W.W. (PerwaldO) #vol. 1

GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA (wykład #1; 2009/2010)

Program:
I. Przedmiot badań i zadania geografii fizycznej świata.
II. Miejsce geografii fizycznej świata w rozwoju historycznym nauk geograficznych (kierunki:
opisowy, systematyzujący, teoretyczno – wyjaśniający, porównawczy, krajobrazowy,
antropogeograficzny, ekologiczny i regionalny).
III. Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych i ich realizacja w geografii fizycznej świata.
IV. Definicja geografii wg Leszczyckiego. Miejsce i miejsce geografii fizycznej świata.
V. Współczesny podział nauk geograficznych i miejsce geografii fizycznej świata.
VI. Przestrzeń w geografii fizycznej świata.
VII. Geografia fizyczna świata jako nauka empiryczna (materiały zbierane poprzez obserwację i
eksperyment)
VIII. Przedmiot badań geografii fizycznej świata (powierzchnia ziemi jako przedmiot badań
geografii fizycznej świata)
IX. Terminy określające przedmiot badań geografii fizycznej świata (system, geosystem,
geoekosystem, epigeosfera, powłoka krajobrazowa, środowisko przyrodnicze, środowisko
geograficzne).
X. Definicja geografii fizycznej świata. Podstawowe problemy badawcze geografii fizycznej
świata.
XI. Krzywa hipsograficzna kuli ziemskiej jako podstawa opisu świata w skali globalnej
(podstawowe piętra hipsometryczne i związane z nimi typy krajobrazu).
XII. Powstanie ziemi, rozmieszczenie kontynentów i oceanów (rozmieszczenie wyżyn, nizin, gór,
jest efektem czynnika tektonicznego).
XIII. Wielkie orogenezy (górotwory)
XIV. Wulkanizm – strefy wulkaniczne na świecie (nazwy wulkanów na świecie)
XV. Strefy klimatyczne kuli ziemskiej
XVI. Wody kuli ziemskiej
a) Oceany i morza
b) Rzeki kuli ziemskiej
c) Reżimy hydrologiczne rzek świata
d) Jeziora kuli ziemskiej
e) Bagna i mokradła kuli ziemskiej
f) Lądolody i lodowce – współczesne zlodowacenia kuli ziemskiej
g) Wyspy świata
XVII. Kontynenty – półkula morska i lądowa, podział kontynentów, granice między kontynentami
a) podstawowy podział kontynentów na góry, wyżyny, niziny.
b) wyżyny
c) góry
XVIII. Strefy glebowe kuli ziemskiej
XIX. Strefy roślinne w poszczególnych strefach klimatycznych
XX. Wielkie strefy krajobrazowe kuli ziemskiej (gorąca, umiarkowana, zimna). Związane z nimi
typy krajobrazów.
XXI. Strefy krajobrazowe w układzie pionowym
XXII. Charakterystyka fizyczno – geograficzna kontynentów (budowa geologiczna –
rozmieszczenie jednostek geologicznych, tarcze, płyty, góry); ukształtowanie powierzchni (góry,
wyżyny, niziny); klimat, wody; sieć rzeczna; jeziora; lodowce; gleby; roślinność; typy morfo...
XXIII. Charakterystyka fizyczno – geograficzna mórz świata.

I. Przedmiot badań i zadania geografii fizycznej świata.

Miejscu geografii fizycznej świata w programie studiów TiR odpowiada wykład o charakterze
syntetyzującym; podstawowym celem jest przedstawienie wybranych elementów środowiska
geograficznego w skali globalnej.

II. Miejsce geografii fizycznej świata w rozwoju historycznym nauk geograficznych (kierunki:
opisowy, systematyzujący, teoretyczno – wyjaśniający, porównawczy, krajobrazowy,
antropogeograficzny, ekologiczny i regionalny).

Rozwój geografii jakkolwiek wiążemy z starożytnością, średniowieczem, oświeceniem,
odrodzeniem, to zorganizowany rozwój geografii wiążemy z początkiem XVIII w. Początek XVIII
w. to rozwój tzw. kierunku opisowego. Kierunek opisowy był bardzo ważny dla rozwoju nauk
geograficznych. Oznaczał on wielkie nagromadzenie informacji geograficznej o świecie w oparciu
o zorganizowane ekspedycje ale także podboje kolonialne i wojny. Powodowało to, że zebrana
informacja o świecie była informacją nieuporządkowaną i często przypadkową. Na gruncie
niezadowolenia z kierunku opisowego powstał kierunek systematyzujący. Kierunek
systematyzujący sprzyjał uporządkowaniu zebranych informacji o świecie. Np. zgodnie z koncepcją
podziału na kontynenty i oceany, zgodnie z koncepcją podziału na góry, wyżyny i niziny.
Niewątpliwie rozszerzał i uszczegóławiał geografię fizyczną świata. Ale ciągle … zbyt słaby
rozwój teorii naukowej. Kierunek wyjaśniający (często nazywany teoretyczno – wyjaśniający)
miał za zadanie rozwój teorii geografii fizycznej świata. A przede wszystkim wypracowanie
podstaw fizycznego obrazu świata (czyli podział na kontynenty, oceany, góry, wyżyny, etc.). Na
początku XIX w. powstaje bardzo ważny kierunek – kierunek porównawczy. Kierunek
porównawczy, jako podstawowe zadanie, przyjmuje stosowanie metody porównawczej do
fizycznego opisu świata. Metoda porównawcza jest metodą do dziś stosowaną w geografii fizycznej
świata. Polega ona na porównywaniu badanych elementów, zjawisk na świecie, określaniu różnic i
podobieństw i na tej podstawie formułowanie prawidłowości. Np. mamy pustynie na świecie –
porównujemy je w zakresie budowy geologicznej, rzeźby, powierzchni, podajemy różnice,
podobieństwa i formułujemy prawidłowości. Kierunek geografii porównawczej w bardzo dużym
stopniu bogaci fizyczny opis świata. W okresie międzywojennym w naukach geograficznych
rozwija się kierunek krajobrazowy. Kierunek krajobrazowy miał podstawowe znaczenie dla
rozwoju geografii fizycznej świata. Założeniem tego kierunku, to opis świata zgodnie z przyjętą
koncepcją krajobrazu. Kierunek krajobrazowy do nauk geograficznych wprowadził geograf
niemiecki Hetner, a w Polsce spopularyzował ten kierunek, upowszechnił, profesor Stanisław
Pawłowski. Kierunek krajobrazowy miał decydujący wpływ na rozwój geografii fizycznej świata.
Najważniejsza kwestia to rozumienie krajobrazu. Krajobraz, jako otaczająca nas rzeczywistość,
może być wyróżniany przy przyjęciu kryterium fizjonomicznego, czyli opisie krajobrazu na
podstawie jego cech zewnętrznych (w oparciu o jego cechy zewnętrzne). Kryterium fizjonomiczne
jest wstępnym kryterium opisu krajobrazu. Podstawowym kryterium opisu krajobrazu jest
kryterium genetyczne. Czyli wydzielenie krajobrazu w oparciu o kryteria branżowe, których
podstawą wydzielenie jest jeden element, np. budowa geologiczna, rzeźby, innych elementów i na
tej podstawie wydzielenie typu krajobrazu. I po drugie – kryterium kompleksowe, które bierze pod
uwagę dwa i więcej kryteriów, jako podstawę wydzielenia krajobrazu, czyli np. budowę
geograficzną i rzeźbę (najczęściej brane pod uwagę). Krajobraz geografii fizycznej świata, to
owszem, otaczająca nas rzeczywistość, ale także jednostka przestrzenna. Dokonujemy podziału
powierzchni ziemi na typy krajobrazów, jednostki fizyczno-geograficzne. To jest bardzo istotne.

