JAROSŁAW WŁODARCZYK

POLSKIE ZEGARY SŁONECZNE

Katalog polskich zegarów słonecznych

Dzięki temu, że czytelnikom "Wiedzy i Życia" spodobał się pomysł poświęcenia części

ubiegłorocznych wakacji na tropienie zegarów słonecznych, możemy dzisiaj zaprezentować

pierwszą w Polsce mapę cieniowych czasomierzy.

Jak już wspominałem w listopadzie ub. r., podsumowując wyniki drugiego Wielkiego Konkursu

Astronomicznego "Wiedzy i Życia" ("WiŻ" nr 11/1995), w łowach na zegary słoneczne wzięło

udział blisko 40 czytelniczek i czytelników. Dzięki nim udało się utworzyć bank informacji o

ponad stu miejscowościach w Polsce, w których znajdują się nieprzenośne zegary słoneczne;

tych ostatnich doliczyłem się ponad 170.

Nadsyłane prace miały bardzo różny charakter. Niektórzy uczestnicy konkursu skupiali się na

najbliższej okolicy. Joanna i Paweł Kinelowie na przykład nadesłali uroczą opowieść o tym, jak

dzieje zegarów słonecznych splotły się z historią Iwonicza Zdroju, Izabela Golba poświęciła

swą pracę zegarom Warszawy i okolic, a Piotr Fronczak bardzo ofiarnie tropił cieniowe

czasomierze na ziemi opolskiej (stąd takie zagęszczenie na mapie kropek w okolicy Opola).

Próbę skatalogowania zegarów słonecznych w całej Polsce podjął Karol Wenerski z Bydgoszczy

(klub Antares), opisując ostatecznie 77 "zegarowych miejscowości", z których 62 udało mu się

odwiedzić.

Jedna z tarcz zegara pionowego na południowym narożniku ratusza w Otmuchowie, 1575 rok

Na podstawie tych wszystkich informacji sporządziłem katalog polskich zegarów słonecznych

(uzupełniając go mapą). Ponieważ powstał on w wyniku połączenia danych o różnym stopniu

dokładności, zawiera zapewne trochę sformułowań nieprecyzyjnych lub przekłamań. Mam

nadzieję, że jest ich niewiele; jeśli jednak czytelnicy zauważą jakieś nieścisłości, bardzo

proszę o listowne wytknięcie mi ich.

Na płd. elewacji kościoła w Kiezmarku znajdują się dwa zegary. Jeden z nich (na zdjęciu obok)

ma kamienną tarczę z 1653 roku

Tworząc listę, starałem się ją maksymalnie uprościć. Oprócz nazwy miejscowości zawiera ona

informacje o obiekcie, z którym związany jest zegar słoneczny, określenie jego rodzaju

(uwaga: wszystkie wymienione zegary ścienne są zegarami wertykalnymi, czyli pionowymi) i

chociażby przybliżone datowanie, jeśli tylko było to możliwe. Mapa powinna umożliwić

1

czytelnikom zorientowanie się, jak daleko od nich znajduje się najbliższy nieprzenośny zegar

słoneczny, i... zachęcić ich do podjęcia wyprawy!

Tarcza pionowego zegara

słonecznego z 2 poł. XVII

wieku w parku klasztoru

Klarysek w Grodzisku

Współczesny pionowy zegar

słoneczny na ścianie

budynku przy Rynku w

Inowrocławiu (wokół tarczy

znaki zodiaku)

Zegar horyzontalny w

Parku Staszica w

Częstochowie, wykonany

w 1929 roku staraniem

księdza B. Mettlera

Czterotarczowy zegar z

gnomonem otworkowym

przy PKiN w Warszawie (od

ul. Świętokrzyskiej), 1955

rok

KATALOG POLSKICH ZEGARÓW SŁONECZNYCH

1. Baranów Sandomierski:

zamek, zegar ścienny nad

wejściem, 1965 r.

