I KANT PROLEGOMENA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

Immanuel KANT

PROLEGOMENA

do wszelkiej przyszłej metafizyki, która b

dzie mogła wyst

jako nauka

przeło

ył Benadykt Bornstein, opracowała Janina Suchorzowska, fragmenty wybrane

[Wst

Uwagi wst

pne o swoistym charakterze wszelkiego poznania metafizycznego

(§ 1-3)

Pytanie ogólne: czy metafizyka jest w ogóle mo

liwa?

(§ 4)

Pytanie ogólne: W jaki sposób mo

liwe jest poznanie [płyn

ce] z czystego rozumu

(§ 5)

Główne pytanie transcendentalne:

ęść

pierwsza. W jaki sposób jest mo

liwa czysta matematyka?

(§ 6-13)

Uwagi I-III

ęść

druga. W jaki sposób jest mo

liwe czyste przyrodoznawstwo (§ 14-38)

Dodatek do czystego przyrodoznawstwa (§ 39)
Cz

ęść

trzecia. W jaki sposób metafizyka jest w ogóle mo

liwa (§ 40-56)

I. Idee psychologiczne (§ 46-49)
II. Idee kosmologiczne (§ 50-54)
III. Idea teologiczna (§ 55)
Uwaga ogólna w sprawie idei transcendentalnych (§ 56)
Zako

czenie. O okre

leniu granic czystego rozumu (§ 57-60)

Rozwi

zanie pytania ogólnego: W jaki sposób jest mo

liwa metafizyka jako nauka

Dodatek o tym, co sta

e dla urzeczywistnienia metafizyki jako nauki

Przykład s

du o Krytyce przed jej zbadaniem

Propozycja takiego zbadania Krytyki, po którym b

dzie mo

na wyda

d o niej

[Wst

Prolegomena niniejsze s

przeznaczone do u

ytku nie uczniów, lecz przyszłych

nauczycieli, a i tym słu

powinny nie do tego, by uporz

dkowa

wykład pewnej nauki

istniej

cej, lecz przede wszystkim, by sam

nauk

wynale

źć

. (...)

Zamiarem moim jest przekona

wszystkich, którzy uwa

, i

warto si

zajmowa

metafizyk

e musz

koniecznie odło

na czas jaki

prac

, wszystko, co było

dotychczas, uzna

za niebyłe, a przede wszystkim postawi

pytanie: "Czy te

takiego

jak metafizyka jest w ogóle mo

liwe?"

eli metafizyka jest nauk

, to dlaczego nie mo

e uzyska

, jak inne nauki,

powszechnego i trwałego uznania? Je

eli ni

nie jest, to jak

e si

dzieje,

e pod

pozorem nauki panoszy si

nieustannie i uwodzi rozum ludzki nigdy nie wygasaj

cymi,

ale i nigdy nie spełniaj

cymi si

nadziejami? Przeto czy przedstawimy dowód naszej

wiedzy, czy te

niewiedzy, to w ka

dym razie trzeba raz wreszcie co

pewnego

rozstrzygn

ąć

o naturze tej zamierzonej nauki, nie sposób bowiem, by taki stan rzeczy

trwał dłu

ej. Wydaje si

prawie

miechu warte,

e gdy ka

da inna nauka nieustannie

posuwa si

naprzód, w tej oto, która chce by

dro

sam

, któr

dy zapytuje jak

wyroczni

, kr

cimy si

wci

ąż

w kółko na tym samym miejscu, nie posuwaj

c si

ani o

krok naprzód. A ubyło jej równie

wielu zwolenników i nie wida

eby ci, co maj

ść

silnych, by ja

nie

w innych naukach, chcieli sw

sław

nara

tutaj, gdzie ka

dy,

kto zreszt

we wszelkich innych sprawach jest nieukiem, ro

ci sobie prawo do

wydawania rozstrzygaj

cego s

du; albowiem w tej dziedzinie istotnie nie ma jeszcze

pewnej miary i wagi, które by pozwalały odró

gruntowno

ść

od płytkiej gadaniny. (...)

Strona 1 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

Mimo to jednak odwa

am si

przepowiedzie

e samodzielnie my

cy czytelnik tych

Prolegomenów nie tylko zw

tpi o swej dotychczasowej nauce, lecz w nast

pstwie tego

całkowicie si

przekona,

e nauka taka wcale istnie

nie mo

e, o ile nie stanie si

zado

ść

wyra

onym tu

żą

daniom, na których opiera si

jej mo

liwo

ść

; a poniewa

to si

jeszcze

nigdy nie stało -

e nie ma jeszcze wcale metafizyki. Ale,

e zarazem popyt na ni

wszak

nigdy usta

nie mo

e, gdy

interes powszechnego rozumu ludzkiego zbyt

le jest z ni

zwi

zany, wi

c przyzna,

e jej całkowita reforma lub raczej nowe jej narodziny, według

planu dotychczas zupełnie nieznanego, zbli

niechybnie, cho

by przez pewien

czas opierano si

temu ze wszech sił. Od czasu prób Locke'a i Leibniza, a raczej od

powstania metafizyki, jak daleko si

ga jej historia, nie było zdarzenia, które by mogło by

bardziej rozstrzygaj

ce dla losu tej nauki ni

atak, z którym przeciw niej wyst

pił David

Hume. Nie wniósł on

wiatła do tego rodzaju poznania, wykrzesał jednak

e iskr

, od

której mo

na by było zapali

wiatło, gdyby natrafiła na wra

liwy lont, którego zarzewie

podtrzymywano by troskliwie i podsycano.

Głównym punktem wyj

cia Hume'a było jedno jedyne, lecz wa

ne poj

cie metafizyki,

mianowicie poj

cie zwi

zku przyczyny i skutku (a tak

e jego poj

cia pochodne: siły,

działania itd.). Zawezwał on rozum, który udaje,

e poj

cie to spłodził, a

eby zdał mu

spraw

z tego, jakim prawem my

li on sobie, i

mogłoby by

tak uposa

one,

e je

eli

zostaje przyj

te, to przez to i co

innego koniecznie musi by

przyj

te - to bowiem głosi

poj

cie przyczyny. Dowiódł w sposób nie daj

cy si

zaprzeczy

e jest rzecz

dla

rozumu zupełnie niemo

liw

pomy

takie poł

czenie a priori i na podstawie poj

ęć

zawiera ono bowiem konieczno

ść

; tymczasem nie da si

wcale zrozumie

, dlaczego z

tego powodu,

e co

istnieje, co

innego musiałoby równie

z konieczno

istnie

i w

jaki przeto sposób dałoby si

a priori wprowadzi

poj

cie takiego poł

czenia. St

wywnioskował,

e rozum oszukuje si

tym poj

ciem całkowicie,

e bł

dnie uwa

a je za

swe własne dziecko, gdy tymczasem jest ono tylko b

kartem wyobra

ni, która,

zapłodniona przez do

wiadczenie, podci

ła pewne przedstawienia pod prawo

kojarzenia i wypływaj

d podmiotow

konieczno

ść

, tj. nawyknienie, podaje za

konieczno

ść

przedmiotow

, uznawan

na podstawie zrozumienia. St

d za

wysnuł

wniosek,

e rozum nie posiada

adnej władzy pomy

lenia takich poł

cze

, cho

by tylko

w ogólnej postaci, gdy

wszystkie jego poj

cia byłyby wtedy jedynie zmy

leniami i

wszelkie jego rzekomo a priori istniej

ce poznania byłyby tylko pospolitymi

wiadczeniami, opatrzonymi fałszyw

etykiet

. To za

jest równoznaczne z tym,

metafizyki w ogóle nie ma i by

nie mo

Cho

wniosek Hume'a był zbyt pospieszny i niesłuszny, to był on jednak przynajmniej

oparty na badaniu, a badanie to zaiste było warte tego,

eby dobre głowy jego czasów

zjednoczyły si

, by to zadanie w tym rozumieniu, w jakim on je przedstawił, rozwi

sposób, o ile mo

ci, bardziej szcz

ęś

liwy, z czego rychło wynikn

ąć

by musiała

całkowita reforma nauki.

(...) Nie na tym polegało zagadnienie, czy poj

cie przyczyny jest słuszne, przydatne i

niezb

dne dla całego poznania przyrody, tego bowiem Hume nigdy nie podawał w

tpliwo

ść

, lecz tylko, czy jest ono a priori pomy

lane przez rozum i czy przez to posiada

niezale

od wszelkiego do

wiadczenia wewn

trzn

prawdziwo

ść

i ma dlatego tak

bardziej rozległ

przydatno

ść

, nie ograniczon

wył

cznie do przedmiotów

wiadczenia. W tej to sprawie Hume oczekiwał wyja

nienia. Wszak chodziło tylko o

pochodzenie tego poj

cia, nie za

o jego niezb

dno

ść

w u

yciu. Gdyby tylko

pochodzenie zostało wykryte, to ju

same przez si

dane byłyby warunki i zakres

ywalno

ci tego poj

cia. (...)

Przyznaj

szczerze: napomnienie Davida Hume'a było wła

nie tym pierwszym sygnałem,

który przed wielu laty przerwał moj

drzemk

dogmatyczn

i nadał całkowicie inny

kierunek moim badaniom w dziedzinie filozofii spekulatywnej. Byłem daleki od dawania

Strona 2 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

posłuchu jego konkluzjom, które st

d tylko pochodziły,

e nie u

wiadomił sobie swego

zadania w cało

ci, lecz wpadł tylko na pewn

jego cz

ęść

, która bez uwzgl

dnienia

cało

ci nie mo

e sprawy wyja

. Je

eli wychodzimy z my

li, któr

nam kto

inny

pozostawił, z my

li dobrze uzasadnionej, aczkolwiek jeszcze nie przeprowadzonej

całkowicie, mo

emy spodziewa

e przy dalszym przemy

leniu posuniemy si

dalej,

to uczynił ów bystry człowiek, któremu zawdzi

czamy pierwsz

iskr

tego

wiatła.

