1

SKAMANDER

Wyjaśnienie nazwy
Nazwa „Skamander” została zaczerpnięta od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Ponadto stanowi ona
nawiązanie do słynnego zdania z modernistycznego dramatu Akropolis (1904) Stanisława Wyspiańskiego:
Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą.

Lata istnienia
Grupę założono w 1918 roku. Przetrwała do 1939 roku, choć pierwsze znaki rozpadu były już widoczne 10 lat
wcześniej (około 1929 roku).

Etapy działalności
Historię Skamandra można podzielić na trzy etapy:
Etap I:
zawiązanie grupy (lata 1916-1919 z ważną datą w roku 1918):
Grupa zaczęła się zawiązywać w latach 1916-1918, gdy wszyscy jej członkowie byli związani z Uniwersytetem
Warszawskim i czasopismem „Pro Arte et Studio”. Była to wstępna faza formowania się grupy, poeci nie mieli
jeszcze wyraźnej świadomości swoich celów i nie podejmowali zespołowych wystąpień. Jednakże w ich
działaniu zarysowuje się już odrębność w stosunku do innych funkcjonujących wtedy modeli i propozycji
artystycznych.
Cezurą wewnętrzną był marzec roku 1918, gdy w „Pro Arte et Studio” został opublikowany skandaliczny i
kontrowersyjny jak na owe czasy wiersz Wiosna Juliana Tuwima, w którym nawoływał do powszechnej rui.
Był to przełom zapoczątkowujący dominację wpływów skamandryckich w miesięczniku, w którym
Skamandryci manifestowali sprzeciw wobec modernistycznych haseł i twórców. Datą końcową jest listopad
1918 r., zamknięcie pierwszej, akademickiej serii miesięcznika i otwarcie Picadora.
W tym samym roku miało miejsce kolejne ważne wydarzenie w historii kształtowania się światopoglądu i
poczucia wspólnoty Skamandrytów. Otóż 29 listopada 1918 roku na Nowym Świecie nr 57 w Warszawie poeta
Tadeusz Raabe zorganizował kawiarnię artystyczną „Pod Picadorem”, która z dnia na dzień stała się drugim
domem poetów, malarzy, artystów. To właśnie tam Julian Tuwim przeprowadził prowokację będącą
odpowiedzią na powstające w tamtym czasie w Rosji kawiarnie literackie..
Skamandryci występowali wówczas pod nazwą picadorczyków (albo „grupy Pikadora”) i rozwijali działalność
na dwóch współrzędnych terenach. Po pierwsze, na terenie przekształconego z „Pro Arte et Studio” –
miesięcznika poetyckiego „Pro Arte” (I—X 1919). Nadając mu charakter „pisma młodzieży literackiej” (zamiast
poprzedniego „pisma młodzieży akademickiej”) i przekształcając je stopniowo w bojowy organ grupy
przyszłego Skamandra, podejmując na jego łamach „walkę z wymierającą szkołą Młodej Polski i jej epigonów”.
Następnie działalność atystów „Pod Picadorem” przeniesiono do Hotelu Europejskiego, gdzie w tzw. Jamie
picadorczycy połączyli się przejściowo z Klubem Futurystów i występowali krótko pod nazwą Cechu Poetów
(do kwietnia 1919). Kawiarnia stanowiła w dziejach grupy ważny etap krystalizacji dążeń o charakterze
zespołowym. Przede wszystkim jako instytucja umożliwiająca kreowanie i lansowanie nowych postaw i wartości
literackich. Jako nowy środek literackiej komunikacji: kontaktu poetów z rozległym kręgiem odbiorców. To na
terenie kawiarni jako łatwego, dogodnego miejsca spotkań zaczęła koncentrować się walka o interesy zawodowe
tych młodych poetów, stanowiąc dynamiczny element ówczesnych procesów instytucjonalizacji i
profesjonalizacji zawodu literackiego. Wreszcie kawiarnia mogła wyraziście ujawniać sojusze i fobie.
Ogłoszenie grupy poetyckiej pod nazwą Skamander w 1919 roku.
Tuż po oficjalnym zawiązaniu grupy, jej członkowie, tzw. „wielka piątka”, zaczęła publikować swoje pierwsze
tomiki.
Etap II: działalność właściwa (lata 1919-1926/28).
W ciągu około ośmiu lat najintensywniejszej działalności, Skamandryci wykrystalizowali swoje poglądy oraz
rozszerzyli liczbę członków na tzw. poetów-satelitów oraz powieściopisarzy czy krytyków.
Powiązania skamandrytów z ośrodkami politycznymi i towarzyskimi tego obozu, który właśnie przystępował do
tworzenia własnych instytucji polityki kulturalnej, udział tych poetów w kampanii 1920 r. oraz pojawienie się
ich utworów kreujących i umacniających legendę postaci Komendanta zdecydowały o sytuacji grupy. Nie tylko
umożliwiło to jej założenie własnego miesięcznika, lecz także oddziałało w szerszym zakresie: usytuowało
grupę po stronie demokratycznego – według ówczesnych kryteriów – „obozu belwederskiego”,
Daty początkowe tego okresu wyznaczają: pierwsze wystąpienie poetów pod nazwą „grupy Skamandra” (6 XII
1919) i skonsolidowanie się zespołu wokół miesięcznika poetyckiego „Skamander” (styczeń 1920); daty
końcowe – ostateczne załamanie się modelu zbiorowego zarówno w zakresie działalności zespołowej, jak i w
zakresie poetyki zbiorowej (1926/28).
Kierunek zespołowej ekspansji grupy wyznaczają wówczas nie tylko czasopisma i publikacje tomików, ale
również innego typu manifestacje zbiorowe, takie jak wieczory autorskie, demonstracje artystyczno-literackie i

