KIERUNEK - BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE
ROK 1
PRZEDMIOT 4: PSYCHOLOGIA I SOCJOLOGIA
Realizujący przedmiot (Instytut Organizacji i Zarządzania):
dr Jadwiga Otap
mgr Izabela Wiciak tel. (089) 621 5236
mgr Anna Królikowska tel. (089) 621 5309
mgr Agnieszka Bonus-Dzięgo tel. (089) 621 5909
mgr Joanna Rybacka tel. (089) 621 5183
TEMAT 4: PSYCHOLOGIA W DZIAŁANIACH NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA
Zagadnienia do realizacji:
Psychologiczne aspekty przesłuchań (zeznania świadków, wyjaśnienia podejrzanego).
Wsparcie psychologiczne udzielane ofiarom przestępstw.
Psychologia tłumu - mechanizmy działające w tłumie.
Psychologiczne aspekty przesłuchań
(zeznania świadków, wyjaśnienia podejrzanego).
Podstawowe pojęcia psychologii sądowej:
Psychologia sądowa - dział psychologii stosowanej, wykorzystywany dla potrzeb organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
Psychologia kryminalistyczna - to wiedza psychologiczna znajdująca zastosowanie w całokształcie dowodowych i operacyjnych działań organów ścigania.
Psychologia zeznań - zakres psychologii kryminalistycznej ułatwiający organom śledczo-sądowym uzyskiwanie i ocenę środków dowodowych z osobowych źródeł.
Etapy formułowania się zeznań świadka.
Spostrzeganie.
Czynniki wpływające na spostrzeganie:
zewnętrzne obiektywne, tj. czas, ruch, odległość, pora roku i dnia, pogoda,
anatomiczna-fizjologiczne tj. wiek, wady wzroku, zmęczenie,
procesy psychiczne tj. silne emocje, depresja, sugestie, stereotypy, uprzedzenia.
Zapamiętywanie - przechowywanie od momentu spostrzeżenia do odtworzenia.
Człowiek najwięcej informacji pamięta 3 do 7 dni po zdarzeniu.
Przesłuchanie ( odtwarzanie, reprodukcja ).
Podczas przesłuchania należy wziąć pod uwagę to, jaką pamięć świadek ma dominującą wzrokową, słuchową czy kinestetyczną. W zależności od rodzaju pamięci w czasie rozmowy należy odwoływać się do danej reprezentacji pamięci najbardziej charakterystycznej dla osoby przesłuchiwanej.
Stadia ( etapy ) przesłuchania.
Faza formalna.
Ma m.in. na celu sprawdzenie tożsamości, sprawdzenie czy nie ma przeszkód w prowadzeniu przesłuchania, możliwość odmowy zeznań, uprzedzenie o odpowiedzialności karnej, a także osłabienie lęków, osłabienie nastawień obronnych, zorientowanie się w poziomie intelektualnym świadka, odstresowanie.
Faza relacji spontanicznej.
Należy stosować pytania narracyjne, dające możliwość zorientować się w sytuacji świadka, poznać jego osobowości i motywację.
Faza pytań ukierunkowanych.
Celem jest m.in. wykrycie zeznań nieszczerych, uzupełnienie luk, wyjaśnienie sprzeczności.
Cechy dobrego pytania:
krótkie, przejrzyste,
odnoszące się do jednej sprawy,
łatwe do zrozumienia,
nie zawierające negatywnego ładunku emocjonalnego,
nie zawierające podwójnej negacji,
kierowanie się zasadą od ogółu do szczegółu,
używanie stwierdzeń przyjaznych,
nie sugerujące.
Podział pytań ze względu na cel:
pytania wyjaśniające,
pytania kontrolne,
pytania uzupełniające.
Strategie i techniki obronne stosowane przez podejrzanego:
1. Racjonalne:
- zmierzające do przekonania policjanta o braku związku ze zdarzeniem: alibi, technika kontrargumentacji, technika wersji fikcyjnych.
- zmierzające do uniknięcia odpowiedzialności karnej: technika pozornej współpracy, technika symulacji chorób psychicznych, techniki samooskarżenia.
2. Irracjonalno-emocjonalne:
- z przewagą czynności irracjonalnych: techniki zmiennych wersji, techniki stałej negacji.
- z przewagą czynności emocjonalnych: techniki symulowania bądź rzeczywistych ataków samoagresji, gniewu, histerii, techniki rzeczywistego lub udawanego otępienia.