2. Biecz: Ratusz, wieża, zegar ścienny, ok. 1960 r.

3. Bielice (woj. opolskie):

kościół parafialny, płd. ściana nawy, zegar ścienny, XVIII/XIX w.

4. Brodnica (woj. toruńskie): kościół parafialny, płd. ściana kruchty, zegar ścienny, XVII w.

5. Brzeście (woj. warszawskie): przed dawnym dworem,

zegar ogrodowy na kamiennej kuli, XIX w.

6. Bydgoszcz:

- gmach Technikum Kolejowego, ul. M. Kopernika, szczyt ściany płd., zegar ścienny;

- Plac Piastowski, szczyt

ściany płn., zegar ścienny.

2

7. Chojna (woj. szczecińskie): zamek, narożnik, zegar

ścienny, 1718 r. (?).

8. Chorzów: dziedziniec

planetarium, zegar

horyzontalny, 1958 r.

9. Chotel Czerwony

(woj. kieleckie): kościół parafialny,

ściana płd., zegar ścienny.

10. Ciechocinek: park, zegar horyzontalny.

11. Częstochowa:

- klasztor paulinów

- - nad wejściem do Bazyliki Wniebowzięcia NMP, dwa

zegary ścienne;

- - wieża klasztoru, zegar ścienny;

- przed wejściem do Obserwatorium WSP w Parku Staszica, zegar horyzontalny, ok. 1929 r.

12. Dąbrowa (woj. opolskie): kościół parafialny, płd. ściana nawy, zegar ścienny, 1 poł. XIX

w.

13. Długobór (woj. elbląskie): kościół parafialny, szczyt płd. kruchty, zegar ścienny, XVIII w.

14. Drohiczyn nad Bugiem: Rynek, zegar równikowy, 1975 r.

15. Działoszyce (woj. kieleckie): kościół parafialny, płd. przypora prezbiterium, zegar ścienny,

XVII w.

16. Dziektarzewo

(woj. ciechanowskie): kościół parafialny, płd. elewacja,

zegar ścienny, 1842 r.

17. Dzików (woj. tarnobrzeskie): pałac, zegar ścienny.

18. Frombork:

- wzgórze katedralne, Wieża Dzwonnicza (Radziejowskiego), cztery zegary ścienne

(dwutarczowe), XX w.

3

- wzgórze katedralne, nad

wejściem do kanonii NMP, 1948 r.

19. Gdańsk:

- kościół Mariacki, płd. ściana, zegar ścienny, 1990 r.

(rekonstrukcja zegara z XVI w.);

- Ratusz Głównego Miasta,

zegar ścienny, 1589 r;

- Żuraw przy Długim Pobrzeżu, ściana płd., zegar ścienny;

- Gdańsk-Oliwa, Dom Bramny przy ul. Piastowskiej, dwa

zegary ścienne na ścianach płd.-wsch. i płn.-zach.;

- Gdańsk-Wrzeszcz

- - ściana dziedzińca budynku Zespołu Szkół Morskich i

Okrętowych, zegar ścienny;

- - budynek przy ul. Partyzantów, ściana frontowa, zegar ścienny.

20. Głogowiec (woj. płockie): kościół parafialny, płd. ściana, zegar ścienny, XIX w. (?).

21. Głogówek (woj. opolskie): klasztor pofranciszkański,

płd. ściana skrzydła północnego, zegar ścienny, 2 poł. XVII w.

22. Grodków (woj. opolskie): Ratusz, płd. ściana wieży,

zegar ścienny.

23. Grodzisko

(woj. krakowskie): klasztor

Klarysek, cokół posągu

przedstawiającego Bolesława Wstydliwego, zegar pionowy, ok. 1677 r. (?).

24. Grójec (woj. radomskie): kościół parafialny, przypora płd. elewacji, zegar ścienny,

1 poł. XVII w.

25. Grudziądz:

- Ogród Botaniczny, zegar

horyzontalny, 1985 r.

