Dok¹d zmierzamy?

Od poczucia podmiotowoœci do bycia ofiar¹

Problemy wspó³czesnoœci

– co psychologia mo¿e o nich powiedzieæ?

Praca zbiorowa pod redakcj¹

Emilii Martynowicz

Oficyna Wydawnicza „Impuls”

Kraków 2006

183

Micha³ Harciarek

Instytut Psychologii
Uniwersytet Gdañski

Specjalizacja pó³kul mózgowych

w zakresie procesów emocjonalnych

Wprowadzenie

Badania zwi¹zku struktur mózgowych z zachowaniem cz³owieka maj¹ swoj¹

d³ug¹ tradycjê. Ju¿ w staro¿ytnoœci Hipokrates z Kroton zauwa¿y³, ¿e intelekt
jest œciœle powi¹zany z mózgiem. Rewolucyjnego prze³omu w myœleniu na temat
mózgowej lateralizacji funkcji psychicznych dokona³ w II wieku n.e. Galen, któ-
ry jako pierwszy wyrazi³ przekonanie o zró¿nicowaniu poszczególnych p³atów,
pól w mózgu cz³owieka ze wzglêdu na funkcje. Dynamiczny rozwój badañ nad
mózgow¹ specjalizacj¹ funkcji psychicznych mia³ jednak miejsce dopiero w XIX
wieku, kiedy to zauwa¿ono, ¿e nawet niedu¿e pod wzglêdem rozmiarów uszko-
dzenia mózgu mog¹ powodowaæ zaburzenia ró¿nych procesów. Przez wiele na-
stêpnych lat uwaga naukowców by³a skoncentrowana na analizie neuronalnych
systemów funkcji poznawczych, takich jak mowa czy pamiêæ, odsuwaj¹c na dal-
szy plan poszukiwanie zwi¹zku procesów emocjonalnych z mózgiem i jego struk-
turami.

W ci¹gu ostatnich 25 lat zainteresowanie neuropsychologi¹ emocji znacznie

wzros³o, choæ asymetria pó³kulowa w zakresie procesów emocjonalnych jest ci¹-
gle zdecydowanie s³abiej poznana ni¿ ta dotycz¹ca funkcji poznawczych. W prze-
sz³oœci wiêkszoœæ badañ zwi¹zanych z pó³kulow¹ reprezentacj¹ emocji przepro-
wadzano na chorych z jednostronnym uszkodzeniem mózgu. Potwierdza³y one,
podobnie jak prowadzone obecnie eksperymenty z udzia³em osób bez schorzeñ
neurologicznych (Ekman, Davidson, 1997), zaanga¿owanie kory mózgu w pro-
cesy emocjonalne. Badania osób zdrowych dotycz¹ g³ównie lateralizacji percep-
cji i ekspresji emocji zarówno w mimice, jak i tonie g³osu. U osób z uszkodze-
niem mózgu bada siê natomiast poziom wykonania zadañ anga¿uj¹cych procesy
emocjonalne. Gorsze wykonanie jakiegoœ zadania jest interpretowane jako sku-

184

Czêœæ II. Neuropsychologia

tek uszkodzenia okreœlonych struktur mózgowych odpowiedzialnych za jego po-
prawne wykonanie. Celem niniejszej pracy jest zapoznanie Czytelnika ze
wspó³czesnymi teoriami dotycz¹cymi specjalizacji pó³kul mózgowych w zakresie
emocji. Ponadto w artykule zosta³y zaprezentowane wyniki wybranych badañ
procesów emocjonalnych oraz ich zaburzeñ.

Neuropsychologiczne koncepcje mózgowej

lateralizacji emocji

Wspó³czeœnie dysponujemy dwiema g³ównymi hipotezami dotycz¹cymi pó³-

kulowej specjalizacji w zakresie emocji (Borod, 1992). Pierwsza z nich wi¹¿e siê
z dominacj¹ prawej pó³kuli mózgu w ekspresji i percepcji emocji bez wzglêdu na
jej znak. Druga z hipotez zak³ada dominacjê prawej pó³kuli mózgu dla emocji
negatywnych, lewej zaœ dla pozytywnych.

Za pierwsz¹ z hipotez przemawia to, ¿e prawa pó³kula mózgu jest silniej

zwi¹zana z systemami podkorowymi (Watson, Heilman, 1982). Stanowisko to
zosta³o potwierdzone przez liczne obserwacje pacjentów z zespo³em pomijania
stronnego

1

wystêpuj¹cego znacznie czêœciej w wypadku uszkodzeñ prawej pó³-

kuli. Borod (1992) twierdzi, ¿e nie jest to jednak wystarczaj¹ce wyjaœnienie. Nie-
którzy badacze, próbuj¹c potwierdziæ tê hipotezê, sugeruj¹, ¿e do wewn¹trzpó³ku-
lowych ró¿nic mog¹ siê przyczyniaæ odmienne style poznawcze zwi¹zane z praw¹
i lew¹ pó³kul¹. Tucker (1981) zauwa¿y³, ¿e dwa poznawcze ujêcia mog¹ przema-
wiaæ za dominacj¹ raczej prawej ni¿ lewej pó³kuli w przetwarzaniu informacji
emocjonalnej. Jedno z nich to tendencja do reprezentowania doœwiadczenia w po-
staci analogicznego, a nie arbitralnego, werbalnego kodu. Drugie natomiast przed-
stawia zdolnoϾ do integrowania informacji raczej w synkretyczny i zarazem holi-
styczny ni¿ w sekwencyjny, analityczny sposób. Pod¹¿aj¹c tym torem myœlenia,
Ross (1981) zaproponowa³, ¿e prawa pó³kula, jako odpowiedzialna za emocje (g³ów-
nie na podstawie dokumentacji klinicznej i badañ eksperymentalnych), mo¿e w wiêk-
szym stopniu odpowiadaæ raczej komunikacyjnym (nie zaœ bardziej elementarnym)
komponentom emocji.

1

Pomijanie stronne – grupa objawów neuropsychologicznych, pojawiaj¹cych siê najczêœciej

po uszkodzeniu prawej pó³kuli mózgu, których cech¹ wspóln¹ jest nieœwiadome ignorowanie jed-
nej strony cia³a i/lub przestrzeni otaczaj¹cej pacjenta.