Starałem si

c najpierw zbada

, czy zarzutu Hume'a nie da si

przedstawi

ogólnie, i

wkrótce odkryłem,

e poj

cie zwi

zku przyczyny i skutku nie jest bynajmniej jedynym

poj

ciem, dzi

ki któremu intelekt my

li sobie a priori o zwi

zkach mi

dzy rzeczami, co

cej,

e wła

nie metafizyka całkowicie z takich poj

ęć

składa. Starałem si

nawet

upewni

co do ich liczby, a

e to mi si

udało według

yczenia, mianowicie wywie

ść

jednej jedynej naczelnej zasady, wi

c wzi

łem si

do dedukcji tych poj

ęć

, co do których

byłem ju

pewien,

e nie pochodz

z do

wiadczenia, jak to załatwił Hume, lecz

wypływaj

z czystego intelektu. Dedukcja ta, która mojemu bystremu poprzednikowi

wydawała si

niemo

liwa, a która nikomu poza nim nawet na my

l nie przyszła, cho

wszyscy bez obawy posługiwali si

tymi poj

ciami, nie pytaj

c, na czym si

opiera ich

przedmiotowa wa

ść

- ta dedukcja, powiadam, była najtrudniejszym zadaniem, jakie

kiedykolwiek mo

na było przedsi

wzi

ąć

na rzecz metafizyki. I co przy tym najgorsze, to

to,

e metafizyka, o ile tylko gdziekolwiek co

z niej istnieje - nie mogła mi tu w

najmniejszym stopniu pomóc, poniewa

owa dedukcja musi dopiero rozstrzygn

ąć

liwo

ść

metafizyki. Poniewa

udało mi si

rozwi

zagadnienie Hume'a nie

tylko w pewnym poszczególnym przypadku, lecz w odniesieniu do władzy czystego
rozumu, przeto mogłem stawia

kroki pewne, cho

wci

ąż

jeszcze powolne, by w ko

okre

zupełnie i według ogólnych zasad cały zakres czystego rozumu, zarówno co do

jego granic, jak i tre

ci - a to było tym wła

nie, czego potrzeba metafizyce, by mogła

zbudowa

swój system według bezpiecznego planu.

(...) to jest całkowicie nowa nauka, której nikt przedtem nawet pomysłu nie uchwycił,
której sama nawet idea była nieznana i dla której z jej całkowitego dotychczasowego
dorobku nie mo

na było u

nic wi

cej prócz jednej jedynej wskazówki zawartej w

tpliwo

ciach Hume'a. Hume jednak równie

nie przeczuwał mo

liwo

ci tego rodzaju

formalnej nauki i chc

c swojemu okr

towi zapewni

bezpiecze

stwo, osadził go na

mieli

nie (sceptycyzmu), gdzie mo

e sobie le

i gni

; mnie za

, przeciwnie, chodzi o

danie mu sternika, który by według niezawodnych zasad sztuki sterowania, opartych na
znajomo

ci globu - zaopatrzony w dokładn

map

morza i kompas - mógł go pewnie

poprowadzi

tam, dok

d mu si

wydaje wła

ciwe.

(...) Jednak

e czysty rozum jest dziedzin

tak wyodr

bnion

, tak w samej sobie wsz

dzie

zwart

e nie mo

na dotkn

ąć

adnej jego cz

ęś

ci, nie poruszaj

c przy tym wszystkich

pozostałych, i nie mo

na nic osi

ąć

, nie wyznaczywszy uprzednio ka

dej cz

ęś

ci jej

miejsca i jej wpływu na inne, albowiem - poniewa

nic nie ma poza rozumem, co by

sprostowa

mogło nasz s

d w jego obr

bie - wa

ść

i u

ywanie ka

dej jego cz

ęś

zale

y od stosunku, w jakim si

ona znajduje do pozostałych cz

ęś

ci rozumu i poniewa

jak w uczłonowanej budowie ciała pewnego organizmu - przeznaczenie ka

dego członka

da si

wyprowadzi

tylko z zupełnego poj

cia cało

ci. Dlatego o krytyce takiej mo

powiedzie

e nie jest nigdy niezawodna, je

eli nie jest wyko

czona całkowicie i a

najdrobniejszych elementów czystego rozumu, i

e o dziedzinie tej władzy trzeba

rozstrzygn

ąć

i okre

wszystko albo nic.

(...) Kto za

sam ten plan, którym w postaci Prolegomenów poprzedzam wszelk

przyszł

metafizyk

, znów uzna za niejasny, niechaj zwa

e przecie

nie jest

potrzebne, by ka

dy studiował metafizyk

e zdarza si

nierzadko talent, który czyni

dobre post

py w gruntownych, a nawet gł

bokich naukach bardziej zbli

cych si

naoczno

ci, któremu jednak nie powodzi si

w badaniach prowadzonych przy pomocy

Strona 3 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

samych tylko poj

ęć

abstrakcyjnych, i

e w takim przypadku nale

y swoje zdolno

umysłowe skierowa

na inny przedmiot;

e wszelako ten, kto zamierza s

d wyda

metafizyce, a nawet j

napisa

, musi koniecznie uczyni

zado

ść

wymaganiom tutaj

postawionym, wszystko jedno, czy odb

dzie si

to w ten sposób,

e przyjmie on moje

rozwi

zanie, czy te

je gruntownie obali i inne na jego miejsce poda - pomin

ąć

bowiem nie mo

e, i

e w ko

cu ta tak okrzyczana niejasno

ść

(zwykła pokrywka własnej

wygody i głupoty) równie

przynosi korzy

ść

, poniewa

ludzie, którzy wobec wszystkich

innych nauk zachowuj

ostro

ne milczenie, w kwestiach metafizyki przemawiaj

mistrzowsku i zuchwale wyrokuj

, niewiedza ich bowiem nie odbija tutaj tak wyra

nie od

uczono

ci innych - ale za to jak

e si

ró

ni od prawdziwych zasad krytycznych, które

przeto mo

na wychwala

za to,

Ignavum, fucos, pecus a praesepibus arcent (Plemi

leniwe trutniów z dala od ulów

trzymaj

; Wergiliusz, Georgica IV, 168).

UWAGI WST

PNE

O SWOISTYM CHARAKTERZE WSZELKIEGO POZNANIA METAFIZYCZNEGO

§ 1

RÓDŁACH METAFIZYKI

eli chcemy pewne poznanie przedstawi

jako nauk

, to musimy przede wszystkim

móc dokładnie okre

to, co ró

ni t

nauk

od wszystkich innych, a wi

c co jej tylko jest

wła

ciwe; w przeciwnym bowiem razie granice wszystkich nauk zlewaj

z sob

adna z nich nie mo

e by

gruntownie traktowana zgodnie ze sw

natur

Bez wzgl

du na to, czy ta swoista wła

ciwo

ść

polega na ró

nicy przedmiotu, czy

ródeł

poznania, czy rodzaju poznania, czy te

paru, je

eli nie wszystkich tych czynników razem

wzi

tych, w ka

dym razie na tym dopiero opiera si

idea mo

liwej nauki i jej wła

ciwej

dziedziny.

Przede wszystkim, co si

tyczy

ródeł poznania metafizycznego, to ju

w jego poj

ciu

zawiera si

to,

e nie mog

one by

empiryczne. Zasady tego poznania (a do nich

nale

żą

nie tylko jego zasadnicze twierdzenia, lecz i zasadnicze poj

cia) nigdy przeto nie

mog

zaczerpni

te z do

wiadczenia, bo poznanie to ma by

nie fizyczne, lecz

metafizyczne, tj. le

żą

ce poza granic

wiadczenia. A wi

c podstaw

tego poznania nie

dzie ani do

wiadczenie zewn

trzne, które stanowi

ródło wła

ciwej fizyki, ani

wewn

trzne, które stanowi podstaw

psychologii empirycznej. Jest wi

c ono poznaniem

a priori, czyli poznaniem [płyn

cym] z czystego intelektu i z czystego rozumu.

W tym jednak nie ró

niłoby si

ono niczym od czystej matematyki; musi wi

c nosi

nazw

czystego poznania filozoficznego. Co si

tyczy jednak znaczenia tego

wyró

nienia, to odwołuj

do Krytyki czystego rozumu ([A]. str. 712 i nast.), gdzie

ró

nica mi

dzy tymi dwoma sposobami u

ywania rozumu wyło

ona została jasno i

zadowalaj

co. - Tyle o

ródłach poznania metafizycznego.

§ 2

O RODZAJU POZNANIA, KTÓRE JEDYNIE MO

E BY

NAZWANE

"METAFIZYCZNYM"

a) O RÓ

NICY MI

DZY SYNTETYCZNYMI A ANALITYCZNYMI S

DAMI W OGÓLE

Poznanie metafizyczne musi zawiera

same s

dy a priori - tego wymaga wła

ciwo

ść

jego

ródeł. Lecz niezale

nie od tego, czy s

dy posiadaj

takie czy inne pochodzenie,

czy równie

co do swej formy logicznej przedstawiaj

tak czy inaczej, istnieje jednak

Strona 4 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

dzy nimi ró

nica pod wzgl

dem tre

ci, na skutek której s

one albo tylko wyja

niaj

i nic nie dodaj

do tre

ci poznania, albo te

rozszerzaj

ce i dane poznanie

powi

kszaj

; pierwsze b

dziemy mogli nazwa

dami analitycznymi, drugie -

syntetycznymi.

dy analityczne wypowiadaj

w orzeczeniu tylko to, co w poj

ciu podmiotu było ju

rzeczywi

cie pomy

lane, cho

nie tak jasno i nie z tak

sam

wiadomo

. Je

eli

powiadam: "Wszystkie ciała s

rozci

głe" - to w najmniejszym nawet stopniu nie

rozszerzyłem przez to swego poj

cia ciała, lecz tylko poj

cie to rozło

yłem, gdy

przed wydaniem s

du rozci

gło

ść

o owym poj

ciu rzeczywi

cie pomy

lałem, cho

jej o

nim wyra

nie nie orzekłem; s

d ten jest wi

c analityczny. Natomiast zdanie: "Niektóre

ciała s

ęż

kie" - zawiera w orzeczeniu co

, co nie jest rzeczywi

cie pomy

lane w

ogólnym poj

ciu ciała: powi

ksza wi

c ono moje poznanie, doł

czaj

c co

do mego

poj

cia, i musi si

przeto nazywa

dem syntetycznym.

b) WSPÓLN

NACZELN

ZASAD

WSZYSTKICH S

DÓW ANALITYCZNYCH JEST ZASADA

SPRZECZNO

Wszystkie s

dy analityczne opieraj

całkowicie na zasadzie sprzeczno

ci i s

co do

swej natury poznaniami a priori, niezale

nie od tego, czy poj

cia stanowi

ce ich materi

empiryczne, czy te

nie. Poniewa

bowiem orzeczenie twierdz

cego s

analitycznego jest ju

przedtem pomy

lane w poj

ciu podmiotu, przeto nie mo

na go bez

sprzeczno

ci o podmiocie zaprzeczy

; tak samo jego przeciwie

stwo w s

dzie

analitycznym, lecz przecz

cym, trzeba z konieczno

o podmiocie zaprzeczy

, i to

tak

e na zasadzie sprzeczno

ci. Tak si

rzecz ma ze zdaniami: "Ka

de ciało jest

rozci

głe" i "

adne ciało nie jest nierozci

głe (proste)".