[Zawsze należy podawać autora definicji.]

Krajobraz - części powierzchni ziemi, posiadające naturalne granice oraz wewnętrzną całość
elementów, obiektów, zjawisk, nazywamy krajobrazem.

[Każda definicja musi być poparta analizą definicji. Analiza definicji obejmuje:
- analizę wyrażeń słownych (każdy wyraz musi być jednoznacznie rozumiany);
- określenie wiarygodności definicji.]

Analiza wyrażeń słownych – to co oznacza każde wyrażenie słowne.

„Części powierzchni ziemi” – określenie jednostki przestrzennej
„Naturalne granice” – musimy przedstawić podstawy wydzielenia granic
„Całość” – oznacza, że traktujemy krajobraz jako system
„Elementy” - budowa geologiczna, rzeźba, gleby, klimat, roślinność, zwierzęta i człowiek.
„Obiekty” - urządzenia wprowadzone do środowiska przez człowieka, np. zabudowa miejska,
wiejska, sieć komunikacyjna
„Zjawiska” - procesy fizyczne i społeczne w środowisku, np. powodzie, opady

[Wiarygodność definicji pod względem geograficznym wymaga realizacji czasu, przestrzeni i
człowieka. Ta trójdzielność jest podstawą wszystkich opisów.]

Czas: „różniące się” – różnicowanie występuje w czasie.
Przestrzeń: „części powierzchni ziemi”
Człowiek: „obiekty”

Definicja jest wiarygodna pod względem geograficznym.

Skrótowy podział krajobrazu z uwzględnieniem ingerencji człowieka:

- krajobrazy pierwotne (naturalne) – te części powierzchni ziemi, które nigdy nie były odwiedzane
przez człowieka, rzadko są odwiedzane;
- krajobrazy zmienione - to te części powierzchni ziemi, które w sposób żywiołowy,
niezorganizowany, zostały zmienione przez człowieka (np. puszcze równikowe). Często mówimy,
że krajobrazy te są krajobrazami rabunkowymi;
- krajobrazy przekształcone – to te części powierzchni ziemi, które w sposób zorganizowany,
planowy, zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju, zostały przekształcone przez
człowieka;
- krajobrazy antropogeniczne – to te części powierzchni ziemi, w których dominują elementy
sztuczne, brak elementów naturalnych, np. zabudowa miejska, kopalnie odkrywkowe, itd.

Tak rozumiany krajobraz we współczesnej geografii fizycznej świata jest podstawą opisu.

Kierunek antropogeograficzny przede wszystkim zwracał uwagę na miejsce i rolę człowieka w
środowisku geograficznym, a przede wszystkim na relacje, jakie zachodzą między środowiskiem, a
człowiekiem. Podejście antropogeograficzne jest dziś bardzo ważne w opisie krajobrazu.
Kierunek ekologiczny – ziemię należy traktować, jako siedzibę człowieka. We współczesnej
geografii fizycznej świata obowiązkiem metodycznym jest stosowanie podejścia ekologicznego.
Kierunek regionalny – zakłada opis fizyczny świata w oparciu o przyjętą koncepcję regionu
fizyczno – geograficznego.

Geografia fizyczna świata w rozwoju historycznym rozwija swój przedmiot badań, doskonaliła
metody badawcze i aktualnie jest samodzielną dyscypliną naukową.

III. Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych i ich realizacja w geografii fizycznej
świata.