2

teatralne, wystąpienia na różnego rodzaju uroczystościach i imprezach o charakterze oficjalnym. Dotyczy to
również podejmowanych przez grupę kampanii. Przykładem może być stosunek do zabójstwa prezydenta
Narutowicza w grudniu 1922 r. To dzięki nim, w dużej mierze, zmieniać się zaczął tradycyjny stereotyp poety;
oderwany od życia „cygan” przekształcił się w poetę profesjonalistę, uczestniczącego w inicjowanych przez
związki zawodowe imprezach organizacyjnych.
Poeci Skamandra brali też aktywny udział w życiu towarzyskim stolicy (status poety-bywalca). W zbiorowej
biografii Skamandra z tego okresu niemałą rolę odgrywają instytucje kontaktów towarzysko-artystycznych, takie
jak prywatne salony literackie i modne warszawskie lokale, zwłaszcza kawiarnia „Ziemiańska”, gdzie wówczas
zasiadali jako członkowie swoistego areopagu literackiego, cieszącego się olbrzymim autorytetem i mającego
zasadniczy wpływ na sferę polityki kulturalnej i na funkcjonujące w życiu artystycznym opinie i oceny. Ostatnie
zbiorowe wystąpienie poetów miało miejsce w 1926 r.
Etap III: dezintegracja grupy (1929-1939):
W ciągu ostatnich 10 lat istnienia Skamandra widać było, jak afirmacyjno-witalistyczne tendencje powoli
ustąpiły nutom zniechęcenia, przygnębienia, rozczarowania. Członkowie grupy nie czuli już tej więzi
pokoleniowej i ideowej, co na początku było tak bardzo widoczne i pokrzepiające. Na rozpad grupy wpływ
miała także postać Józefa Piłsudskiego. Gdy marszałek dokonał zamachu majowego w 1926 roku i ogłosił rządu
sanacji, Skamandryci podzielili się między jego gorących zwolenników (Lechoń) i zagorzałych przeciwników.
Jeszcze większy rozdźwięk w grupie zapanował, gdy wszyscy zaczęli obserwować skutki autorytarnych rządów
Piłsudskiego i ich wpływ na sytuację Polski i Polaków.

Tytuł prasowy
Pierwszym prasowym organem Skamandrytów było warszawskie czasopismo młodzieży akademickiej
Uniwersytetu Warszawskiego „Pro Arte et Studio. Pismo młodzieży akademickiej”, w którym to w 1918 roku
Julian Tuwim opublikował swój skandalizujący i piętnujący zakłamane społeczeństwo poemat Wiosna.
Miesięcznik ukazywał się od marca 1916 roku. Jego redaktorami byli kolejno między innymi:
- Edward Boyé,
- Mieczysław Grydzewski,
- Jan Lechoń (od 1917 roku),
- Władysław Zawistowski,
- Zdzisław Dytel,
- Zygmunt Karski.
Profil pisma zmienił się z tradycjonalistycznego i bardzo eklektycznego, nawiązującego do tradycji literacko-
artystycznych Młodej Polski na awangardowy w chwili, gdy jego redakcję objęli Skamandryci. To oni w
styczniu 1919 roku zmienili nazwę tytułu na „Pro Arte. Pismo młodzieży literackiej”. Ostatni numer ukazał się
we wrześniu 1919 roku.

Drugim organem prasowym Skamandrytów, trybuną ich poglądów był miesięcznik poetycki „Skamander”,
ukazujący się w latach 1920-1928 oraz 1935-1939.

Najpierw kierował nim Władysław Zawistowski, a potem Mieczysław Grydzewski. Oczywiście w skład redakcji
wchodziła „wielka piątka”, która określiła profil tytułu. Do 1935 roku „Skamander” był pismem prezentującym i
popularyzującym poglądy tej grupy i jej naśladowców.

Potem zaczęły się pojawiać w nim teksty artystów wcześniej pomijanych, np. żagarystów, artykuły
krytycznoliterackie, fragmenty dramatów czy powieści, recenzje malarskie, teatralne, filmowe czy polemiki.
Drukowana tam np. wiersze Bolesława Leśmiana, fragmenty prac i dramatów Witkacego, Witolda
Gombrowicza, Juliusza Kaden-Bandrowskiego, Bruno Schulza czy Emila Zegadłowicza. Na łamach
„Skamandra” ukazywały się także przekłady z symbolistycznej literatury rosyjskiej czy francuskiej.

Grupa skupiała się również wokół tygodnika „Wiadomości Literackich” (styczeń 1924— wrzesień 1939), oraz
„Cyrulika Warszawskiego” 1926 – 1934, była to satyra probelwederska, prezentowała cykl szopek
politycznych 1926 – 1931.

Program
Na ukształtowanie się programu poetyckiego skamandrytów miały wpływ przede wszystkim idee, jakie
skrystalizowały się w literaturze europejskiej, należąc w pewnej mierze do procesów opozycyjnych wobec
symbolizmu. Pewne antecedencje przyszłego modelu poezji Skamandra tkwiły również i w innych prądach
literackich, uformowanych w Europie przed r. 1918 (futuryzm i ekspresjonizm).
Spośród autorów poprzedniego pokolenia, skamandryci cenili szczególnie L. Staffa, uważanego później zgodnie
za rodzimego patrona grupy. Bliskie im też były wystąpienia publicystyczne Żeromskiego

3

Skamandryci nigdy nie stworzyli „konkretnego programu”, ponieważ nie chcieli ograniczać swej dowolności
artystycznej.