Z tego to wła

nie powodu wszystkie zdania analityczne s

dami a priori, nawet wtedy,

gdy ich poj

cia s

empiryczne, np. "Złoto jest

ółtym metalem"; a

eby to wiedzie

, nie

potrzeba mi bowiem

adnego dalszego do

wiadczenia poza moim poj

ciem złota, które

zawiera w sobie to,

e ciało to jest

ółte i

e jest metalem; gdy

to wła

nie stanowiło moje

poj

cie i nie musiałem nic innego zrobi

, jak je rozło

, nie ogl

daj

c si

za niczym

innym poza nim.

c) S

DY SYNTETYCZNE WYMAGAJ

INNEJ ZASADY NACZELNEJ NI

ZASADA SPRZECZNO

Istniej

dy syntetyczne a posteriori, których pochodzenie jest empiryczne; ale s

równie

takie, które s

pewne a priori i wypływaj

z czystego intelektu i rozumu. Lecz

jedne i drugie w tym si

z sob

zgadzaj

e nigdy nie mog

powsta

na podstawie

samej tylko zasady analizy, mianowicie zasady sprzeczno

ci; wymagaj

one jeszcze

innej zupełnie zasady naczelnej, chocia

z ka

dej zasady, jak

kolwiek by ona była,

musz

zawsze wyprowadzane zgodnie z zasad

sprzeczno

ci. Albowiem nic nie

e si

sprzeciwia

tej zasadzie - mimo

e nie wszystko da si

z niej wyprowadzi

Przede wszystkim s

dy syntetyczne podziel

na klasy.

1. S

dy do

wiadczalne s

zawsze syntetyczne. Byłoby bowiem niedorzeczno

opiera

dy analityczne na do

wiadczeniu, skoro nie mog

wykroczy

poza moje

poj

cie, by s

d taki utworzy

, i zb

dne jest mi przeto do tego wszelkie

wiadectwo

wiadczenia.

e ciało jest rozci

głe - jest to zdanie pewne a priori, nie za

wiadczalny. Zanim bowiem przyst

puj

do do

wiadczenia, posiadam ju

wszelkie

warunki swego s

du w poj

ciu, z którego pozostaje mi tylko wydoby

orzeczenie zgodnie

z zasad

sprzeczno

ci i przez to równocze

nie u

wiadomi

sobie konieczno

ść

tego

du, o której do

wiadczenie nigdy by mnie nie pouczyło.

2. S

dy matematyczne s

wszystkie syntetyczne. Zdanie to dotychczas, jak si

zdaje,

uszło całkowicie uwagi analityków rozumu ludzkiego, a nawet wydaje si

wprost

Strona 5 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

przeciwne wszelkim ich przypuszczeniom, cho

jest niezaprzeczenie pewne, a w

skutkach swych nader wa

ne. Widz

c bowiem,

e wszystkie wnioski matematyków

rozwijaj

wedle zasady sprzeczno

ci (czego wymaga natura wszelkiej pewno

apodyktycznej), wmówiono w siebie,

e i odno

ne zasady dałyby si

pozna

podstawie zasady sprzeczno

ci - w czym si

bardzo pomylono. Zdanie syntetyczne

bowiem mo

na wprawdzie poj

ąć

zgodnie z zasad

sprzeczno

ci, lecz tylko w ten

sposób,

e zakładamy inne zdanie syntetyczne, z którego tamto da si

wywie

ść

, a nigdy

samo w sobie.

Przede wszystkim nale

y zauwa

e wła

ciwe twierdzenia matematyczne zawsze s

dami a priori, a nie s

empiryczne, albowiem towarzyszy im konieczno

ść

, która nie

e by

zaczerpni

ta z do

wiadczenia. Gdyby jednak nic chciano si

ze mn

na to

zgodzi

, to dobrze. Ogranicz

w takim razie swoje twierdzenie do czystej matematyki,

której poj

cie ju

zawiera w sobie to,

e obejmuje ona poznanie nie empiryczne, lecz

tylko czyste poznanie a priori.

Pocz

tkowo mo

na byłoby sobie my

e zdanie: "7 + 5 = 12" jest jedynie zdaniem

analitycznym, które według zasady sprzeczno

ci wynika z poj

cia sumy siedmiu i pi

ciu.

Jednak

e, je

eli rozpatrujemy rzecz bli

ej, to si

przekonujemy,

e poj

cie sumy siedmiu

i pi

ciu nic wi

cej w sobie nie zawiera nad poł

czenie obu liczb w jedn

jedyn

, przez co

wcale jeszcze nie pomy

lało si

o tym, jaka jest ta jedyna liczba, ł

ca w sobie tamte

dwie. Poj

cia dwunastu wcale jeszcze nie pomy

lałem przez to,

e mam na my

li tylko

owo poł

czenie siedmiu i pi

ciu; i cho

bym nie wiem jak długo rozkładał swe poj

cie

takiej mo

liwej sumy, to jednak dwunastki tam nie znajd

. Musi si

wyj

ść

poza te poj

cia,

przywołuj

c na pomoc naoczno

ść

, odpowiadaj

jednemu z nich, np. swoje pi

ęć

palców

lub (...) pi

ęć

punktów i doł

czaj

c do poj

cia siedmiu kolejno po sobie dane w

naoczno

ci jednostki pi

tki. Dzi

ki wi

c zdaniu "7 + 5 = 12" rozszerzamy rzeczywi

cie

swoje poj

cie i doł

czamy do pierwszego poj

cia nowe, które w tamtym wcale nie było

pomy

lane. Znaczy to,

e zdanie arytmetyczne jest zawsze syntetyczne, o czym

przekonujemy si

jeszcze wyra

niej bior

c nieco wi

ksze liczby; jasne jest bowiem

zupełnie,

e mo

emy wtedy poj

cie nasze kr

i obraca

, ile chcemy, mimo to jednak

bez przywołania na pomoc naoczno

ci, przez sam tylko rozbiór naszych poj

ęć

, nigdy

sumy nie znajdziemy.

Równie

adna zasada czystej geometrii nie jest analityczna.

e linia prosta jest

najkrótszym poł

czeniem mi

dzy dwoma punktami, jest to zdanie syntetyczne. Albowiem

moje poj

cie czego

prostego nie zawiera nic z wielko

ci, lecz tylko jako

ść

. Poj

cie

przeto czego

najkrótszego zostaje tutaj całkowicie doł

czone i przez

aden rozbiór nie

na go wydoby

z poj

cia linii prostej. Musi si

c przywoła

na pomoc naoczno

ść

dzi

ki której jedynie synteza staje si

liwa.

Niektóre inne zasady, które geometrzy zakładaj

, s

wprawdzie rzeczywi

cie analityczne

i opieraj

na zasadzie sprzeczno

ci; słu

żą

one jednak, jako zdania identyczne, tylko

za ogniwa w ła

cuchu metody, nie za

za zasady naczelne, np.: a = a, cało

ść

równa jest

samej sobie, lub (a + b) > a - tj. cało

ść

jest wi

ksza od swej cz

ęś

ci. Lecz nawet i te

zasady, cho

one wa

ne na podstawie samych tylko poj

ęć

, dopuszcza si

matematyce tylko dlatego,

e mo

na je przedstawi

w naoczno

ci. Tym, co zazwyczaj

skłania nas tu do przekonania,

e orzeczenie takich apodyktycznych s

dów tkwi ju

naszym poj

ciu i

e przeto s

d jest analityczny, jest jedynie dwuznaczno

ść

wyra

enia.

Powinni

my mianowicie do pewnego danego poj

cia doł

czy

w my

li orzeczenie i ta

konieczno

ść

zwi

zana jest ju

z tymi poj

ciami. Lecz kwestia polega tu nie na tym, co

powinni

my doł

czy

w my

li do danego poj

cia, lecz co w poj

ciu tym rzeczywi

cie,

chocia

niejasno, my

limy - a wtedy si

okazuje,

e orzeczenie zwi

zane jest wprawdzie

z tamtym poj

ciem w sposób konieczny, wszelako nie bezpo

rednio, lecz za

rednictwem naoczno

ci, która musi si

do niego doł

czy

Strona 6 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

Tym, co jest istotne i co odró

nia czyste poznanie matematyczne od wszelkiego innego

poznania a priori, jest to,

e musi si

ono odbywa

w ten sposób,

e nie wychodzi z

poj

ęć

, lecz zawsze tylko z konstrukcji poj

ęć

(Krytyka [A], str. 713). Poniewa

przeto w

twierdzeniach swych poznanie to musi wychodzi

poza poj

cie ku temu, co jest zawarte

w danych naocznych odpowiadaj

cych temu poj

ciu, wi

c jego twierdzenia nigdy nie

mog

i nie powinny powstawa

przez rozbiór poj

ęć

, tj. analitycznie, i s

przeto wszystkie

syntetyczne. (...)

3. Wła

ciwe s

dy metafizyczne s

wszystkie syntetyczne. Nale

y odró

nale

żą

ce do metafizyki od s

dów metafizycznych we wła

ciwym sensie. W

ród tych

pierwszych jest bardzo wiele s

dów analitycznych, lecz s

one tylko

rodkiem do

uzyskania s

dów metafizycznych, które stanowi

wył

czny cel tej nauki i które zawsze s

syntetyczne. Je

eli bowiem do metafizyki nale

żą

poj

cia takie, jak np. poj

cie substancji,

to i s

dy, które powstaj

przez sam tylko rozbiór tych poj

ęć

, nale

żą

z konieczno

równie

do metafizyki, np. "Substancj

jest to, co istnieje tylko jako podmiot" itd. - i za

pomoc

szeregu takich s

dów analitycznych staramy si

zbli

do definicji poj

ęć

Poniewa

jednak analiza czystego poj

cia intelektu (a takie poj

cia zawiera metafizyka)

odbywa si

w ten sam sposób, co i rozbiór ka

dego innego poj

cia, cho

by i

empirycznego, które do metafizyki nie nale

y (np. "powietrze jest ciecz

spr

ęż

yst

, której

spr

ęż

ysto

ci nie usuwa

aden znany nam stopie

zimna"), wi

c swoi

cie metafizycznym

jest tu wprawdzie poj

cie, lecz nie s

d analityczny. Albowiem nauka ta posiada co

odr

bnego i jej tylko swoistego w sposobie wytwarzania swych pozna

a priori, który

trzeba przeto odró

od tego, co posiada ona wspólnego z wszelkimi innymi

poznaniami intelektualnymi; tak np. zdanie: "Wszystko, co jest w rzeczach substancj

jest trwałe" - jest zdaniem syntetycznym i swoi

cie metafizycznym.