185

Druga hipoteza dotycz¹ca dominacji prawej pó³kuli mózgu w zakresie nega-

tywnych, lewej zaœ pozytywnych emocji zosta³a postawiona na podstawie obser-
wacji prowadzonych w pierwszej po³owie XX wieku (za: Fersten, Szel¹g, 1992;
Grabowska, 1999; Herzyk, 1992, 1996, 2003; K¹dzielawa, 1986). W 1914 roku
Józef Babiñski zauwa¿y³, ¿e pacjenci z uszkodzon¹ praw¹ pó³kul¹ mózgu czêsto
ignoruj¹ w³asne deficyty ruchowe. Objawom tym niejednokrotnie towarzyszy
podwy¿szony, euforyczno-maniakalny i nieadekwatny do sytuacji nastrój, opisa-
ny przez Babiñskiego jako anozodiaforia (za: Herzyk, 1996). Powy¿sze obserwa-
cje znajduj¹ potwierdzenie w badaniach, w których wykorzystywano najnowsze
techniki neuroobrazowania. Robinson i in. (1988) uwa¿aj¹, ¿e powstawanie za-
burzeñ euforyczno-maniakalnych ma istotny zwi¹zek z uszkodzeniem prawej pó³-
kuli mózgu. W przeprowadzonych przez nich badaniach stwierdzono, ¿e tzw.
mania wtórna rozwija³a siê najczêœciej u pacjentów po prawostronnym udarze.
Chorzy z objawami manii wtórnej mieli zazwyczaj uszkodzon¹ oczodo³ow¹ oko-
licê prawego p³ata czo³owego lub doln¹ czêœæ prawego p³ata skroniowego, a tak-
¿e prawe wzgórze lub prawe j¹dra podstawy.

Z kolei w latach dwudziestych Kurt Goldstein zaobserwowa³, ¿e u pacjentów

z lezjami lewej pó³kuli wystêpuj¹ ró¿ne symptomy depresji. Goldstein nazwa³ ten
emocjonalny nastrój „reakcj¹ katastroficzn¹” (za: Herzyk, 2003). Omawiane za-
chowania charakteryzowa³y siê wystêpowaniem stanów lêkowych, wybuchami p³a-
czu i ogólnym obni¿eniem nastroju. Choæ z pocz¹tku s¹dzono, ¿e objawy te s¹ wy-
³¹cznie psychogenn¹ reakcj¹ na trudnoœci w werbalnym porozumiewaniu siê
i obecnoœæ deficytów ruchowych (niedow³ad po³owiczy prawostronny), to jed-
nak obserwacje pacjentów z uszkodzeniem lewej pó³kuli mózgu bez afazji nie po-
twierdzi³y interpretacji Goldsteina (Gainotti, 1972). Przeprowadzone w ostatnim
czasie badania kliniczne z u¿yciem tomografii komputerowej dostarczaj¹ dodatko-
wych dowodów potwierdzaj¹cych istnienie pó³kulowej specjalizacji emocji. Po-
s³uguj¹c siê t¹ metod¹, Starkstein i in. (1987) wykazali, ¿e a¿ 60% chorych z uszko-
dzonym przednim i 13% chorych z uszkodzonym tylnim obszarem lewej pó³kuli
mózgu cierpia³o z powodu silnych zaburzeñ depresyjnych. Autorzy ci zasugero-
wali jednoczeœnie, ¿e wystêpowanie depresji u osób po udarze lewej pó³kuli mózgu
mo¿e byæ spowodowane zarówno zwi¹zkiem lewej pó³kuli z emocjami pozytyw-
nymi, jak i zak³óceniem przebiegu okreœlonych procesów emocjonalnych wsku-
tek uszkodzenia struktur tej¿e pó³kuli. Starkstein i in. stwierdzili tym samym, ¿e
depresja obserwowana u pacjentów po lewostronnym udarze nie jest bezpoœred-
ni¹ konsekwencj¹ pojawienia siê zaburzeñ mowy, które to jedynie przyczyniaj¹

M. Harciarek – Specjalizacja pó³kul mózgowych...

186

Czêœæ II. Neuropsychologia

siê do nasilenia omawianych objawów. Istniej¹ jednak badania pokazuj¹ce, ¿e
zaburzenia depresyjne, choæ charakterystyczne dla uszkodzeñ lewej pó³kuli mó-
zgu, mog¹ czasem wystêpowaæ u osób z lezjami p³ata ciemieniowego i potylicz-
nego prawej pó³kuli mózgu (za: Robinson, 1998).

Innym potwierdzeniem hipotezy walencji emocji s¹ obserwacje zaburzeñ

afektywnych u pacjentów poddanych farmakologicznej dezaktywacji prawej lub
lewej pó³kuli (za: Gainotti, 2000). Metody czasowego stronnego blokowania jednej
z pó³kul za pomoc¹ iniekcji amytalu sodu (próby Wady) pokaza³y, ¿e przy inakty-
wacji lewej pó³kuli czêsto pojawiaj¹ siê reakcje depresyjno-katastroficzne, nato-
miast po inaktywacji prawostronnej wystêpuje reakcja euforyczna (anozodiafo-
ryczna). Herzyk (1996) podaje, ¿e podobne wyniki uzyskano w badaniach nad
skutecznoœci¹ terapii elektrowstrz¹sowej w g³êbokich zaburzeniach depresyjnych,
opornych na leczenie farmakologiczne. Blokada aktywnoœci prawej pó³kuli daje
lepsze rezultaty terapeutyczne – znacznie zmniejsza g³êbokoœæ depresji. Dowodów
wspieraj¹cych hipotezê lateralizacji emocji w mózgu dostarczaj¹ tak¿e prace Flor-
-Henry’ego z 1989 roku (Fernsten, Szel¹g, 1992). W badaniach tych stwierdzono,
¿e chorzy z depresj¹ prawie zawsze przejawiali wzmo¿on¹ aktywnoœæ bioelektryczn¹
w prawej pó³kuli, podczas gdy u pacjentów w stanie manii obserwowano hyperak-
tywacjê lewej pó³kuli mózgu.