Metoda przesłuchania zmierzająca do uzyskania szczerych i prawdziwych wyjaśnień podejrzanego - to zespół prawem dozwolonych sposobów zachowania się prowadzącego przesłuchanie.
Metoda czołowego natarcia.
Metoda perswazji.
Metoda oddziaływania na uczucia podejrzanego.
Metoda odwracania uwagi podejrzanego.
Metoda wykrywania logicznych sprzeczności.
Metoda wyczekującej postawy prowadzącego przesłuchanie.
Metoda dawkowania.
Metoda pozornej wszechwiedzy.
Metoda rozbicia solidarności przestępczej.
Metoda obojętności.
Podejmowanie przez podejrzanego decyzji o przyznaniu się do popełnienia przestępstwa jest najbardziej krytycznym i najważniejszym etapem przesłuchania, który trzeba umieć rozpoznać. Z psychologicznego punktu widzenia sytuację podejrzanego na tym etapie można ocenić w następujący sposób:
1. Im trudniejsza staje się decyzja, tym dłuższy będzie czas potrzebny do jej podjęcia.
2. W momencie zaistnienia maksymalnego konfliktu związanego z podjęciem decyzji podejrzany będzie wahać się pomiędzy rozwiązaniami alternatywnymi, zamierać w bezruchu lub zajmować się różnego rodzaju czynnościami dyslokacyjnymi.
3. Podejrzany może zaprzestać walki o utrzymanie niezależności i stać się zupełnie uległy.
Podejrzani rozważając przyznanie się wykazują oznaki "łamania się", które można zaliczyć do następujących kategorii:
- prośby o informacje,
- fortele przetargowe,
-klasyczne symptomy podniecenia,
- gesty związane z postawą,
- pewien stopień akceptacji,
- niepewność odpowiedzi.
Większość podejrzanych na początku przesłuchania ma bardzo jasne wyobrażenie o korzystnych stronach nie przyznawania się do popełnionego przestępstwa i ujemnych stronach przyznania się do niego. Zadanie przesłuchującego polega min. na zmianie percepcji odnośnie tych korzystnych i niekorzystnych stron.
Metodami służącymi temu celowi są:
1. Pomniejszanie pozornie korzystnych stron nie przyznawania się.
2. Uświadomienie podejrzanemu, że nie przyznawanie się może być w różny sposób ukarane.
3. Wykazanie, że przyznanie się może mieć pewne korzystne strony.
Daje to możliwość uniknięcia pytania czy podejrzany popełnił konkretne przestępstwo i zadanie pytania „dlaczego je popełnił i co skłoniło go do tego". Taktyka ta dowodzi pewności siebie osoby przesłuchującej i jednocześnie sugeruje, że nie ma potrzeby dyskutowania o faktach, ponieważ je już zna. Daje podejrzanemu możliwość przedstawienia jakieś przyczyny swojego postępowania, a tym samym pomaga mu pomniejszyć winę. Pozwala podejrzanemu uniknąć wypowiedzenia trudnego zdania "ja to zrobiłem" i daje możliwość przeskoczenia do następnego etapu (wytłumaczenia swojego postępowania).
Etapy przesłuchania podejrzanego
1. Etap odebrania wyjaśnień ( faza formalna ).
2. Etap zrozumienia podejrzanego ( rozszyfrowanie jego motywacji).
3. Etap przeciwstawienia się zamiarom ukrycia prawdy przez podejrzanego.
4. Etap odkrycia stanu faktycznego.
Zachowania podejrzanego przejawiane w czasie przesłuchania.
Prowadzący przesłuchanie powinien ściśle przestrzegać zarówno litery prawa jak i aktualnych reguł postępowania. W czasie przesłuchania podejrzanego należy zwracać uwagę na różnego rodzaju sygnały, które mogą świadczyć o kłamstwie.
Symptomy fizjologiczne:
pocenie się, suchość i częste oblizywanie warg, nieświeży oddech, zmiany zabarwienia twarzy, skurcze, drżenie oraz tiki nerwowe, mruganie, ziewanie, dostrzegalny puls na tętnicy szyjnej lub skroniowej, jąkanie, drżenie głosu, nerwowy kaszel.
Czynności dyslokacyjne:
Niewłaściwe często groteskowe lub dziwne zachowania, charakteryzujące ludzi starających się poradzić sobie z konfliktem lub stanem frustracji np.: wiercenie się na krześle, wyciąganie nitek z ubrania, strzepywanie kurzu z ubrania, bawienie się rękoma, dotykanie głowy, bawienie się przedmiotami, przytupywanie, szuranie nogami, drżenie nóg, obgryzanie paznokci, przygryzanie wargi, nadmierne palenie (gesty świadczące o tym, że palacz doświadcza w danym momencie większe napięcie niż normalnie).
