pierwszy

rok studiów wyższych zawodowych lub jednolitych studiów magisterskich lub rów-
norzędnych, mogą odbyć na swój wniosek przysposobienie obronne na drugim
roku tychże studiów. W tym przypadku przysposobienie obronne jest nieobowiąz-
kowym przedmiotem nauki, objętym planem studiów, prowadzonym w systemie
samokształcenia i konsultacji. Przysposobienie Obronne obejmuje zakres wiedzy
dotyczących wybranych dokumentów i umiejętności samoobrony powszechnej,
w tym zadania typowe dla ratowniczych służb Obrony Cywilnej.

Obecnie system kształcenia proobronnego w Polsce jest realizowany w na-

stępujących jednostkach:

15

- w klasach o profilu wojskowym w powszechnym systemie edukacji

16

– kształcenie w zakresie przysposobienia obronnego i wojskowego (przy-
sposobienie wojskowe stanowi integralną część szkolenia wojskowego);

13

W. Suworow, op. cit., s. 72

14

Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, art.

166

15

R. Lipka, op. cit., s. 14

69

- przy Wyższych Szkołach Morskich w Gdański i Szczecinie – studia woj-

skowe;

- w organizacjach i stowarzyszeniach realizujących kształcenie proobron-

ne;

17

- w uczelniach wyższych w ramach programu studiów lub w ramach studiów

podyplomowych.

Podsumowanie
Za bezpieczeństwo wewnętrzne w regionie odpowiada praktycznie cały aparat

administracji rządowej i samorządowej odpowiedzialny za utrzymanie sprawnego
funkcjonowania systemu politycznego, gospodarczego i społecznego. Edukacja,
którą zaliczyłem właśnie do systemu społecznego ma istotne znaczenie, ponieważ
to właśnie ona odpowiada za wyszkolenie ludności cywilnej w zakresie reagowania
w sytuacjach zagrażających zdrowiu i życiu powszechnemu najczęściej na wypa-
dek wystąpienia stanów nadzwyczajnych – ale także za odpowiednie ukształtowa-
nie postaw patriotycznych i obywatelskich. Już w II Rzeczypospolitej zwrócono
baczną uwagę na to zagadnienie organizując cały system, którego zadaniem było
promowanie odpowiednich wartości, oraz zapewnienie wychowankom odpowied-
nich kwalifikacji, aby w przypadku wystąpienia określonych zdarzeń potrafili podjąć
konkretne działania.

Kształtowanie osobowości młodych ludzi jest procesem trudnym i wymaga

odpowiednich kwalifikacji od kadr odpowiedzialnych za ten proces. W moim prze-
konaniu proces wychowawczy, aby był skuteczny musi obejmować młodych ludzi
już od najmłodszych lat, a po zakończeniu edukacji sukcesywnie promować odpo-
wiednie wartości poprzez działania pośrednie jak prowadzenie odpowiedniej polity-
ki medialnej z użyciem środków masowego przekazu, promowaniem i pozytywnym
przedstawianiem w mediach zawodów pożytku publicznego i nieustannemu kre-
owanie pozytywnych wzorców. Nigdy jednak nie można zapominać, że działalność
edukacyjna ma polegać na tworzenia specyficznego środowiska, gdzie w pierwszej
fazie wychowankowie, a później dorośli obywatele mają podejmować samodzielne
decyzje – na bazie wysokich pro-obronnych umiejętności. Bazująca na uznanych
wartościach popularność pro-obronnych postaw wśród obywateli (w każdym wieku
– na miarę możliwości rozwojowych i miejsca w społecznych strukturach), oraz
powszechność działań wynikających z tych postaw, to dobre świadectwa jakości
systemu edukacyjnego w zakresie bezpieczeństwa państwa. Tak w skali regional-
nej, jak całego kraju. Dotyczy to nie tylko stanu powszechnego zagrożenia;
również szeroko pojmowanej codzienności.

16

http://julek.ligon.chorzow.pl/index.php?option=content&task=view&id=123&Itemid=113;

http://www.orzysz.pl/index.php?k=187
http://www.wne.uw.edu.pl/pracownia_informatyczna/wrylski/odznaki/sawicki/sawicki2_szw.html;
http://www.zsku.rzeszow.pl/wojsko/wojsko.html;
http://www.epoznan.pl/?section=news&subsection=news&id=5413

17

http://www.zwiazek-strzelecki.pl – Związek Strzelecki „Strzelec”; http://lok.org.pl/index1.php

- Liga

Obrony Kraju; http://www.zhp.pl/index.php - Związek Harcerstwa Polskiego; http://www.zhr.pl – Związek
Harcerstwa Rzeczypospolitej; http://www.fse.pl – Związek Harcerstwa Katolickiego – „Zawisza”;
http://www.sh.org.pl – Stowarzyszenie Harcerskie; arcH