- II Liceum Ogólnokształcące, ul. Marcinkowskiego,

zegar ścienny, 1992 r.

26. Iłowa:

- kościół rzymsko-katolicki,

4

elewacja płd., zegar ścienny;

- pałac (obecnie siedziba

Zespołu Szkół Rolniczych),

zegar ścienny.

27. Inowrocław:

- Ratusz, wieża, zegar ścienny, XX w.;

- Rynek, ściana płd. budynku narożnego, 1970 r.;

- Park Uzdrowiskowy, zegar horyzontalny, funkcję gnomonu pełni rzeźba - Paw;

- Uzdrowisko, płd. wieżyczka budynku dyrekcji, zegar

ścienny, ok. 1922-30 r.

28. Iwonicz Wieś: renesansowy zbór ariański, ściana frontowa, zegar ścienny, 1958-50 r.

(rekonstrukcja).

29. Iwonicz Zdrój: park, zegar horyzontalny, 1837 r.

30. Jabłonna

(woj. warszawskie): przed

pałacem, zegar horyzontalny,

1 poł. XIX w.

31. Janów Lubelski:

dzwonnica-brama, ściana

frontowa, zegar ścienny, 1892 r.

32. Jarocin (woj. kaliskie):

kościół św. Marcina,

ściana płd., zegar ścienny, 1910 r.

33. Jelenia Góra: kamienica przy ul. 1 maja, elewacja płd., zegar ścienny, ok. 1736 r.

34. Jędrzejów (woj. kieleckie):

- pl. T. Kościuszki, płd. fasada narożnika, zegar ścienny, 1971 r.;

- kościół św. Trójcy, płd. ściana, zegar ścienny, 1952 r.;

- klasztor Cystersów, płd.

elewacja, dwa zegary ścienne, ok. 1960 r.;

- cmentarz, zegar horyzontalny na grobowcu rodziny

Przypkowskich, 1959 r.

5

- Państwowe Muzemu im.

Przypkowskich: liczne przykłady wszelkiego rodzaju zegarów słonecznych (ok. 600).

35. Kalisz:

- przy kościele św. Mikołaja,

zegar horyzontalny, XVIII w.;

- Park Miejski, zegar

horyzontalny, 2 poł. XIX w.

36. Kartuzy (woj. gdańskie):

- kolegiata, płd.-wsch. narożnik, zegar ścienny, pocz. XX w.

- erem Kartuzów, ściana płd., zegar ścienny, XIX w. (?).

37. Kazimierz Dolny: kino

(dawna synagoga), zegar ścienny.

38. Kiezmark (woj. gdańskie): kościół parafialny, płd. elewacja, dwa zegary ścienne:

kamienny (1653) i drewniany (XIX w.).

39. Kłodzko:

- budynek kolegium przy

ul. Kościelnej, zegar ścienny, 1732 r.;

- budynek przy ul. R. Traugutta, szczyt ściany płd., zegar

ścienny, XIX/XX w.

40. Końskie (woj. kieleckie):

kościół parafialny, płd. przypora prezbiterium, zegar ścienny, 1621 r.

41. Kozłówka k/Lubartowa: park pałacu Zamojskich, zegar

horyzontalny.

42. Kożuchów: budynek

Urzędu Miasta, zegar ścienny, XX w.

43. Koźle (woj. katowickie):

Rynek, zegar ścienny.

44. Kraków:

- kościół Mariacki, elewacja

kaplicy św. Jana Nepomucena, zegar ścienny, 1994 r.

6

(rekonstrukcja zegara z 1752 r.);

- kościół św. Floriana,

zegar ścienny;

- kościół klasztoru Kamedułów, zegar ścienny;

- kościół Wizytek, ściana płd., zegar ścienny;

- kościół klasztoru Cystersów, szczyt elewacji płd.,

zegar ścienny;

- budynek Obserwatorium Astronomicznego,

ul. M. Kopernika 27,

ściana płd., zegar ścienny,

koniec XVIII w.