Każdy okres rozwoju geografii charakteryzują inne cechy. Biorąc pod uwagę aktualne miejsce
geografii w nauce światowej do tych cech można zaliczyć:
1. Uwzględnienie badania funkcji czasu
2. Ujęcie w procesie (opisie) świata przestrzeni – zajmujemy się kontynentem, światem, regionem
3. Uwzględnienie w opisie fizycznym świata człowieka
4. Opis zasobów przyrodniczych świata (rzeźba, budowa geologiczna, gleby, roślinność)
5. Przedstawienie koncepcji podziału powierzchni ziemi na jednostki przestrzenne (góry, wyżyny,
niziny, kontynenty)
6. Przedstawienie koncepcji wpływu procesów katastrofalnych na współczesny rozwój powierzchni
ziemi (huragany, powodzie)
7. Rozwój teorii naukowej
8. Rozwój piśmiennictwa naukowego (książki na temat fizycznego świata)
9. Rozwój badań ilościowych
10. Rozwój badań o charakterze aplikacyjnym (czyli wykorzystanie teorii w praktyce)
11. Rozwój badań we współpracy międzynarodowej.

To są współczesne cechy, które powinny być uwzględnione w geografii fizycznej świata, jeżeli
geografia fizyczna świata chce być samodzielną dyscypliną naukową.

IV. Definicja geografii wg Leszczyckiego. Miejsce i miejsce geografii fizycznej świata.

Definicji geografii jest bardzo dużo, jednak jest jedna podstawowa – geografa Leszczyckiego.
Zadaniem każdej dyscypliny naukowej jest, ażeby odszukać swoje miejsce w tej definicji.

Geografia – jest nauką o zróżnicowaniu przestrzennym struktur fizyczno – geograficznych i
społeczno – ekonomiczno – geograficznych i ich wzajemnych powiązaniach.

Analiza wyrażeń słownych:
„Geografia” - określenie przedmiotu badań
„Zróżnicowanie” - określa różnicowanie powierzchni ziemi na krajobrazie
„przestrzeń” - wiadomo
„struktura” - w definicji Leszczyckiego to jest jednostka przestrzenna – w odniesienieu do geografii
fizycznej świata, będzie to kontynent, ocean, góra, wyżyna, nizina – jednostak fizyczno –
geograficzna.
„struktura fizyczno – geograficzna” - jednostki fizyczno - geograficzne
„struktura społeczno – ekonomiczno – geograficzna” - jednostki społeczno – ekonomiczno –
geograficzne
„powiązania” - dotyczą związku zależności pomiędzy poszczególnymi strukturami, dotyczą
powiązań jakościowych, ilościowych, pomiędzy poszczególnymi strukturami.

Wiarygodność definicji:
funkcja czasu – zróżnicowaniu
przestrzeń – „przestrzeń”
człowiek - „społeczno – ekonomiczne”

Definicja jest wiarygodna pod względem geograficznym, ponieważ realizuje funkcje czasu,
przestrzeni i człowieka.

Przedmiot badań geografii fizycznej świata.

Przedmiotem badań geografii fizycznej świata jest powierzchnia ziemi, traktowana jako system
(zgodnie z koncepcją teorii systemu Berfalantego)
Powierzchnia ziemi jest systemem otwartym o charakterze heterogenicznym (zróżnicowanym
wewnętrznie).

Schemat przedmiotu badań geografii fizycznej świata:

Jest to wycinek powierzchni ziemi.

W strukturze powierzchni ziemi, traktowanej jako przedmiot badań geografii fizycznej świata,
wydzielamy sfery: atmosferę, biosferę (z światem roślinnym i zwierzęcym), antroposferę (część
przestrzeni, w której żyje i działa człowiek), morfosferę (rzeźba powierzchni ziemi), hydrosferę
(wody powierzchniowe – rzeki, jeziora oraz wody podziemne), litosfera (budowa geologiczna
ziemi), pedosfera (górna część litosfery – warstwa glebowa).

Schemat jest nieważny, jeśli nie ma oznaczonych strzałek.

W uszczegóławianiu przedmiotem badań geografii fizycznej jest badanie związków, zależności,
współoddziaływań, między poszczególnymi sferami i ujęcie ich w sposób jakościowy i ilościowy.

X. Definicja geografii fizycznej świata. Podstawowe problemy badawcze geografii fizycznej
świata.

Geografia fizyczna świata – bada powierzchnie ziemi i jej poszczególne struktury pod względem
budowy, składu materialnego, rozwoju, rozczłonkowania terytorialnego i uwzględnienie
działalności człowieka.

Wyrażenia słowne:
„powierzchnia ziemi” - spełnienie wymogów schematu
„struktury” - jednostki fizyczno – geograficzne – kontynenty, oceany, góry, wyżyny, niziny
„budowa” - układ poszczególnych sfer
„rozwój” - ewolucja powierzchni ziemi
„skał materialny” - cechy fizyczne i chemiczne poszczególnych sfer, np. skład powietrza, wody, itd.
„rozczłonkowanie terytorialne” - podział na kontynenty, oceany, góry, wyżyny, niziny.

Wiarygodność definicji:
Funkcja czasu:
Przestrzeni:
Człowieka:

Podstawowe problemy badawcze geografii fizycznej świata:

1. Powstanie ziemi
2. Budowa powierzchni ziemi
3. Rozczłonkowanie powierzchni ziemi na kontynenty i oceany w układzie historycznym
4. Współczesny podział powierzchni ziemi na kontynenty i oceany
5. Współczesny podział powierzchni ziemi na jednostki przestrzenne

6. Zasoby przyrodnicze powierzchni ziemi
7. Ilościowe wskaźniki jakości środowiska powierzchni ziemi
8. Kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego w skali globalnej
9. Przyczyny i skutki procesów katastrofalnych
10. Problemy badawcze o znaczeniu aplikacyjnym

XI. Krzywa hipsograficzna kuli ziemskiej jako podstawa opisu świata w skali globalnej
(podstawowe piętra hipsometryczne i związane z nimi typy krajobrazu).

Krzywa hipsograficzna kuli ziemskiej przedstawia udział procentowy poszczególnych pięter
hipsometrycznych (wysokościowych) w odniesieniu do powierzchni całej kuli ziemskiej.

