Język Polski Materiały dodatkowe

ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z RZ

piszemy:

1. Gdy wymienia si´ na r w innych formach tego samego wyrazu

lub w wyrazach pokrewnych, np. starzec, bo stary; morze, bo morski.

2. Po spó∏g∏oskach: b, ch, d, g, j, k, p, t, w, np. brzuch, chrzan,

grzechotnik

3. W rzeczownikach rodzaju m´skiego zakoƒczonych na: -arz, -erz, np.

malarz

, kàtomierz.

4. W wyrazach, których pisowni nie uzasadnia ˝adna regu∏a ortograficzna,

np. rzeka, burza.

ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z H

piszemy:

1. Gdy wymienia si´ na g, dz, z, ˝, ê w innych formach danego wyrazu lub w wy-

razach pokrewnych, np. wahaç si´, bo waga; b∏ahy, bo b∏azen; druh, bo dru˝ba.

2. W wyrazach rozpoczynajàcych si´ czàstkà hekto-, higro-, hiper-,

hipo-

, np. hektolitr, higrometr, hiperpoprawny, hipopotam.

3. W wyrazach, których pisowni nie uzasadnia ˝adna regu∏a ortograficzna,

np. huÊtawka, bohater, herb.

ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z Ñ, ¢

i ¢ piszemy:

1. W wyrazach rodzimych i spolszczonych, np. wàski, tràbka, r´ce.
2. W koƒcówkach form deklinacyjnych w liczbie pojedynczej:

w mianowniku, np. ksià˝´; -à w narz´dniku rodzaju ˝eƒskiego,

np. ksià˝kà;

i ´ w bierniku, np. panià, tamtà, imi´, stron´.

3. W czàsteczkach form koniugacyjnych:

w koƒcówkach form osobowych: (ja) id´, (oni, one) idà, umiejà;

w czàstkach -à∏, -´∏, -´l, wzià∏, wzi´∏a, wzi´liÊmy;

w koƒcówkach form nieosobowych, np. wziàç, piszàc, Êci´to;

w koƒcówkach imies∏owów przymiotnikowych, np. stojàcy, zakl´ta, wzi´te.

ODMIANA NAZW W¸ASNYCH

Wiele nazw geograficznych i nazwisk zosta∏o spolszczonych i odmieniajà si´
wed∏ug polskich wzorów odmiany, np. Pary˝, Szekspir. W przypadku odmiany
– oryginalnych nazwisk i nazw geograficznych – obowiàzuje zasada ich odmie-
niania, jeÊli tylko da si´ je w∏àczyç do okreÊlonego wzorca odmiany.
1. JeÊli nazwisko koƒczy si´ na -ski, -cki, -dzki, to formy nazwiska ˝on i có-

rek majà koƒcówk´ -a, np. WiÊniewski – WiÊniewska.
JeÊli nazwisko m´skie jest formà przymiotnika (np. Bury), to nazwiska
˝eƒskie mogà pozostaç w tej samej formie (np. pani Bury) lub przyjàç for-
m´ przymiotnikowà zakoƒczonà na -a (np. Bura).
JeÊli nazwisko koƒczy si´ na spó∏g∏osk´ bàdê samog∏osk´ e lub o, to na-
zwisko ˝ony tworzymy za pomocà przyrostka -owa (np. Markiewiczowa),
a nazwisko córki przyrostkiem -ówna (np. Markiewiczówna).
JeÊli nazwisko koƒczy si´ na -a (np. Kuna), to nazwisko ˝ony tworzymy
za pomocà przyrostka -ina (np. Kunina), a nazwisko córki przyrostkiem -
anka

(np. Kunianka).

Nazwiska ˝eƒskie zakoƒczone na -owa, -ewa odmieniajà si´ jak przymiot-
niki, np. Goêdzikowa, DCMs. Goêdzikowej, BN. Goêdzikowà.
Nazwiska ˝eƒskie zakoƒczone na -a odmieniajà si´ tak jak rzeczowniki po-
spolite, np. Duda, D. Dudy, CMs. Dudzie, B. Dud´, N. z Dudà.
Nazwiska ˝eƒskie zakoƒczone na -ówna – choç majà zakoƒczenie jak
przymiotniki – odmieniajà si´ jak rzeczowniki, np. Markiewiczów-
na

, D. Markiewiczówny, CMs. Markiewiczównie, B. Markiewiczówn´,

N. z Markiewiczównà.

2. Mo˝na nie odmieniaç nazwisk m´skich (g∏ównie zakoƒczonych na -e, -o),

które poprzedza imi´ lub rzeczownik pospolity, np. z ministrem Kopytko.

3. Nieodmienne pozostajà nazwy, dla których nie mo˝na ustaliç wzoru odmiany

(np. Baku) czy nazwy rodzaju nijakiego zakoƒczone na -um (np. Monachium).
Nazwy oryginalne zakoƒczone na -u, -i, -o, -e w wi´kszoÊci pozostajà nie-
odmieniane, np. Porto, Enschede, Lindau. Nazw wielu innych miast te˝ si´
nie odmienia, np. Bonn, Saint Louis.

4. Niektóre nazwy zakoƒczone na -a, -na, -owa odmieniajà si´ wed∏ug odmia-

ny rzeczownikowej, np. Jab∏onna (do Jab∏onny, w Jab∏onnie).

5. Wyst´pujàce tylko w lm. Bieszczady, Tychy majà formy oboczne:

do Bieszczad

/ Bieszczadów, do Tych/ Tychów. Nazwa Mi´dzyzdroje ma

koƒcówk´ -ów: do Mi´dzyzdrojów.

6. JeÊli nazwa miejscowa jest zestawieniem bàdê zrostem, to odmieniamy

oba cz∏ony, np. w Dusznikach Zdroju, w Krasnymstawie.

U˚YCIE WIELKIEJ I MA¸EJ LITERY

Wielkà liter´ stosujemy na poczàtku ka˝dego wypowiedzenia i po dwukropku,
kiedy cytujemy jakàÊ wypowiedê sk∏adajàcà si´ z wi´cej ni˝ jednego zdania.
Cz´sto wielkimi literami zapisujemy ca∏e wyrazy na kartach tytu∏owych ksià-
˝ek (tytu∏y rozdzia∏ów, artyku∏ów prasowych), na afiszach (tytu∏y filmów,
sztuk teatralnych), np. ZEMSTA.
Mo˝na u˝ywaç wielkiej litery tak˝e ze wzgl´dów uczuciowych i grzecznoÊcio-
wych, na przyk∏ad wyra˝ajàc przyjaêƒ, szacunek dla osób, do których si´ pi-
sze, czy szacunek dla tego, o czym si´ pisze, na przyk∏ad Drogi Panie Profe-
sorze

, Ojczyzna, Naród.