45. Kraśnik: kościół parafialny, na wieży nad wejściem, zegar ścienny.

46. Lasowice (woj. opolskie): kościół filaterański, płd. ściana drugiej kondygnacji,

zegar ścienny.

47. Leszno: kościół parafialny św. Jana, przypora płd. ściany, zegar ścienny, 1653 r.

48. Lewiczyn

(woj. radomskie): cmentarz

kościelny, zegar horyzontalny, 1826 r.

49. Lewin Brzeski

(woj. opolskie): kościół

ewangelicki, płd. ściana nawy, zegar ścienny.

50. Lidzbark Warmiński:

Zamek Biskupi, dziedziniec

wewnętrzny, ściana elewacji płn., zegar ścienny,

2 poł. XVIII w.

51. Lipnica Wielka

(woj. nowosądeckie): kościół parafialny, płd. ściana nawy,

zegar ścienny, 1769 r.

52. Lublewo Gdańskie: kościół parafialny, ściana płd., zegar ścienny, 1680 r.

53. Lublin: Ogród Saski, zegar horyzontalny (zdewastowany).

7

54. Łańcut

(woj. rzeszowskie):

- wieża zamkowa, strona płd., zegar ścienny, pocz. XX w.;

- park przy zamku, zegar

horyzontalny, 1844 r.

55. Michałów (woj. opolskie): dom nr 40, płd. ściana,

zegar ścienny.

56. Miechów: kościół

parafialny, zegar ścienny.

57. Nieborów

(woj. skierniewickie): park przed pałacem, zegar horyzontalny, XVIII w.

58. Nysa (woj. opolskie):

- Pałac Biskupi,

na ścianach dziedzińca zespół trzech barokowych zegarów ściennych, 1708-10 r.;

- budynek filii WSP,

ściana wsch., zegar ścienny.

59. Oborniki Śląskie:

sanatorium "Szarotka",

ul. Prusicka, zegar ścienny, 1977 r.

60. Oleśnica: kościół farny

św. Jana, nad portalem,

zegar ścienny.

61. Olsztyn:

- Zamek, tablica obserwacyjna Mikołaja Kopernika na ścianie krużganka, tzw. zegar

refleksyjny, ok. 1517 r.;

- budynek biblioteki na Rynku Starego Miasta, trzy narożne tarcze zegara ściennego, XX w.

62. Opole Lubelskie (woj.

lubelskie): kościół parafialny, wsch. ściana prezbiterium,

zegar ścienny, XVIII w.

8

63. Orawka

(woj. nowosądeckie): dom

"Farbiarnia", ściana szczytowa, zegar ścienny.

64. Otmuchów (woj. opolskie):

- Ratusz, płd.-wsch. narożnik, zegar ścienny (dwie tarcze), 1575 r. (?);

- kościół parafialny, nad

portalem fary, zegar ścienny;

- Zamek Biskupi, fasada płd., zegar ścienny.

65. Paczków: budynek poczty, ul. Pocztowa 10, nad wejściem, zegar ścienny.

66. Pilica (woj. katowickie):

kościół parafialny, ściana płd. kaplicy Padniewskich, zegar ścienny.

67. Piotrków Trybunalski:

budynek I Liceum

Ogólnokształcącego

(część zespołu

architektonicznego Kolegium Jezuickiego), elewacja płd.,

zegar ścienny, 1979 r.

68. Piwnice k/Torunia:

Obserwatorium Astronomiczne UMK, przed wejściem do

budynku Katedry

Radioastronomii, zegar pośredni między horyzontalnym

i równikowym, 1973 r.

69. Pluty (woj. elbląskie):

kościół parafialny, płd. przypora wsch. elewacji, zegar ścienny, XVIII w.

70. Płock: pl. M. Nowotki

(dawny Stary Rynek), część wsch., zegar horyzontalny, 1793 r.