Krzywą hipsograficzną sporządzamy dla całej powierzchni świata ale również możemy sporządzać
krzywą wybranych regionów świata.

XII. Powstanie ziemi, rozmieszczenie kontynentów i oceanów (rozmieszczenie wyżyn, nizin,
gór, jest efektem czynnika tektonicznego).

Mapa geologiczna świata prezentuje jednostki geologiczne świata w następującym układzie:
- tarcze kontynentalne – zbudowane ze skał krystalicznych; są wieku prekambryjskiego
Tarcze kontynentalne na poszczególnych kontynentach i związane z nimi typy krajobrazów
→ tarcza kanadyjska → tundra i tajga
→ tarcza zachodnio-australijska → krajobraz pustynny
→ tarcza brazylijska → puszcze równikowe
itd
Tarcze kontynentalne w większości pokrywają się z wyżynami.
- płyty osadowe (paleozoiczne) i związane z nimi typy krajobrazu. Zbudowane ze skał osadowych
(np. materiały ilaste), łącznie z wapieniami. Najczęściej pokrywają się z obszarami nizinnymi.

Tarcze i płyty stanowią podstawową część wszystkich kontynentów na świecie.
Niekiedy płyty utożsamiane są z platformami.

Podstawową częścią kontynentów są platformy kontynentalne. Platformy kontynentalne obejmują
tarcze i płyty. Tarcze, są to podniesione części platform, w zasięgu których utwory prekambryjskie
(skały krystaliczne) występują na współczesnej powierzchni terenu. Płyty osadowe stanowią
obniżoną część platformy, w zasięgu której fundament platformy przykrywają utwory paleozoiczne,
mezozoiczne i kenozoiczne.

XIII. Wielkie orogenezy (górotwory)

Góry kaledońskie
Góry herceńskie
Góry alpejskie

Tarcze i płyty stanowią podstawową część kontynentów, natomiast góry (orogenezy) zlokalizowane
są zawsze w brzeżnych częściach kontynentów (platform kontynentalnych).

XIV. Wulkanizm – strefy wulkaniczne na świecie (nazwy wulkanów na świecie)

XV. Strefy klimatyczne kuli ziemskiej

Strefy klimatyczne kuli ziemskiej mają układ równoleżnikowy . Nawiązują do stref radiacyjnych

(wg podziału Kepera).
- temperatura maksymalna / minimalna
- opady maksymalne / minimalne
- pora sucha / wilgotna
- nazwy lokalnych wiatrów

XVI. Wody kuli ziemskiej

a) Oceany i morza

Morze i typ morza uzależniony jest od kontaktu z kontynentem (wewnętrzne, otwarte).

b) Rzeki kuli ziemskiej (sieć hydrograficzna, podstawowe dorzecza, opis charakteru powstawania
dorzecza, dopływy lewe i prawe).

c) Reżimy hydrologiczne rzek świata (wezbrania, niżówki)

Reżimy podporządkowane są opadom, topnieniu śniegu, lodu.

d) Jeziora kuli ziemskiej (typy genetyczne, nazwy jezior świata)

e) Bagna i mokradła kuli ziemskiej

f) Lądolody i lodowce – współczesne zlodowacenia kuli ziemskiej

g) Wyspy świata (nazwa, typ, krajobraz)

Wyspy dzielimy na:
- kontynentalne – stanowią zatopioną część kontynentu
- oceaniczne – wulkaniczne i koralowe

XVII. Kontynenty – półkula morska i lądowa, podział kontynentów, granice między
kontynentami

a) podstawowy podział kontynentów niziny.

Niziny – jednostki powierzchni ziemi położone na wysokości od 0 do 200 (300) m.n.p.m.
Możemy je podzielić w zależności od położenia na kontynencie: nadbrzeżne i kontynentalne
- pochodzenia rzecznego (rozległe niziny aluwialne pokrywają się z nizinami najstarszych kultur)
- pochodzenia morskiego (rozległe niziny akumulacyjne)
- pochodzenia glacjalnego
- pochodzenia fluglacjalnego
- pochodzenia mrozowego (peryglacjalne)
- niziny eoliczne (związane z działalnością wiatrów)
- niziny przywulkaniczne.

- płaskie – rozległe o niewielkich dew...
- faliste – do 30 m n.p.m.
- pagórkowate – do 60 m n.p.m.

b) podstawowy podział kontynentów wyżyny

Wyżyny – są to obszary położone ponad 300 m. n.p.m., przeważnie równinne. Wyżyny pokrywają
się z tarczami. Nie ma górnej granicy wyżyny. Przeważnie równinne, słabo rozczłonkowane o
wewnętrznej budowie fałdowej. Mogą nimi być zdenuowane góry zrębowe.
- pokrywają się z tarczami, występuję w wewnętrznych częściach kontynentów
- mogą mieć różną budowę geologiczną
- mogą mieć różną strukturę wewnętrzną
- mogą mieć różny wiek
- w zależności od położenia geograficznego (typu klimatu) przedstawiają różne typy krajobrazu.

c) podstawowy podział kontynentów góry

Góry – jednostki powierzchni ziemi, które powstały w wyniku sfałdowania mas skalnych (góry
fałdowe) względnie przesunięcia pionowego mas skalnych (góry zrębowe).

Góry niskie – 0 – 500 m n.p.m.
Góry średnie – 500 – 1500 m n.p.m.
Góry wysokie – powyżej 1500 m n.p.m.

Antyklina – pokrywa się z grzbietem górskim
Synklina – pokrywa się z niziną

W górach zrębowych wzniesienia pokrywają się ze zrębami.