Neuropsychologiczny model emocjonalnej wartoœciowoœci móg³by zatem

wyjaœniæ wiele klinicznych i eksperymentalnych danych mówi¹cych o tym, ¿e to
dominacja lewej pó³kuli jest zwi¹zana z pozytywnymi, a przewaga prawej z ne-
gatywnymi emocjami. Teoria ta znalaz³a tak¿e zastosowanie w badaniach nad
rozwojem lateralizacji emocji. Davidson i Fox, analizuj¹c obraz EEG u 10-mie-
siêcznych niemowl¹t ogl¹daj¹cych nagrane na wideo scenki z p³acz¹cymi lub
œmiej¹cymi siê aktorami, zauwa¿yli, ¿e pozytywne emocje aktywizowa³y w wiêk-
szym stopniu lew¹ pó³kulê mózgu niemowl¹t, natomiast negatywne emocje
– praw¹ (za: Grabowska, 1999). Wyniki te potwierdzaj¹ hipotezê emocjonalnej
wartoœciowoœci i sugeruj¹ jednoczeœnie, ¿e mózgowa lateralizacja emocji jest
ukszta³towana (przynajmniej czêœciowo) ju¿ w momencie narodzin cz³owieka.
Wyniki prowadzonych w ostatnich latach eksperymentów wskazuj¹, ¿e przypusz-
czenie to jest s³uszne (Grabowska, 1999). Przesuwaj¹ one jednak uwagê badaczy
z wymiaru „pozytywne – negatywne” na wymiar „zbli¿anie – wycofywanie siê”
(Davidson, 1992).

187

Hierarchiczna i wielopoziomowa organizacja

procesów emocjonalnych

Przy próbach rozwi¹zania problemu reprezentacji emocji w prawej i lewej

pó³kuli mózgu warto równie¿ zwróciæ uwagê na niektóre, bardziej biologicznie
zorientowane neuropsychologiczne teorie, podkreœlaj¹ce istnienie filogenetycz-
nie zdeterminowanej, hierarchicznej zasady regulacji emocji. Interesuj¹ca jest
pod tym wzglêdem koncepcja Rossa i in. (1994). Autorzy ci zaproponowali, ¿e
najbardziej pierwotne formy emocji, które zazwyczaj maj¹ negatywn¹ warto-
œciowoœæ, mog¹ byæ silniej reprezentowane w prawej pó³kuli, a za spo³eczne
formy emocji mo¿e odpowiadaæ lewa pó³kula mózgu. Gainotti (2000) uwa¿a
natomiast, ¿e hierarchiczna zasada, która reguluje ró¿ne reprezentacje emocji
w prawej i lewej pó³kuli, mo¿e raczej dotyczyæ poziomów przetwarzania emo-
cjonalnego, a nie ró¿nych kategorii emocji. W zaproponowanym przez siebie
hierarchicznie zorganizowanym, wielopoziomowym modelu emocji Gainotti
sugeruje istnienie dwóch poziomów emocjonalnych: poziomu schematów oraz
poziomu zwi¹zanego z konceptualizacj¹. Pierwszy z nich opiera siê na mechani-
zmie warunkowego uczenia siê, drugi jest natomiast silnie zaanga¿owany w po-
znawcze opracowanie emocjonalnego znaczenia kompleksowych sytuacji i w roz-
wój intencjonalnej kontroli nad aparatem ekspresji emocji. Zdaniem tego autora,
poziom schematów procesów emocjonalnych mo¿e byæ wspomagany g³ównie przez
praw¹ pó³kulê, a poziom emocjonalnej konceptualizacji i kontroli przez lew¹ pó³-
kulê mózgu. Gainotti w swojej pracy twierdzi, ¿e dwie strony mózgu mog¹ odgry-
waæ komplementarn¹ rolê w zachowaniu emocjonalnym, gdzie prawa pó³kula jest
zaanga¿owana bardziej w automatyczne (ekspresywne i autonomiczne) sk³adniki
emocji, a lewa pó³kula w funkcje kontroli i modulacji spontanicznej ekspresji emo-
cji. Zdaniem autora, potwierdzeniem tej hipotezy s¹ obserwacje pacjentów z uszko-
dzon¹ lew¹ pó³kul¹ mózgu (w szczególnoœci z afazj¹ Broca). Osoby te czêsto ujaw-
niaj¹ nadmiar reaktywnoœci emocjonalnej, s¹ afektywnie labilne, doœæ czêsto
wystêpuje u nich reakcja p³aczu w odpowiedzi na ekspozycje zarówno radosne-
go, jak i smutnego bodŸca emocjonalnego (Gainotti, 1983). Równie¿ House i in.
(1989) wykazali, ¿e nag³e niekontrolowane wybuchy p³aczu s¹ czêsto obserwo-
wane u pacjentów z lezjami p³atów czo³owych po lewej stronie, sugeruj¹c, ¿e
przednie okolice lewej pó³kuli mog¹ odgrywaæ znacz¹c¹ rolê w kontroli funkcji
emocjonalnych.

M. Harciarek – Specjalizacja pó³kul mózgowych...

188

Czêœæ II. Neuropsychologia

Kolejnym dowodem wspieraj¹cym koncepcjê Gainottiego mog¹ byæ tak¿e

obserwacje prowadzone przez Heilmana i in. (1978). Zasugerowali oni, ¿e wege-
tatywna (elektrodermalna) reakcja na emocjonalny bodziec jest silniejsza u pa-
cjentów z uszkodzeniem lewej pó³kuli mózgu ni¿ w wypadku warunków kontro-
lnych. Mimo i¿ wyniki te nie zosta³y jednoznacznie potwierdzone, przypuszcza
siê, ¿e u pewnej grupy pacjentów z uszkodzeniem lewej pó³kuli mózgu, defekt
korowej kontroli wywo³uje nie tylko nadmierne reakcje ekspresyjne, ale tak¿e
wzmo¿on¹ reakcjê wegetatywn¹ na bodŸce emocjonalne.