Wielkà literà ze wzgl´dów znaczeniowych piszemy mi´dzy innymi:

1. Imiona, nazwiska ludzi (te˝ przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi),

imiona w∏asne bogów, zwierzàt i drzew, np. Wis∏awa Szymborska, Zeus,
Reksio

, dàb Bartek.

2. Nazwy mieszkaƒców terenów geograficznych, krajów, cz´Êci Êwiata, pla-

net, np. Kaszuba, Francuz, Amerykanin, Marsjanin (ale: ma∏à literà – na-
zwy mieszkaƒców miast, np. gdaƒszczanin).

3. Nazwy cz∏onków narodów, ras i szczepów, np. Indianin (rdzenny miesz-

kaniec Ameryki), ˚yd (cz∏onek narodu; ale: ˝yd – wyznawca judaizmu),
Murzyn

(cz∏owiek rasy czarnej).

4. Nazwy dynastii, np. Jagiellonowie.
5. Nazwy geograficzne i miejscowe, nazwy w∏asne paƒstw, regionów, dzielnic,

ulic, placów, np. Litwa, Morze Ba∏tyckie, Beskidy Wschodnie, Ursynów.

6. Nazwy gwiazd, planet i konstelacji, np. Wenus, Wielka Niedêwiedzica.
7. Nazwy firm, marek i typów wyrobów przemys∏owych, np. Ford.
8. Przymiotniki dzier˝awcze zakoƒczone na -owski, -owy, -in, -yn, -ów, np.

wiersz Norwidowski, Marysina zabawka.

9. Nazwy Êwiàt i dni Êwiàtecznych, np. Bo˝e Narodzenie, Wielkanoc.

10. Tytu∏y czasopism, np. „Polityka”, „Gazeta Wyborcza”.
11. Nazwy j´zyków programowania, programów i systemów komputero-

wych, np. Word, Windows.

12. Nazwy orderów i odznaczeƒ, np. Virtuti Militari, Górska Odznaka Tury-

styczna

13. Skrótowce literowe i g∏oskowe piszemy w ca∏oÊci wielkimi literami,

np. MEN, LOT (ale: Locie – tylko pierwsza litera jest wielka). W sylabow-
cach tylko pierwsza litera jest wielka, np. Pafawag. JeÊli skrótowiec zawie-
ra litery oznaczajàce przyimek, spójnik, inne litery oznaczajàce g∏oski, to
piszemy je ma∏à literà, na przyk∏ad WSiP (Wydawnictwa Szkolne i Pedago-
giczne), SdRP (Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej).

14. Skróty oznaczajàce symbole nazw pierwiastków chemicznych (np. Fe, P,

), niektóre skróty u˝ywane w fizyce i matematyce (np. C, V, W), skró-

ty tytu∏ów Starego i Nowego Testamentu (ST, NT) oraz tytu∏ów czasopism
(np. Gaz. Wyb.) i inne (np. SA – spó∏ka akcyjna; PS – postscriptum; P. T.
– pleno titulo, czyli z zachowaniem nale˝nych tytu∏ów).

Ma∏à literà piszemy wszystkie wyrazy pospolite, mi´dzy innymi:

1. Nazwy dni tygodnia, miesi´cy, okresów kalendarzowych, okresów, epok,

pràdów kulturalnych, kierunków filozoficznych i kulturowo-artystycz-
nych, np. wtorek, lipiec, pozytywizm (ale: M∏oda Polska), realizm.

2. Nazwy wydarzeƒ, aktów dziejowych, np. kongres wiedeƒski, powstanie

styczniowe

3. Poj´cia i terminy geograficzne, np. biegun pó∏nocny.
4. Nazwy okr´gów administracyjnych wspó∏czesnych i historycznych, np.

województwo ∏ódzkie

5. Nazwy mieszkaƒców miast, osiedli i wsi, np. ∏odzianka, gdaƒszczanin.
6. Nazwy cz∏onków bractw, zgromadzeƒ zakonnych, cz∏onków spo∏eczno-

Êci wyznaniowych, np. franciszkanin, muzu∏manin (ale: Krzy˝ak – cz∏o-
nek zakonu i jednoczeÊnie obywatel paƒstwa krzy˝ackiego).

7. Nazwy cz∏onków partii, stronnictw politycznych, organizacji spo∏ecz-

nych, cz∏onków zespo∏ów, np. filomata, sybirak.

8. Tytu∏y naukowe i zawodowe, nazwy godnoÊci, np. in˝ynier, premier.
9. Przymiotniki utworzone od nazw osobowych w∏asnych, oznaczajàce

charakterystyczne cechy, w∏aÊciwoÊci; odpowiadajà na pytania: jaki? (-
a, -e), który? (-a, -e), np. porównanie homeryckie (ale: Homerowe dzie-
∏a

– przymiotnik okreÊla przynale˝noÊç do kogoÊ; odpowiada na pytania

czyj?, -a, -e).

10. Przymiotniki utworzone od nazw miejscowych, np. gwara podhalaƒska,

aglomeracja ∏ódzka

(ale: Warszawska Jesieƒ – nazwa imprezy).

11. Nazwy obrz´dów, zabaw, zwyczajów, taƒców, np. miko∏ajki, tango.
12. Nazwy ró˝nych wytworów przemys∏owych, na przyk∏ad samochodów, apa-

ratów fotograficznych, zegarków, artyku∏ów spo˝ywczych, odzie˝y, np. ford,
kodak

, omega, polopiryna, marlboro, tokaj, adidasy (ale: nazwy firm oraz

nazwy marek pisze si´ wielkà literà, np. samochód marki Ford).

NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY EPOK LITERACKICH

Staro˝ytnoÊç:
Homer, Hezjod, Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Pindar, Wergiliusz, Horacy,
Owidiusz, Tacyt, Swetoniusz, Cyceron, Seneka, Marek Aureliusz

Âredniowiecze:
Fran˜ois Villon, Wincenty Kad∏ubek, Jan D∏ugosz

Odrodzenie:
Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Pierre de Ronsard, Fran˜ois Rabelais, Mi-
chel de Montaigne, Erazm z Rotterdamu, Miguel de Cervantes, Thomas Mo-
re, Niccolò Machiavelli, Boccaccio, William Szekspir, Klemens Janicki, Miko-
∏aj Rej, Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski

Barok:
Giambattista Marino, Pierre Corneille, Miko∏aj S´p-Szarzyƒski, Piotr Skarga,
Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Wac∏aw Potocki, Wespazjan Ko-
chowski, Jan Chryzostom Pasek, Jan III Sobieski, El˝bieta Dru˝backa

OÊwiecenie:
Daniel Defoe, Jonathan Swift, Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Igna-
cy Krasicki, Stanis∏aw Trembecki, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemce-
wicz, Franciszek Karpiƒski, Stanis∏aw Staszic, Alojzy Feliƒski

Romantyzm:
James Macpherson, Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller, George Gor-
don Byron, Percy Shelley, Walter Scott, Heinrich Heine, Aleksander Puszkin,
Michai∏ Lermontow, Victor Hugo, Aleksander Dumas, Alfred de Musset, Ma-
dame de Staël, Mary Shelley, Emily Brontë, George Sand, Adam Mickiewicz,
Juliusz S∏owacki, Zygmunt Krasiƒski, Cyprian Kamil Norwid, Kornel Ujejski,
W∏adys∏aw Syrokomla, Teofil Lenartowicz

Realizm i pozytywizm:
Honoriusz Balzac, Stendhal, Miko∏aj Gogol, Charles Dickens, Gustaw Flau-
bert, Fiodor Dostojewski, Lew To∏stoj, Adam Asnyk, Eliza Orzeszkowa, Maria
Konopnicka, Boles∏aw Prus, Henryk Sienkiewicz

Modernizm:
Théophile Gautier, Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Stéphane
Mallarmé, Maurice Maeterlinck, Henryk Ibsen, August Strindberg, Selma La-
gerlöf, Sigrid Undset, Emil Zola, Guy de Maupassant, Oskar Wilde, Joseph Con-
rad, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff, Stanis∏aw Wyspiaƒski, Stefan
˚eromski, W∏adys∏aw Reymont, Tadeusz Boy-˚eleƒski, Jan Kasprowicz

Literatura po 1918 roku:
Marcel Proust, James Joyce, André Gide, André Malraux, Fran˜ois Mauriac,
Jean-Paul Sartre, Erich Maria Remarque, Jaroslav Hasˇek, Ernest Hemin-
gway, Truman Capote, William Faulkner, Michai∏ Bu∏hakow, Michai∏ Szo∏o-
chow, Boris Pasternak, Franz Kafka, Thomas Mann, Albert Camus, George
Orwell, Umberto Eco, Eug¯ne Ionesco, Bertold Brecht, Friedrich Dürrenmatt,
Boles∏aw LeÊmian, Julian Tuwim, Julian PrzyboÊ, Zofia Na∏kowska, Witold
Gombrowicz, Stanis∏aw Ignacy Witkiewicz, Jerzy Andrzejewski, Czes∏aw Mi-
∏osz, Gustaw Herling-Grudziƒski, Krzysztof Kamil Baczyƒski, Tadeusz Ró˝e-
wicz, Zbigniew Herbert, Wis∏awa Szymborska, S∏awomir Mro˝ek, Stanis∏aw
Baraƒczak, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Edward Redliƒski

RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE

liryka: sonet, hymn, oda, sielanka, pieÊƒ, tren, elegia, wiersz liryczny, epigra-
mat, fraszka
dramat: tragedia, komedia, dramat w∏aÊciwy, misterium, farsa
epika: epos, epopeja, opowiadanie, powieÊç, nowela, baÊƒ

Gatunki literackie – stanowià element systematyzacji literatury (kategoria
nadrz´dna: rodzaj; kategoria podrz´dna: odmiany gatunkowe). Wyznaczniki ga-
tunkowe okreÊlajà sposób konstruowania dzie∏a literackiego. Niekiedy sà
traktowane jako zespó∏ rygorystycznie obowiàzujàcych norm. Gatunki sà wy-
razem ÊwiadomoÊci artystycznej epoki – zale˝à od pràdu literackiego domi-
nujàcego w danym okresie. Wskutek wzajemnego oddzia∏ywania ró˝nych ga-
tunków nast´puje ich przekszta∏canie i ewolucja, powstajà te˝ gatunki
mieszane.

Gatunki mieszane (synkretyczne) – posiadajà cechy ró˝nych rodzajów lite-
rackich, np. ballada, powieÊç poetycka, dramat romantyczny.