XVIII. Strefy glebowe kuli ziemskiej

XIX. Strefy roślinne w poszczególnych strefach klimatycznych

XX. Wielkie strefy krajobrazowe kuli ziemskiej (gorąca, umiarkowana, zimna). Związane z
nimi typy krajobrazów.

Na powierzchni ziemi występują czynniki o charakterze strefowym i astrefowym. Radiacja
(promieniowanie słoneczne) dociera do powierzchni ziemi doprowadzając do wykształcenia
klasycznych stref o układzie równoleżnikowym. Oprócz wskaźników strefowych zaliczamy
astrefowe: rozmieszczeni kontynentów i oceanów, rzeźbę powierzchni ziemi, tektonika i
wulkanizm.
Na powierzchni ziemi następuje ciągły w czasie, zróżnicowany przestrzennie proces
współoddziaływania między czynnikami strefowymi a astrefowymi. W konsekwencji tego,
następuje różnicowanie powierzchni ziemi na jednostki przestrzenne, które umownie możemy
nazywać krajobrazami.

XXI. Strefy krajobrazowe w układzie pionowym

XXII. Charakterystyka fizyczno – geograficzna kontynentów (budowa geologiczna –
rozmieszczenie jednostek geologicznych, tarcze, płyty, góry); ukształtowanie powierzchni
(góry, wyżyny, niziny); klimat, wody; sieć rzeczna; jeziora; lodowce; gleby; roślinność; typy
morfo...

XXIII. Charakterystyka fizyczno – geograficzna mórz świata.

Literatura:
Augustowski „Lądy i oceany. Zarys geografii fizycznej świata”
Bednarek, Prusinkiewicz „Geografia gleb”
Borówka „Edukacja Ziemi” wyd. Kurpisz
Choiński „Jeziora kuli ziemskiej” wyd. PWN
Choiński, Koniecki „Wody Ziemi” wyd. Kurpisz
Czepe, Flis, Mochnacki „Geografia fizyczna świata”
Majewski „Oceany i morza” wyd. PWN
Markowski „Geografia fizyczna świata” wyd. PWN
Jania „Zrozumieć lodowce”
Marcinek „Lodowce kuli ziemskiej”
Martyn „Klimaty kuli ziemskiej”
Mityk „Geografia fizyczna części świata”
Pietrow „Pustynie kuli ziemskiej”
Podbiełkowski „Roślinność kuli ziemskiej”
Stupnicka „Zarys geologii regionalnej świata”
Warszyńska „Geografia turystyczna świata” tom I i II
Stewerson „Wyspy”.

GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA (wykład #2; 2009/2010)

Współczesne rozmieszczenie lądów i oceanów.

- Najwyższe pasma górskie na obrzeżach kontynentów lub na terenach między kontynentami

Teoria płyt litosfery (neomobilizmu, 1968, J.T.A. Wilson, J. Morgan, B. Isacus, J. Oliver, L. Sykes,
D. Mc Kenzie, B. Parker, X. Ie Pichon)

Płyty są sztywne – lecz mogą się przemieszczać – w tempie rzędu kilku centymetrów na rok – po
powierzchni bardziej plastycznej astenosfery.

- Wielkie płyty litosfery: pacyficzna, afrykańska, australijska, indyjska, arktyczna
- Mikropłyty

Tempo ruchu płyt litosfery.
Od 1-5 cm/ rok (średnio 25 km na milion lat) na Atlantyku; do 9-18 cm/ rok na Pacyfiku.

Płyty składają się z litosfery oceanicznej (np. płyta pacyficzna), bądź z litosfery oceanicznej, w
którą są wtopione bloki litosfery kontynentalnej (np. płyta afrykańska).

Pasywne brzegi kontynentów – położone z dala od krawędzi płyt litosfery.
Aktywne brzegi kontynentów – aktywne pod względem procesów litosfery, położone w pobliżu
brzegów płyt litosfery.

Ruch płyt.
Prądy konwekcyjne – mają miejsce w obrębie płaszcza ziemskiego.
Siły grawitacji.
Hamująco działa: opór bloków kontynentalnych, opór stawiany w strefie uskoków
transformacyjnych i oceanicznych.

Granice wielkich płyt litosfery.
Granica budująca – tam przyrastają wielkie płyty litosfery (grzbiety śródoceaniczne)
Granice wśród rowów oceanicznych – niszczenie wielkich płyt litosfery
Granica konserwatywna – nie następuje nadbudowywanie ani niszczenie, wzdłuż uskoków
przesuwczych.
Położenie ognisk trzęsień ziemi, ich głebokość i kierunki naprężeń.

Granice płyt litosfery.
Przy rozbieżnym ruchu płyt – granica dywergentna (ryfty i grzbiety śródoceaniczne), strefy rozrostu
– powstaje skorupa oceaniczna.

Różnice płyt oceanicznych i lądowych:
- skład mineralny
- skład chemiczny
- skorupa kontynentalna – większa gęstość oceanicznej (ciężar)
- grubsza kontynentalna (większa miąższość)
- wiek skał (najstarsze skały na kontynentach ~4,1 mld lat)

Granice dywergentne.
Kontakt: skorupa oceaniczna – oceaniczna: grzbiety oceaniczne z płytkie ogniska trzęsień ziemi
(<100 km), wulkanizm zasadowy.

Kontakt: skorupa kontynentalna – kontynentalna: płytkie ogniska trzęsień ziemi, wulkanizm
bazaltowy i ryolitowy, np. Wielki Rów Wschodnioafrykański.

Przy ruchu zbieżnym jedna z płyt (z reguły oceaniczna) podsuwa się pod drugą – oceaniczną lub
kontynentalną – i jest w strefie subdukcji (rowy oceaniczne) pochłaniana i asymilowana w płaszczu.

Kontakt: skorupa oceaniczna – kontynentalna: wulkanizm andezytowy, w pasmach górskich
równoległych do wybrzeża – wybrzeże Ameryki Południowej, Andy.