Gdy poj

cia a priori, stanowi

ce materi

i narz

dzia do budowy metafizyki, zostały ju

według pewnych zasad zebrane, wtedy rozbiór tych poj

ęć

nabiera wysokiej warto

ci;

na go równie

wyło

jako osobn

ęść

(jak gdyby philosophia definitiva),

zawieraj

same tylko zdania analityczne nale

żą

ce do metafizyki, w wyodr

bnieniu od

wszystkich s

dów syntetycznych, stanowi

cych sam

metafizyk

. Albowiem w istocie

owe rozbiory [poj

ęć

] nigdzie indziej, jak tylko w metafizyce przynosz

znaczniejszy

ytek, tzn. w zamiarze uzyskania twierdze

syntetycznych, które ma si

utworzy

owych uprzednio zanalizowanych poj

ęć

Zako

czenie wi

c niniejszego paragrafu brzmi: metafizyka ma w sposób wła

ciwy do

czynienia z syntetycznymi zdaniami a priori, i one to jedynie stanowi

jej cel; do

osi

gni

cia tego celu potrzebuje wprawdzie pewnego rozbioru jej poj

ęć

, a tym samym i

dów analitycznych, lecz post

powanie to nie jest przez to inne ni

w ka

dym innym

rodzaju poznania, gdzie przez rozbiór naszych poj

ęć

staramy si

jedynie o to, by si

stały

one wyra

ne. Jedynie wytwarzanie poznania a priori, zarówno za pomoc

naoczno

ci,

jak i poj

ęć

, wreszcie [tworzenie] tak

e syntetycznych zda

a priori, i to w poznaniu

filozoficznym, stanowi istotn

tre

ść

metafizyki.

§ 3

UWAGA DOTYCZ

CA OGÓLNEGO PODZIAŁU S

DÓW NA ANALITYCZNE I

SYNTETYCZNE

Podział ten jest niezb

dny, gdy chodzi o krytyk

intelektu ludzkiego, i zasługuje dlatego

na to, by sta

w niej klasycznym; poza tym nie wiedziałbym, gdzie mógłby on

przynie

ść

jaki

znaczniejszy po

ytek. I w tym te

widz

przyczyn

, dlaczego filozofowie

dogmatyczni, którzy poszukiwali

ródeł s

dów metafizycznych zawsze tylko w samej

metafizyce, nie za

poza ni

w czystych prawach rozumu w ogóle, zaniedbali

przeprowadzenia tego podziału (...).

Strona 7 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

PROLEGOMENÓW PYTANIE OGÓLNE:

CZY METAFIZYKA JEST W OGÓLE MO

LIWA?

§ 4

Gdyby rzeczywi

cie istniała metafizyka, która mogłaby si

utrzyma

jako nauka, gdyby

na było powiedzie

: "oto tu jest metafizyka, tej macie si

tylko nauczy

, a ona was

nieodparcie i niezmiennie przekona o swej prawdzie", wtedy pytanie to byłoby
niepotrzebne i pozostawałoby jedynie pytanie, które dotyczy raczej wypróbowania naszej
bystro

ci ni

dowodu istnienia samej rzeczy, mianowicie: w jaki sposób jest ona mo

liwa i

w jaki sposób rozum poczyna sobie, by doj

ść

do niej? Ale w tym przypadku rozumowi

ludzkiemu nie poszło tak gładko. Nie mo

na wskaza

ani jednej ksi

ąż

ki, jak pokazuje si

np. Euklidesa, i powiedzie

: "Oto metafizyka, tu znajdziecie najwa

niejszy cel tej nauki,

poznanie najwy

szej istoty i przyszłego

wiata, dowiedzione na podstawie zasad

czystego rozumu". Mo

na wprawdzie wskaza

wiele zda

, które s

apodyktycznie pewne

i nie były nigdy podawane w w

tpliwo

ść

, lecz s

one wszystkie analityczne i dotycz

raczej materiałów i narz

dzi do zbudowania metafizyki, ani

eli rozszerzenia poznania, co

w niej powinno by

wła

ciwym naszym celem (por. wy

ej § 2, sub c). I cho

pokazujecie

równie

zdania syntetyczne (np. zasad

racji dostatecznej), których - jak to było przecie

waszym obowi

zkiem - nie dowiedli

cie nigdy za pomoc

samego tylko rozumu, a wi

c a

priori, a co do których mimo to ch

tnie przyznamy wam racj

, to jednak, gdy chcecie

posługiwa

nimi dla osi

gni

cia głównego waszego celu, wpadacie w twierdzenia tak

niedopuszczalne i tak niepewne,

e zawsze jedna metafizyka przeczyła drugiej b

wygłaszanych twierdzeniach, b

w ich uzasadnieniu, i tym sposobem sama

niweczyła swe roszczenia do trwałego uznania. Próby stworzenia takiej nauki bez
w

tpienia stanowiły nawet pierwsz

przyczyn

tak wcze

nie powstałego sceptycyzmu,

sposobu my

lenia, w którym rozum wyst

puje tak gwałtownie przeciwko samemu sobie,

e mógł on powsta

tylko przy całkowitym zw

tpieniu w zaspokojenie najpowa

niejszych

zada

rozumu. Ludzie bowiem pocz

tkowo, znacznie dawniej, zanim w sposób

metodyczny zacz

li przyrodzie zadawa

pytania, wysuwali pytania jedynie pod adresem

swego odosobnionego rozumu, wy

wiczonego ju

do pewnego stopnia przez pospolite

wiadczenie; rozum bowiem jest nam wszak zawsze obecny, praw za

przyrody trzeba

zazwyczaj mozolnie poszukiwa

. W ten oto sposób metafizyka płyn

ła po wierzchu jak

piana, przy czym skoro tylko jedna piana została zebrana i znikła, zaraz na powierzchni
zjawiała si

nowa, któr

jedni zawsze po

żą

dliwie zbierali, gdy inni, zamiast w gł

szuka

przyczyny tego zjawiska, uwa

ali si

za m

drych dlatego,

e wy

miewali

pró

prac

tamtych.

Przesyceni wi

c dogmatyzmem, który nas niczego nie uczy, a równocze

nie i

sceptycyzmem, który nam w ogóle nic nie obiecuje, nawet stanu spoczynku w
dozwolonej niewiedzy, wzywani do działania doniosło

poznania, którego nam

potrzeba, a dzi

ki długiemu do

wiadczeniu nieufni wobec wszelkiego poznania, które w

naszym mniemaniu posiadamy lub które nam si

narzuca pod tytułem czystego rozumu,

mamy jeszcze tylko jedno krytyczne pytanie, po którego rozwi

zaniu musimy urz

dzi

nasze przyszłe post

powanie: Czy metafizyka jest w ogóle mo

liwa? Lecz na pytanie to

musimy odpowiedzie

nie za pomoc

sceptycznych zarzutów skierowanych przeciw

pewnym twierdzeniom jakiej

rzeczywistej metafizyki (gdy

teraz

adnej jeszcze nie

uznajemy), lecz wychodz

c z tylko problematycznego jeszcze dotychczas poj

cia takiej

nauki. (...)

Szcz

ęś

liwie jednak si

zdarza,

e cho

nie mo

emy uzna

rzeczywisto

ci metafizyki jako

nauki, mo

emy jednak z ufno

powiedzie

e pewne czyste syntetyczne poznanie a

priori istnieje rzeczywi

cie i

e jest dane, mianowicie czysta matematyka i czyste

przyrodoznawstwo; obie te nauki zawieraj

bowiem twierdzenia, które zawsze uznawane

za apodyktycznie pewne, po cz

ęś

ci przez sam tylko rozum, po cz

ęś

ci przez

Strona 8 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

powszechn

zgod

[płyn

] z do

wiadczenia, i pomimo to uznawane s

zawsze za

niezale

ne od do

wiadczenia. Jeste

my wi

c w posiadaniu pewnego przynajmniej

niezaprzeczonego syntetycznego poznania a priori i nie potrzebujemy si

pyta

, czy jest

ono mo

liwe (bo jest rzeczywiste), tylko: Jak jest ono mo

liwe? - [mianowicie w tym celu],

aby z zasady mo

liwo

ci danego nam poznania móc wyprowadzi

równie

liwo

ść

wszelkiego innego poznania.

PYTANIE OGÓLNE:

W JAKI SPOSÓB MO

LIWE JEST POZNANIE [PŁYN

CE] Z CZYSTEGO ROZUMU?

§ 5

Widzieli

my powy

ej ogromn

ró

nic

dzy s

dami analitycznymi i syntetycznymi.

liwo

ść

analitycznych s

dów mo

na było poj

ąć

bardzo łatwo; opiera si

ona bowiem

na zasadzie sprzeczno

ci. Mo

liwo

ść

zda

syntetycznych a posteriori, tj. takich, które

czerpie si

z do

wiadczenia, równie

nie wymaga

adnego specjalnego obja

nienia,

samo bowiem do

wiadczenie nie jest niczym innym, jak ci

głym zespalaniem (syntez

)

spostrze

. Pozostaj

c nam tylko zdania syntetyczne a priori, których mo

liwo

ść

trzeba koniecznie wyszuka

i zbada

, gdy

musi ona opiera

na innych zasadach

naczelnych ni

zasada sprzeczno

ci.

Nie powinni

my jednak dopiero szuka

liwo

ci takich zda

, tj. pyta

, czy s

one

liwe. Albowiem do

ść

ich jest danych rzeczywi

cie, i to z niezaprzeczon

pewno

e metoda, której si

teraz trzymamy, ma by

analityczna, wi

c zaczniemy od tego,

takie syntetyczne, lecz czyste poznanie rozumowe istnieje rzeczywi

cie. Ale potem

musimy jednak zbada

podstaw

tej mo

liwo

ci i zapyta

, w jaki sposób poznanie to jest

liwe, aby na podstawie zasad mo

liwo

ci tego poznania móc nast

pnie okre

warunki, zakres i granice jego u

ycia. Wła

ciwe przeto, ze szkoln

precyzj

okre

lone

zadanie, od którego wszystko zale

y, brzmi:

W jaki sposób mo

liwe s

zdania syntetyczne a priori?