ÂRODKI STYLISTYCZNE

Alegoria – motyw lub zestaw motywów, który poza znaczeniem dos∏ownym
ma jeszcze inne, ukryte i domyÊlne.
Aliteracja – rozpoczynanie od identycznych g∏osek sàsiadujàcych ze sobà
wyrazów.
Anafora – powtarzanie tego samego sformu∏owania (wyrazu lub zwrotu)
na poczàtku kolejnych zdaƒ wersów lub akapitów.
Animizacja (o˝ywienie) – polega na nadaniu przedmiotom, zjawiskom przy-
rody lub poj´ciom cech istot ˝yjàcych.
Antropomorfizacja – rodzaj animizacji; polega na przypisywaniu zjawiskom
natury, tworom nieo˝ywionym, poj´ciom, zwierz´tom cech w∏aÊciwych cz∏o-
wiekowi.
Antyteza – zestawienie dwóch wypowiedzi kontrastowych, przeciwnych
pod wzgl´dem znaczenia.
Apostrofa – bezpoÊredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu,
idei.
Archaizm – wyraz pochodzàcy z czasów minionych, który wyszed∏ z po-
wszechnego u˝ycia.
Epifora – powtarzanie tego samego sformu∏owania (wyrazu lub zwrotu)
na koƒcu zdania lub wersu.
Epitet – okreÊlenie rzeczownika, wyra˝one najcz´Êciej za pomocà przymiot-
nika, rzadziej imies∏owu bàdê rzeczownika.
Eufemizm (odmiana peryfrazy) – wyraz, zwrot, który zast´puje drastyczne,
dosadne, wulgarne wyra˝enie innym, ∏agodniejszym, os∏abiajàc tym samym
jego znaczenie.
Hiperbola – opisanie, przedstawienie zjawiska, przedmiotu, czynnoÊci
w sposób przesadny, przejaskrawiony, wyolbrzymiony. Ma na celu wywarcie
na odbiorcy silniejszego wra˝enia.
Instrumentacja g∏oskowa – taki dobór wyrazów, aby pewne g∏oski powtarza-
∏y si´ z ponadprzeci´tnà cz´stotliwoÊcià.
Inwokacja – rozwini´ta apostrofa umieszczana na poczàtku utworu epickie-
go.
Kalambur – rodzaj gry s∏ów (o zbli˝onym bàdê identycznym brzmieniu a ró˝-
nych znaczeniach).
Koncept – wyszukany, oryginalny pomys∏ kompozycyjny, stylistyczny.
Kontrast – zestawienie wyrazów bàdê wypowiedzi (np. motywów, cech)
przeciwstawnych, sprzecznych.
Metafora (przenoÊnia) – zestawienie dwóch lub wi´cej wyrazów, które osob-
no znaczà co innego, a w zestawieniu nabierajà nowego znaczenia, zwanego
znaczeniem metaforycznym.
Neologizm – wyraz tworzony w celu nazwania nowych rzeczy czy zjawisk
bàdê ch´ci wyra˝enia okreÊlonych treÊci w sposób oryginalny, wyszukany.
Oksymoron – rodzaj zwiàzku frazeologicznego, który sk∏ada si´ z wyrazów
o przeciwstawnej treÊci.
Onomatopeja (dêwi´konaÊladownictwo) – jako zabieg poetycki polega
na wprowadzeniu do utworu wyrazów dêwi´konaÊladowczych bàdê tworze-
niu dêwi´konaÊladowczych uk∏adów g∏oskowych czy uk∏adów rytmicznych.
Paradoks – zestawienie sprzecznych wewn´trznie, kontrastujàcych znacze-
niowo wyra˝eƒ.
Parenteza – wypowiedzenie nawiasowe, wtràcone, dopowiedzenie, dygresja,
odautorski komentarz.
Personifikacja (uosobienie) – rodzaj animizacji; przedstawianie przedmio-
tów, zwierzàt, roÊlin, poj´ç abstrakcyjnych, zjawisk natury jako dzia∏ajàcych,
mówiàcych postaci ludzkich.
Peryfraza (omówienie) – zastàpienie konkretnej nazwy jakiegoÊ zjawiska,
czynnoÊci, przedmiotu, osoby opisem lub charakterystykà.
Porównanie – przyrównanie czegoÊ do czegoÊ innego, najcz´Êciej za pomo-
cà wyra˝eƒ: jak, jako, na kszta∏t, niby.
Porównanie homeryckie – porównanie, w którym cz∏on porównujàcy jest
obrazem poetyckim rozbudowanym do rozmiarów epizodu.
Przerzutnia – wyst´puje w liryce; polega na przeniesieniu cz´Êci zdania z jed-
nego wersu do drugiego.
Pytanie retoryczne – pytanie, które nie zostaje u˝yte w celu otrzymania od-
powiedzi.
Symbol – znak, przedmiot, poj´cie majàce poza znaczeniem dos∏ownym in-
ne, ukryte.
Wulgaryzm – dosadny, ordynarny wyraz lub zwiàzek wyrazowy.
Wykrzyknienie

(eksklamacja) – wypowiedzenie (wyraz, grupa wyrazów lub

zdanie wykrzyknikowe) zakoƒczone znakiem wykrzyknienia.
Wyliczenie – wymienienie w szeregu zdaƒ rzeczy, poj´ç lub cech.

S¸OWOTWÓRSTWO

Dzia∏ nauki o j´zyku zajmujàcy si´ analizà budowy wyrazów oraz opisem spo-
sobów ich tworzenia.
Wyrazy, którymi si´ pos∏ugujemy, mo˝emy podzieliç na dwie grupy:

wyrazy podstawowe, od których tworzymy inne, nowe wyrazy;

wyrazy pochodne, czyli nowe wyrazy, które zosta∏y utworzone od wyra-
zów podstawowych.

Wyrazy podstawowe odsy∏ajà nas bezpoÊrednio do osoby, przedmiotu, zja-
wiska, na przyk∏ad: ch∏opiec, dach, deszcz, lampa. Mówimy o nich, ˝e sà
niepodzielne s∏owotwórczo i majà tylko znaczenie s∏ownikowe (czyli defini-
cj´ podajàcà znaczenie wyrazu).

Wyrazy pochodne, na przyk∏ad: ch∏opczyk, daszek, deszczyk, lampka, odsy-
∏ajà do tego samego przedmiotu, zjawiska, osoby, co wyraz podstawowy, za-
wierajà jednak dodatkowà informacj´ zawartà w dodanej czàstce:
daszek

– o tym, ˝e daszek to ma∏y dach mówi nam czàstka -ek;

lampka

– o tym, ˝e lampka to ma∏a lampa mówi nam czàstka -ka.

O wyrazach pochodnych mówimy, ˝e sà podzielne s∏owotwórczo i majà za-
równo znaczenie s∏ownikowe, jak i s∏owotwórcze zawarte w dodanych
czàstkach (np.: -yk, -ek, -ka).
Istniejà te˝ takie wyrazy, które, b´dàc wyrazami pochodnymi, sà jednoczeÊnie
podstawowymi w stosunku do innych wyrazów pochodnych.
Sà one podzielne s∏owotwórczo.

OPIS

Co opisujemy?

przedmioty, obiekty nieo˝ywione, na przyk∏ad: elementy stroju, dzie∏a sztu-
ki, wn´trza, budowle

elementy natury, zjawiska przyrody, na przyk∏ad: krajobrazy i ich elementy,
wschody i zachody s∏oƒca, burze, sztormy, Ênie˝yce, zwierz´ta

osoby: wyglàd zewn´trzny, cechy charakteru, prze˝ycia w∏asne i cudze
(postaci literackich i rzeczywistych)

Jak opisujemy?

ze zwróceniem uwagi na kompozycj´

od cech ogólnych do szczegó∏owych

na podstawie planu

precyzyjnie – z uwzgl´dnieniem cech najwa˝niejszych i najbardziej cha-
rakterystycznych

z odtworzeniem rzeczywistego wyglàdu opisywanego obiektu

z zachowaniem statycznoÊci

z ujawnieniem sàdów subiektywnych

Jakich form j´zykowych u˝ywamy w opisie?