Cięższa płyta oceaniczna wsuwa się lżejszą kontynentalną.
Poniżej 100 km wszystko zaczyna się topić, magma przesuwa się ku górze, przetapianie zasadowej
magmy w kwaśną i jej wypływanie na powierzchnię. Szybciej stygnie, rozlewa się na mniejsze
odległości. Wzrasta eksplozywność.

Kontakt: skorupa oceaniczna – oceaniczna: głebokie ogniska, do 700 km, wulkanizm andozytowy
w łukach wysp równoległych do wybrzeża, na lądzie w pasmach górskich, np. Rów Mariański,
Rów Alencki.

Kontakt: skorupa kontynentalna – skorupa kontynentalna: trzęsienia ziemi, intensywny
metamorfizm: granitowy plutonizm, bez wulkanizmu, np. Himalaje, alpy.

Szwy pokolizyjne.

Granice zachowawcze, konserwatywne – uskoki przesuwcze.

1. Skorupa oceaniczna – oceaniczna, płytkie trzęsienia ziemi (<100 km), wylewy lawy bazaltowej,
np. Grzbiet Środkowoatlantycki.

2. Skorupa kontynentalna – kontynentalna, bez wulkanizmu, częste trzęsienia ziemi o płytkich
ogniskach (<100 km), np. Uskok Św. Andrzeja.

Płyta oceaniczna – ponad 90% skorupa oceaniczna.

Hipoteza pióropuszy płaszcza (Morgan 1971, 1972, Wilson 1973)

Magma w pionie przemieszcza się po powierzchni.

Pióropusz płaszcza może występować na dnie oceanu oraz pod płaszczem.

Produkty wybuchu wulkanicznego:
1. Lawa i jej właściwości
2. Matriał piroklastyczny
3. Gazy wulkaniczne

Kształt wulkanów – wulkany tarczowe.
- płaskie góry o łagodnie nachylonych stokach
- powstają w przypadku erupcji efuzywnych z law zasadowych
- do największych wulkanów tarczowych należą Mauna Loa i Mauna Kea na Hawajach

Kształty wulkanów – stratowulkany.
- stratowulkany (wulkany mieszane) powstają gdy erupcje gazów i minerałów piroklastycznych

występują na przemian lub jednocześnie z wylewami law zasadowych i kwaśnych
- mają kształt stożka o nachyleniu zboczy 30-45 stopni
- stratowulkany stanowią prawie 60% wulkanów świata, zalicza się do nich np. Kluczewska Sopka,
Ojos.

Kształty wulkanów – wulkany kopułowe.
- wulkany kopułowe (kopuły wulkaniczne) powstają z wydobywającej się lawy lepkiej, kwaśnej
(typu ryolitowego i trachitowego)
- lawy lepkie budują formy kopułowe wulkanów: Lassen Peak (w Ameryce Północnej), Merapi (na
Jawie), Unzen (Japonia)

Kształty wulkanów – wulkany kalderowe.
- na skutek gwałtownych eksplozji lub na skutek gwałtownego opróżnienia zbiornika magmy,
następuje zapadniecie się skał stropowych kopuły
- kaldera np. wypelniona przez jezioro Toba na Sumatrze

Kształty wulkanów – wulkany tufowe.
- tworzą się podczas erupcji eksplozywnych, gdy wyrzucane są luźne materialy wulkaniczne, które
budują nieduże, regularne stożki i pierścienie tufowe
- z popiołów wulkanicznych zbudowany jest np. Wulkan Paric

W ciągu ostatnich 10000 lat wybuchło 1300 – 1500 wulkanów.

Nieliczne wulkany są stale czynne, należa do nich Stromboli (Włochy), Kilauea (Hawaje, USA),
Izalco (Salwador), Sangay (Ekwador), Erabus (Antarktyda).

Smithsonian Institute (USA) uznaje za aktywne ok. 800 wulkanów (czynnych i drzemiących).

www. volcano.si.edu
www. mnh.si.edu/earth/main-frames.html

GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA (wykład #3; 2009/2010)

Wulkanizacja – cd.

Około 600 aktywnych wulkanów należy do tzw ognistego pierścienia Pacyfiku.

Ocean Spokojny.
Wybuchy gwałtowne, lawy kwaśne, dominują wulkany kalderowe.
W

nętrze płyty Pacyfiku – Hawaje, Galapagos

- kaldera Kilauea (Hawaje) – czynny od 1983r.; główny problem – potoki lawowe (1000°C; szybko się
przemieszczają);
- jaskinie w potokach lawowych – zastygające próżnie skalne (Hawaje)
- ognisty pierścień – eksplozywne, stratowulkany, kalderowe

→ Aleuty (archipelag)

- Akutan, Clevlend, Amukta, Segum

→ Alaska (116 wulkanów)
- Wulkan Katmai, Dolina Dziesięciu Tysięcy Dymów, Pavlof, Iliamna, Augustine
→ Góry Kaskadowe

- Lawiny gruzowe – Wulkan Św. Heleny

- Mt. Rainer, Mt. Baker, Mt. Lassen, Mt. Hood, Mt. Adams, Mt. Jefferson

→ Meksyk, Kordyliera Wulkaniczna
- Orizaba (5656 m. n.p.m.), Colima, Popocatepetl, Iztaccihuatl, El Chichon, Panicutin
→ Ameryka Środkowa
- Granica płyt północno – amerykańskiej i południowo – amerykańskiej
- Kostaryka: Irazu (czynny), Arenal (czynny)
- San Salvador: Izalco, Santa Ana
- Nikaragua: Cerro Negro
- Gwatemala: Santa Maria, Fuego, Agua
→ Ameryka Południowa
- 204 wulkany (czynne), z czego 122 to stratowulkany
- Andy – budowa wulkaniczna
- Kolumbia: Galeras, Nevado del Riuz (obydwa czynne), Tolima
- Boliwia: Illimani
- Wierzchołki pokryte pokrywą lodową, która podczas eksplozji ulega stopnieniu. W
ten sposób powstają lahary – spływy popiołowe składające się z przesyconych
wodą materiałów piroklastycznych.
- Ekwador: Cotopaxi, Sangay, Chimbrazo
- Chile: Ojos del Salado, Llullaillaco, Lascar, Guallatir
- Peru: Misti, Ubimas, Sabancaya