Poetyka sformułowana:
- talentyzm; hasło „swobodnego rozwoju każdego twórczego talentu”
- prezenteizm; czyli związania sztuki z teraźniejszością („jesteśmy poetami dnia dzisiejszego – w tym nasza
wiara i cały nasz program”)
- witalizm; czyli pochwała wszystkich przejawów życia w jego biologicznej pełni i bujności; miejsce szczytowe
zajmuje „życie” (rozumiane nie tylko metafizycznie), ale powiązane z takimi sferami, jak cywilizacja,
codzienność, jak wartości o charakterze egalitarnym i komunionistycznym (poczucie wspólnoty z masą ludzką).
- populizm; ”, zdobycie dla liryki szerokiego kręgu odbiorców, włączenie nowego czytelnika w obieg społeczny
literatury, wreszcie zagadnienie nowego statusu społecznego poety na rynku literackim
Poetyka immamentna:
- zwrot do postawy aktywistycznej,
- zafascynowanie tłumem i nowoczesnym miastem (urbanizm),
- sięgnięcie po mowę potoczną jako tworzywo liryki
- radykalne zanegowanie podziału na tematy „poetyckie” i „niepoetyckie” (poetyka codzienności).
- ekspresjonistyczna liryka protestu przeciwko wojnie (pacyfizm)
- ekstatyczna liryka dionizyjska.
- stworzenie poety-uczestnika, poety „słowiarza”, „człowieka tłumu”, czyli biorącego udział w życiu państwa i
społeczności, rzemieślnika słowa, a nie wyobcowanego artysty wychwalanego w romantyzmie czy
modernizmie, przy jednoczesnym dążeniu do osiągnięcia doskonałości artystycznej; odrzucili status wieszcza,
ich „ja” nie stało w opozycji do świata, nie gardziło nim, ale wyrażało świat i chciało się z nim utożsamić
- włączenie do języka poezji elementów języka potocznego, czyli kolokwializmów, neologizmów, gwaryzmów
i wulgaryzmów oraz humoru, ironii, satyry i dowcipu,
- łączenie różnych form wypowiedzi (liryka, satyra, ironia),
- przeciwstawianie potoczności patosowi języka
- konwencja drwiny, towarzyskiego skandalu, prowokacji
- poezja zaangażowana społecznie – satyry polityczne
- dynamizm, optymistyczna wizja świata
- domaganie się klasycznych reguł wiersza.
- zachwyt nad życiem, nad teraźniejszością.
- gloryfikowali dzień powszedni, traktując równo wszystkie tematy, zarówno miłość, filozofię, politykę czy
naturę
- bohaterem Skamandrytów to najczęściej zwykły szary człowiek oraz tłum, który kieruje się swoją potrzebą
biologiczną, ulega fizjologicznym popędom.
- pozostałości poetyki młodopolskiej:

Impresjonistyczna koncepcja wiersza
zintelektualizowana refleksyjność
dążności ekspresjonistyczne (brutalizm, obniżenie stylu poetyckiego)
dążności futurystyczne
stylizacje romantyczne
ulotna nastrojowość

- zerwanie z tradycyjnie pojmowaną mitologią posłannictwa narodowego i społecznej służby poety
- postulat rewizji mitów narodowych z okresu niewoli i zaborów.
- połączenie wypowiedzi lirycznej z pierwiastkami satyry, ironii i humoru. Wreszcie w duchu antymłodopolskim
- preferowanie przeżyć typu kolektywistycznego: koncepcje miasta, tłumu, zbiorowości, zastępujące sferę
przeżyć i emocji indywidualnych.
- „werystyczny”, a nie „kreacyjny” model świata poetyckiego

Uczestnicy
- Julian Tuwim, (1894 – 1953) skandalista zafascynowany demonologią, eliksirami, talizmanami,
prześmiewca piętnujący nasze narodowe fobie i obawy, mistrz ciętego, pełnego aluzji, „mocnego” słowa, które
było jego pasją, a czasem i obsesją
1918 Czyhanie na Boga; 1920 Sokrates tańczący; 1929 Rzecz czarnoleska; 1934 Jarmark rymów
- Antoni Słonimski, (1895 – 1976) buntowniczy, niepogodzony ze światem felietonista, dramatopisarz, satyryk,
krytyk teatralny, propagator Polski wielokulturowej i tolerancyjnej, opartej na zasadach wolności i równości
1918 Sonety; 1919 Harmonia; 1935 Okno bez krat

4

- Jarosław Iwaszkiewicz, (1894 – 1980) operujący malarskością i muzycznością w liryce, podążający w
kierunku estetyzmu i klasycznej formy powieści, jedyny skamandryta, który przetrwał II wojnę światową i
okupację w kraju,
1919 Oktostychy; 1922 Dionizje; 1938 Inne życie
- Kazimierz Wierzyński, (1894 – 1969) miłośnik sportu, piewca młodości, witalizmu, patriota i emigrant, który
cały czas tęsknił do ojczyzny,
1919 Wiosna i wino; 1921 Wróble na dachu; 1927 Laur Olimpijski
- Jan Lechoń (Leszek Serafinowicz), (1899 – 1956) romantyk, patriota pielęgnujący tradycje Polski
szlacheckiej i legendę napoleońską, wielbiciel Piłsudskiego, który po odzyskaniu przez ojczyznę niepodległości
zawołał: A wiosną niechaj wiosnę, a nie Polskę zobaczę!
1920 Karmazynowy poemat; 1920 Rzeczpospolita Babińska. Śpiewy historyczne; 1924 Srebrne i czarne

Poeci-satelici:
- Maria Pawlikowska-Jasnorzewska,
- Józef Wittlin,
- Stanisław Baliński,
- Jan Brzechwa,
- Kazimiera Iłłakowiczówna,
- Marian Hemar,
-Irena Tuwim

Krytycy Skamandra:
- Wiliam Horzyca
- Karol Wiktor Zawodziński

Inspiracje
Skamandryci natchnienia, pomysłów i rozwiązań technicznych poszukiwali zwłaszcza w twórczości dekadenta,
klasycysty oraz awangardzisty – Leopolda Staffa.
Poza tym inspiracji dostarczała im filozofia poprzedniej epoki, szczególnie młodopolska nastrojowość oraz
założenia Henriego Bergsona oraz Fryderyka Nietzschego, jak również zdobycze dwudziestolecia: techniki
ekspresjonistów i naturalistów.