zdaƒ rozwini´tych z wieloma okreÊleniami przymiotnikowymi

zdaƒ z∏o˝onych podrz´dnie

rzeczowników wraz z okreÊleniami, g∏ównie przymiotnikowymi

przymiotników

s∏ownictwa nazywajàcego stosunki przestrzenne

czasowników oznaczajàcych zmian´ kolorów

czasowników w formie bezosobowej

orzeczeƒ imiennych

okreÊleƒ porównawczych

WYRAZ PODSTAWOWY

WYRAZ POCHODNY

kot

kotek

kwiat

kwiatek

czytaç

przeczytaç

ma∏y

malutki

WYRAZ PODSTAWOWY

WYRAZ POCHODNY

dom

domek

domeczek

liÊç

listek

listeczek

karta

kartka

karteczka

WYRAZ PODSTAWOWY

WYRAZ POCHODNY

PODZIA¸ ZAIMKÓW

ROZPRAWKA

Jest to forma wypowiedzi, w której omawia si´ jakiÊ temat, roztrzàsa zagad-
nienie, uwzgl´dniajàc ró˝ne punkty widzenia.

Kompozycja rozprawki
I. Wprowadzenie

II. Rozwini´cie

III. Zakoƒczenie

I. Wprowadzenie
1. W tej cz´Êci nale˝y sprecyzowaç problem zawarty w temacie; wyjaÊniç

podstawowe poj´cia lub przytaczany cytat.

2. Teza ogólna – precyzujemy jà w postaci zdania lub grupy zdaƒ oznajmujà-

cych. Teza mo˝e byç prawdziwa lub fa∏szywa.

II. Rozwini´cie
1. WyjaÊnienie

2. Uzasadnienie

3. Wnioskowanie

WyjaÊnianie, uzasadnianie, wnioskowanie to rodzaje argumentowania. Mo˝-
na je wzmocniç nast´pujàco:

przytoczyç odpowiednià liczb´ przekonujàcych przyk∏adów,

porównaç cechy, fakty, zjawiska z innymi cechami, faktami i zjawiskami,
aby pokazaç podobieƒstwa lub ró˝nice,

powo∏aç si´ na autorytet – kogoÊ majàcego uznanie w danej dziedzinie (pi-
sarza, naukowca, filozofa), tak˝e na ksià˝ki, filmy itp.,

przywo∏aç stosowny cytat potwierdzajàcy podawane argumenty.

Nie wszystkie rodzaje argumentowania muszà wystàpiç w rozprawce. Mo˝e
si´ ona opieraç tylko na wyjaÊnianiu lub uzasadnianiu czy te˝ wnioskowaniu.

III. ZAKO¡CZENIE

RODZAJE

ZAIMKÓW

RZECZOWNE PRZYMIOTNE

LICZEBNE

PRZYS¸OWNE

osobowe

ja, ty, my, wy,
(on, ona, ono,
oni, one)

–

zwrotny

si´

–

dzier˝awcze

–

mój, twój,
nasz, wasz,
swój, (jego,
jej, ich)

–

wskazujàce

on, ona, ono,
oni, one, to

ten, tamten,
taki, ów

tyle

tak, owak,
tu, tam, t´dy,
tamt´dy,
wtedy, odtàd

pytajno-
-wzgl´dne

kto, co

jaki, który,
czyj

ile

jak, gdzie,
któr´dy,
skàd, dokàd,
kiedy, odkàd

nieokreÊlone

ktoÊ, coÊ,
ktokolwiek,
cokolwiek;
kto bàdê, co
bàdê, byle
kto, byle co

jakiÊ, któryÊ,
czyjÊ, pewien,
jakikolwiek,
jaki bàdê,
byle jaki

ileÊ, ilekol-
wiek, ile bàdê,
kilkanaÊcie,
par´, wiele,
wielu

jakoÊ, gdzieÊ,
skàdÊ, kiedyÊ,
jakkolwiek,
jak bàdê, byle
jak

BUDOWA ROZPRAWKI

PIERWSZY SCHEMAT

DRUGI SCHEMAT

TRZECI SCHEMAT

I. Teza. WyjaÊnienie

g∏ównej myÊli

I. Zagadnienie. Wàtpli-

woÊci. Ewentualna
hipoteza

I. Teza albo zagadnienie

II. Argumentacja
1. Argument A
2. Argument B
3. Argument C
.........................

II. Argumentacja
1. Argument A przeciw

tezie

2. Argument B przeciw

tezie

3. Argument A za tezà
4. Argument B za tezà

................................

III. Podsumowanie

rozmyÊlaƒ

III. Teza

III. Podsumowanie.

Teza

S¸OWNIKI

LEKSYKONY

ZWIÑZKI FRAZEOLOGICZNE

Zwiàzki frazeologiczne sà to sta∏e, utrwalone w j´zyku po∏àczenia dwu lub kil-
ku wyrazów. Znaczenie zwiàzku frazeologicznego nie jest sumà znaczeƒ po-
szczególnych wyrazów wchodzàcych w jego sk∏ad, na przyk∏ad:
pisaç maczkiem – nie oznacza: u˝ywaç do pisania maku, lecz pisaç bardzo
drobnym pismem;
nabijaç kogoÊ w butelk´ – nie oznacza: wciskaç, wbijaç kogoÊ w butel-
k´, sprawiaç, by ktoÊ si´ w niej znalaz∏, ale oszukiwaç kogoÊ.

Do zwiàzków frazeologicznych zaliczamy tak˝e przys∏owia.

J¢ZYKOWE

RZECZOWE

na przyk∏ad:
S∏ownik pisarzy i lektur, Szkolny s∏ownik historyczny, S∏ownik
gatunków literackich

ogólne, uniwersalne

na przyk∏ad:
S∏ownik wspó∏czesny j´zyka polskiego

przek∏adowe

dwu- lub wieloj´zyczne, na przyk∏ad:
S∏ownik polsko-angielski, S∏ownik niemiecko-polski

specjalistyczne

zawierajàce wyrazy dobrane z jednego punktu widzenia,
na przyk∏ad:
S∏ownik ortograficzny j´zyka polskiego, S∏ownik poprawnej
polszczyzny, S∏ownik wyrazów obcych

publikacje zawierajàce alfabetyczny rzeczowy zbiór
wyrazów z ich objaÊnieniami

PODZIA¸ FRAZEOLOGIZMÓW ZE WZGL¢DU NA BUDOW¢

WYRA˚ENIA

po∏àczenie dwóch lub wi´cej wyrazów, w których
cz∏onem nadrz´dnym jest rzeczownik, zaimek lub inny
wyraz odmieniajàcy si´ przez przypadki,
na przyk∏ad: miodowy miesiàc, iskierka ˝ycia, tamten
Êwiat, bia∏y kruk