Inna grupa danych, która koresponduje z hipotez¹ o dominacji lewej pó³kuli

w zakresie intencjonalnej kontroli aparatu ekspresyjnego twarzy, dotyczy ró¿ni-
cy miêdzy praw¹ a lew¹ czêœci¹ twarzy w ekspresji emocji pozytywnych i nega-
tywnych. Pomimo i¿ wielu autorów zajmuj¹cych siê tym problemem dowodzi
wiêkszej ekspresyjnoœci lewej czêœci twarzy odnoœnie do wszystkich typów emocji
(Borod, Koff, 1984; Borod i in., 1997; Borod i in., 1998), niektórzy badacze do-
patruj¹ siê wiêkszej ekspresyjnoœci lewej czêœci twarzy (nie pomijaj¹c przy tym
prawej) w zwi¹zku z negatywnymi emocjami, nie zaœ z uœmiechaniem siê i pozy-
tywnymi emocjami (Borod, Caron, 1980; Borod i in., 1992; Sackeim, Gur, 1978).
Warto jednak zwróciæ uwagê, ¿e uœmiechanie siê ró¿ni siê od pozosta³ych emo-
cjonalnych wyrazów twarzy nie tylko ze wzglêdu na swoje dodatnie nacechowa-
nie, które zwykle wyra¿a, ale równie¿ reprezentuje emocjonalny wyraz twarzy
³atwy do naœladowania i czêœciej u¿ywany do „zbli¿ania siê” do innych jako for-
ma komunikacji spo³ecznej (Etcoff, 1986). Sprawia to, ¿e dominacja lewej pó³-
kuli w zakresie intencjonalnej kontroli aparatu ekspresyjnego twarzy mo¿e rów-
nowa¿yæ naturaln¹ ekspresyjnoœæ lewej pó³kuli wynikaj¹c¹ z ogólnej przewagi
prawej pó³kuli w zakresie spontanicznej ekspresji emocji. Bardzo podobn¹ inter-
pretacjê ró¿nic miêdzy praw¹ a lew¹ czêœci¹ twarzy w ekspresji pozytywnych
i negatywnych emocji sugerowa³ Buck (1984). Zaproponowany model podkreœla
dominacjê lewej pó³kuli w zakresie funkcji kontroli emocjonalnej. Buck twier-
dzi, ¿e wiêksza asymetria miêdzy lew¹ i praw¹ czêœci¹ twarzy w ekspresji nega-
tywnych emocji jest spowodowana wiêkszym hamowaniem prawej po³owy twa-
rzy przez lew¹ pó³kulê os³abiaj¹c¹ jawn¹ ekspresjê spo³ecznie cenzurowanych,
negatywnych emocji. Mniejszy stopieñ asymetrii podczas uœmiechania siê wyni-
ka z tego, ¿e ta forma emocjonalnej ekspresji jest u¿ywana dla celów spo³ecz-
nych i nie jest hamowana przez lew¹ pó³kulê mózgu. Hipotezê tê potwierdzaj¹
równie¿ wyniki badañ innych autorów (za: Posamentier, Abdi, 2003).

189

Rola prawej pó³kuli mózgu w komunikacji emocji

Emocje wyra¿ane mimik¹ twarzy

Wyraz twarzy jest bardzo istotny zarówno w komunikacji emocjonalnej, jak

i w rozwoju odpowiedniego stanu emocjonalnego. Liczne eksperymenty z udzia-
³em zarówno osób zdrowych (za: Grabowska, 1999; Kucharska-Pietura, Klimkow-
ski, 2002; Ley, Bryden, 1979), jak i pacjentów z jednostronnym uszkodzeniem
mózgu (za: Heilman i in., 2000; Herzyk 1992; Herzyk, Oszwa, 1992; Kucharska-
-Pietura, Klimkowski, 2002) dostarczaj¹ ciekawych danych œwiadcz¹cych o œci-
s³ym zwi¹zku prawej pó³kuli z percepcj¹ i ekspresj¹ emocji wyra¿anych mimik¹.

Interesuj¹ce s¹ pod tym wzglêdem prace Ley i Bryden (1979). Autorzy, wy-

korzystuj¹c fakt, ¿e bodŸce znajduj¹ce siê w prawym b¹dŸ lewym polu widzenia
s¹ przekazywane odpowiednio do lewej lub prawej pó³kuli mózgu, prezentowali
badanym pary rysunków twarzy wyra¿aj¹cych pozytywne, negatywne b¹dŸ neu-
tralne emocje. Pos³uguj¹c siê metod¹ tachistoskopow¹, jeden z rysunków by³
pokazywany lateralnie, drugi zaœ centralnie. Zadanie polega³o na ocenie, czy
prezentowane obrazki wyra¿aj¹ tê sam¹ emocjê. Wyniki pokaza³y, ¿e popraw-
ne odpowiedzi odnotowywano istotnie czêœciej w wypadku, gdy bodziec by³ skie-
rowany do lewego pola widzenia (prawej pó³kuli). Choæ uzyskane przez Ley i Bry-
den rezultaty dowodz¹ zwi¹zku prawej pó³kuli mózgu z procesami wzrokowej
percepcji emocji, niektórzy badacze sugeruj¹, ¿e wzorzec lateralizacji zale¿y praw-
dopodobnie od znaku emocji. Hipotezê tê potwierdzaj¹ eksperymenty z zastoso-
waniem pomiaru czasu reakcji w odpowiedzi na prezentacjê smutnego lub rado-
snego bodŸca (za: Grabowska, 1999). W przytaczanych badaniach stwierdzono,
¿e krótszy czas reakcji i wiêcej poprawnych odpowiedzi udzielano w sytuacji,
gdy twarze smutne by³y adresowane do lewego pola widzenia, weso³e zaœ – do
prawego. Uzyskane w ten sposób wyniki potwierdzaj¹ jednoczeœnie neuropsy-
chologiczny model emocjonalnej wartoœciowoœci.

Tezê mówi¹c¹ o dominuj¹cej roli prawej pó³kuli w percepcji bodŸców emo-

cjonalnych potwierdzaj¹ tak¿e przeprowadzone badania kliniczne. Pokaza³y one,
¿e pacjenci z lezjami prawej pó³kuli czêsto maj¹ powa¿ne problemy z rozumie-
niem emocjonalnego wyrazu twarzy (Borod, 2000). Deficyt ten nie mo¿e byæ
t³umaczony zaburzeniami percepcji ani te¿ deficytem semantyczno-konceptual-
nym. Problem ten nie jest równie¿ bezpoœrednio powi¹zany z uszkodzeniem miê-

M. Harciarek – Specjalizacja pó³kul mózgowych...

190

Czêœæ II. Neuropsychologia

œni twarzy. Prawdopodobnie najlepszym wyjaœnieniem jest teza o degradacji
emocjonalnej reprezentacji twarzy u pacjentów z prawostronnym uszkodzeniem
mózgu. Przypuszczenie to potwierdzaj¹ badania, w których wykazano, ¿e pacjenci
z lezjami prawej pó³kuli ujawniaj¹ deficyty w zakresie rozpoznawania emocjonal-
nych wyrazów twarzy, a nie obiektów (Bowers i in., 1991). Dla porównania, od-
wrotn¹ dysocjacjê obserwuje siê u osób z uszkodzon¹ lew¹ pó³kul¹ mózgu. Chorzy
ci prezentuj¹ upoœledzon¹ zdolnoœæ identyfikacji obiektów, nie zaœ emocjonal-
nych wyrazów twarzy. Niektórzy badacze przekonuj¹ jednak, ¿e ³atwoœæ rozpo-
znawania ekspresji mimicznej zale¿y od znaku, a nawet rodzaju wyra¿anej emo-
cji. Przyk³adem jest tu praca Kucharskiej-Pietury i in. (2003), w której autorzy
analizowali stopieñ zaburzeñ percepcji emocjonalnej u osób z jednostronnym
uszkodzeniem mózgu. Wyniki pokaza³y, ¿e choæ pacjenci z lezjami prawej pó³kuli
przejawiali najg³êbsze deficyty, to jednak najmniej b³êdów obie grupy chorych
pope³nia³y podczas wzrokowej identyfikacji pozytywnych emocji. Jednoczeœnie
zaobserwowano, ¿e radoœæ by³a najlepiej rozpoznawan¹ emocj¹ na twarzy zarów-
no przez pacjentów z uszkodzon¹ praw¹ lub lew¹ pó³kul¹, jak i osoby zdrowe.
Równie¿ najnowsze badania ujawni³y, ¿e, mimo uogólnionych deficytów per-
cepcji emocjonalnej, osoby po udarze prawej pó³kuli mózgu s¹ ci¹gle w stanie
prawid³owo identyfikowaæ radoœæ wyra¿an¹ mimik¹ (Harciarek, Jodzio, 2005).