Skamander – wystąpienia:
- grupa Pikadora:
29 listopada 1918 – otwarcie kawiarni poetów „Pod Pikadorem”

okres „Małego Pikadora”, ul. Nowy Świat 57 – do stycznia 1919

okres „Dużego Pikadora”, hotel Europejski – „Jama” („Cech Poetów” – razem z futurystami do

kwietnia 1919) – do marca 1919
- Skamander:
6 grudnia 1919 r. – wieczór inauguracyjny „Skamandra”, Sala Tow. Higienicznego, ul. Karowa 31
- szopki polityczne:
1922 – 1924 szopki Pikadora
1926 – 1931 szopki „Cyrulika Warszawskiego”
- kabarety:
Qui Pro Quo, Miraż, Argus, Sfinks

AWANGARDA KRAKOWSKA

Wyjaśnienie nazwy
Awangarda Krakowska swoją nazwę wzięła od słowa z języka francuskiego avant-garde („przednia straż") oraz
od siedziby w Grodzie Kraka.

Lata istnienia
Ta krakowska grupa literacka istniała w latach 1922-1927.

Uczestnicy
Awangardzie Krakowskiej przewodził Tadeusz Peiper „papież awangardy”, (1891 – 1969) główny teoretyk i
twórca programu Miasto. Masa. Maszyna
1924 A; 1924 Żywe linie; 1929 Raz; 1931 Na przykład. Poemat aktualny

5

Innymi przedstawicielami grupy są:
- Jan Brzękowski (1903 – 1983)
1925 Tętno; 1928 Na katodzie; 1933 W drugiej osobie; 1936 zaciśnięte dookoła ust; 1938 Arkusz poetycki 4
- Jalu Kurek (1904 – 1983)
1925 Upały; 1929 Śpiewy o Rzeczpospolitej; 1933 Usta na pomoc; 1934 Mohigangas; 1938 Drzewo boleści,
Płacz po zmarłych rodzicach; 1938 Arkusz poetycki
- Julian Przyboś (1901 – 1970)
1925 Śruby, 1926 Oburącz; 1930 Z ponad[!]; 1932 w głąb lasu; 1938 Arkusz poetycki 1; 1938 Równanie serca
- Adam Ważyk (1905 – 1982)
1924 Semafory; 1926 Oczy i usta; 1930 Człowiek w burem ubraniu

Działalność:
Rozwój i działalność artystyczna Awangardy Krakowskiej przypada na lata dwudzieste okresu
międzywojennego. Twórcą i teoretykiem tej grupy był Tadeusz Peiper.
I faza – 1922 – 1923 – ukazuje się sześć numerów pisma „Zwrotnica”, stanowiącego trybunę teoretycznych i
literackich wystąpień młodych poetów.
Wśród pisarzy najbliżej związanych z Peiperem znajdowali się: Julian Przyboś, Jan Kurek i Jan Brzękowski.
II faza – 1925 – 1927 – ukazuje się druga seria „Zwrotnicy” (sześć numerów).
W 1925 r po zamknięciu „Zwrotnicy” następuje szybki rozpad Awangardy Krakowskiej.
W latach 1931 – 1933 ukazywała się „Linia” redagowana przez Kurka przy współpracy Jana Brzękowskiego i
Juliana Przybosia.

Program
Szczegółowy program Awangardy Krakowskiej w 1922 roku ogłosił główny teoretyk i założyciel grupy zwany
papieżem awangardy – Tadeusz Peiper. Zatytułował go Miasto. Masa. Maszyna, czym podkreślił jeszcze
bardziej krąg poetyckich zainteresowań i inspiracji grupy, której naczelnym hasłem stały się słowa: Minimum
słów, maksimum treści.
Innym ważnym tekstem stanowiącym wykładnię nowej estetyki jest szkic Metafora teraźniejszości.
Peiper postulował między innymi:
- autonomia sztuki
- konstruktywizm
- racjonalistyczny perfekcjonizm
- logika – „węgielnica artystycznej budowy”
- prezentyzm
- stworzenie nowej poezji opartej na tzw. estetyce cywilizacji,
- zajmowanie się teraźniejszością, a nie rozpamiętywanie przeszłości czy marzenie o przyszłości,
- emocjonalną powściągliwość, sprzeciwienie się romantyczno-modernistycznej metafizyce i nadmiernemu
liryzmowi
- popularyzację prostoty, zwięzłości i oszczędności środków poetyckiego wyrazu, ekonomiczności języka
poetyckiego: (…) precz z watą słów - sens tkwi w skrócie i sile metafory, w kondensacji znaczeń słowa,
- posługiwanie się logiczną konstrukcją przy budowie dzieła literackiego,
- używanie skrótów myślowych,
- kierowanie utworów nie do jednostki, lecz do masy ludzkiej, ponieważ to w niej tkwi największa siła
cywilizacji,
- postrzegania artysty jako animatora wyobraźni masowej, jako rzemieślnika, jako architekta-budowniczego
zdań, a nie jako wyobcowanego twórcy czy profetycznego poety,
- rezygnację z bliskich, regularnych rymów na rzecz bardziej oddalonych od siebie, dzięki czemu zbliżono rytm
poezji do rytmu prozy
- miasto – zaczarowana wyspa potężnych wzruszeń; urbanizm
- masa – szukany współpracownik nowego piękna; kolektywizm
- maszyna – poetyczna czarodziejka rozpalonych snów człowieka; technicyzm
- problem pracy – „wytwarzanie wzruszeń”
- poezja „umysłowa” – „wstyd uczuć’
- antytradycjonalizm miarą wartości wiersza
- oryginalność nawet za cenę komunikatywności
- sztuka i poezja mają do spełnienia szczególną misję: przygotować świadomość człowieka i jego moralną
kondycję do właściwego korzystania ze zdobyczy cywilizacyjnych; literatura powinna służyć jednostce w
odnalezieniu miejsca w nowym, wszechstronnie rozwiniętym świecie „miasta, masy i maszyny”.
- nieograniczony optymizm: rozwój cywilizacji będzie pasmem sukcesów i zwycięstw podporządkowujących
nieujarzmioną, amorficzną naturę twórczej działalności człowieka.