ZWROTY

po∏àczenie wyrazów, w których cz∏onem nadrz´dnym
jest czasownik,
na przyk∏ad: p∏aciç z góry, drzeç koty, zapieraç dech,
ubieraç si´ na cebul´

FRAZY

zwiàzki frazeologiczne majàce budow´ wypowiedzenia;
frazami sà przys∏owia, sentencje,
na przyk∏ad: Baba z wozu, koniom l˝ej; Lepszy wróbel
w garÊci

, ni˝ go∏àb na dachu

PODZIA¸ FRAZEOLOGIZMÓW ZE WZGL¢DU NA RODOWÓD

POCHODZENIE

PRZYK¸ADY

Biblia

plagi egipskie,
chodziç od Annasza do Kajfasza

mitologia

syzyfowa praca,
pi´ta Achillesa

literatura, legendy

walczyç z wiatrakami,
bazyliszkowy wzrok

historia

pójÊç do Canossy,
koÊci zosta∏y rzucone

˝ycie codzienne

robiç (kogoÊ) w konia,
wszystko na jedno kopyto

s∏owniki (uniwersalne lub specjalistyczne) zawierajàce
skondensowane wiadomoÊci encyklopedyczne

SKRÓTY

W j´zyku pisanym cz´sto pos∏ugujemy si´ skróconymi pojedynczymi wyra-
zami pospolitymi i wyra˝eniami, jednak odczytujemy je jako ca∏e s∏owa:
ob. – obywatel
ul. – ulica
p.n.e. – przed naszà erà
pt. – pod tytu∏em
Wyrazy takie nazywamy skrótami.

Skróty stosujemy nie tylko w odniesieniu do nazw jednowyrazowych, lecz
równie˝ wielowyrazowych. Tutaj obowiàzujà nast´pujàce zasady:

jeÊli drugi albo trzeci wyraz zaczyna si´ samog∏oskà, kropk´ stawiamy
po skrócie ka˝dego s∏owa:

c.o. – centralne ogrzewanie
p.n.e. – przed naszà erà
m.in. – mi´dzy innymi

w przypadku, gdy drugi lub trzeci wyraz rozpoczyna si´ spó∏g∏oskà,
kropk´ stawiamy na koƒcu skrótu:

np. – na przyk∏ad
itd. – i tak dalej
cd. – ciàg dalszy

OPOWIADANIE

Jak napisaç dobre opowiadanie?

na okreÊlony temat,

wed∏ug trójdzielnej kompozycji: wst´p, rozwini´cie, zakoƒczenie,

zgodnie z planem,

z zachowaniem uk∏adu przyczynowo-skutkowego,

umieszczajàc wydarzenia w czasie i przestrzeni oraz wprowadzajàc po-
stacie (czasami dialog),

przedstawiajàc rozwój akcji – „dzianie si´”,

u˝ywajàc odpowiedniego czasu narracji, najcz´Êciej przesz∏ego, czasami
teraêniejszego w celu „unaocznienia” przedstawianych wydarzeƒ.

Jakich form j´zykowych u˝ywamy w opowiadaniu?

czasowników wyra˝ajàcych ruch i stawanie si´,

ró˝nych typów wypowiedzeƒ,

s∏ownictwa oceniajàcego, wartoÊciujàcego, o ró˝nym zabarwieniu uczu-
ciowym,

porównaƒ, przenoÊni,

s∏ownictwa zdradzajàcego przynale˝noÊç narratora lub postaci (w dialo-
gach) do okreÊlonego Êrodowiska.

STRESZCZENIE

Forma wypowiedzi, która w sposób zwi´z∏y ujmuje najistotniejsze treÊci
zawarte w streszczanym tekÊcie. Streszczajàc utwór fabularny, nale˝y:

uwa˝nie przeczytaç tekst,

zwróciç uwag´ na kompozycj´ fabu∏y (kolejnoÊç zdarzeƒ),

sporzàdziç plan ramowy zdarzeƒ fabu∏y,

rozwinàç poszczególne punkty planu, zwracajàc uwag´ na zwi´z∏oÊç tekstu,

po∏àczyç cz´Êci kompozycyjne w spójnà i logicznà ca∏oÊç, poprawnà pod
wzgl´dem j´zykowym i stylistycznym.

Aby streszczaç, nale˝y poj´cia szczegó∏owe zast´powaç ogólnymi.

DYSKUSJA

Dyskusja to wymiana poglàdów na jakiÊ temat z innymi osobami. Dyskusj´ za-
zwyczaj prowadzi si´ publicznie, a w∏asne zdanie konfrontuje si´ ze zdaniem
innych. Nie zawsze w dyskusji wyra˝amy pewnoÊç i przekonanie. Bywa, ˝e nie
jesteÊmy do koƒca pewni wypowiadanych poglàdów. Wtedy podkreÊlamy to,
u˝ywajàc odpowiednich sformu∏owaƒ, na przyk∏ad:

pewnoÊç: sàdz´, ˝e...; moim zdaniem...; uwa˝am, ˝e...;

brak stanowczoÊci: wydaje mi si´, ˝e...; sk∏onna (sk∏onny) jestem sàdziç,
˝e...

; przychylam si´ do stwierdzenia, ˝e ....

Swoje zdanie nale˝y poprzeç przyk∏adami, argumentami, dowodami. Mo˝na
je wprowadziç, stosujàc sformu∏owania:

Êwiadczy o tym...

powo∏am si´ na...

pozwol´ sobie przytoczyç tekst

(s∏owa)...,

dowodzi tego...

na dowód s∏usznoÊci mego zdania

(mojej opinii) mog´ wskazaç (zacyto-

waç, przypomnieç...

Podczas dyskusji nale˝y uwa˝nie s∏uchaç przedmówców, aby dobrze ich zro-
zumieç, w swoim wystàpieniu mo˝na równie˝ odwo∏aç si´ do ich s∏ów,
na przyk∏ad:

odwo∏ujàc si´ do wypowiedzi przedmówcy

(Ani, Tomka)...,

zgadzam si´ z tym, co powiedzia∏a Kasia, jednak...

mam odmienne zdanie od opinii Jacka...

s∏uchajàc wypowiedzi moich poprzedników, stwierdzam, ˝e...