Pacjenci z dysfunkcjami prawej pó³kuli mózgu mog¹ mieæ nie tylko problemy

ze zrozumieniem wyrazów twarzy, ale tak¿e z mimiczn¹ ekspresj¹ w³asnych sta-
nów emocjonalnych (prozoplegia). Obrazuj¹ to eksperymenty z udzia³em chorych
po udarze, jak równie¿ obserwacje osób z innym rodzajem neuropatologii (Ghaci-
beh, Heilman, 2003; Robinson, 1998; Tsao i in., 2004). Badania nad elektryczn¹
stymulacj¹ ods³oniêtych œródoperacyjnie mózgów pacjentów z padaczk¹ pozwa-
laj¹ dodatkowo stwierdziæ, ¿e reprezentacje emocjonalnego wyrazu twarzy s¹
prawdopodobnie zmagazynowane w tylnich okolicach prawego p³ata skroniowe-
go (Fried i in., 1982).

Emocje wyra¿ane intonacj¹ g³osu

Mowa, oprócz mimiki, nale¿y do najwa¿niejszych typów komunikacji miê-

dzyludzkiej. S³owne porozumiewanie siê niesie za sob¹ przynajmniej dwa rodzaje

191

wiadomoœci: jedn¹ zwi¹zan¹ z komunikatem i drug¹ dotycz¹c¹ prozodii

2

(intona-

cji g³osu). Emocje mog¹ byæ bowiem komunikowane zarówno przez s³owa, jak
i prozodiê. U wiêkszoœci ludzi, równie¿ leworêcznych, lewa pó³kula mózgu jest
odpowiedzialna za procesy mowy, dlatego zranienie w szczególnoœci jej tylnych
czêœci niejednokrotnie upoœledza rozumienie mowy (afazja Wernickego). Mimo ¿e
pacjenci z afazj¹ Wernickego nie s¹ zdolni do rozumienia treœci wiadomoœci, wielu
z nich nadal jest w stanie rozpoznaæ intonacjê emocjonaln¹ (Barrett i in., 1999).
Kiedy treœæ i prozodia komunikatu s¹ zgodne, emocjonalna prozodia mo¿e pomóc
pacjentom z afazj¹ zrozumieæ treœæ tego komunikatu (Bowers i in., 1987). Obser-
wacje te sugeruj¹, ¿e choæ lewa pó³kula dominuje w rozumieniu mowy, s³owa na-
cechowane emocjonalnie silniej anga¿uj¹ praw¹ pó³kulê mózgu. Ciekawe i warte
przytoczenia s¹ badania Borod i in. (1992). Pacjenci z uszkodzeniem prawej i lewej
pó³kuli oraz grupa kontrolna identyfikowali s³owa lub zdania w sytuacji emocjonal-
nej lub neutralnej. Badacze zauwa¿yli, ¿e chorzy z uszkodzon¹ praw¹ pó³kul¹ mieli
znacznie wiêksze trudnoœci z identyfikacj¹ w warunkach emocjonalnych ni¿ osoby
z lezjami lewej pó³kuli mózgu czy grupa kontrolna.

WypowiedŸ czêsto zawiera inn¹, dodatkow¹ wiadomoœæ oprócz tej zawartej

w s³owach. Mog¹ ni¹ byæ zmiany prozodii o ró¿nej amplitudzie, tonacji czy te¿
tembrze g³osu. Obecne badania pokazuj¹, ¿e najwiêcej trudnoœci w zrozumieniu
prozodii emocjonalnej maj¹ pacjenci z uszkodzeniem okolic skroniowych pra-
wej pó³kuli mózgu (Heilman i in., 1984; Ross, 1981). Sugeruje to, ¿e reprezenta-
cje emocji s¹ magazynowane w prawej skroni, a jej uszkodzenie w znacznym
stopniu pogarsza identyfikacjê prozodii emocjonalnej. Weryfikacji tej hipotezy
podjêli siê Starkstein i in. (1994). Autorzy ci, wykorzystuj¹c strukturalne techniki
neuroobrazowania, analizowali zwi¹zek miejsca udaru mózgu z objawami apro-
zodii (zaburzeniami prozodii). Na podstawie uzyskanych danych stwierdzono, ¿e
zaburzenia prozodii emocjonalnej by³y szczególnie czêste w przypadku lezji okolic
skroniowo-ciemieniowych lub uszkodzenia j¹der podstawy prawej pó³kuli mó-
zgu. Wyniki te zosta³y potwierdzone w póŸniejszych eksperymentach z zastoso-
waniem metody PET (Positron Emission Tomography) (za: Rymarczyk, 1999).
Interesuj¹ce jest równie¿ odkrycie wystêpowania lekkich zaników podkorowych

2

Prozodia – intonacja wypowiedzi; wyró¿nia siê dwa rodzaje prozodii: prozodiê emocjonaln¹

– intonacja odzwierciedlaj¹ca uczucia (jest niezale¿na od treœci komunikatu); prozodiê lingwi-
styczn¹ – pozostaje w œcis³ym zwi¹zku ze struktur¹ wypowiedzi, odnosi siê do takich elementów
jak akcent leksykalny na sylabê w s³owie, akcent emfatyczny na s³owo w zdaniu, intonacja decydu-
j¹ca, czy zdanie jest pytaj¹ce, oznajmuj¹ce czy rozkazuj¹ce.