Gwoli popularno

ci wyraziłem je powy

ej nieco inaczej - mianowicie jako pytanie o

liwo

ść

poznania [płyn

cego] z czystego rozumu. (...) mówi

c tu o poznaniu

[płyn

cym] z czystego rozumu, mamy na my

li jedynie poznanie syntetyczne, nigdy za

analityczne. (...)

Otó

od rozwi

zania tego zadania zale

y całkowicie powodzenie lub upadek metafizyki,

a wi

c cała jej egzystencja. Mo

e kto

swe twierdzenia metafizyczne wykłada

z nie

wiem jakimi pozorami [prawdy], mo

e gromadzi

w sposób przytłaczaj

cy wnioski na

wnioskach - je

eli jednak nie mógłby przedtem da

zadowalaj

cej odpowiedzi na to

pytanie, to mam prawo powiedzie

: wszystko to jest czcza, bezpodstawna filozofia i

dro

ść

fałszywa. (...)

[David Hume] pytanie to przedstawiał sobie o wiele mniej ogólnie, ni

to tutaj zachodzi i

zachodzi

musi, je

eli odpowied

na nie ma by

rozstrzygaj

ca dla całej metafizyki.

Jak

e bowiem jest mo

liwe - mówił ów człowiek bystry -

e je

eli dane mi jest pewne

poj

cie, to mog

wyj

ść

poza nie i powi

z nim inne, nie zawarte zupełnie w tamtym, i

to w taki sposób, jak gdyby to poj

cie koniecznie do tamtego nale

ało. Tylko

wiadczenie mo

e nam dostarczy

tego rodzaju powi

(taki wyprowadzał on

wniosek z tamtej trudno

ci, któr

uznał za niemo

liwo

ść

) i wszelka owa rzekoma

konieczno

ść

lub - co na jedno wychodzi - uznawane za ni

poznanie a priori nie jest

niczym innym, jak tylko długotrwałym przyzwyczajeniem uznawania czego

prawdziwe i uwa

ania z tego powodu podmiotowej konieczno

ci za przedmiotow

. (...)

Strona 9 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

Tak wi

c wszyscy metafizycy s

w czynno

ciach swych uroczy

cie i zgodnie z prawem

zawieszeni tak długo, dopóki nie dadz

zadowalaj

cej odpowiedzi na pytanie: W jaki

sposób s

liwe syntetyczne poznania a priori? Albowiem tylko na tej odpowiedzi

polega uwierzytelnienie, którym musz

wykaza

, je

eli maj

przedło

nam co

imieniu czystego rozumu; bez takiego za

uwierzytelnienia mog

tylko tego

spodziewa

e ludzie rozumni, których ju

tylekro

oszukano, odprawi

ich bez dalszego

rozpatrywania ich przedło

(...) Mo

na powiedzie

e cała filozofia transcendentalna, która z konieczno

poprzedza wszelk

metafizyk

, nie jest niczym innym, jak całkowitym rozwi

zaniem

postawionego tutaj pytania, tylko

e w systematycznym porz

dku i we wszystkich

szczegółach, i

e przeto nie mamy dotychczas wcale filozofii transcendentalnej. To

bowiem, co nosi takie miano, jest wła

ciwie cz

ęś

metafizyki; owa za

nauka ma

dopiero rozstrzygn

ąć

o mo

liwo

ci metafizyki i musi przeto wszelk

metafizyk

poprzedza

. Nie nale

y si

równie

dziwi

e potrzeba tu całej nauki, i to pozbawionej

wszelkich pomocy ze strony innych nauk, a wi

c całkiem nowej nauki, by da

dostateczn

odpowied

na jedno tylko jedyne pytanie, je

eli jego rozwi

zanie poł

czone

jest z mozołem i trudno

ciami, a nawet z pewn

niejasno

Przyst

puj

c teraz do rozwi

zania tego pytania, i to według metody analitycznej, w której

zakładamy,

e takie poznania z czystego rozumu istniej

rzeczywi

cie, mo

emy si

powoła

tylko na dwie nauki poznania teoretycznego (a tylko o takim poznaniu tu

mówimy), mianowicie na czyst

matematyk

i czyste przyrodoznawstwo. Tylko one

bowiem zdolne s

przedstawi

nam przedmioty w danych naocznych. Je

eliby przeto w

tych naukach wyst

powało poznanie a priori, tylko one mogłyby pokaza

in concreto jego

prawdziwo

ść

, czyli jego zgodno

ść

z przedmiotem, tj. jego rzeczywisto

ść

, z której

wychodz

c mo

na by nast

pnie posun

ąć

na drodze analitycznej do podstawy jego

liwo

ci. Ułatwia to bardzo post

powanie, w którym rozwa

ania nie tylko zostaj

zastosowane do faktów, lecz nawet od nich wychodz

, zamiast

eby w syntetycznym

post

powaniu trzeba było je całkowicie wyprowadza

z poj

ęć

(...) główne pytanie transcendentalne dzieli si

na cztery inne pytania i zgodnie z tym

stopniowo b

dzie rozwi

zywane:

1. W jaki sposób jest mo

liwa czysta matematyka?

2. W jaki sposób jest mo

liwe czyste przyrodoznawstwo?

3. W jaki sposób jest mo

liwa metafizyka w ogóle?

4. W jaki sposób jest mo

liwa metafizyka jako nauka?

Jakkolwiek rozwi

zanie tych zada

ma zasadniczo przedstawi

istotn

tre

ść

Krytyki, to

jednak jest widoczne,

e posiada ono co

swoistego, co ju

i samo przez si

jest godne

uwagi, mianowicie wyszukanie dla istniej

cych nauk

ródeł w samym rozumie, a

eby w

ten sposób czynem samym zbada

i wymierzy

jego zdolno

ść

poznania czego

a priori.

Przez to za

zyskuj

same te nauki, wprawdzie nie w swej tre

ci, lecz w ich trafnym

yciu, a dzi

ki swemu wspólnemu pochodzeniu rzucaj

c pewne

wiatło na pytanie

sze, daj

zarazem sposobno

ść

do lepszego wyja

nienia ich własnej natury.

GŁÓWNEGO PYTANIA TRANSCENDENTALNEGO CZ

ĘŚĆ

PIERWSZA

W JAKI SPOSÓB JEST MO

LIWA CZYSTA MATEMATYKA?

§ 6

Mamy tu oto wielkie i wypróbowane poznanie, które ju

teraz posiada podziwu godn

obj

ść

i obiecuje nieograniczone jej rozszerzenie. Wiedzie ono z sob

pewno

ść

wskro

apodyktyczn

, tj. bezwzgl

konieczno

ść

, a wi

c nie opiera si

na podstawach

Strona 10 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

wiadczalnych; jest wi

c czystym wytworem rozumu; ponadto za

jest poznaniem

całkowicie syntetycznym. "Jak

tedy jest dla rozumu ludzkiego mo

liwe osi

ąć

takie

poznanie całkowicie a priori?" Czy wobec tego,

e zdolno

ść

ta nie opiera si

i nie mo

opiera

na do

wiadczeniu, nie zakłada ona jakiej

gł

boko ukrytej podstawy

poznawczej a priori, która jednak mogłaby ujawni

w tych swych działaniach,

eliby

my tylko pilnie prze

ledzili ich pierwsze pocz

tki?

§ 7

Przekonujemy si

jednak,

e wszelkie poznanie matematyczne posiada t

swoist

cech

e poj

cie swoje musi wpierw przedstawi

w naoczno

ci, i to a priori, a wi

c w

takiej naoczno

ci, która nie jest empiryczna, lecz czysta. Bez tego

rodka nie mo

matematyka uczyni

ani jednego kroku. St

d s

dy jej s

zawsze intuicyjne, gdy

tymczasem filozofia musi si

zadowoli

dami dyskursywnymi, [płyn

cymi] z samych

tylko poj

ęć

; swe apodyktyczne teorie mo

e wprawdzie obja

nia

za pomoc

danych

naocznych, lecz nigdy nie mo

e ich wyprowadzi

z tego

ródła. Spostrze

enie to,

dotycz

ce natury matematyki, ju

nam daje oto wskazówk

co do pierwszego i

naczelnego warunku jej mo

liwo

ci: mianowicie podstaw

matematyki musi stanowi

jaka

czysta naoczno

ść

, w której mo

e ona wszystkie swe poj

cia przedstawia

concreto, a jednak a priori, czyli, jak si

mówi, mo

e je konstruowa

. Gdyby si

nam

udało odnale

źć

czyst

naoczno

ść

i jej mo

liwo

ść

, to łatwo ju

dałoby si

obja

, w

jaki sposób w czystej matematyce s

liwe zdania syntetyczne a priori, a wi

c i w jaki

sposób jest mo

liwa sama ta nauka. Albowiem podobnie jak naoczno

ść

empiryczna bez

trudno

ci umo

liwia to,

e za pomoc

nowych przez sam

naoczno

ść

nasuwanych

orzecze

syntetycznie rozszerzamy w do

wiadczeniu nasze poj

cie, które sobie

tworzymy o jakim

przedmiocie naocznie danym, to to

samo czyni

dzie równie

naoczno

ść

czysta, z t

tylko ró

nic

e w drugim przypadku s

d syntetyczny b

dzie a

priori pewny oraz apodyktyczny, w pierwszym za

pewny tylko a posteriori i empirycznie.

Ta bowiem zawiera to tylko, co napotyka si

w przypadkowej naoczno

ci empirycznej,

tamta natomiast zawiera to, co w czystej naoczno

ci z konieczno

ci musi si

znale

źć

, gdy

jako naoczno

ść

a priori jest nierozł

cznie poł

czona z poj

ciem przed

wszelkim do

wiadczeniem lub poszczególnym spostrze

eniem.