W dyskusji zawsze nale˝y zachowaç takt i kultur´, szanowaç zdanie innych,
nawet jeÊli si´ z nim nie zgadzamy. Niedopuszczalne sà s∏owa i gesty obraê-
liwe, naruszajàce godnoÊç innych, wulgarne.

FELIETON

Felieton jest gatunkiem publicystycznym, rodzajem artyku∏u dziennikarskiego,
który pozostawia du˝à swobod´ piszàcemu. Mo˝e on wybraç najbardziej b∏a-
hy temat i na tej podstawie zaprezentowaç w∏asne poglàdy w przyst´pnej,
dowcipnej formie.
Felieton odznacza si´ nast´pujàcymi cechami:

omawia aktualne wydarzenia,

zawiera osobiste refleksje, poglàdy, opinie piszàcego,

informacje sà podawane w sposób lekki i b∏yskotliwy,

przeplatajà si´ w nim sprawy wa˝ne i drobnostki,

mo˝liwe jest przeskakiwanie z tematu na temat (np. sport, polityka, moda,
sztuka).

J´zyk i styl felietonu
Styl ma charakter gaw´dziarski, autor wykorzystuje gr´ s∏ów, mo˝e pos∏u˝yç
si´ ˝artem lub ironià.
J´zyk wykorzystuje zarówno s∏ownictwo potoczne, jak i Êrodki artystyczne,
na przyk∏ad:

metafory,

porównania,

neologizmy, tak˝e o charakterze artystycznym,

wyrazy nacechowane emocjonalnie,

s∏ownictwo wartoÊciujàce i oceniajàce.

Narrator wypowiada si´ w pierwszej osobie liczby pojedynczej, ujawnia swo-
je poglàdy, jest rozpoznawalny dzi´ki u˝yciu zaimka osobowego ja, mnie itp.

Jak napisaç felieton
Aby napisaç felieton, nale˝y:

byç bacznym, uwa˝nym obserwatorem rzeczywistoÊci,

wybraç ciekawy, interesujàcy, aktualny temat i dobrze si´ z nim zapoznaç,

okreÊliç kràg odbiorców i pisaç tak, aby byç dla nich zrozumia∏ym i zainte-
resowaç ich tematem i formà,

pisaç ciekawie, dowcipnie, lekko,

Zasady pos∏ugiwania si´ skrótami

Przyk∏ady

Skrócone nazwy polskie zapisujemy ma∏ymi litera-
mi, natomiast skróty przej´te z ∏aciny, wielkimi.

c.d.n. – ciàg dalszy
nastàpi
P.T. (pleno titulo)
– z zachowaniem
wszelkich tytu∏ów
dn. – dnia
tj. – to jest
A.D. (anno domini)
– Roku Paƒskiego

Po skrótach, które sà pierwszà lub pierwszymi lite-
rami skróconego wyrazu, stawiamy kropk´.

prof. – profesor
lek. med. – lekarz
medycyny
Sz. P. – szanowny pan

Nie stawiamy kropki po skrótach, które z∏o˝one sà
z pierwszej i ostatniej litery skróconego wyrazu.
Mogà te˝ zawieraç jednà z liter Êrodkowych.
Uwaga!
Skróty tego typu piszemy bez kropki w mianowni-
ku liczby pojedynczej. W innych przypadkach mo-
˝emy zapisaç je dwojako:
– zaznaczyç koƒcówki fleksyjne (mgra, mgrem),
– postawiç po skrócie kropk´, która zast´puje od-

powiednià koƒcówk´ (mgr. Nowakowi, dr. Ko-
walskiego, ale dr Kowalskiej, mgr Malinowskiej,
poniewa˝ skrót zawiera ostatnià liter´ wyrazu
– dotyczy tytu∏ów kobiet).

mgr – magister
dr – doktor
p∏k – pu∏kownik
mjr – major

ujawniaç w∏asne sàdy, opinie, przemyÊlenia,

wprowadziç elementy s∏u˝àce ubarwieniu tekstu, w tym fikcyjne (postaci,
dialogi, sytuacje) w celu lepszego ukazania zjawisk i procesów,

zawrzeç elementy ironii, satyry, groteski, ˝artu, dowcipu, zadumy, wzru-
szenia, liryzmu, wpleÊç anegdot´ (oczywiÊcie nie wszystkie muszà wystà-
piç jednoczeÊnie),

wymyÊliç celnà puent´ (zakoƒczenie),

nadaç ciekawy, intrygujàcy tytu∏.

RECENZJA

Omówienie dzie∏a sztuki, na przyk∏ad ksià˝ki, filmu, spektaklu, wystawy. Mo-
˝e mieç charakter informacyjny, polemiczny bàdê refleksyjny (np. w formie
felietonu) lub zawieraç szczegó∏owe omówienie dzie∏a (np. w prasie specjali-
stycznej).

REPORTA˚

Gatunek publicystyczno-literacki obejmujàcy utwory b´dàce sprawozdaniem
z wydarzeƒ, których autor by∏ uczestnikiem, Êwiadkiem, obserwatorem lub
zrekonstruowa∏ je na podstawie relacji Êwiadków. Charakterystyczne cechy
reporta˝u to mi´dzy innymi dokumentaryzm, wiarygodnoÊç, obiektywizm,
dok∏adnoÊç opisu, szkicowa charakterystyka postaci, lapidarnoÊç, zwi´z∏oÊç,
swoboda kompozycyjna i stylistyczna.
Istniejà ró˝ne rodzaje reporta˝y, mi´dzy innymi reporta˝e spo∏eczno-obycza-
jowe, wojenne, podró˝nicze, prasowe, sàdowe, sportowe, radiowe, telewizyj-
ne, fotoreporta˝e.

LIRYKA

Jeden z trzech rodzajów literackich; obejmuje utwory pisane wierszem. Uka-
zujà one przede wszystkim prze˝ycia, emocje i doznania podmiotu liryczne-
go przekazywane w formie monologu lirycznego. Istotnà rol´ odgrywa wywo-
∏anie nastroju. J´zyk poetycki charakteryzuje przede wszystkim bogactwo
Êrodków stylistycznych.
Ze wzgl´du na temat wyró˝niamy liryk´:

mi∏osnà – dotyczy uczuç, których doÊwiadcza podmiot liryczny,

filozoficznà – dotyczy kwestii filozoficznych, na przyk∏ad przemijania, wol-
noÊci, wartoÊci, sensu ˝ycia,

religijnà – dotyczy stosunku cz∏owieka do Boga i do kwestii wiary,

patriotycznà – dotyczy problemów zwiàzanych z narodem, paƒstwem, oj-
czyznà.