M. Harciarek – Specjalizacja pó³kul mózgowych...

192

Czêœæ II. Neuropsychologia

przedniej czêœci prawej pó³kuli mózgu u osób z aprozodi¹ (Starkstein i in., 1994),
co mo¿e sugerowaæ czêstsze pojawianie siê g³êbszych deficytów rozpoznawania
intonacji g³osu jako nastêpstwa udaru prawej pó³kuli mózgu wœród pacjentów,
u których ju¿ w okresie przedchorobowym istnia³y dyskretne zaniki podkorowe.

Podczas rozmowy z drug¹ osob¹ istotne jest nie tylko to, co siê mówi, ale

równie¿ sposób, w jaki dana treœæ jest przekazywana. W takich wypadkach zna-
czenie wypowiadanej treœci i jej emocjonalne zabarwienie nie zawsze musz¹ byæ
ze sob¹ zgodne. Badania pokazuj¹, ¿e kiedy emocjonalnie wypowiadane zdania s¹
prezentowane pacjentom z lezjami prawej i lewej pó³kuli, rozumienie emocjonal-
nego zabarwienia jest bardziej zak³ócone przez niezgodn¹ treœciow¹ zawartoœæ
w wypadku pacjentów z uszkodzon¹ praw¹ pó³kul¹ mózgu, a rozumienie znacze-
nia treœci jest bardziej zak³ócone przez niezgodn¹ prozodiê emocjonaln¹ u pacjen-
tów z lezjami lewej pó³kuli (Bowers i in., 1987). Obserwacja ta potwierdza inne
wyniki badañ sugeruj¹ce zak³ócaj¹cy wp³yw niezgodnej treœci przekazu na po-
prawne rozpoznawanie emocjonalnej intonacji wypowiedzi wœród chorych z usz-
kodzon¹ praw¹ pó³kul¹ mózgu (Starkstein i in., 1994).

W 1932 roku Hughlings Jackson spostrzeg³, ¿e nawet ciê¿kie przypadki afa-

zji i lezji lewej pó³kuli pozwala³y pacjentom okazywaæ swoje emocje poprzez
intonowanie prostych powtarzaj¹cych siê wyra¿eñ (za: Heilman i in., 2000). Po-
nadto, kiedy pacjenci z afazj¹ niewys³awiaj¹cy siê p³ynnie zaczynali siê frustro-
waæ lub z³oœciæ, wyra¿anie uczuæ nie by³o dla nich niczym niezwyk³ym. Jackson
stwierdzi³, ¿e to w³aœnie prawa pó³kula mózgu bierze udzia³ w tych aktywnoœciach.
Niektórzy autorzy próbowali kwestionowaæ tê hipotezê, twierdz¹c, ¿e zarówno le-
zje prawej, jak i lewej pó³kuli prowadz¹ czêsto do powstawania opisywanych za-
burzeñ (Cancelliere, Kertesz, 1990). Ross i in. (1997) wykazali jednak, ¿e deficyty
prozodii emocjonalnej u pacjentów z uszkodzeniem lewej pó³kuli mózgu s¹ jedy-
nie konsekwencj¹ przerwania dróg spoid³a wielkiego ³¹cz¹cych oœrodki mowy zlo-
kalizowane w ka¿dej z pó³kul. W przytaczanych badaniach nie stwierdzono tak¿e
bezpoœredniego zwi¹zku aprozodii emocjonalnej z obecnoœci¹, g³êbokoœci¹ oraz
typem afazji. Autorzy poparli tym samym tezê o dominuj¹cej roli prawej pó³kuli
w procesie wyra¿ania emocji intonacj¹ g³osu.

Od czasów obserwacji Jacksona wielokrotnie wykazywano, ¿e wypowiedzi

chorych z uszkodzon¹ praw¹ pó³kul¹ mózgu s¹ czêsto prozodycznie zubo¿one
(za: Grabowska, 1999; Montreys, Borod, 1998). Deficyty w ekspresji prozodii
zazwyczaj sprawdza siê, prosz¹c pacjentów o wypowiedzenie neutralnego zna-
czeniowo zdania z ró¿nym zabarwieniem emocjonalnym. Problemy z ekspresj¹

193

mog¹ jednak istnieæ zarówno jednoczeœnie z deficytami rozumienia prozodii, jak
i bez nich (Ross, Mesulam, 1979). Lezje przedniej czêœci prawej pó³kuli mózgu
wystêpuj¹ czêsto u chorych przejawiaj¹cych braki w ekspresji przy jednocze-
snym zachowaniu zdolnoœci rozumienia. Ross (1981) zasugerowa³, ¿e ekspresyj-
no-receptywna dychotomia emocjonalnej prozodii zwi¹zana z uszkodzeniem pra-
wej pó³kuli mo¿e odpowiadaæ sposobowi, w jaki lezje lewej pó³kuli zak³ócaj¹
rozumienie i ekspresjê wypowiedzi. W swojej pracy autor opisa³ tak¿e wypadki
transkorowej oraz globalnej aprozodii, które maj¹ stanowiæ prawopó³kulowy
analog do afazji transkorowej i globalnej. Mimo ¿e teoria ta nie zosta³a dosta-
tecznie zweryfikowana, istniej¹ jednak prace potwierdzaj¹ce (przynajmniej czê-
œciowo) zaproponowan¹ przez Rossa koncepcjê. Przyk³adem s¹ tu obserwacje
Ghacibeha i Heilmana (2003). Opisali oni przypadek 49-letniej pacjentki, u któ-
rej wykryto postêpuj¹ce problemy z ekspresj¹ emocji. Chora ta mia³a trudnoœci
z wyra¿aniem swoich prze¿yæ zarówno intonacj¹ g³osu, jak i mimik¹ twarzy, przy
jednoczeœnie dobrze zachowanej zdolnoœci percepcji emocji. Wyniki badañ neuro-
obrazowych ujawni³y postêpuj¹cy zanik p³atów czo³owych (g³ównie po prawej
stronie) o nieokreœlonej etiologii. Równie¿ inne prace ukazuj¹ zwi¹zek zaburzeñ
ekspresji emocji (bez deficytów ich rozumienia) z uszkodzeniem okolic czo³o-
wych prawej pó³kuli mózgu (Ross, 1981; Ross i in., 1997; Ross i in., 2001),
dostarczaj¹c tym samym dodatkowych argumentów wspieraj¹cych autorsk¹ kon-
cepcjê Rossa.