→ Kuryle
→ Kamczatka

- Bezimienny, Karymski, Kluczewska Sopka, Kronocka Sopka, Płaskij i Ostryj

Talbaczik, Siwelucz, Awaczyński

- około 100 wulkanów (mniej więcej 15 aktywnych)

→ Wyspy Japońskie

- Fudżi, Asama, Unzen, Oshima, Bandaj, Aso-san

- około 150 wulkanów (mniej więcej 75 czynnych)
→ Indonezja

- Agung, Merapi, Kelud, Krakatau, Batar, Semeru, Raung, Galungung
- około 86 czynnych wulkanów
- lawa łatwo ulega wietrzeniu

→ Filipiny

- Canlaon, Mayon, Taal, Pinatubo

→ Nowe Hebrydy: Ambrim (Vanuatu)
→ Wyspy Salomona
→ Wyspy Tonga
→ Nowa Brytania: Uluwan

→ Papua-Nowa Gwinea: Manam, Bam, Lamington
→ Nowa Zelandia: Ruapehu, Tapuo, Tongariro, Egmont
→ Antarktyda

-

Wyspa Rossa: Erebus (czynny)

- Szetlandy Południowe
- Sandwich Południowy
- granice małych płyt litosfery

Ocean Indyjski

→ Reunion: Piton de la Fournaise
→ Wielki Komor

Afryka

→ Kamerun: rów od Zatoki Gwinejskiej w masywie Kamerun
→ Wielki Rów Afrykański

- Etiopia: Erta Ale
- Tanzania: Kilimandżaro, Meru, Lengai, Ol Doinyo
- Kenia: Mt. Kenia
- Zair: Nyiragongo

Europa – Basen Morza Śródziemnego

→ Włochy: Etna (czynny), Stromboli, Vulcano, Pantelleria, Wezuwiusz
→ Grecja: Kameni, Nisyros
→ Turcja: Ararat

Ocean Atlantycki

→ grzbiet śródoceaniczny
→ Wyspa Wniebowstąpienia
→ Wyspy Zielonego Przylądka: Fogo (czynny)
→ Wyspy Kanaryjskie: Teida
→ Azory
→ Islandia (grzbiet): Hekla, Laki, Krafla, Katla, Grimsvoten
→ Islandia (szczelinowe): Hekla, Laki, Askja, Jokulhlaups

Indie Zachodnie

→ młode strefy subdukcji
→ Małe Antyle

- Martynika: Mt. Pelee
- Gwadelupa: Mt. Soufriere
- St. Vincent
- Monserrat

Chmury gorąca – powstają w wyniku wybuchu eksplozywnego, gdy ciśnienie w lawie jest zbliżone do
ciśnienia powietrza.

http://volcano.und.eu
h

ttp://volcano.ur.usgs.gov/home

Współczesne zlodowacenia na kuli ziemskiej.

Kriosfera – powłoka lodowa na obszarach lądowych

Warunki powstawania lodowców.
- klimatyczne: cyrkulacja atmosferyczna
- pozaklimatyczne
- ?

Linia wieloletniego śniegu – oddziela obszary, na których dominuje akumulacja od obszarów, na
których dominuje ablacja.

Wysokość linii wieloletniego śniegu:
- około 4400 do 5000 m n.p.m. na równiku
- około 6500 m n.p.m w strefach zwrotnikowych. Półkula S: 18-25 (Andy); Półkula N: 30-35
(Tybet)
- 0 m n.p.m.: Półkula S: 65 stopni szerokości geograficznej; Na półkuli N: 83 stopnie szerokości
geograficznej (Szerokość geograficzna Ziemi Franciszka Józefa).

Asymetria.
Islandia: na południu – 650 m n.p.m.; wewnątrz lądu – 1500 m n.p.m.; na północy – 1200 m n.p.m.
Góry skandynawskie: na północy, od strony morza – 700 m n.p.m.; od strony lądu – 1000 m n.p.m.;
na południu od strony morza – 1200 m n.p.m.; od strony lądu – 1800 m n.p.m.

Klasyfikacja morfologiczna lodowców – zależność od ilości lodu i rzeźby terenu.

1. lodowce niezależne od rzeźby terenu (pokrywowe)
- kontynentalne tarcze lądowe (lądolody)
- pola lodowe oraz czasze lodowe (pozostałości dawnych lądolodów)
- lodowce fieldowe (wyżynne); field – spłaszczone wierzchołki górskie
- lodowce szelfowe i pływające jęzory lodowcowe

2. lodowce zależne od rzeźby terenu
- lodowce półpokrywowe (spitsbergeńskie, sieciowe)
- lodowce odpływowe (wypływowe)
- lodowce przedgórskie (piedmontowe) – główna masa lodu zgromadzona na przedpolu gór
- lodowce górsko-dolinne (odmiana alpejska – klasyczna – jedno pole, jeden jęzor oraz odmiana
himalajska – dendrytyczna – liczne pola, drobne jęzory
- lodowce kraterowe i kalderowe
- lodowce cyrkowe i wiszące (pirenejskie)
- lodowce fartuchowe i niszowe
- lodowczyki i pola śnieżne
- lodowce gruzowe (brak lodu na powierzchni, końcowy etap rozwoju lodowca)

Współczesne rozmieszczenie zlodowaceń.
- współczesne zlodowacenia obejmuje około 11% powierzchni lądów
- występuje na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii
- pustynia lodowa