Mówienie kłamstwa - słowa towarzyszące:
1. Przesadne zapewnienia o prawdomówności np.
Przysięgam na grób mojej matki..., możecie mi uciąć rękę, jeżeli..., to prawda jak tu siedzę...
2. Wyzwania:
Mówi pan, że może pan to udowodnić, no proszę..., gdzie ten człowiek, który to widział..., no to proszę to udowodnić..., pan ma tylko informacje, nie dowody...
3. Prosty unik.
Nie pamiętam..., nic nie powiem…, bez komentarza..., nie rozumiem, jaki to może mieć związek..., może tam byłem, a może nie...
4. Próby żerowania na współczuciu lub przekonaniach osoby przesłuchującej.
Zna mnie pan, gdybym to zrobił, przyznałbym się..., mam dzieci, czy pan myśli, że wdałbym się w coś takiego..., dlaczego miałbym panu skłamać..., dlaczego nie chce mi pan wierzyć...
5.Uprzejme odpowiedzi na krytyczne pytania.
W miarę postępowania przesłuchania podejrzany zaczyna mieć trudności z utrzymaniem modelu opartego na kłamstwie i powraca do uprzejmych bądź niezobowiązujących odpowiedzi.
Ja tego nie zrobiłem..., nic mi o tym nie wiadomo..., to nie ja...
6. Odpowiedzi deprecjonujące lub wrogie.
Nie wiem, o czym pan mówi…, nie muszę tu siedzieć i rozmawiać z panem..., nawet gdybym wiedział, to i tak nie powiedziałbym panu...
Kłamstwo w zeznaniach.
1. Kłamstwo normalne.
2. Fantazjowanie.
3. Kłamstwo patologiczne.
4. Konfabulacje.
Psychologiczne podstawy taktyki przesłuchania.
Przesłuchanie świadka musi być traktowane elastycznie, nie ma bowiem jakichś stałych i niezmiennych zasad taktyki przesłuchania, przedstawione poniżej dyrektywy powinno się stosować w zależności od przebiegu sytuacji i modyfikować w zależności od warunków konkretnego przesłuchania i osobowości konkretnego świadka.
Dyrektywa stałego kierowania czynnością przesłuchania i panowania nad nią przez przesłuchującego.
Dyrektywa obiektywizmu i uprzejmości - jednakowo uprzejmy stosunek przesłuchującego do wszystkich świadków bez względu na treść ich zeznań.
Dyrektywa obserwacji zachowania się świadka przez przesłuchującego.
Dyrektywa prawidłowego odbioru kłamstwa.
Dyrektywa unikania sugestii.
Wsparcie psychologiczne udzielane ofiarom przestępstw
Podstawowe oczekiwania ofiar wobec osoby udzielającej pomocy:
Potrzeby emocjonalne
Ofiary przestępstw spodziewają się, że osoba pomagająca będzie wrażliwym, empatycznym i deklarującym pomoc fachowcem.
Potrzeby informacyjno - konsultacyjne
Sprowadzają się głównie do udzielenia przez osobę pomagającą informacji pomagających radzić sobie ofierze z nową rzeczywistością. W sytuacji, gdy pomagającym jest policjant oczekiwania te dotyczą również praw ofiary w procesie karnym, wiedzy o aktualnym stanie sprawy itd.
Potrzeby praktyczne
Osoba pomagająca w tym również policja może pośredniczyć między organizacjami i instytucjami powołanymi do wspierania ofiar, służbami medycznymi a ofiarą.
Od osoby udzielającej pomocy oczekuje się:
dyskrecji,
taktu,
zaufania,
lojalności,
umiejętności okazywania zrozumienia,
dobroci.
A także cechy o charakterze intelektualnym, wpływających na sprawność działania:
kompetencja,
doświadczenie,
inteligencja,
mądrość,
umiejętność oceny sytuacji.
Posiadanie tych cech przez pomagającego zabezpiecza wspomaganego przed ośmieszeniem wobec innych, spadkiem poczucia własnej wartości, nadmierną niechcianą ingerencją w jego własne sprawy.