Podsumowanie

Reasumuj¹c, mo¿na stwierdziæ, ¿e mimo licznych prób, problem specjaliza-

cji pó³kul mózgowych w zakresie procesów emocjonalnych nie zosta³ dostatecz-
nie zbadany. Zaprezentowane w niniejszej pracy badania ukaza³y ró¿ne, niekiedy
zupe³nie odmienne stanowiska i koncepcje mózgowej lateralizacji emocji. Nie-
które z omówionych zagadnieñ potwierdzaj¹ silne zaanga¿owanie prawej pó³ku-
li mózgu w procesy emocjonalne, inne natomiast popieraj¹ tezê o dominuj¹cej
roli prawej pó³kuli mózgu w zakresie emocji negatywnych, lewej zaœ pozytyw-
nych. Warto jednak zaznaczyæ, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ wyników zgodnych
z prawopó³kulowym modelem pochodzi z eksperymentów dotycz¹cych percep-
cji i ekspresji emocji, nie zaœ ich prze¿ywania. Rezultaty tych badañ potwier-

M. Harciarek – Specjalizacja pó³kul mózgowych...

194

Czêœæ II. Neuropsychologia

dzaj¹ jednoczeœnie du¿e znaczenie prawej pó³kuli mózgu w procesie emocjonal-
nej komunikacji oraz bardziej pragmatycznych aspektach jêzyka.

Wiele danych sugeruje jednak wspó³dzia³anie obu pó³kul mózgowych w pro-

cesie regulacji emocji. Polega ono na blokowaniu aktywnoœci jednej z pó³kul
przez drug¹, gdzie zmiany aktywacji jednej z nich prowadz¹ do przeciwnych
zmian w drugiej. Sprawia to, ¿e lewa pó³kula mózgu mo¿e modulowaæ reakcje
emocjonalne, w zakresie których dominuj¹c¹ rolê odgrywa najprawdopodobniej
prawa pó³kula (Grabowska, 1999).

Niektórzy badacze podkreœlaj¹ równie¿ siln¹ relacjê miêdzy pó³kulowymi

a podkorowymi poziomami emocjonalnej reprezentacji. Proponowany przez
tych autorów model hierarchicznej i wielopoziomowej reprezentacji emocji wska-
zuje na silne interakcje, które rozwinê³y siê miêdzy korowymi i podkorowymi
mechanizmami. Zwi¹zek asymetrii pó³kul mózgowych z emocjonalnymi funk-
cjami mo¿e zatem z jednej strony dotyczyæ wiêkszego emocjonalnego zaanga¿o-
wania struktur podkorowych w prawej pó³kuli, z drugiej zaœ mo¿e byæ spowodo-
wany dominacj¹ lewej pó³kuli w zakresie poznawczych i kontrolnych funkcji.
Dalsza weryfikacja proponowanej koncepcji pozwoli³aby lepiej i bardziej jed-
noznacznie wyjaœniæ problematykê asymetrii pó³kul mózgowych w zakresie
procesów emocjonalnych.

195

Literatura

Barrett, A. M., Crucian, G. P., Raymer, A. M., Heilman, K. M. (1999). Spared

Comprehension of Emotional Prosody in a Patient with Global Aphasia. Neu-
ropsychiatry, Neuropsychology and Behavioral Neurology, 12, 17–20.

Borod, J. C. (1992). Interhemispheric and Intrahemispheric Control of Emotion

– a Focus on Unilateral Brain Damage. Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 60, 39–48.

Borod, J. C. (red.) (2000). Neuropsychology of Emotion. New York – Oxford:

Oxford University Press.

Borod, J. C., Caron, H. (1980). Facedness and Emotion Related to Lateral Domi-

nance, Sex, and Expression Type. Neuropsychologia, 18, 237–241.

Borod, J. C., Koff, E. (1984). Asymmetries in Affective Facial Expression: Beha-

vior and Anatomy. w: N. Fox, R. J. Davidson (red.). The Psychobiology of
Affective Development, Hillsdale: Lawrence Erlbaum.

Borod, J. C., Obler, L. K., Erhan, H. M., Grunwald, I. S., Cicero, B. A., Welko-

witz, J., Santschi, C., Agosti, R. M., Whalen, J. R. (1998). Right Hemisphere
Emotional Perception: Evidence across Multiple Channels. Neuropsychology,
12, 446–458.

Borod, J. C., Santschi-Haywood, C., Koff, E. (1997). Neuropsychological Aspects

of Facial Asymmetry During Emotional Expression: a Review of the Normal
Adult Literature. Neuropsychology Review, 7, 41–60.

Borod, J. C., Welkowitz, J., Obler, L. K. (1992). The New York Emotion Battery.

New York: Department of Neurology, Mount Sinai Medical Center. Materia³
niepublikowany.

Bowers, D., Blonder, L. X., Feinberg, T., Heilman, K. M. (1991). Differential

Impact of Night and Left Hemisphere Lesions on Facial Emotion and Object
Imagery. Brain, 14, 2593–2609.

Bowers, D., Coslett, H. B., Bauer, R. M., Speedie, L. J., Heilman, K. M. (1987).

Comprehension of Emotional Prosody Following Unilateral Hemispheric Lesions:
Processing Defect versus Distraction Defect. Neuropsychologia, 25, 317–328.

Buck, R. (1984). Communication of emotion. New York: Guilford Press.
Cancelliere, A. E., Kertesz, A. (1990), Lesion Localization in Acquired Deficits of

Emotional Expression and Comprehension. Brain and Cognition, 13, 133–147.

Davidson, R. J. (1992). Emotion and Affective Style: Hemispheric Substrates.

Psychological Science, 3, 39–43.

Ekman, P., Davidson, R. J. (red.) (1997). Natura emocji. Gdañsk: GWP.
Etcoff, N. (1986). The Neuropsychology of Emotional Expression. w: G. Gold-

stein, R. E. Tarter (red.). Advances in Clinical Neuropsychology. New York:
Plenum Press.

M. Harciarek – Specjalizacja pó³kul mózgowych...

196

Czêœæ II. Neuropsychologia

Fersten, E., Szel¹g, E. (1992). Lateralizacja procesów emocjonalnych w mózgu

cz³owieka. Studia Psychologiczne, 30, 141–151.

Fried, I., Mateer, C., Ojemann, G., Wohns, R., Fedio, P. (1982). Organization of

Visuospatial Functions in Human Cortex. Brain, 105, 349–371.

Gainotti, G. (1972). Emotional Behavior and Hemispheric Side of the Lesion.

Cortex, 8, 41–55.

Gainotti, G. (1983). Laterality of Affect: the Emotional Behavior of Right and

Left Brain Damaged Patients. w: M. S. Myslobodsky (red.). Hemisyndromes:
Psychology, Neurology, and Psychiatry. New York: Academic Press.