6

- odrzucenie natchnienia i intuicji jako sił sprawczych poezji, istota wszelkiego aktu twórczego w świadomej
pracy, w kreacyjnym wysiłku intelektualno – estetycznym. Wiara to celowe dzieło artysty – rzemieślnika, a akt
twórczy odzwierciedlać musi proces opanowywania i przetwarzania przez poetę poznawanej rzeczywistości
- dzieło poetyckie charakteryzować się musi „skrajnym ekonomizmem”, czyli oszczędnością wyrazu
artystycznego; proza nazywa, natomiast poezja „pseudonimuje”, a więc dąży do skrótu, do niezbędności
estetycznej wszystkich swych elementów.
- metafora jest samowolnym spokrewnianiem pojęć; jest tworzeniem związków pojęciowych, którym w świecie
realnym nic nie odpowiada. Nie jest środkiem realistycznego odtwarzania świata, nie jest opisem; przekształca
rzeczywistość doznań i przetwarza ją na nową rzeczywistość, rzeczywistość czysto poetycką. Jest sama przez się
skrótem. Prawie zawsze to skrócone porównanie poetyckie.

Organ prasowy
„Zwrotnica. Kierunek: sztuka teraźniejszości”, redagowanym przez Tadeusza Peipera. Obie edycje liczyły po
sześć numerów. I seria od maja 1922 do października 1923 (Punkt wyjścia 1922 nr 1; Miasto, masa, maszyna
1922 nr 2; Metafora teraźniejszości 1922 nr 3; Futuryzm 1923 nr 6). II seria od maja 1926 do grudnia 1927 roku
(Chamuły poezji 1926 nr 7; Idea rygoru 1927 nr 12).

Na początku istnienia członkowie grupy publikowali też w piśmie „Nowa Sztuka”, założonym przez Peipera w
Warszawie po powrocie w 1921 roku z Hiszpanii. Współtworzył jedyne dwa numery, jakie się ukazały, wraz z
reprezentantem futurystów Anatolem Sternem, Skamandrytą Jarosławem oraz Formistą malarzem Leonem
Chwistkiem.

„L’art. Contemporain – Sztuka Współczesna” Paryż red. J. Brzękowski 1929 – 1930; 3 numery

„Linia” Kraków red. J. Kurek 1930 – 1933; 5 numerów

Julian Przyboś
Pochwała cywilizacji – ład, dowód wielkości człowieka
Natura = chaos
Kult natury (jak każdy kult) – dowodem słabości człowieka
Romantyzm – hodowla słabości
„pięknym jest to, co mogę”
Przyroda w poezji = wyraz nietwórczego, konsumpcyjnego stosunku mieszczucha do otoczenia
Ład artystyczny przewyższa ład naturalny
Nowa poezja = nowa estetyka
Użytkowy aspekt estetyki
Idea rygoru – Głowna dźwignia „Zwrotnicy”
Oszczędność wydatku słownego
Rygor – odróżnia awangardę krakowską od futuryzmu
Zasada pośredniości uczuciowej
Umiar wzruszenia, forma zrównoważona i stateczna
Równomierne nasilanie mowy wartościami poetyckimi
Poezja – mowa wiecznie odnawiana
Każde zdanie powinno być niezwykłe
Wzruszenie estetyczne wywołuje sposób obrobienia materiału
Równouprawnienie trudu poetyckiego z innymi działami pracy
Przeciwko błędom awangardy europejskiej: bałwochwalstwu przypadku, asocjacjonizmowi, dekompozycji
Przeciw retoryce i „pseudonimowaniu się”
Nakaz odkrywania, demaskowania się, porzucania osiągniętego stylu
Ukazanie potencji semantyczno – ekspresyjnej języka
Kondensacja jezyka
Harmonia wszystkich elementów dzieła
Poezja – autonomiczna rzeczywistość artystyczna

Jan Brzękowski
Trzon obrazów poetyckich jest czysto wizualny (lub dźwiękowy), a nie logiczno – składniowy
Nowe obrazy tworzą nowa rzeczywistość (nie naśladują)
Użycie słów bez związku z ich desygnatami
Eksploatacja walorów dźwiękowych
Proces pisania: walka świadomości poetyckiej i poczucia rzeczywistości zewnętrznej

7

Konstrukcja = budowa najbardziej zwarta z możliwych
Elipsa jako warunek poezji – skondensowanie walorów artystycznych i syntetyczność
Wykorzystanie w poezji struktur: metaforyczno – eliptycznej, muzyczno – dźwiękowej i treściowej
Poemat – zbiór podobrazów tworzących całość
Poezja integralna – ekstrakt poezji
Cel poezji – budzenie uczuć, myślenie obrazami
Celowa niejednoznaczność słów
Spontaniczność asocjacji kontrolowana przez świadomość
Metafora rozwinięta – element wyobraźni
Metarealizm: poetycka synteza romantycznego widzenia świata, nie dogmatyczny naiwny realizm i nie idealizm,
nie próżnia werbalizmu