71. Poznań: przed

Pomarańczarnią, zegar

horyzontalny, 1929 r.

9

72. Radom: dom narożny

Rynku i ul. Rwańskiej,

zegar ścienny.

73. Radziejowice: ogród

pałacowy, zegar horyzontalny.

74. Rajkowy k/Pelplina

(woj. gdańskie): kościół

św. Bartłomieja, płd. kruchta,

zegar ścienny, XVIII w.

75. Równe (woj. opolskie):

kościół parafialny, płd. ściana plebanii, zegar ścienny.

76. Rybitwy (woj. lubelskie):

kościół filaterański, szczyt kruchty płd., zegar ścienny.

77. Rydzyna

(woj. leszczyńskie): przed

pałacem, zegar horyzontalny.

78. Sandomierz

(woj. tarnobrzeskie): Ratusz, ściana płd., zegar ścienny,

1958 r. (rekonstrukcja).

79. Siedlce:

- park przed Urzędem

Rejonowym, zegar

horyzontalny, XX w.;

- park przy pałacu Ogińskich, zegar horyzontalny, XX w.

80. Siewierz (woj. katowickie): kościół, szczyt bramy płd.,

zegar ścienny.

81. Skuły (woj. skierniewickie): cmentarz kościelny, zegar

horyzontalny, koniec XVIII w.

82. Sobótka-Górka

(woj. wrocławskie): zamek, płd. ściana wieży, zegar ścienny.

10

83. Spycimierz: kościół

parafialny, zegar ścienny.

84. Stanowiska

(woj. piotrkowskie): kościół

parafialny, płd. ściana kaplicy, zegar ścienny.

85. Stróżyska (woj. kieleckie): kościół, dwie tarcze zegara ściennego, XIV w.

86. Subkowy (woj. gdańskie): kościół parafialny, szczyt płd. kruchty, zegar ścienny, 1675 r.

87. Sufczyn (woj. siedleckie): dawny dwór, aleja podjazdowa, zegar horyzontalny, 1836 r.

88. Suwałki: park Konstytucji

3 maja, zegar ogrodowy

w formie krzyża.

89. Szaniec (woj. kieleckie):

kościół parafialny, płd. ściana zakrystii, zegar ścienny, 1595 r.

90. Sztabin (woj. suwalskie): pałac, zegar ścienny.

91. Szydłów k/Staszowa:

Zamek Królewski, zegar

ścienny, 1959 r.

92. Tarnobrzeg: dzików, pałac Tarnowskich, prawe skrzydło, zegar ścienny.

93. Tarnów: budynek internatu Liceum Plastycznego,

ul. Pilzneńska Brama 4,

płd. ściana, zegar ścienny, 1976-78 r.

94. Toruń:

- miasteczko akademickie,

ul. Gagarina, fasada auli UMK, zegar ścienny, XX w.;

- przed Bramą Żeglarską

od strony Wisły, zegar

horyzontalny, XX w.;

- kościół św. Jana, ściana płd., zegar ścienny;

- budynek narożny na

11

ul. Nadbrzeżnej, ściana płd.,

zegar ścienny, XX w.;

- park przy zbiegu

ul. Chopina i pl. Rapackiego, analemmowy zegar słoneczny, XX w.

95. Tuły (woj. opolskie): pałac, szczyt płd. elewacji, zegar ścienny.

96. Warszawa:

- Rynek Starego Miasta,

kamienica pod Lwem,

od ul. Świętojańskiej,

zegar ścienny, 1954 r.;

- dom przy Rynku Nowego

Miasta, elewacja zachodnia,

zegar ścienny, XX w.