Gainotti, G. (2000). Neuropsychological Theories of Emotion. w: J. C. Borod

(red.). Neuropsychology of Emotion. New York – Oxford: Oxford University
Press.

Ghacibeh, G. A., Heilman, K. M. (2003). Progressive Affective Aprosodia and

Prosoplegia, Neurology, 60, 1192–1194.

Grabowska, A. (1999). Lateralizacja emocji w mózgu. w: A. Herzyk, A. Borkow-

ska (red.). Neuropsychologia emocji: pogl¹dy, badania, klinika. Lublin: Wyd.
UMCS.

Harciarek, M., Jodzio, K. (2005). Charakterystyka wybranych zaburzeñ emocjo-

nalnych po udarze prawej pó³kuli mózgu. Roczniki Psychologiczne KUL, 2,
55–71.

Heilman, K. M., Blonder, L. X., Bowers, D., Crucian, G. P. (2000). Neurological

Disorders and Emotional Dysfunction. w: J. C. Borod (red.). Neuropsychology
of Emotion. New York – Oxford: Oxford University Press.

Heilman, K. M., Bowers, D., Speedie, L., Coslett, B. (1984). Comprehension of

Affective and Nonaffective Prosody. Neurology, 34, 917–921.

Heilman, K. M., Schwartz, H. D., Watson, R. T. (1978). Hypoarousal in Patients

with the Neglect Syndrome and Emotional Indifference. Neurology, 28, 229–
–232.

Herzyk, A. (1992). Asymetria i integracja pó³kulowa a zachowanie. Lublin: Wyd.

UMCS.

Herzyk, A. (1996). Zaburzenia emocjonalne w dysfunkcjach mózgowych. w:

D. K¹dzielawa (red.). Zaburzenia w funkcjonowaniu cz³owieka z punktu wi-
dzenia neuropsychologii klinicznej. Lublin: Wyd. UMCS.

Herzyk, A. (2003). Mózg, emocje, uczucia: analiza neuropsychologiczna. Lu-

blin: Wyd. UMCS.

Herzyk, A., Oszwa, U. (1992). Odbiór treœci emocjonalnych przez pacjentów

z jednostronnymi uszkodzeniami mózgu. Studia Psychologiczne, 30, 69–88.

House, A., Dennis, M., Molyneux, A., Warlow, C., Hawton, K. (1989). Emotio-

nalism after Stroke. British Medical Journal, 298, 991–994.

K¹dzielawa, D. (1986). Asymetria pó³kul mózgowych w zakresie emocji. Studia

Psychologiczne, 24, 87–101.

197

Kucharska-Pietura, K., Klimkowski, M. (2002). Kliniczne aspekty emocji w zdro-

wym i chorym mózgu. Kraków: Wydawnictwo Medyczne.

Kucharska-Pietura, K., Phillips, M. L., Gernand, W., David, A. S. (2003). Per-

ception of Emotions from Faces and Voices Following Unilateral Brain Dama-
ge. Neuropsychologia, 41, 1082–1090.

Ley, R. G., Bryden, M. P. (1979). Hemispheric Differences in Recognizing Faces

and Emotions. Brain and Language, 2, 404–419.

Montreys Borod, J. C. (1998). A Preliminary Evaluation of Emotional Experien-

ce and Expression Following Unilateral Brain Damage. International Journal
of Neuroscience, 96, 269–283.

Posamentier, M. T., Abdi, H. (2003). Processing Faces and Facial Expressions.

Neuropsychology Review, 13, 113–143.

Robinson, R. (1998). The Clinical Neuropsychiatry of Stroke – Cognitive, Beha-

vioral and Emotional Disorders Following Vascular Brain Injury. New York:
Cambridge University Press.

Robinson, R., Boston, J. D., Starkstein, S. E., Price, T. R. (1988). Comparison of

Mania with Depression Following Brain Injury: Causal Factors. The American
Journal of Psychiatry, 145, 172–178.

Ross, E. D. (1981). The Aprosodias. Functional-anatomic Organization of the

Affective Components of Language in the Right Hemisphere. Archives of Neu-
rology, 38, 561–569.

Ross, E. D., Homan, R. W., Buck, R. (1994). Differential Hemispheric Laterali-

zation of Primary and Social Emotions. Neuropsychiatry, Neuropsychology,
and Behavioral Neurology, 7, 1–19.

Ross, E. D., Mesulam, M. M. (1979). Dominant Language Functions of the Right

Hemisphere? Prosody and Emotional Gesturing. Archives of Neurology, 36,
144–148.

Ross, E. D., Orbelo, D. M., Cartwight, J., Hansel, S., Burgard, M., Testa, J. A.,

Buck, R. (2001). Affective-prosodic Deficits in Schizophrenia: Profiles of Pa-
tients with Brain Damage and Comparison with Relation to Schizophrenic Symp-
toms. Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry, 70, 597–604.

Ross, E. D., Thompson, R. D., Yenkosky, J. (1997). Lateralization of Affective

Prosody in Brain and the Callosal Integration of Hemispheric Language Func-
tions. Brain and Language, 56, 27–54.

Rymarczyk, K. (1999). Zaburzenia prozodii emocjonalnej i lingwistycznej u pa-

cjentów z uszkodzeniami mózgu. Przegl¹d Psychologiczny, 42, 135–150.

Sackeim, H. A., Gur, R. C. (1978). Lateral Asymmetry in Intensity of Emotional

Expression. Neuropsychologia, 16, 473–481.

Starkstein, S. E., Federoff, J. P., Price, T. R., Leiguarda, R. C., Robinson, R. G.

(1994). Neuropsychological and Neuroradiologic Correlates of Emotional Pro-
sody Comprehension. Neurology, 44, 515–522.

Micha³ Harciarek – Specjalizacja pó³kul mózgowych...

198

Czêœæ I. Wartoœci i relacje spo³eczne

Starkstein, S. E., Robinson, R. G., Price, T. R. (1987). Comparison of Cortical

and Subcortical Lesions in the Production of Poststroke Mood Disorders. Bra-
in, 110, 1045–1059.

Tsao, J. W., Dickey, D. H., Heilman, K. M. (2004). Emotional Prosody in Prima-

ry Progressive Aphasia. Neurology, 63, 192–193.

Tucker, D. M. (1981). Lateral Brain Function, Emotion, and Conceptualization.

Psychological Bulletin, 89, 19–46.

Watson, R. T., Heilman, K. M. (1982). Affect in Subcortical Aphasia. Neurology,

32, 102–104.