§ 8

li uczynimy ten krok, to trudno

ci, jak si

wydaje, nie malej

, lecz wzrastaj

. Teraz

bowiem pytanie brzmi: W jaki sposób jest mo

liwe, by co

a priori naocznie ogl

Ogl

danie jest to wyobra

enie takie, jakie by bezpo

rednio zale

ało od obecno

przedmiotu. Dlatego te

wydaje si

rzecz

niemo

liw

a priori w sposób pierwotny

ogl

: wtedy bowiem ogl

danie musiałoby si

dokonywa

bez przedmiotu wcze

niej

danego lub teraz obecnego, do którego by si

odnosiło, nie mogłoby wi

c by

ogl

daniem. Poj

cia wprawdzie posiadaj

tak

natur

e niektóre z nich, te mianowicie,

które zawieraj

tylko my

lenie jakiego

przedmiotu w ogóle, mo

emy sobie zupełnie

dobrze utworzy

a priori, nie pozostaj

c sami w bezpo

rednim stosunku do przedmiotu,

jak np. poj

cie wielko

ci, przyczyny itd., lecz nawet i te poj

cia, aby posi

ąść

znaczenie i

sens, wymagaj

pewnego u

ycia in concreto, tj. zastosowania do jakiejkolwiek

naoczno

ci, dzi

ki której zostaje nam dany ich przedmiot. Ale w jaki sposób ogl

danie

przedmiotu mo

e wyprzedza

sam przedmiot?

§ 9

Gdyby ogl

danie nasze musiało by

tego rodzaju,

e przedstawiałoby rzeczy tak, jak one

same w sobie, to ogl

danie nie mogłoby si

nigdy dokona

a priori, lecz byłoby

zawsze empiryczne. Albowiem o tym, co jest zawarte w przedmiocie samym w sobie,
mog

wiedzie

tylko wtedy, gdy mi jest obecny i dany. Zapewne, i wtedy równie

jest

Strona 11 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

rzecz

niepoj

, w jaki sposób ogl

danie rzeczy obecnej mogłoby mi pozwoli

pozna

tak

, jak

ona jest sama w sobie, skoro jej własno

ci nie mog

przew

drowa

do mojej

władzy wyobra

enia. Ale gdy zgodzimy si

nawet na tak

liwo

ść

, to przecie

tego

rodzaju ogl

danie nie zachodziłoby a priori, tj. zanim przedmiot byłby mi przedstawiony,

bez tego bowiem nie mo

na by było wymy

adnej podstawy odnoszenia si

mego

wyobra

enia do przedmiotu, chyba

e polegałoby ono na natchnieniu. A wi

c tylko w

jeden jedyny sposób jest mo

liwe,

eby ogl

danie moje wyprzedzało rzeczywisto

ść

przedmiotu i było poznaniem a priori: mianowicie, je

eli nie zawiera ono w sobie nic

innego, jak tylko form

zmysłowo

ci wyprzedzaj

we mnie, podmiocie, wszelkie

rzeczywiste podniety, którymi zostaj

pobudzony przez przedmioty. Albowiem to,

przedmioty zmysłowe mog

ogl

dane jedynie zgodnie z t

form

zmysłowo

ci, to

mog

wiedzie

a priori. St

d wniosek,

e zdania, które dotycz

jedynie tej formy

ogl

dania zmysłowego, b

liwe i wa

ne dla przedmiotów zmysłowych: jak równie

i odwrotnie,

e dane naoczne, które s

liwe a priori, nie mog

dotyczy

nigdy innych

rzeczy, jak tylko przedmiotów naszych zmysłów.

§ 10

A wi

c tylko przez form

zmysłowej naoczno

ci mo

emy rzeczy ogl

a priori, przez

co jednak te

przedmioty poznajemy tylko tak, jak one dla nas (dla naszych zmysłów)

mog

przejawia

, nie za

takimi, jakimi one mog

same w sobie. I to zało

enie

jest bezwarunkowo konieczne, je

eli zdania syntetyczne a priori maj

uznane za

liwe, albo, w przypadku gdy je rzeczywi

cie znajdujemy, je

eli ich mo

liwo

ść

ma by

zrozumiana i z góry okre

lona.

Otó

przestrze

i czas s

tymi danymi naocznymi, które czysta matematyka kładzie u

podstaw wszystkich swych pozna

i s

dów, wyst

puj

cych zarazem jako apodyktyczne i

konieczne. Matematyka bowiem musi wszystkie swe poj

cia przedstawi

najpierw w

naoczno

ci, czysta za

matematyka - w czystej naoczno

ci, tj. musi je konstruowa

. Bez

takiej naoczno

ci nie mo

e ona ani kroku uczyni

(nie mo

e bowiem post

powa

analitycznie, to znaczy przez rozbiór poj

ęć

, lecz tylko syntetycznie), dopóki mianowicie

brak jej czystej naoczno

ci, w której jedynie mo

e by

dany materiał do s

dów

syntetycznych a priori. Geometria kładzie u [swych] podstaw czyst

naoczno

ść

przestrzeni. Arytmetyka nawet swoje poj

cia liczb wytwarza przez kolejne doł

czanie

jednostek w czasie; zwłaszcza jednak czysta mechanika mo

e wytworzy

swe poj

cia

ruchu tylko za pomoc

wyobra

enia czasu. Oba za

te przedstawienia s

tylko danymi

naocznymi; je

eli bowiem z empirycznych danych naocznych ciał i ich zmian (ruchu)

usuniemy wszelki pierwiastek empiryczny, mianowicie to, co nale

y do wra

enia, to

pozostanie jeszcze przestrze

i czas. S

one przeto czystymi danymi naocznymi, które

stanowi

a priori podstaw

ogl

dów empirycznych i dlatego same nigdy nie mog

usuni

te. Przez to jednak wła

nie,

e s

one czystymi danymi naocznymi, wykazuj

tylko formami naszej zmysłowo

ci, które musz

wyprzedza

wszelkie ogl

danie

empiryczne, tj. spostrze

enie rzeczywistych przedmiotów, i zgodnie z którymi mo

przedmioty poznawa

a priori, lecz co prawda tylko tak, jak si

nam one przejawiaj

§ 11

A wi

c zadanie niniejszego rozdziału jest rozwi

zane. Czysta matematyka jako poznanie

syntetyczne a priori jest tylko dzi

ki temu mo

liwa,

e nie odnosi si

adnych innych

przedmiotów, lecz jedynie do samych tylko przedmiotów zmysłów, których naoczno

empirycznej za podstaw

słu

y a priori czysta naoczno

ść

(przestrzeni i czasu). Ta za

e by

tak

podstaw

dlatego,

e nie jest niczym innym, jak sam

tylko form

zmysłowo

ci, która poprzedza rzeczywiste przejawianie si

przedmiotów, umo

liwiaj

c je

dopiero rzeczywi

cie. Jednak

e ta władza ogl

dania a priori dotyczy nie materii zjawiska,

tj. tego, co w nim jest wra

eniem, ta bowiem stanowi czynnik empiryczny, lecz tylko

Strona 12 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

formy zjawiska: przestrzeni i czasu. Gdyby kto miał cho

by najmniejsze w

tpliwo

ci co

do tego,

e przestrze

i czas s

okre

leniami przysługuj

cymi nie rzeczom samym w

sobie, lecz samemu tylko ich stosunkowi do zmysłowo

ci, to rad bym wiedzie

, w jaki

sposób mo

na uzna

e jest mo

liwe wiedzie

a priori, a wi

c przed wszelkim

zaznajomieniem si

z rzeczami, mianowicie, zanim jeszcze s

one nam dane, jak

musi

ich naoczno

ść

- a to wszak wła

nie zachodzi tutaj z przestrzeni

i czasem. Jest to

jednak zupełnie zrozumiałe, skoro si

uzna je tylko za formalne warunki naszej

zmysłowo

ci, przedmioty za

jedynie za zjawiska; wtedy bowiem form

zjawiska, tj.

czyst

naoczno

ść

, mo

emy istotnie przedstawi

sobie z nas samych, tj. a priori.

§ 12

eby dla wyja

nienia i potwierdzenia doda

jeszcze, trzeba tylko przyjrze

zwykłemu a niezb

dnie koniecznemu post

powaniu geometrów. Wszelkie dowody

całkowitej równo

ci dwóch danych figur sprowadzaj

ostatecznie do tego,

przystaj

one do siebie (jedna bowiem mo

e by

we wszystkich swych cz

ęś

ciach

przeniesiona na miejsce drugiej) - co oczywi

cie nie jest niczym innym, jak zdaniem

syntetycznym, opartym na bezpo

redniej naoczno

ci, a naoczno

ść

ta musi by

czysta i

dana a priori, gdy

w przeciwnym razie nie mogłoby zdanie to uchodzi

za apodyktycznie

pewne, lecz posiadałoby tylko pewno

ść

empiryczn

. Znaczyłoby to tylko: zawsze

spostrzegamy to w ten sposób, i zdanie to posiada wa

ść

tylko w tych granicach, jakie

osi

ło dotychczas nasze spostrze

enie.

e przestrze

zupełna (która ju

nie jest

sama granic

innej przestrzeni) posiada trzy wymiary i

e przestrze

w ogóle nie mo

ich posiada

cej, to opiera si

na twierdzeniu,

e w jednym punkcie nie mo

e si

pod

prostym k

tem przeci

ąć

cej nad trzy linie; twierdzenia tego jednak nie mo

na zupełnie

dowie

ść

[przez wywód] z poj

ęć

, lecz opiera si

ono bezpo

rednio na danych naocznych,

i to na czystych danych naocznych a priori, gdy

jest apodyktycznie pewne. To,

na wymaga

prowadzenia linii w niesko

czono

ść

(in indefinitum) lub przedłu

enia

szeregu zmian do niesko

czono

ci (np. przestrzeni przebytych przez ruch) - to wszak

zakłada wyobra

enie przestrzeni i czasu, które mo

e si

opiera

jedynie na naoczno

ci,

mianowicie, o ile nie jest niczym ograniczone; z poj

ęć

bowiem takiego wyobra

enia nie

mogliby

my nigdy wywnioskowa

. A wi

c przecie

rzeczywi

cie u podstaw matematyki

znajduj

czyste dane naoczne a priori, które umo

liwiaj

jej syntetyczne i

apodyktycznie wa

ne twierdzenia, i dlatego te

nasza transcendentalna dedukcja poj

ęć

przestrzeni i czasu wyja

nia równocze

nie mo

liwo

ść

czystej matematyki. Bez takiej

dedukcji i bez przyj

cia,

e wszystko, cokolwiek by było dane zmysłom (zewn

trznym - w

przestrzeni, wewn

trznym - w czasie) ogl

damy jedynie tak, jak si

komu przejawia, ale

nie tak, jakim jest samo w sobie, mo

na by było t

matematyk

wprawdzie uzna

, ale

nigdy poj

ąć

. (...)