- Ogród Saski, zegar

horyzontalny, 1863 r.;

- plac przy Pałacu Kultury

i Nauki od strony

Al. Jerozolimskich,

zegar horyzontalny (naziemny),

1955 r.;

- przy Pałacu Kultury i Nauki, na kamiennym cokole cztery wertykalne tarcze złożonego

zegara słonecznego

(płn., płd., wsch. i zach.)

z gnomonami otworkowymi;

- Park Łazienkowski:

- - przed Białym Domem, zegar horyzontalny, 1777 r.;

- - przed Pałacem na Wodzie, zegar horyzontalny, 1786 r.;

- - skarpa w pobliżu

Obserwatorium Astronomicznego, zegar ogrodowy na głazie

narzutowym, 1828 r.;

- plac Trzech Krzyży,

przy Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych, zegar

horyzontalny;

- Pałac w Wilanowie, ściana

od strony parku, zegar

ścienny trzytarczowy,

12

1681-82 r.;

- klasztor Kamedułów

na Bielanach:

- - kościół, elewacja płd.,

zegar ścienny, 1860 r.;

- - mały dziedziniec, zegar

horyzontalny, 1769 r.

97. Wierzbnik (woj. opolskie): kościół parafialny, płd. ściana nawy, zegar ścienny, 1835 r.

98. Wisła (woj. bielskie): kościół ewangelicki, elewacja płd.,

zegar ścienny.

99. Wiślica (woj. kieleckie):

kolegiata, płd. ściana,

zegar ścienny.

100. Włocławek: katedra,

kaplica NMP, elewacja płd,

zegar ścienny,

pocz. XVII w. (?).

101. Włodawa (woj. chełmskie): Rynek, ściana płd. budynku

narożnego, zegar ścienny.

102. Wodzisław

(woj. kieleckie): kościół,

zegar ścienny, 1964 r.

103. Wołów: budynek Banku Rolnego, ul. Wrocławska,

zegar ścienny.

104. Wrocław:

- I Liceum Ogólnokształcące,

ul. Poniatowskiego 9,

elewacja płd., zegar ścienny,

ok. 1907 r. (?);

- II Liceum Ogólnokształcące, ul. Parkowa 18/26,

płd. elewacja budynku,

zegar ścienny, 1973 r.;

13

- VII Liceum Ogólnokształcące, róg ul. Kruczej i Jemiołowej, ściana płd., zegar ścienny;

- przedszkole nr 109,

ul. Nowowiejska 79/80;

płd. elewacja budynku,

zegar ścienny;

- duszpasterstwo parafii

św. Bonifacego, pl. S. Staszica,

elewacja płd.,

zegar ścienny;

- ogród przy ul. K. Lipińskiego 1, zegar horyzontalny;

- Wieża Matematyczna

na gmachu głównym

Uniwersytetu Wrocławskiego,

linia południkowa

z gnomonem otworkowym,

1791 r.

105. Zakliczyn: zabytkowy

domek z XIX w., zegar ścienny, 1972-73 r.

106. Ziębice:

- Ratusz Miejski, wieża,

zegar ścienny;

- renesansowy dom przy

ul. Kościeliskiej 5, zegar

ścienny, 1925 r.

107. Żagań:

- budynek Szkoły

Włókienniczej, ściana płd.,

zegar ścienny;

- dziedziniec pałacu,

zegar horyzontalny.

108. Żywiec (woj. bielskie):

zamek Habsburgów, ściana płd., zegar ścienny.

Prywatne zegary słoneczne

14

109. Legnica, Mieczysław

Maziarz, zegar horyzontalny "Mensa Heliosa".

110. Szczecin, Andrzej

Markiewicz, zegar armilarny.

111. Złoty Stok, Edward

Słówko, zegar ścienny.

112. Bydgoszcz - Osowa Góra, autor: Karol Wenerski, zegar

horyzontalny, 1995 r.

Do początku artykułu

Chciałbym także wierzyć, że ów pierwszy katalog zegarów słonecznych zachęci tych

wszystkich czytelników naszego pisma, którzy znają inne zegary, nie objęte tą listą, do

podzielenia się ze mną tymi informacjami. Czekam więc na listy. Łowy na cieniowe

czasomierze wciąż trwają!

15