FUTURYZM

Rosja:
Egofuturyzm:
Igor Siewierianin, Graal – Arielski, Iwan Ignatiew
- egoizm – dar natury
- intuicjonizm wyklucza moralność
- ego poezja, wysławianie egoizmu
Oryginalnym wkładem w rozwój tego kierunku stała się działalność grupy artystycznej Hilea, założonej w
Moskwie w 1911r.
Kubofuturyzm:
Dawid Burluk, Wielemir; Chlebnikow – teoretyk, filozof języka, Żuraw – maszyny przejęły wladze nad ludźmi,
z tego dzieła wywodzi się mitopoezja; Aleksy Kruczonych „zaum” – język pozarozumowy, pramowa – język,
który jest właściwy wszystkim ludziom na ziemi; Włodzimierz Majakowski – ideolog społeczny, praktyk
- kontekst społeczno – historyczny
- antyurbanizm, pochwala ludowego prymitywu
- przeciw estetyce burżuazji
- kakofonia, dysonans, turpizm
- Policzek gustom publiczności 1912 – język
- Sądź sędziów almanach 1913
- Slowo jako takie 1913

Włochy:
Mediolan:
Filippo Tommaso Marinetti
1909 – Manifest futuryzmu (Le Figaro)

sojusz z maszyną

wojna jedyna higieną świata

destrukcja przeszłości

nowa estetyka

parole in liberta – słowa na wolności

burzenie składni i logiki

sztuka: dynamiczna, autonomiczna, syntetyczna, alogiczna, irrealna

militaryzm, pogarda dla słabości

bunt, agresja

Mussolini, faszystowskie grupy bojowe Mafarka futurysta 1909

Florencja:
Giovani Papini, Ardengo Soffici
„Lacerba” – czasopismo futurystów

Polska:
Nazwa:
Termin „futuryzm” zaczerpnięto od łacińskiego futurus, oznaczającego „przyszły

Lata istnienia
W Polsce okres rozkwitu i ekspansji kierunku przypada na lata 1918-23.

Przedstawiciele:

8

Kraków:
Skupieni wokół klubów futurystycznych od 1919 „Katarynka” i starszego o dwa lata „Gałka Muszkatołowa”
- Tytus Czyżewski
- Stanisław Młodożeniec
- Bruno Jasieński
Warszawa:
- Anatol Stern
- Aleksander Wat

Ulubioną formą przekazu swoich przemyśleń i manifestacji poglądów futurystów były bezpośrednie spotkania
z masową publicznością, często przybierające formę krzykliwych happeningów, nazywanych przez futurystów
poezowieczorami czy mityngami poetyckimi.
Najwięcej z nich odbyło się w latach 1918-1922 na krakowskim Rynku Głównym. Anatol Stern z przewiązaną
muślinową opaską na biodrach (tylko!) wygłasza zebranym wokół niego gapiom swój wiersz Nagi człowiek w
śródmieściu, dwaj prawie nadzy futuryści ciągną furmankę, na której pewien goły mężczyzna gra na fortepianie.
Połączenie grup nastąpiło w 1920 roku, od tego czasu można mówić o futuryzmie ogólnopolskim.

Tytuły prasowe i manifesty:
Ogłaszamy za Stanisławem Brzozowskim wielką wyprzedaż starych rupieci: Sprzedaje się za pół darmo stare
tradycje, kategorie, przyzwyczajenia, malowanki i fetysze. Wielkie, ogólnonarodowe panopticum na Wawelu –
wołali w jednym z tekstów futuryści.
- 1920 , manifest Gga, czyli Gga gąsiora jest piękniejsze od śpiewu słowika. : (…) wybieramy prostotę,
ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech.
- 1921, w Krakowie 4-stronicowe pismo Bruno Jasieńskiego Nuż w bżuchu. JEDNODŃUWKA
FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską, w
którym opublikowano między innymi:
- Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća,
- Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej,
- Mańifest w sprawie poezji futurystycznej,
- Mańifest w sprawie krytyki artystycznej.

= Bruno Jasieński

- Prymitywiści do narodów świata i do Polski Stern i Wat
- "Nowa Sztuka" (1921-1922; ukazały się 2 numery) – najważniejszy tytuł polskiego futuryzmu kierowany przez
pomysłodawcę Sterna (współpracował z nim Tadeusz Peiper),
- "Almanach Nowej Sztuki" (1924-1925) pod redakcją Stefana Kordiana Gackiego.

Wystąpienia grupowe:
1919, Warszawa Wieczór podtropikalny urządzony przez białych Murzynów
1920 Kraków – wieczór futurystów
1921 Zakopane – wieczór futurystów

Uczestnicy:
- Jerzy Jankowski (Yeży Yankowski, Jerzy Szum) – (1887 – 1941) rozpropagował futuryzm na polskim rynku.
W wierszach i opowiadaniach z tomu Tram wpopszek ulicy z 1920 roku starał się „zarazić” czytelników
fascynacją miastem, zaszczepić w nich miłość do techniki. Członek PPS; w rewolucji 1905 agitator
1914 Spłon lotnik,. Maggi „Widnokrąg”; 1919 Tram wpopszek ulicy. Skruty prozy i poemy
- Bruno Jasieński, (Wiktor Zysman) ur. w Klimontowie 1901r., został rozstrzelany w Moskwie 17.09.1938.
Lata 1914 – 1918 spędził w Rosji; 1925 Paryż; 1929 w Rosji „kariera” komunisty w ZSRR
1921 But w butonierce; 1922 Pieśń o głodzie; 1923 Nogi Izoldy Morgan; 1929 Palę Paryż
- Stanisława Młodożeniec, (1895 – 1959) lata 1914 – 1918 spędził w Rosji
1921 Kreski i futureski; 1933 Futuro-ganty i futuro- pejzaże
- Tytus Czyżewski, (1880 – 1845) ułomny od dzieciństwa – garb; ASP; Paryż – studia malarskie; 1918 –
formiści; 1919 klub futurystów – Katarynks
1920 Zielone oko. Poezje formistyczne, elektryczne wizje; 1922 Noc – Dzień. Mechaniczny instynkt elektryczny;
Paryż 1925 Pastorałki
- Aleksander Wat, (Chwat), „Nowa Kultura” Jana Hempla, 1940 aresztowany, przebywał w Kazachstanie do
1946, 1962 opuścił Polskę na zawsze
1919 Ja z jednej i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka; 1927 Bezrobotny Lucyfer
- Anatol Stern, „Nowa Sztuka”
1919 Nagi człowiek w śródmieściu; 1920Futuryzje;1924 Anielski cham