§ 13

Ci, którzy

UWAGA I

Czysta matematyka, a w szczególno

ci czysta geometria, mo

e tylko pod tym warunkiem

posiada

realno

ść

przedmiotow

e dotyczy jedynie przedmiotów zmysłów, co do

których jednak jest niewzruszon

zasad

e nasze zmysłowe przedstawienie nie jest

wcale przedstawieniem rzeczy samych w sobie, lecz tylko sposobu, w jaki nam si

one

przejawiaj

. St

d wynika,

e twierdzenia geometrii nie s

, jak by kto mo

e przypuszczał,

okre

leniami samego tylko tworu naszej poetyckiej fantazji i

e nie mogłyby wi

c by

cał

pewno

odniesione do przedmiotów rzeczywistych, lecz

e s

z konieczno

ne dla przestrzeni, a przeto te

i dla wszystkiego, co si

e w przestrzeni trafi

;

przestrze

bowiem nie jest niczym innym, jak form

wszystkich zjawisk zewn

trznych, w

Strona 13 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

której jedynie mog

nam by

dane przedmioty zmysłów. Zmysłowo

ść

, której form

geometria przyjmuje za podstaw

, jest tym, na czym polega mo

liwo

ść

zjawisk

zewn

trznych; nie mog

c one nigdy zawiera

niczego innego ni

to, co geometria im

przepisuje. Zupełnie inaczej byłoby, gdyby zmysły musiały przedstawia

sobie

przedmioty takimi, jakimi one s

same w sobie. Wtedy bowiem z przedstawienia

przestrzeni, które geometra wraz z wszelkiego rodzaju jej własno

ciami przyjmuje a priori

za podstaw

, wcale jeszcze nie wynikałoby,

e to wszystko wraz z tym, co z tego

wywnioskujemy, musiałoby w ten wła

nie sposób mie

w przyrodzie. Uwa

ano by

wtedy przestrze

geometry za czyste zmy

lenie i nie uznawano by jej wa

przedmiotowej; nie mo

na bowiem wcale zrozumie

, w jaki sposób rzeczy musiałyby si

koniecznie zgadza

z obrazem, który sobie o nich sami z siebie i z góry tworzymy. Je

eli

jednak obraz ten, lub raczej ta naoczno

ść

formalna, jest istotn

własno

naszej

zmysłowo

ci, za pomoc

której jedynie bywaj

nam dane przedmioty, ta za

zmysłowo

ść

przedstawia nie rzeczy same w sobie, lecz tylko ich zjawiska, to ju

bardzo łatwo daje si

poj

ąć

i jest zarazem nieodparcie dowiedzione,

e wszystkie zewn

trzne przedmioty

naszego

wiata zmysłowego musz

koniecznie z zupełn

dokładno

zgadza

twierdzeniami geometrii; zmysłowo

ść

bowiem dzi

ki swej formie naoczno

ci zewn

trznej

(przestrzeni), któr

zajmuje si

geometria, sprawia dopiero,

e owe przedmioty jako

same tylko zjawiska staj

liwe. Pozostanie na zawsze w historii filozofii

zjawiskiem godnym uwagi,

e istniał okres czasu, kiedy nawet matematycy b

zarazem filozofami pocz

li w

tpi

, wprawdzie nie o słuszno

ci swych twierdze

geometrycznych, o ile one dotyczyły tylko przestrzeni, lecz o przedmiotowej wa

ci i

zastosowaniu do przyrody samego tego poj

cia i wszystkich jego geometrycznych

okre

. Obawiali si

bowiem,

e linia w przyrodzie mogłaby si

przecie

składa

punktów fizycznych, a zatem prawdziwa przestrze

w przedmiocie mogłaby si

składa

ęś

ci prostych, chocia

przestrze

, któr

geometra ma na my

li, nie mogłaby si

wcale

z nich składa

. Nie doszli oni do poznania tego,

e ta przestrze

w my

li sama umo

liwia

dopiero przestrze

fizyczn

, tj. rozci

gło

ść

materii,

e nie jest ona ani troch

własno

rzeczy samych w sobie, lecz tylko form

naszej zmysłowej władzy przedstawiania sobie,

e wszystkie przedmioty w przestrzeni to tylko same zjawiska, tj. nie rzeczy same w

sobie, lecz przedstawienia naszej zmysłowej naoczno

ci. Nie zrozumieli te

poniewa

przestrze

, jak j

sobie my

li geometra, jest całkiem dokładnie form

zmysłowej naoczno

ci, któr

znajdujemy w nas samych a priori i która zawiera w sobie

podstaw

liwo

ci wszystkich zjawisk zewn

trznych (co do ich formy), przeto zjawiska

musz

koniecznie i jak naj

lej zgadza

z twierdzeniami geometry, które on

wyprowadza nie z jakiego

zmy

lonego poj

cia, lecz z podmiotowej podstawy wszystkich

zjawisk zewn

trznych, mianowicie z samej zmysłowo

ci. W ten tylko, a nie w

aden inny

sposób mo

e si

zabezpieczy

geometra przeciw wszelkim szykanom płytkiej metafizyki

co do niew

tpliwej przedmiotowej realno

ci swych twierdze

, bez wzgl

du na to, jak

bardzo dziwnymi musz

one wydawa

tej metafizyce wobec tego,

e ta nie cofa si

ródeł swych poj

ęć

UWAGA II

Wszystko, co ma by

nam dane jako przedmiot, musi nam by

dane naocznie. Do

wszelkiej za

naszej naoczno

ci dochodzi tylko za po

rednictwem zmysłów; intelekt nic

nie ogl

da, lecz tylko rozwa

a. Poniewa

jednak zmysły na zasadzie tego, co

obecnie wykazali, nie pozwalaj

nam nigdy i pod

adnym wzgl

dem pozna

rzeczy

samych w sobie, lecz tylko ich zjawiska, te za

tylko przedstawieniami zmysłowo

ci,

"wi

c wszystkie ciała wraz z przestrzeni

, w której si

znajduj

, trzeba uwa

jedynie za

przedstawienia w nas samych, nie istniej

ce nigdzie, jak tylko w naszych my

lach". Nie

jest

e to oczywisty idealizm?

Idealizm polega na twierdzeniu,

e nie ma innych istot poza istotami my

cymi;

pozostałe rzeczy, co do których przypuszczamy,

e je w danych naocznych

Strona 14 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

spostrzegamy, byłyby to tylko przedstawienia w istotach my

cych, którym w

rzeczywisto

ci nie odpowiadałby

aden przedmiot znajduj

cy si

zewn

trz nich. Ja

natomiast powiadam: Dane nam s

rzeczy jako na zewn

trz nas znajduj

ce si

przedmioty naszych zmysłów, tylko

e o tym, czym one mog

same w sobie, nic nie

wiemy, a znamy tylko ich zjawiska, tj. wyobra

enia, które w nas wywołuj

, pobudzaj

nasze zmysły. W ten sposób przyznaj

w istocie,

e istniej

poza nami ciała, tj. rzeczy,

które, cho

ich zupełnie nie znamy ze wzgl

du na to, czym mog

same w sobie,

poznajemy jednak dzi

ki wyobra

eniom otrzymanym przez ich wpływ na nasz

zmysłowo

ść

i którym nadajemy nazw

ciała, tak

e ten wyraz oznacza tylko zjawisko

owego nam nie znanego, a mimo to rzeczywistego przedmiotu. Czy

na to nazwa

idealizmem? Wszak to jest wprost jego przeciwie

stwo.

e bez ujmy dla rzeczywistego istnienia rzeczy zewn

trznych mo

na o szeregu ich

okre

powiedzie

, i

nale

żą

nie do tych rzeczy samych w sobie, lecz do ich zjawisk, i

e nie posiadaj

poza naszym przedstawieniem własnego istnienia - to rzecz

powszechnie przyjmowana i przyznawana ju

dawno przed Locke'em, przede wszystkim

jednak po nim. Do tych okre

nale

żą

: ciepło, barwa, smak itd.

e jednak oprócz nich

dla wa

kich przyczyn do samych tylko zjawisk zaliczam równie

i pozostałe jako

ci ciał,

tak zwane primariae: rozci

gło

ść

, poło

enie i w ogóle przestrze

ze wszystkim, co jest z

zwi

zane (nieprzenikliwo

ść

, czyli materialno

ść

, kształt itd.) - to nie mo

na przeciw

temu przytoczy

adnej racji. I w tym samym stopniu, jak nie mo

na nazwa

idealist

tego, kto chce barwy uwa

nie za własno

ci zwi

zane z przedmiotem samym w sobie,

lecz tylko za własno

ci zwi

zane ze zmysłem wzroku jako jego modyfikacje, tak te

nie

na systemu mego nazwa

idealistycznym z tego tylko powodu, i

uwa

am,

jeszcze wi

cej własno

ci, ba, wszystkie nawet własno

ci, składaj

ce si

na naoczn

posta

ciała, nale

żą

tylko do jego zjawiska. Albowiem nie usuwa si

przez to istnienia

rzeczy, która si

przejawia, jak to zachodzi w rzeczywistym idealizmie, lecz tylko

pokazuje si

e za pomoc

zmysłów nie mo

emy tej rzeczy wcale pozna

tak

, jak

ona

jest sama w sobie.

Pragn

łbym bardzo wiedzie

, jakimi musiałyby by

moje twierdzenia,

eby nie zawierały

w sobie idealizmu. Bez w

tpienia musiałbym powiedzie

e przedstawienie przestrzeni

nie tylko zupełnie odpowiada stosunkowi, o w jakim znajduje si

nasza zmysłowo

ść

przedmiotów, to bowiem powiedziałem, lecz

e jest ono nawet zupełnie podobne do

przedmiotu - twierdzenie, w którym tak samo nie mog

dopatrzy

adnego sensu, jak

w tym,

e wra

enie barwy czerwonej jest podobne do własno

ci cynobru, który wywołuje

we mnie to wra

enie.