Europa.
- Ziemia Franciszka Józefa: wyspy Ziemia Jerzego, Wilczka, Grahama Bella, Aleksandry
- Nowa Ziemia: lodowiec Nordenskjolda
- Jan Mayen: lodowiec Welprechta
- Svalbard: Spitsbergen Zachodni, Ziemia Północno – Wschodnia, lodowiec Lillehk
- Spitsbergen – lodowce: Hansa, Torella, Wrenskiolda, Ebba, Nana
- Islandia (12 tys km2)

- czasze lodowe: Katra, Hofs, Long, Myrdal. Miąższość powyżej 1 km.
- lodowce wypustkowe, np. Skeidhararjokull

- Góry Skandynawskie (3800 km2)

- lodowce fieldowe (na spłaszczeniach gór): Jestedal, Svartisen
- lodowce alpejskie: masyw Kebnekaise

- Alpy

- granica wieloletniego śniegu – 2500 – 3200 m n.p.m.
- Alpy Zachodnie: Alpy Pennińskie, Mont Blanc (Mer de Glace, Argentiere), Alpy
Bernrńskie (Aletsch, Grindelwald, Rodanu, Silvretta, Unteraar, Fischer, Gorner)
- Alpy Wschodnie: Wysokie Tatry (pasterze – około 8km), Alpy Otzalskie, Salzburskie
(Dachstein), Bawarskie (Włochy – Dolomity)

- Pireneje – lodowce: Aneto, Maladeta
- Góry Betyckie (Sierra Nevada – obecnie nie istnieje)
- Apeniny – w masywie Gran Sasso; lodowiec Calderale
- Ural Polarny i Północny (lodowce dolinne)
- Tatry

- granica wieloletniego śniegu – 2500 m n.p.m.
- lodowczyk Mięguszowiecki
- lodowczyk w Miedzianej Dolinie
- wiek – kilkaset lat
- budowa warstwowa, zróżnicowana gęstość
- drenaż lodowcowy

Azja.
- Góry Azji Centralnej

- Tien-szan: lodowiec Inylczek Południowy
- Pamir: lodowiec Fedczenki, Gorno, Zerawszański
- Hindukusz
- Karakurum: lodowiec Siachen, lodowiec Baltoro-Gadwin-Austen, Biafo, Hispar, Batura
- Kunlun
- Tybet
- Transhimalaje
- Himalaje: lodowiec Kanczendzengi, Nanga Barbat, Czomolungma (Rangbuk, Kangczung)
- Taurus
- Wyżyna Armeńska
- Kaukaz: lodowce stożków wulkanicznych – Elbrusa i Kazbeka, lodowiec Dych-Su,
Karagom, Alibek, Dżankuat
- Elburs
- Zagros

Afryka.
- w plejstocenie zlodowacone Góry Atlas, Wyżyna Abisyńska
- Masyw Ruwenzori: 5km2, linia wiecznego śniegu – 4100 m n.p.m.
- Masyw Kilimandżaro: 5-7 km2

Australia
- brak zlodowacenia

Oceania
- Nowa Zelandia

- Wyspa Północna: na wulkanie Ruapehu
- Wyspa Południowa: Alpy Południowe, wokół Gór Cooka: lodowce Tasmana, Franciszka
Józefa, Foxa, Murchisona

- Nowa Gwinea

- Góry Śnieżne: lodowce Carstenesz, Meren

Ameryka Północna.
- Grenlandia (82,5% powierzchni wyspy)

- lądolód grenlandzki (dwie kopuły lodowe)
- lodowce wypustowe: Upernavik, Humboldta, Jakobshaven
- Zatoka Disco – jęzory

- Kanadyjski Archipelag Arktyczny

- Wyspy Królowej Elżbiety
- Wyspa Axel Heiberg
- Wyspa Bylot
- Ziemia Baffina
- Wyspy Ellesmere (lodowiec szelfowy Ward Hunt)
- Labrador

- Kordyliery w stanie Alaska

- Góry Wrangla
- Góry Brooksa
- Góry Świętego Eliasza
- największe zlodowacenie na świecie
- lodowce: Hubbarda, Malaspina, Beringa
- lodowiec Hubbarda – największy znany lodowiec, 120-145 km długości, 16 km szerokości

- Zatoka Lodowa
- Kordyliery Kanady i USA

- Góry Kaskadowe: Mt. Rainer
- Góry Skaliste
- Góry Sierra Nevada

Ameryka Środkowa.
- Kordyliera Meksyku

- na wulkanach Popocatepetl, Iztaccihuatl, Orizaba

Ameryka Południowa.
- Andy

- Kolumbia: wulkan Nevado del Ruiz, Tolima
- Ekwador: wulkan Chimborazo oraz Cotopaxi
- Chile
- Peru
- Argentyna – wulkan Aconcagua (lodowiec Polaków, Bismarcka)

- Andy Patagońskie (20 tys km2)

- największe zlodowacenie; lodowiec patagoński dzieli się na dwa duże pola lodowe
- czasza N: lodowce San Tadeo, San Rafael, Nef, Colonia, Steffen
- czasza S: lodowce Moreno, Upsala, Viedma

- Ziemia Ognista

Antarktyda.
- około 14 mln km2; 91% lodu na kuli ziemskiej; 98% powierzchni zlodowacenia
- średnia miąższość – 2630 m
- Antarktyda Wschodnia
- Antarktyda Zachodnia
- Półwysep Antarktyczny
- pięć kopuł lodowych
- lodowce szelfowe: Rossa, Filchnera, Ronne'yego, Amery'ego, shackletona
- lodowce wypustowe: Lamberta
- lodowce wysp: Georgia Południowa, Szetlandy Południowe, Wyspa Króla Jerzego
- obszar pustyni lodowej