Pożądane zachowania pomagającego:
okazywanie szacunku,
chętne reagowanie na prośbę,
dbanie o rozwiązanie problemu przy jednoczesnym okazywaniu wsparcia prowadzącego m. in. do przywrócenia zaufania do ludzi i świata, podniesieni wiary we własne siły,
dotrzymywanie słowa, przynajmniej do momentu, kiedy wspomagany może sobie poradzić sam.
Nie należy:
bagatelizować problemu, upokarzając ofiarę,
wyręczać ofiarę pogłębiając jej bezradność.
Niewłaściwa postawa w sytuacji pomagania często wyraża się:
deprecjonowaniem wspomaganego; okazywaniem poczucia wyższości, nadmiernym krytykowaniem,
brakiem lojalności,
stwarzaniem aury nieufności, posądzeń wobec wspomaganego,
okazywaniem napięć i zdenerwowania osobą wspomaganego lub ostentacyjnym okazywaniem zmęczenia,
biernością, obojętnością wobec osoby znajdującej się w kryzysie.
Koszty psychologiczne, jakie ponosi osoba pomagając ofiarom przestępstw:
pomaganie wbrew sobie, wbrew własnym emocjom,
poczucie wstrętu lub lęku do osoby, której trzeba pomóc,
obciążenia psychiczne wynikające z poczucia odpowiedzialności i empatycznego przyjmowania emocji innych ludzi,
niewdzięczność osób wspomaganych,
poczucie bycia wykorzystywanym,
brak efektu pomocy.
Ponadto należy pamiętać, że:
reakcje pourazowe ofiar mogą być różne,
ważną potrzebą ofiar jest potwierdzenie, że są ofiarami przestępstwa,
ofiara traci często poczucie czasu,
należy doprowadzić ofiarę do ujawnienia reakcji emocjonalnej,
bez zgody ofiary nie udostępnia się ich danych,
nie można wpadać w rutynę,
informuje się ofiarę co się dzieje w jej sprawie,
należy dać do zrozumienia ofierze, że może liczyć na pomoc,
pomocna jest wiedza na temat działania różnych instytucji wspierających ofiary,
ofiary przestępstw z użyciem przemocy wymagają specyficznej formy przesłuchania.
Psychologia tłumu - mechanizmy działające w tłumie.
Czynniki powodujące przekształcenie się zbiegowiska w tłum:
niski stopień rozwoju osobowości lub rożnego rodzaju deformacje poszczególnych jej mechanizmów,
reaktywność temperamentalna niektórych członków
niski poziom zdolności umysłowych uczestników zbiegowiska oraz niektóre rodzaje publiczności zebranej, uniemożliwiające właściwe postrzeganie obserwowanych zjawisk i zachowań oraz wyciąganie właściwych wniosków,
niewielkie doświadczenie życiowe, niedostatek wiedzy o mechanizmach rządzących zachowaniem się człowieka,
brak dostatecznej ilości obiektywnych informacji o przyczynach oraz istocie oglądanego zdarzenia.
Psychologiczne uwarunkowania zachowania się jednostek w tłumie.
anonimowość,
rozdzielenie odpowiedzialności,
uczestnictwo w aktywnych zbiorowościach,
stan ogólnego pobudzenia organizmu,
intensywna sensoryczna stymulacja,
sytuacje nowe, obce, nieznane,
alkohol, narkotyki,
warunki atmosferyczne.
Następstwa
większa emocjonalność, impulsywność, irracjonalność,
większe naśladownictwo, przewaga argumentów uczuciowych,
odbieranie informacji w sposób globalny, zniekształcony,
większe ogłupienie, mniejszy poziom inteligencji.
Motywacja zbierania się i działania tłumu:
religijny,
polityczny,
ekonomiczny,
solidaryzujący się z kimś lub czymś,
pragnący zemsty,
pobudki chuligańskie.
Sposób zachowania się tłumu:
nabywający,
uciekający,
ekspresyjny,
agresywny,
terroryzujący.
Cechy charakterystyczne tłumu:
jednorodność psychiczna i umysłowa,
irracjonalizm,
skłonność do zachowań regresyjnych,
emocjonalizm,
nietolerancja, anonimowość, siła i poczucie mocy,
kierowanie się uproszczonymi poglądami.
Powody skłonności członków tłumu do zgodności:
wspólna motywacja,
wspólna sytuacja,
społeczna facylitacja,
akceptacja społeczna.