UWAGA III

Na tej podstawie mo

na bez trudu odeprze

pewien łatwy do przewidzenia, lecz błahy

zarzut: "

e mianowicie na skutek idealno

ci przestrzeni i czasu cały

wiat zmysłowy

zamieniłby si

w sam

tylko złud

". A mianowicie, najpierw wypaczono wszelki

filozoficzny pogl

d na natur

poznania zmysłowego przez to,

e uznano zmysłowo

ść

jedynie za m

tny sposób przedstawiania sobie, za pomoc

którego [jednak] wci

ąż

jeszcze poznawaliby

my rzeczy takimi, jakimi one s

, tylko bez mo

ci doprowadzenia

wszystkiego w takim naszym przedstawieniu do jasnej

wiadomo

ci; my

my natomiast

dowiedli,

e zmysłowo

ść

polega nie na tej logicznej ró

nicy jasno

ci czy niejasno

ci, lecz

na genetycznej ró

nicy pochodzenia samego poznania, gdy

poznanie zmysłowe

zupełnie nie przedstawia rzeczy takimi, jakimi one s

, lecz tylko sposób, w jaki pobudzaj

one nasze zmysły, i

e zmysłowo

ść

daje intelektowi do rozwa

ania tylko zjawiska, a nie

same rzeczy. Otó

po tym niezb

dnym sprostowaniu budzi si

zarzut, pochodz

cy z nie

daj

cego si

wybaczy

i prawie rozmy

lnego bł

dnego rozumienia, jakoby mój system

zamieniał wszystkie rzeczy

wiata zmysłów w sam

tylko złud

Strona 15 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

Gdy jest nam dane zjawisko, to mamy jeszcze zupełn

swobod

, jak na tej podstawie

chcemy rzecz os

dzi

. Mianowicie zjawisko polegało na zmysłach, os

dzenie za

intelekcie, i powstaje jedynie pytanie, czy w okre

leniu przedmiotu zawarta jest prawda,

czy te

nie. Ró

nica za

miedzy prawd

a marzeniem sennym polega nie na własno

przedstawie

odnosz

cych si

do przedmiotów, te bowiem w obydwóch przypadkach s

jednakowe, lecz tylko na powi

zaniu tych przedstawie

według prawideł okre

laj

cych

zwi

zek ich w poj

ciu przedmiotu oraz na mo

liwo

ci lub niemo

liwo

ci ich

współistnienia w jednym do

wiadczeniu. I nie zjawiska to sprawiaj

, je

li poznanie nasze

złud

bierze za prawd

, tj. je

eli naoczno

ść

, przez któr

dany jest nam przedmiot, uwa

za poj

cie przedmiotu lub te

za poj

cie jego istnienia, które intelekt mo

e tylko

pomy

. Zmysły przedstawiaj

nam bieg planet ju

to jako post

powy, ju

to jako

wsteczny, i nie ma w tym ani bł

du, ani te

prawdy; dopóki bowiem poprzestajemy na

tym,

e na razie jest to tylko zjawisko, to nie wydajemy jeszcze wcale s

du o

przedmiotowej naturze ich ruchu. Poniewa

jednak łatwo powsta

e bł

dny s

eli intelekt nie stara si

temu zapobiec, by ten podmiotowy sposób przedstawiania

sobie [rzeczy] nie był uwa

any za przedmiotowy, przeto powiada si

: wydaje si

planety cofaj

; ta ułuda jednak nie idzie na rachunek zmysłów, lecz intelektu, gdy

jemu jedynie przystoi na podstawie zjawiska wydawa

d obiektywny.

W ten sposób, gdyby

my nawet wcale nie zastanawiali si

nad pochodzeniem naszych

przedstawie

i gdyby

my nasze naoczne dane zmysłowe, bez wzgl

du na to, co w sobie

zawieraj

, wi

zali w jednym do

wiadczeniu w przestrzeni i czasie, według prawideł

zwi

zku wszelkiego poznania, to ju

wtedy w zale

ci od tego, czy byliby

nieostro

ni, czy te

przezorni, mogłaby powsta

albo złuda zwodnicza, albo te

prawda.

Dotyczy to jedynie u

ycia przedstawie

zmysłowych przez intelekt, nie za

ich

pochodzenia. Podobnie gdy uwa

am wszystkie przedstawienia zmysłów wraz z ich

form

, mianowicie z przestrzeni

i czasem, tylko za zjawiska, przestrze

i czas za

sam

jedynie form

zmysłowo

ci, której poza zmysłowo

wcale nie spotyka si

przedmiotach, i gdy posługuj

tymi przedstawieniami tylko w zwi

zku z mo

liwym

wiadczeniem, wtedy to,

e uwa

am je za same tylko zjawiska, nie skłania wcale do

bł

du ani nie zawiera złudy; mog

one bowiem pomimo to trafnie wi

z sob

wiadczeniu według prawideł prawdy. W ten sposób wszystkie twierdzenia geometrii,

dotycz

ce przestrzeni, s

ne równie

dla wszystkich przedmiotów zmysłów, a wi

ze wzgl

du na wszelkie mo

liwe do

wiadczenie, niezale

nie od tego, czy przestrze

uwa

am za sam

jedynie form

zmysłowo

ci, czy te

za co

, co tkwi w samych rzeczach

- cho

tylko w pierwszym przypadku poj

ąć

mog

, w jaki sposób jest mo

liwe głosi

priori owe twierdzenia o wszystkich przedmiotach zewn

trznego ogl

dania. Poza tym

pozostaje wszystko ze wzgl

du na wszelkie mo

liwe do

wiadczenie w tym samym

stanie, jak gdybym zupełnie nie był dokonał owego odst

pstwa od pospolitego

mniemania.

eli jednak o

miel

wyj

ść

z moimi poj

ciami przestrzeni i czasu poza wszelkie

liwe do

wiadczenie - czego nie mo

na unikn

ąć

, je

eli podam je za własno

przywi

zane do rzeczy samych w sobie (có

bowiem mogłoby mi wtedy przeszkodzi

dzeniu,

e przecie

przysługuj

one tym

e rzeczom, nawet gdyby zmysły nasze były

inaczej urz

dzone i odpowiadały im lub te

nie odpowiadały), wówczas powsta

powa

ny bł

d polegaj

cy na złudzeniu, w którym za powszechnie wa

ne podałbym to, co

stanowiło zwi

zany jedynie z tym podmiotem, którym ja jestem, warunek ogl

dania

rzeczy i obowi

zywało z pewno

[tylko] wszystkie przedmioty zmysłów, a wi

wszelkie mo

liwe do

wiadczenie - poniewa

odniosłem poj

cia przestrzeni i czasu do

rzeczy samych w sobie, a nie ograniczyłem ich do warunków do

wiadczenia.

Jest wi

c tym wi

kszym bł

dem [przypuszcza

e nauka moja o idealno

ci przestrzeni i

czasu czyni z całego

wiata zmysłowego złud

, i

nauka ta, przeciwnie, stanowi jedyny

rodek, aby jednemu z najwa

niejszych pozna

, temu mianowicie, które wygłasza a

Strona 16 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20

priori matematyka, zabezpieczy

zastosowanie do rzeczywistych przedmiotów i zapobiec

temu, by nie uwa

ano go jedynie za złudzenie. Bez poczynienia tego spostrze

enia

byłoby bowiem rzecz

niemo

liw

rozstrzygn

ąć

, czy dane naoczne przestrzeni i czasu,

których nie zaczerpn

my z

adnego do

wiadczenia, a które przecie

a priori tkwi

naszym przedstawieniu, nie s

jedynie stworzonymi przez nas samych urojeniami,

którym

aden przedmiot, przynajmniej w sposób im dorównuj

cy, nie odpowiada, czy

c sama geometria nie jest jedynie złud

; gdy tymczasem jej bezsporn

ść

odniesieniu do wszystkich przedmiotów

wiata zmysłowego mogli

my wykaza

dlatego

wła

nie,

e te przedmioty s

tylko zjawiskami.

(...) to,

e ja sam tej swojej teorii nadałem nazw

idealizmu transcendentalnego, nie

e nikogo upowa

nia

do mieszania tego idealizmu z empirycznym idealizmem

Descartes'a (chocia

ten idealizm był tylko zagadnieniem, którego nierozwi

zalno

ść

według mniemania Descartes'a - dawała ka

demu swobod

odrzucenia istnienia

wiata

cielesnego, jako

e nie mo

e ono - jak mniemał - zosta

rozstrzygni

te w sposób

zadowalaj

cy) lub z mistycznym i marzycielskim idealizmem Berkeleya (przeciwko

któremu, jak i przeciwko innym podobnym urojeniom, Krytyka nasza zawiera raczej
wła

ciwy

rodek zaradczy). Albowiem mój tak przeze mnie nazwany idealizm nie

dotyczył istnienia rzeczy (a pow

tpiewanie o ich istnieniu stanowi wła

ciwie idealizm w

przyj

tym znaczeniu), gdy

tpi

o tym nigdy mi na my

l nie przyszło, lecz dotyczył

tylko zmysłowego przedstawienia rzeczy, do czego przede wszystkim nale

y przestrze

czas; i o nich to, a wi

c w ogóle o wszystkich zjawiskach wykazałem jedynie,

e nie s

one rzeczami (lecz tylko sposobami przedstawiania [sobie rzeczy]), ani te

własno

ciami

nale

żą

cymi do rzeczy samych w sobie. Takiemu bł

dnemu rozumieniu powinno było

zapobiec słowo "transcendentalny", które u mnie nigdy nie oznacza odnoszenia si

naszego poznania do rzeczy, lecz tylko do władcy poznawczej. Póki jednak ta nazwa
powodowa

e i nadal bł

dne rozumienie, wol

raczej wycofa

i nazw

swój

idealizm krytycznym. Je

eli jednak istotnie godny jest odrzucenia idealizm, który

rzeczywiste rzeczy (nie zjawiska) zamienia w same przedstawienia, to jak

e nazwa

taki

idealizm, który odwrotnie, same tylko przedstawienia czyni rzeczami? My

e mo

go nazwa

idealizmem marz

cym w odró

nieniu od poprzedniego, który niechaj nosi

nazw

marzycielskiego; obydwa miał pohamowa

mój idealizm, zwany gdzie indziej

transcendentalnym, a lepiej: krytycznym.

GŁÓWNEGO PYTANIA TRANSCENDENTALNEGO CZ

ĘŚĆ

DRUGA

W JAKI SPOSÓB JEST MO

LIWE CZYSTE PRZYRODOZNAWSTWO?

Przyroda jest to istnienie rzeczy, o ile ono jest okre

lone według praw ogólnych. Je

eliby

przyroda miała oznacza

istnienie rzeczy samych w sobie, to nigdy nie mogliby

my jej

pozna

, ani a priori, ani a posteriori. (...)

Strona 17 z 17

Bez tytułu 1

2009-10-20