9

Program:
- język pozarozumowy, ponieważ uważali, że tylko poznanie intuicyjne ma sens
- Główna wartość książki – to format i druk, po nich dopiero – treść
- ideę „słów na wolności”, wolnych od rygorów składni,
- potrzebę dynamizacji i rytmizacji wypowiedzi literackiej,
- konieczność podwyższenia roli rzeczowników, onomatopei,
- wyeliminowanie z języka poezji przymiotników,
- wprowadzenie do języka literackiego pojęć z zakresu nauki i techniki,
- zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów,
- wprowadzenie motywów ze świata mitów, ludowych podań, legend,
- burzenie przejawów działania logiki,
- stosowanie pisowni fonetycznej,
- odrzucenie interpunkcji i zasad ortografii, krępujących słowo.
- pisanie wierszy według zasad zapisu telegraficznego czy wiadomości radiowej
- ortografia zastąpiona rymem i rytmem
- artyści na ulicę, każdy może być artysta, artysta to przedstawiciel narodu
- technika jest sztuką, maszyna dziełem sztuki
- porzucenie tradycji, dążenie do oryginalności
-przezwyciężenie bierności dotychczasowej literatury
- pochwala przygody odwagi i buntu
- czas aktualności dzieła to 24h.
- odrzucenie dziedzictwa romantyzmu, psychologizmu, antropocentryzmu
- materia jedynym godnym motywem poezji
- wojna dla fantazji i marzycielstwa
- wysunięcie sztuce postulatu oryginalności

ŻAGARY

Wyjaśnienie nazwy:
Nazwa tej grupy poetyckiej pochodzi od słowa żagary oznaczającego „chrust”, „coś łatwopalnego”. Za
pomysłodawcę tej nazwy uważa się T. Bujnickiego, chociaż Miłosz wyraził przekonanie, że to on wymyślił.

Lata istnienia:
Ta grupa literacka powstała w latach 1931-1934 przy Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Stefana
Batorego w Wilnie. Zrzeszała studentów polonistyki.

Przedstawiciele:
- Teodor Bujnicki (1907 – 1944), 1933 Po omacku; 1937 W połowie drogi
- Antoni Gołubiew,
- Stefan Jędrychowski,
- Józef Maśliński,
- Czesław Miłosz, (1911 – 2004), 1933 Poemat o czasie zastygłym; 1936 Trzy zimy
- Jerzy Putrament, (1910 – 1986), 1935 Wczoraj powrót; 1938 Droga leśna
- Aleksander Rymkiewicz, (1913 – 1983), 1936 Tropiciel. Poemat; 1938 Potoki. Poezje
- Jerzy Zagórski, (1907 – 1984), 1933 Ostrze mostu; 1934 Przyjście wroga, Poemat – baśń; 1937 Wyprawy
- Adam Kulesza (od 1932 roku),
- Stanisław Cat-Mackiewicz (okresowo związany).

Działalność:
Żagary przechodziły przez 3 fazy: WSTĘPNĄ, PODSTAWOWĄ, SCHYŁKOWĄ. Środkowa część pokrywała
się z czasem wychodzenia czasopism grupowych oraz z trwaniem wspólnoty akademickiej. Grupa powstała na
gruncie przygotowanym przez koła naukowe i stowarzyszenia: Klub Intelektualistów (zał. na Uniwersytecie
Wileńskim, członkowie z zwolennicy grup Żagary), Klub Włóczęgów, Sekcja Twórczości Oryginalnej Koła
Polonistów na Uniwersytecie Wileńskim (STO) (początek grupy Żagary, trzy książki poetyckie min. Bujnicki).
Początek Żagarów: 1931 – wieczór poetycki pt. Najmłodsze Wilno literackie z udziałem : Bujnickiego,
Miłosza, Hałaburdy, Zagórskiego. Przemówienie programowe wygłosił Jędrychowski. Po tym wieczorze na
spotkaniu u Mackiewicza zapada decyzja o powołaniu „Żagarów” jako grupy artystycznej. Gr. stanowili poeci,
ale i malarze, plastycy, ludzie filmu i teatru. Początkowo przywódcą był Bujnicki, potem – Dembiński, który stał

10

się ideologiem grupy, to on sformułował koncepcję „trzeciej strony barykady” (odrzucenie rozwiązań zarówno
komunistycznych jak i faszystowskich).
Żagary od grupy literackiej ewoluowały ku grupie o wyraźnym profilu ideowym. Spowodowało to pierwszy
kryzys i odejście Mackiewicza. Ok. 1933 literackie skrzydło Z. zaczęło się oddzielać od skrzydła politycznego.
Zwłaszcza Dembiński i Jędrychowski – angażują się w działalność ruchu komunistycznego. Zmiany osobowe –
w wyniku połączenia ze „Smugą” dołączają: Kotlicki i Mikułka, odchodzi Hałaburda, dołączają się nowe
roczniki – Rymkiewicz. 1934 r. – zawieszenie działalności pisma „Żagary” odtąd grupa traci spoistość i można
mówić o jej stopniowym rozkładzie. Rozprasza się ona na część „wileńską” i „w-wską” (Miłosz, Zagórski,
Dembiński), wybuchają polemiki np. Miłosza z „polityczną” częścią Żagarów.