Ponadto wyró˝niamy mi´dzy innymi: liryk´ bezpoÊrednià, poÊrednià, liryk´
apelu, inwokacyjnà, podmiotu zbiorowego, roli (maski), wyznania.

LIRYKA APELU

Odmiana liryki, w której podmiot liryczny kieruje swà wypowiedê do okreÊlo-
nego adresata z zamiarem wywarcia wp∏ywu na jego postawy i poglàdy, wzy-
wa go do konkretnego dzia∏ania.

LIRYKA BEZPOÂREDNIA

Odmiana liryki, w której podmiot liryczny ujawnia swoje uczucia wprost,
bezpoÊrednio. Na jego obecnoÊç wskazujà czasowniki w 1 os. liczby po-
jedynczej lub liczby mnogiej oraz zaimki, na przyk∏ad ja, mój, my, nasz.
Odmianà liryki bezpoÊredniej jest liryka osobista, w której mo˝emy uto˝-
samiç podmiot liryczny z autorem (odwo∏uje si´ ona do ˝ycia i doÊwiad-
czeƒ poety).

LIRYKA INWOKACYJNA

(inaczej liryka zwrotu do adresata) – odmiana liryki, w której wyraênie wska-
zany jest adresat utworu (monolog liryczny skonstruowany jest jako zwrot
do odbiorcy). Adresatem mo˝e byç konkretna osoba, grupa osób, upersoni-
fikowane zjawisko, poj´cie. Przyk∏adem liryki inwokacyjnej jest oda.

LIRYKA MASKI

Odmiana liryki, w której twórca nadaje utworowi form´ mowy wypowiadanej
przez fikcyjnà postaç. Bohater liryczny wypowiada treÊci, które mo˝na przy-
pisaç autorowi wiersza.

LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO

Odmiana liryki, w której podmiot liryczny wyst´puje jako grupa ludzi, pewna
zbiorowoÊç, „my” (gramatyczne formy liczby mnogiej). Pierwotnà postacià
tej odmiany liryki by∏a grecka liryka chóralna.

LIRYKA POÂREDNIA

Odmiana liryki, w której obecnoÊç podmiotu lirycznego, jego uczucia i myÊli
nie sà wyra˝one wprost, lecz ukryte na przyk∏ad za zdarzeniami, wypowie-
dziami innych czy w bezosobowej refleksji. Obok monologu lirycznego mo˝e
wystàpiç tu narracja i dialog. Odmiany liryki poÊredniej to:

liryka opisowa – uczucia, refleksje podmiotu lirycznego ukryte sà w jakimÊ
opisie, na przyk∏ad opis pejza˝u wyra˝a uczucia i myÊli podmiotu liryczne-
go, kryje w sobie charakterystyk´ mówiàcego,

liryka sytuacyjna – przedstawia sceny lub fabu∏y, w których podmiot bez-
poÊrednio nie uczestniczy; obok podmiotu lirycznego pojawia si´ bohater
liryczny.

LIRYKA ROLI

Typ liryki, w której twórca nadaje utworowi form´ mowy wypowiadanej
przez fikcyjnà postaç. Bohatera lirycznego nie mo˝na uto˝samiaç z autorem
wiersza.

LIRYKA WYZNANIA

Typ liryki zawierajàcej bezpoÊrednie wyznanie uczuç podmiotu lirycznego.
Dla tej odmiany liryki charakterystyczny jest monolog liryczny, czyli d∏u˝sza
wypowiedê „ja” lirycznego.

MONOLOG LIRYCZNY

Wyst´puje przede wszystkim w liryce. Ma charakter subiektywny. Jest wyra-
zem prze˝yç, uczuç, myÊli osoby mówiàcej, czyli podmiotu lirycznego.

PODMIOT LIRYCZNY

Fikcyjna osoba, która wypowiada w wierszu swoje prze˝ycia, doznania, re-
fleksje.
Najcz´Êciej nie mo˝na uto˝samiç podmiotu lirycznego z autorem. Jest to
mo˝liwe jedynie wtedy, gdy informacje zawarte w wierszu sà zgodne z bio-
grafià autora lub utwór ma charakter bezpoÊredniego wyznania. Twórca de-
klaruje, ˝e pragnie wyraziç w∏asne prze˝ycia bàdê doÊwiadczenia.
Rodzaje podmiotu lirycznego:

ujawniony wprost (liryka bezpoÊrednia) – podmiot mo˝e uwidaczniaç si´
w zaimkach osobowych lub formach czasownika – 1 os. liczby pojedyn-
czej lub 1 os. liczby mnogiej,

ukryty (liryka poÊrednia) – podmiot i jego prze˝ycia sà ukryte za sytuacjà
przedstawionà w utworze,

indywidualny – podmiot wyra˝a uczucia lub poglàdy jednostki,

zbiorowy – podmiot wyra˝a uczucia lub poglàdy jakiejÊ grupy, zbiorowo-
Êci; wyst´pujà zaimki bàdê czasowniki w 1 os. liczby mnogiej.

BOHATER LIRYCZNY

Postaç przedstawiona w wierszu. Podmiot liryczny mo˝e opowiadaç o boha-
terze lirycznym (liryka poÊrednia), zwracaç si´ do niego (liryka inwokacyjna)
bàdê ukrywaç si´ pod jego maskà (liryka roli i maski).

BOHATER UTWORU

(postaç literacka) – fikcyjna osoba wyst´pujàca w Êwiecie przedstawionym,
w utworach epickich i dramatach.
Ze wzgl´du na funkcj´ w utworze wyró˝niamy:

postacie pierwszoplanowe – biorà udzia∏ we wszystkich zdarzeniach,

postacie drugoplanowe – uczestniczà w niektórych zdarzeniach,

postacie epizodyczne – pojawiajà si´ w epizodach i nie majà wi´kszego
znaczenia dla rozwoju akcji.

Ze wzgl´du na rol´ w kszta∏towaniu fabu∏y wyró˝niamy:

postaci pasywne – nie ulegajà przemianom w toku akcji, ich losy zale˝à
od zaistnia∏ych okolicznoÊci,

postaci aktywne – podlegajà przemianom w toku akcji, a ich decyzje, dzia-
∏ania wp∏ywajà na przebieg akcji.