Cechy grupowego myślenia:
obniżona zdolność do krytycznego myślenia,
nie ma "za" i "przeciw",
złudzenie całkowitego bezpieczeństwa,
zbiorowa racjonalizacja działań grupy,
wiara w moralność grupy,
stereotypowe poglądy na wroga,
silny nacisk wewnętrzny na poglądy członków grupy,
złudzenie jednomyślności decyzji,
pojawienie się samozwańczych "strażników umysłu".
Grupowemu myśleniu sprzyja:
duża spójność grupy podejmującej decyzje,
izolacja tej grupy od osób o wewnętrznym poczuciu kontroli,
poparcie działań przez przywódcę.
Literatura:
Arntzen F., Psychologia zeznań świadków, Warszawa 1983.
Birkholz H.J., Bertram M., Środki taktyczne ustalania prawdziwości zeznań świadków, Biuletyn Informacyjny KG MO 4 (32 ), 1978.
Cabalski M., Metody przesłuchania zmierzające do uzyskania szczerych wyjaśnień podejrzanego, ZN WSO, 1989, nr 3 -4.
Eysenck H. I M., Podpatrywanie umysłu, Gdańsk 1996.
Gurgul J., Z problematyki oceny zeznań, Przegląd Policyjny 4 (28 ), Szczytno 1992.
Hołyst B., Psychologiczne determinanty zeznań świadków, Warszawa 1989.
Hołyst B., Kryminalistyka, Warszawa 2000
Kołakowska W., Lach B., Psychologiczne determinanty zeznań świadków i osób składających wyjaśnienia (wybrane zagadnienia), Szczytno 2000.
Kulicki M., Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń 1994.
Marten Z., Wstęp do psychologii sądowej, Katowice 1988.
Tyszkiewicz L. (red.), Wybrane zagadnienia psychologii dla prawników, Warszawa 1986
Zimbardo P.G., Ruch F.L., Psychologia i życie, Warszawa 1996 i nast.
Łapiński E.: Psychologia dla funkcjonariuszy MO, Szczytno 1987,
Le Bon G.: Psychologia tłumu, Warszawa 1986,
Skarżyńska K. (red): Psychologia polityczna, Poznań 1999
Bielska T.: Wsparcie psychologiczne udzielane przez policjanta ofiarom przestępstw krokiem do efektywniejszej współpracy społeczeństwa z policją, „Policyjny Biuletyn Szkoleniowy” 1997, nr 4,
Bieńkowska E., Kulesza C.: Jak postępować z ofiarami przestępstw. Poradnik dla praktyków. Dokumenty ONZ i Rady Europy, Białystok 1992,
Kulesza C.: Jakość współpracy Policji z ofiarą przestępstwa jako miernik efektywności pracy organów ścigania na podstawie państw Europy zachodniej i USA, „Przegląd Policyjny” 1993, nr 31-32,
Kołakowska W., Perswazja, negocjacje oraz mediacja w pracy policjanta, „Policja” nr 3, Szczytno 2000.
Otrębska- Popiołek K.: Człowiek w sytuacji pomocy. Psychologiczna problematyka przyjmowania i udzielania pomocy, Katowice 1991,
Thiele K. Dohrmann K: Psychologia plotki, Warszawa 1980
Bielska T.: Policjant w sytuacji trudnej, „Policja. Kwartalnik Kadry Kierowniczej Policji” 2000, nr 1-2,
Rosenhan D.L., Seligman M.E.P.: Psychopatologia, Warszawa 1995
Sperling A.: Psychologia, Poznań 1995
Lipowska-Teutsch A.: Zagadnienia skutków stresu i metod przeciwdziałania im w pracy służb emergencyjnych w: Wybrane problemy zmagania się ze stresem, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”
Przetacznik - Gierowska G., Makiełło - Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa 1989.
Tomaszewski T.: Psychologia, Warszawa 1988.
Eysenck H. i M.: Podpatrywanie umysłu, Gdańsk 1996.
Argyle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich, Warszawa 1989.
Aronson E. I inni: Psychologia społeczna, Warszawa 1999.
Aronson E.: Człowiek - istota społeczna, Warszawa 1995.
Lindenfield G.: Okiełznać gniew, stratega pokonywania trudnych emocji, Łódź 1995.
Bernstein A.J., Rozen S.C.: Dinozaury są wśród nas, Warszawa 1992.
Ranschburg J.: Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993.
Hauck P.: Uspokój się. Jak radzić sobie ze złością, Warszawa 1994.
Knut P.: Strach - zasady jego zwalczania podczas działań oddziałów prewencji, „Biuletyn Informacyjny Komendanta (SP Słupsk) 1994 nr 7-8.