Program
- Żagaryści dążyli do zbudowania programu nie tylko lit., artyst., lecz programu obejmującego wszystkie
dziedziny życia zakładającego przebudowę podstaw ustrojowych państwa i społeczeństwa – Dembiński
Defilada umarłych bogów, Podnosimy kurtynę. Program ten uzupełniony przez Jędrychowskiego stanie się
podstawą działania grupy; częścią tego programu była również wizja nowej kultury, którą dopiero należy
tworzyć.
- Sztuka i lit. miały stanowić narzędzia przebudowy świadomości jednostki i społeczeństwa, zostały więc
podporządkowane celom nadrzędnym, a nie immanentnym. Program lit. Żagarów zawiera się w : szkicach
Miłosza (Bulion z gwoździ), Zagórskiego (Radion sam pierze), Jędrychowskiego (Jednostka i kolektyw w
sztuce) – w których lit. i sztuka były traktowane funkcjonalnie, instrumentalnie. Sztuka służy do hodowli ludzi –
Miłosz.
- poezja jest wypełniona atmosferą niepokoju, dominuje w niej poczucie zagrożenia przed wojną
- w kwestiach formalnych postulowali powrót do języka pełnego symboli i ukrytej metaforyki,
- pisanie klasycznej poezji w stylu patetycznym i wzniosłym, konieczność społecznej służby sztuki
- mitotwórczość
- katastrofizm
- radykalizm społeczny, socjotechniczna rola sztuki
- dydaktyzm
- emocjonalny język
- tradycja awangardy XX wieku
- ton kpiny, groteski, burleski złowrogiej fantasmagorii
- zmiana pejzażu lirycznego
- perspektywa telluryczna, mityczna Ziemia
- bohater wyobcowany z nieczułej na udrękę istot myślących przyrody
- odchodzenie od racjonalizmu i optymizmu
- technika montażu filmowego
- mechanika wyobraźni onirycznej
- tradycja mistycznego Słowackiego
- poeta obcujący z objawiona prawdą
- kosmiczna skala obrazowania
- rozległa perspektywa czasoprzestrzenna
- punkt obserwacji wszechwiedzącego stwórcy i odległego sędziego
- zmiana perspektyw narracyjnych na przestrzeni tego samego tekstu
- wielość punktów widzenia, dialogowość, wielogłosowość
- faworyzowanie epickiej tradycji poezji
- dyskurs wobec poezji
- tradycyjne formy metryczne i wersyfikacyjne

Organ prasowy
- Wileńska grupa wydawała własne czasopismo oświecone sztuce „Żagary”.
Wyróżnia się 3 fazy rozwoju pisma: 2 pierwsze fazy – pismo ukazuje się jako dodatek do dzienników, faza 3 –
pismo jest samodzielnym wydawnictwem, powstaje własnym sumptem żagarystów i ich sympatyków.
FAZA I: 1931-1032 – „Ż.” ukazują się jako bezpłatny, czterokolumnowy dodatek do wileńskiego dziennika
„Słowo”, z podtytułem: „Miesięcznik idącego Wilna poświęcony sztuce”. Redaktorami (wybrani przez
losowanie:) byli początkowo Bujnicki i Gołubiew, potem Bujnicki z Jedrychowskim, jeszcze potem J. Zagórski.
W tej fazie ukazało się 8 nr. pisma.
FAZA II: MAJ-GRUDZIEŃ 1932 – (wskutek nieporozumień żagaryści – wydawca „Słowa”) organ grupy
ukazuje się w postaci dodatku do dziennika „Kurier Wileński”, zmieniono nazwę na „Piony” (przyczyny
prawne), z podtytułem: „Miesięcznik żagarystów”; red. : Dembiński, Zagórski, Jędrychowski. Powstaje 5 nr.

11

Jednak zmiana tytułu nie maiła tylko charakteru formalnego: Jędrychowski - „Żagary” to żagwie, żar,
młodzieńcza romantyka. „Piony” to matematyka, konstrukcja, supremacja ekonomii, socjologii, polityki”.
FAZA III 1933-1934 – „Żagary” powracają do pierwotnego tytułu, ukazują się samodzielnie, format gazetowy;
podtytuł: „Pismo literackie”. Był to wynik połączenia dawnych „Żagarów” ze „Smugą” , która skupiała inną
część literacką „młodego Wilna” (ze „Smugi” przeszli do „Ż.”: Kotlicki i Mikułko); zespół redakcyjny:
Bujnicki, Dembiński, Masliński, Miłosz, Mikułko, Putrament, Zagórski. Powstały 4 nr. w tym ostatni –
podwójny.
Za kontynuację „Żagarów” można uznać Kolumnę literacką, która ukazywała się od 1934 w „Kurierze
Wileńskim”.
- „Barykady” Lublin dwa numery 1932
- „Dźwigary” 1934 – 1935 łącznie 5 numerów

Żagary formy aktywności:
Formacje artystyczno-towarzyskie:
Sekcja Twórczości oryginalnej Koła Polonistów na Uniw. Wileńskim

początek grupy Żagary

trzy książki poetyckie (min. Bujnicki): STO, Spod arkad, Patykiem po niebie

Klub Intelektualistów

założony na Uniw. Wileńskim członkowie i zwolennicy grupy Żagary

Klub Włóczęgów
Imprezy artystyczne:
Najmłodsze Wilno literackie

- wieczór poetycki w styczniu 1931 z udziałem T. Bujnickiego, K. Hałaburdy, Cz. Miłosza, J.

Zagórskiego; Jędrychowski wygłasza przemówienie programowe, wydarzenie uważane za początek grupy
„Najazd Awangardy na Warszawę”

- publiczny występ zorganizowany przez Legion Młodych 11 marca 1934 w Sali Towarzystwa

Higienicznego w Warszawie

PRZEDSTAWICIELE KATASTROFIZMU POLSKIEGO:
Marian Zdziechowski, Florian Znaniecki, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Mieczysław Jastrun, Józef Czechowicz
oraz członkowie Żagarów.